Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya nayacakra gAiDa (adhyAtma ke naya) lekhikA : vidvatratna DaoN. zuddhAtmaprabhA Tar3aiyA bI.e. oNnarsa, ema.e., pIeca.DI., (svarNapadaka prApta ) e-1704, gurukula TaoNvara, je. esa. ror3a, dahIsara, pazcima, mumbaI-68 mo. 09821923722 prakAzaka paNDita ToDaramala smAraka TrasTa jayapura e-4, bApUnagara jayapura-302015 phona : 0141-2705581 2707458
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama saMskaraNa : 3 hajAra mUlya :? apanI bAta AdhyAtmika vAtAvaraNa se otaprota isa samaya meM nayajJAna kI AvazyakatA se sabhI paricita haiN| sabhI nayoM ke bAre meM vizeSa jAnakArI bhI cAhate haiM, para nayoM kI durUhatA aura vistAra se ghabar3Ate haiN| ataH saMkSepa ruci pAThakoM ke dRSTikoNa se banAI gaI isa pustaka meM saralatA kA vizeSa dhyAna rakhA gayA hai| isI uddezya se nayoM ke krama dene meM pheraphAra kiyA hai. pahale vyavahAranaya phira nizcayanaya ko samajhAyA gayA hai| vyavahAranaya ke bheda-prabheda meM bhI pahale asadbhUta bAda meM sadbhuta; pahale upacarita bAda meM anupacarita ko liyA hai hna isIprakAra isa pustaka meM sarvatra samajhanA caahie| jina adhyAtma meM praveza ke lie adhyAtma ke nayoM ko samajhanA ati Avazyaka hai ataH isa pustaka meM mAtra adhyAtma ke nayoM kI hI carcA kI gaI hai| 'jIvana meM sukha aura saphalatA prApta karane kI prathama sIr3hI 'naya' jJAna hI hai| apekSA (naya) jJAna ke binA koI bhI saMvAda saMbhava hI nahIM hai| vizva meM nayajJAna kI sUkSma para vistRta carcA mAtra jainadarzana kI dena hai| vastutaH vastu kaisI hai? vyavahAra meM use kyA kahate haiM? ajIva hote hue bhI zarIra ko sajIva kyoM aura kaba kahA jAtA hai? isakA prayojana evaM kAraNa kyA hai? Adi sabhI bAteM nayajJAna se hI spaSTa hotI haiN| prastuta pustaka 'nayacakra gAIDa' DaoN. hukamacanda bhArilla dvArA likhita paramabhAva prakAzaka nayacakra ke prathama do adhyAyoM ke AdhAra para banAI gaI hai| Aja kA yuga gAIr3a kA yuga hai| Aja kI yuvA pIr3hI skUla kI par3hAI bhI gAIDa se hI karatI hai ataH unheM samajhAne ke lie unhIM kI ruci anusAra nayoM ko saMkSepa meM gAIDa zailI meM prastuta kiyA gayA hai| yaha gAIr3a par3hakara ve nayoM kA sAmAnya svarUpa samajheM aura unameM nayoM ko vistAra se jAnane kI jijJAsA jAgrata ho tathA nayacakra meM praveza ke lie yaha pustaka gAIr3a kA kAma kare hra aisI merI bhAvanA hai| hra DaoN. zuddhAtmaprabhA TaDaiyA mudraka: prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya 'nayacakra gAIDa' ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura se prakAzita navInatama kRti hai / viduSI lekhikA DaoN. zuddhAtmaprabhA Tar3aiyA ne adhyAtma ke nayoM ko sarala, saMkSepa meM prastuta kara naya jaise durUha viSaya ko janasAmAnya se paricita karAne kA prayatna kiyA hai| isameM AtmAnubhUti kI dRSTi se upayogI adhyAtma ke nayoM kI samasta jAnakArI sarala zabdoM meM saMkSepa meM prastuta kI gaI hai| nayoM jaisA duruha viSaya smRti se vismRta na ho jAe isake lie usakA bAra-bAra paThana-pAThana Avazyaka hai| pAThaka nayoM kA punaH - punaH rivIjana kara sakeM - isa dRSTikoNa se prastuta pustaka atyanta upayogI hai| vastutaH to adhyAtma ke nayoM kA pratidina pAsa honA cAhie, tabhI ve yAda raha sakate haiN| ataH isI dRSTikoNa se prastuta kRti meM nizcaya - vyavahAra kA antara va unake bheda-prabhedoM kA antara cArTa ke mAdhyama se batAyA gayA hai| jinakA pratidina pATha kara hama nayoM kI sAmAnya jAnakArI yAda rakha sakate haiN| saMkSepa ruci pAThakoM ke dRSTikoNa se banAI gaI prastuta pustaka par3hakara pAThaka jinAgama ke marma ko samajha sakate haiN| nayoM kI gaharI evaM spaSTa samajha, hameM jIvana ke pratyeka kSetra meM sarvocca zikhara para baiThAne kI sAmarthavAna vidhA hai| isa kRti se Apake jJAna ko vaha, prabhAvI guNa mileM jo Apako saphalatama vyakti banA de, isI kAmanA ke sAtha yaha prastuta pustaka Apake samakSa hai| 3 adhyAtma ke naya nayajJAna kI AvazyakatA nayoM kA sahI svarUpa samajhanA nimna kAraNoM se Avazyaka hai - 1. jinAgama ko samajhane ke lie| 2. vastu svarUpa ke sacce jJAna ke lie| 3. AtmA ke sahI ( samyaka) jJAna ke lie| 4. AtmAnubhava ke lie / 5. sAMsArika duHkhoM se bacane ke lie| 6. mithyAtva ke nAza ke lie| 7. sacce sukha kI prApti ke lie| naya samajhe binA jinAgama ke marma ko samajha nahIM sakate; kyoMki samasta jinAgama nayoM kI bhASA meM nibaddha hai| ataH jinAgama ke marma ko samajhane ke lie nayajJAna kI AvazyakatA hai| vastu to anantaguNoM evaM paraspara viruddha pratIta hone vAle ananta dharmayugaloM kA piNDa hai| anantadharmAtmaka vastu ko eka sAtha jAnA to jA sakatA hai, para kahA nahIM jA sakatA hai| anantaguNAtmaka, anantadharmAtmaka vastu kA kathana aMzoM meM hI ho sakatA hai / aMzoM meM kathana apekSApUrvaka hI hotA hai| apekSApUrvaka kathana ko hI naya kahate haiN| ataH vastu ke sacce jJAna ke lie nayajJAna kI AvazyakatA hai| sAMsArika duHkhoM kA nAza aura sacce sukha kI prApti mithyAtva ke nAza ke binA saMbhava nahIM / mithyAtva kA nAza AtmAnubhava ke binA saMbhava nhiiN| AtmA kA anubhava AtmA ke sahI ( samyak ) jJAna ke binA saMbhava nahIM / AtmA kA sahI jJAna nayoM ke dvArA hI hotA hai, ataH hameM nayajJAna kI AvazyakatA hai|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya naya ke sAmAnya svarUpa apekSA kA prayoga lokavyavahAra meM hama dina-rAta karate haiN| cInI kA DibbA, pappU kA palaMga Adi prayogoM meM DibbA plAsTika yA sTIla kA hotA hai aura palaMga lakar3I kA; para unakA upayoga karane kI apekSA hama cInI kA DibbA, pappU kA palaMga kahate haiN| isa prakAra ke prayogoM meM apekSA samajhe binA lokavyavahAra cala nahIM sktaa| isaprakAra hama dekhate haiM ki apekSA sahita prayoga karane para bhI adhikAMza jana nayoM kA svarUpa nahIM jAnate, bheda-prabheda nahIM samajhate; kyoMki jainadarzana ke atirikta vizva ke kisI bhI darzana meM nayoM kI carcA hI nahIM hai, jabaki jinAgama meM nayoM ke svarUpa aura bheda-prabheda para vistAra se prakAza DAlA gayA hai| naya kA sAmAnya svarUpa jo vastu ko aneka svabhAvoM se pRthak karake eka svabhAva meM sthApita karatA hai, use naya kahate haiN| athavA jo apara pakSa kA niSedha na karate hue vastu ke aMza kA kathana karatA hai, use naya kahate haiN| kahIM-kahIM zrutajJAna ke vikalpa ko, jJAtA ke abhiprAya ko aura vaktA ke abhiprAya ko naya kahA gayA hai| ___ jagata kI samasta vastue~ sAmAnya-vizeSAtmaka haiN| ye sAmAnyavizeSAtmaka vastue~ hI pramANa kI viSaya haiM, jJAna kI viSaya haiN| inheM samyak jAnane vAlA jJAna hI pramANa haiM aura nayapramANa kA ekadeza hai| 1. 'nAnA svabhAvebhyo vyAvRtya ekasmin svabhAve vastu nayati prApayatIti vA nayaH' / paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pR.-22 2. (a) anirAkRtapratipakSo vastvaMgagrAhI jJAturabhiprAyo namaH / prameyakamala mArtaNDa pU. 676 (ba) 'pramANena vastusaMgRhItArthekAMzo nyH| paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pR.-22 3. (a) zruta vikalpo vA jJAturabhiprAyo vA nayaH; AlApapaddhati / vahI, pR.-22 (ba) NANaM hodi pramANaM Nao vi NAdussa hidiyabhAvattho; tiloyapaNNati, a.-1, gA.83 4. syAdbAda maMjarI, zloka 28 kI TIkA / 5. sAmAnya vizeSAtmA tadartho viSayaH / parIkSAmukha, caturtha pariccheda, sUtra-1 6. samyagjJAnaM pramANa / nyAyadIpikA, prathama pakhakAza, pR.-1 pramANa kA viSaya sampUrNa vastu hai aura naya kA viSaya aMza hai| vastu ke aMza kA kathane karana ke kAraNa nayoM kI pravRtti vastu ke ekadeza meM hI hotI hai| vastu ke ekadeza kA nirUpaNa karane vAlA hone se nayoM kA kathana apekSA sahita (sApekSa) hI hotA hai, apekSA rahita (nirapekSa) nhiiN| nayoM ke kathana ke sAtha yadi apekSA na lagAI jAve to jo bAta vastu ke aMza ke bAre meM kahI jA rahI hai, use sampUrNa vastu ke bAre meM samajha liyA jA sakatA hai, jo ki satya nahIM hogaa| jaise - yadi hama kaheM ki hAthI khaMbhe ke samAna hotA hai, to yaha kathana paira kI apekSA to sahI hai; kyoMki hAthI kA paira khaMbhe jaisA hotA hai, para yadi apekSA batAe binA pUre hAthI ke bAre meM yahI kathana kiyA jAe to yaha sahI nahIM hogaa| athavA jaise hama kaheM ki AtmA anitya hai' yaha kathana paryAya apekSA to satya hai, para yadi ise dravyaparyAyAtmaka Atmavastu ke bAre meM samajha liyA jAe to satya nahIM hogA; kyoMki dravyaparyAyAtmaka Atmavastu to nityAnityAtmaka hai| isIlie sApekSanaya ko hI samyaknaya kahA hai, nirapekSa ko nhiiN| nirapekSanaya mithyA hote haiM, durnaya kahalAte haiN|' samyaknaya hI naya haiM aura vaha naya jJAnI ke hI hote haiM, ajJAnI ke nhiiN| ajJAnI ke naya, naya nahIM; nayAbhAsa haiN| jJAnI vaktA apane abhiprAyAnusAra jaba anantadharmAtmaka vastu ke eka dharma kA kathana karatA hai, taba kathana meM vaha dharma mukhya aura anya dharma gauNa rahate haiN| yaha mukhyatA-gauNatA vastu meM vidyamAna guNoM-dharmoM kI apekSA nahIM hotI, apitu vaktA kI icchA va prayojana ke anusAra hotI hai| 1. (a) nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastute'rthakRt; A. samantabhadra, AptamImAMsA, kArikA 108 (ba) te sAvekkhA suNayA NikhekkhA te vi duNNayA hoMti; kArtikeyAnuprekSA, gAthA-266
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAranaya adhyAtma ke naya mukhyatA-gauNatA va vivakSA-avivakSA vANI ke bheda haiM, vastu ke nahIM / vastu meM to sabhI guNa-dharma samAna haisiyata se sadA vidyamAna rahate haiN| unako eka sAtha kahane kI sAmarthya vANI meM na hone ke kAraNa vANI meM mukhya-gauNa kA bheda pAyA jAtA hai| ___mukhya dharma ko vivakSita dharma aura gauNa dharma ko avivakSita dharma kahate haiN| nayoM ke kathana meM avivakSita dharmoM kA niSedha nahIM kiyA jAtA, apitu unake saMbaMdha meM mauna rahA jAtA hai| avivakSita dharmoM ke saMbaMdha meM mauna rahanA, kucha nahIM kahanA hI gauNatA hai| avivakSita dharmoM ke niSedha ko nayAbhAsa kahate haiN| jo naya mUlarUpa se AtmA ke svarUpa ko samajhane-samajhAne meM hI kAma Ate haiM, unheM adhyAtma ke naya kahate haiN| jainadarzana meM moTe taura para adhyAtma ke mUlanaya do batAe gae haiM - 1. vyavahAranaya aura 2. nizcayanaya / sAmAnya-vizeSAtmaka vastu ko sAmAnya aura vizeSa - ina aMzoM meM vibhAjita karake samajhA jAtA hai| inameM sAmAnyAMza ko viSaya karane vAlA nizcayanaya hotA hai aura vizeSAMza ko viSaya banAne vAlA vyavahAranaya hotA hai| (1) vyavahAranaya vibhinna zAstroM meM vyavahAranaya ke bAre meM vibhinna kathana prApta hote haiM - jinameM katipaya nimna haiM - 1. jo eka vastu ke dharmoM meM kathaMcit bheda va upacAra karatA hai, use vyavahAranaya kahate haiN| 2. upacarita nirUpaNa ko vyavahAra kahate haiN|2 3. parAzrita kathana ko vyavahAra kahate haiN|' 4. jisakA viSaya bhinna kartA--karmAdi haiM, vaha vyavahAranaya hai| 5. eka hI dravya ke bhAva ko anya dravya ke bhAvasvarUpa kahanA vyavahAranaya hai| jaise - ghI kA saMyoga dekhakara miTTI ke ghar3e ko ghI kA ghar3A kahanA vyavahAra kathana hai| 6. jisa dravya kI jo pariNati ho use anya dravya kI kahanA vyavahAranaya hai| 7. vyavahAranaya svadravya ko, paradravya ko va unake bhAvoM ko va kAraNa kAryAdika ko kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai|' 8. vyavahAranaya abhUtArtha hai| ukta samasta kathanoM para dhyAna dene para nimna niSkarSa nikalate haiM - paribhASA - jo naya eka akhaNDa vastu meM bheda karatA hai aura do bhinnabhinna vastuoM meM abheda sthApita karatA hai, use vyavahAranaya kahate haiN| eka hI vastu ke dharmoM meM vyavahAranaya kathaMcit bheda va upacAra karatA hai| ____ kArya - vyavahAranaya kA kArya abheda vastu meM bheda karake samajhAne ke sAtha-sAtha bhinna-bhinna vastuoM ke saMyoga va usake nimitta se hone vAle saMyogIbhAvoM kA jJAna karAnA aura kartA-karma kA bheda kara bhinnabhinna dravyoM ke bIca kartA-karma kA saMbaMdha banAnA hai| kathana - vyavahAranaya ke kathana parAzrita kathana haiM, sApekSa kathana haiM ataH upacarita kathana haiN| do dravyoM ke bIca ekatA saMbaMdhI saMyogI 1. samayasAra gAthA 272 kI AtmakhyAti TIkA 2. (a) tattvAnuzAsana, A. nAgasena (ba) anAgAradharmAmRta; paM. AzAdharajI, a.-1, zloka 2 3. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha-249 4. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 250 5. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha-249 6. (a) samayasAra gAthA -11(ba) puruSArthasiddhyupAya, zloka 5 1. (a) dravyasvabhAva prakAzakanayacakra, gAthA-264 (ba) bhedopacAratayA vastu vyavahiyata itivyavahAraH / AlApapaddhati / 2. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 248-249
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya vyavahAranaya kathana upacarita kathana haiN| jaise - eka dravya ke bhAva ko dUsare dravya kA batAnA, eka dravya kI pariNati ko dUsare dravya kI batAnA, do dravyoM kI milI huI pariNati ko eka dravya kI kahanA, do dravyoM ke kAraNakAryAdika ko milAkara kathana karanA - ye saba upacarita kathana haiM, vyavahAranaya ke kathana haiN| bhUtArthatA-abhUtArthatA - vyavahAranaya ke kathana prayojanavaza kie gae sApekSa kathana haiM, parAzrita kathana haiM; ataH kathaMcit bhUtArtha haiM, satyArtha haiM aura kathaMcit abhUtArtha haiM, asatyArtha haiM; sarvathA abhUtArtha nahIM hai kyoMki vyavahAranaya ke viSayabhUta bheda aura saMyogoM kA astitva hai| ataH viSaya kI dRSTi se vyavahAranaya kathaMcit bhUtArtha haiM; kintu bheda aura saMyogoM ke Azraya se AtmA kA anubhava nahIM hone ke kAraNa vyavahAranaya kathaMcit abhUtArtha hai| athavA vyavahAranaya ke viSaya kI sattA kA abhAva nahIM hai, ataH vyavahAranaya kathaMcit bhUtArtha hai aura nizcaya ke samAna upAdeya nahIM hai, ataH kathaMcit abhUtArtha hai athavA vyavahAranaya kinhIM-kinhIM ko kabhI-kabhI prayojanavAna hotA hai, ataH kathaMcit bhUtArtha hai aura usake Azraya se mukti kI prApti nahIM hotI, ataH kathaMcit abhUtArtha hai, asatyArtha hai| yahA~ gauNa ke artha meM asatyArtha kA prayoga kiyA gayA hai, asatya ke artha meM nhiiN| cU~ki vyavahAranaya bhedarUpa kathana karatA hai aura bhedadRSTi meM nirvikalpatA nahIM hotI, isalie prayojanavaza bheda ko gauNa karake asatyArtha kahA hai| jaise - zAstroM meM paryAya ko asatyArtha kahA hai, yahA~ paryAyeM haiM hI nahIM - aisA nahIM hai| kintu nizcaya kI mukhyatA se paryAya ko gauNa karake vyavahAra kahakara vahA~ se dRSTi haTAne ke prayojana se unheM asatyArtha kahA hai, abhUtArtha kahA hai| abhUtArtha vyavahAra kA pratipAdana kyoM? - yahA~ prazna uThatA hai ki yadi vyavahAranaya asatyArtha hai, abhUtArtha hai to jinavANI meM usakA pratipAdana kyoM kiyA gayA hai? anekAntAtmaka vastu kA vicAra aura vivAda kA parihAra eka hI naya se nahIM hotA, isalie vastu vicAra ke samaya aura kisI viSaya meM vivAda yA saMdeha hone para jo jJAna donoM nayoM kA Azraya lekara pravarta hotA hai, vahI pramANa mAnA gayA hai; ataH vyavahAra kA pratipAdana Avazyaka hai| dUsare tIrtha kI sthApanA ke lie bhI vyavahAranaya Avazyaka hai; kyoMki nizcayanaya anirvacanIya hai aura upadeza kI prakriyA meM vyavahAranaya pradhAna hotA hai| tIsare vyavahAra ke binA prAraMbhika bhUmikA meM nizcaya samajhA nahIM jA sakatA aura usakA pratipAdana bhI saMbhava nahIM hai| jaise - maleccha ko mleccha bhASA ke binA samajhAyA nahIM jA sakatA, vaise hI vyavahAra ke binA nizcaya kA upadeza agazakya hai| ataH nizcaya kA pratipAdaka hone ke kAraNa abhUtArtha vyavahAranaya kA pratipAdana kiyA gayA hai| ukta tInoM kAraNoM se hI vyavahAranaya ko kathaMcit bhUtArtha kahA gayA hai| nizcaya kA pratipAdaka vyavahAranaya abhUtArtha kyoM? vyavahAra-naya sAkSAtprayojanabhUta na hone se abhUtArtha hai; kyoMki vyavahAranaya ke viSayabhUta saMyoga va saMyogIbhAvoM ke jJAna se mukti kI prApti nahIM hotii| ataH usake dvArA mukti kA prayojana siddha na hone se yaha naya aprayojanabhUta hai| aprayojanabhUta hone se yaha naya kathaMcit abhUtArtha hai| ___ abhUtArtha dvArA pratipAdita nizcaya bhUtArtha kyoM? - nizcayanaya sAkSAt prayojanabhUta hone se bhUtArtha hai; kyoMki isI naya ke viSayabhUta zuddhAtmA ke Azraya se mukti kI prApti hotI hai| ataH sAkSAt prayojanabhUta hone se yaha naya bhUtArtha hai|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya nizcayanaya apane pratipAdaka vyavahAra kA niSedha kyoM? hama vyavahAra dvArA pratipAdita viSaya meM hI aTaka kara raha jAyeMge to nizcaya ke viSayabhUta artha kI prApti nahIM ho sakegI, zuddhAtmA kA anubhava nahIM ho sakegA; kyoMki vyavahArAtIta hone ke bAda hI nizcaya kI prApti hotI hai, ataH nizcaya kI prApti ke lie vyavahAra kA niSedha bhI Avazyaka hai| dUsare vyavahAranaya kA phala saMsAra hI hai, ataH mukta hone ke lie bhI vyavahAranaya kA niSedha kiyA jAtA hai| pratipAdya-pratipAdaka saMbaMdha - nizcaya ke pratipAdana ke lie vyavahAra kA prayoga apekSita hai| yadi vyavahAra kA prayoga nahIM kareMge to vastu samajha meM nahIM aavegii| ataH nizcaya pratipAdya hai aura vyavahAra pratipAdaka / jaise - vyavahAra kA kAma bheda karake samajhAnA aura saMyoga kA jJAna karAnA hai, to vaha abheda akhaNDa vastu meM bheda karake samajhAtA hai, saMyoga kA jJAna karAtA hai; para bheda karake bhI vaha samajhAtA to abheda-akhaNDa ko hI hai, saMyoga se bhI samajhAtA asaMyogI tattva ko hI hai; isIlie use nizcaya kA pratipAdaka kahA jAtA hai| isaprakAra nizcaya-vyavahAra meM pratipAdya-pratipAdaka saMbaMdha hai| niSedhya-niSedhaka saMbaMdha - nizcaya kA kAma vyavahAra kA niSedha karanA hai| ataH vyavahAranaya niSedhya hai aura nizcayanaya niSedhaka / jisaprakAra sAbuna ko dhoe binA kapar3A sApha nahIM hotA usIprakAra vyavahAra ke niSedha binA nizcaya ke viSayabhUta zuddhAtmA kI prApti nahIM hotii| jaba vyavahAra dvArA nizcaya ke paripUrNa pratipAdana ke bAda nizcaya kI prApti ho jAtI hai taba vyavahArAtIta hone ke lie vyavahAra kA niSedha kiyA jAtA hai; kyoMki vyavahAra ko chor3e binA nizcaya pAyA nahIM jA sakatA / vyavahAra kI sArthakatA niSedha meM hai? isaprakAra vyavahAra-nizcaya meM niSedhya-niSedhaka saMbaMdha hai| nizcayanaya vibhinna zAstroM meM nizcayanaya ke bAre meM vibhinna kathana prApta hote haiM, jinameM katipaya nimna haiM - 1. jo abheda va anupacAra se vastu kA nizcaya karatA hai, use nizcayanaya kahate haiN| 2. sacce nirUpaNa ko nizcaya kahate haiN| 3. AtmAzrita (svAzrita) kathana ko nizcaya kahate haiN|' 4. jisakA viSaya abhinna kartA-karmAdi hai, vaha nizcayanaya hai|' 5. eka hI dravya ke bhAva ko usarUpa hI kahanA nizcayanaya hai| jaise - miTTI ke ghar3e ko miTTI kA kahanA - nizcayanaya kA kathana hai|" 6. jisa dravya kI pariNati ho, use usa hI kI kahanA nizcayanaya hai| 7. nizcayanaya svadravya ko, paradravya ko va unake bhAvoM ko va kAraNa kAryAdika ko, kisI ko kisI meM nahIM milAtA hai, unakA yathAvat nirUpaNa karatA hai| 8. nizcayanaya bhUtArtha hai| ukta samasta kathanoM para dhyAna dene para nimna niSkarSa nikalate haiM - paribhASA - jo do bhinna-bhinna vastuoM meM vyavahAra dvArA sthApita 1. (a) dravyasvabhAva prakAzakanayacakra, gAthA-264 (ba) abhedonupacAratayA vastu nizciyitanizcayaH / AlApapaddhati / 2. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 248-249 3. samayasAra gAthA 272 kI AtmakhyAti ttiikaa| 4. (a) tattvAvanuzAsana, A. nAgasena / (ba) anAcAra dharmAmRta, paM. AzAdharajI, adhyAya-1, zloka 102 5. mokSamArgaprakAzaka, pR. 249 6. mokSamArgaprakAzaka, pR. 250 7. mokSamArgaprakAzaka, pR. 249 8. (a) samayasAra, gAthA-11, (ba) puruSArthasidhupAya, zloka-5
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya ekatA kA khaNDana karatA hai aura eka akhaNDa vastu meM bhedoM kA niSedha akhaNDatA kI sthApanA karatA hai, use nizcayanaya kahate haiN| kArya - nizcayanaya kA kArya para se bheda aura nija meM abheda sthApita karanA hai tathA kartA-karma ke bheda kA niSedha kara abhinna kartA-karmAdi SaTkAraka kI sthApanA karanA bhI hai| kathana nizcayanaya jisa dravya kA jo bhAva yA pariNati hoM, use usI dravya kI kahatA hai| pratyeka dravya kA svataMtra yathAvat kathana karatA hai / nizcayanaya kA kathana svAzrita hotA hai| bhUtArthatA svAzrita hone se nizcayanaya ke kathana satyArtha haiM, bhUtArtha haiM athavA samagra svarUpa spaSTa nahIM ho pAegA, kyoMki vastu meM vo paraspara virodhI dharma yugala nizcayanaya kA viSaya abheda - akhaNDa AtmA hai| usake viSayabhUta AtmA ke Azraya se samyagdarzana kI utpatti hotI hai, mukti kI prApti hotI hai, ataH yaha naya bhUtArtha hai| nizcayanaya aura vyavahAranaya meM antara nizcavanaya aura vyavahAranaya meM nimnAnusAra aMtara haiM nizcayanaya 10 - 1) nizcayanaya yathArtha nirUpaNa karatA hai| 2) nizcayanaya AtmAzrita kathana karatA hai| 3) nizcayanaya asaMyogI kathana karatA hai| 4) nizcayanaya bhUtArtha hai| 5) nizcayanaya jisa dravya kA jo bhAva yA pariNati ho, use usI dravya kI kahatA hai| 6) nizcayanaya pratyeka dravya kA svataMtra kathana karatA hai| 7) nizcayanaya eka akhaNDa vastu meM bhedoM kA niSedha kara akhaNDatA kI sthApanA karatA hai| vyavahAranaya 1) vyavahAranaya upacarita nirUpaNa karatA hai| 2) vyavahAranaya parAzrita kathana karatA hai| 3) vyavahAranaya saMyogI kathana karatA hai| 4) vyavahAranaya abhUtArtha hai| (5) vyavahAranaya nimittAdi kI apekSA anya dravya ke bhAva yA pariNati ko anya dravya kI kaha detA hai| 6) vyavahAranaya aneka dravyoM ko, unake bhAvoM ko aura kAraNa kAryAdika ko milAkara kathana karatA hai| 7) vyavahAranaya eka akhaNDa vastu meM bheda karatA hai| nizcayanaya 8) nizcayanaya do bhinna-bhinna vastuoM meM sthApita ekatA kA khaMDana karatA hai| 9) nizcayanaya kA kArya sva se abheda aura para se bheda karanA hai| 10) nizcayanaya pratipAdya hai| 11) nizcayanaya niSedhaka hai| 12) nizcayanaya aura vyavahAranaya meM pratipAdyapratipAdaka saMbaMdha hai| 13) nizcayanaya ko pAne ke lie vyavahAranaya ko chor3anA hogaa| (14) nizcayanaya ko samajhane ke lie prAthamika bhUmikA meM vyavahAranaya ko apanAnA hogaa| 15) nizcayanaya ke binA tattva ( zuddhAtmA ke anubhava) kA lopa ho jaaegaa| 16) anubhava kI prakriyA meM nizcayanaya pradhAna hai| 17) anubhava ke kAla meM nizcayanaya kA vikalpa chUTatA hai, para viSaya kA Azraya rahatA hai| (18) nizcayanaya abhinna karttA karma kI sthApanA karatA hai| 11 8) vyavahAranaya prayojanavaza do bhinna-bhinna vastuoM meM abheda sthApita karatA hai| 9) vyavahAranaya kA kArya sva meM bheda aura para se abheda karanA hai| 10) vyavahAranaya pratipAdaka hai| 11) vyavahAranaya niSedhya hai| 12) vyavahAranaya aura nizcayanaya meM niSedhyaniSedhaka saMbaMdha hai| 13) vyavahAranaya ke binA nizcaya samajhA nahIM jA sktaa| 14) vyavahAranaya ko chor3e binA nizcayanaya pAyA nahIM jA sktaa| (15) vyavahAranaya ke binA tIrtha (upadeza) kA lopa ho jaaegaa| 16) upadeza kI prakriyA meM vyavahAranaya pradhAna hai| 17) anubhava ke kAla meM vyavahAranaya kA vikalpa evaM viSaya kA Azraya bhI chUTa jAtA hai| 18) vyavahAranaya bhinna-bhinna dravyoM ke bIca karttA karma saMbaMdha batAtA hai| nizcaya - vyavahAra kA virodhI rUpa ukta prakAra se hama dekhate haiM ki nizcaya - vyavahAra kI viSayavastu aura kathana-zailI meM mAtra bheda hI nahIM, apitu virodha dikhAI detA hai; kyoMki jisa viSayavastu ko nizcayanaya abheda - akhaNDa kahatA hai, vyavahAra usI meM bheda batAne lagatA hai aura jina do vastuoM ko vyavahAra eka batAtA hai, nizcayanava ke anusAra ve kadApi eka nahIM ho sakatI haiN| jaise - vyavahAranaya kahatA hai ki jIva aura deha eka hI hai aura nizcayanaya kahatA hai ki jIva aura deha kadApi eka nahIM ho skte| 1. samayasAra, gAthA-27 -
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayanaya adhyAtma ke naya ukta udAharaNoM meM vyavahAranaya para se ekatva sthApita kara rahA hai aura nizcayanaya usase spaSTa iMkAra kara para se bheda kara rahA hai| athavA jJAnI (AtmA) ke cAritra, darzana, jJAna - ye tIna bheda vyavahAra se kahe jAte haiM, nizcaya se jJAna bhI nahIM hai, cAritra bhI nahIM hai, darzana bhI nahIM hai; jJAnI to eka zuddhajJAyaka hI hai| - isa udAharaNa meM vyavahAranaya sva meM bheda kara rahA hai aura nizcayanaya usase iMkAra kara sva meM abheda sthApita kara rahA hai| isaprakAra vyavahAra kA kArya nija meM bheda aura para se abheda karake samajhAnA hai aura nizcaya kA kArya para se bheda aura sva se abheda karanA hai| vyavahAranaya do dravyoM meM kartA-karma kA bheda karatA hai, unameM kartAkarma kA saMbaMdha batAtA hai aura nizcayanaya abhinna SaTkAraka ke sAthasAtha kartA-karma ke bheda kA niSedha karatA hai| yahI inake paraspara virodha kA rUpa hai| nizcayanaya aura vyavahAranaya ke kathanoM meM jo paraspara virodha dikhAI detA hai, vaha viSayagata hai; kyoMki anekAntAtmaka vastu meM jo paraspara virodhI dharmayugala pAe jAte haiM, unameM se eka dharma nizcaya kA aura dUsarA dharma vyavahAra kA viSaya banatA hai| ataH nizcaya-vyavahAra eka-dUsare ke virodhI se pratIta hote haiM, para vastutaH ve haiM eka-dUsare ke puurk| parasparavirodhI donoM nayoM kA kathana Avazyaka kyoM? do nayoM ke binA vastu kA samagra svarUpa spaSTa nahIM ho pAegA, kyoMki vastu meM do paraspara virodhI dharmayugala pAe jAte haiN| unameM se eka dharma kA vyavahAra aura dUsare dharma kA nizcaya kathana karatA hai| yadi donoM naya eka hI pakSa kA kathana karane lageM to dUsarA pakSa upekSita ho jaavegaa| ataH vastu ke sampUrNa prakAzana evaM pratipAdana ke lie donoM naya Avazyaka haiN| isI dRSTi se donoM naya eka-dUsare ke pUraka haiN| 1. samayasAra, gAthA-27 kyA paraspara virodhI donoM nayoM kA grahaNa eka sAtha saMbhava hai? - hA~, paraspara virodhI donoM nayoM kA grahaNa eka sAtha saMbhava hai; para inake grahaNa karane kA tarIkA judA hai| jaise - jahA~ jinavANI meM nizcaya kI mukhyatA se kathana haiM, vahA~ use 'satyArtha aise hI haiM' - aisA jAnanA tathA jahA~ vyavahAra kI mukhyatA se kathana hai, vahA~ use 'aise hai nahIM, nimittAdi kI upekSA upacAra kiyA hai' - aisA jAnanA / isaprakAra jAnane kA nAma hI donoM nayoM kA grahaNa hai|' donoM nayoM ke kathana ko samAna jAnakara aise bhI haiM, aise bhI haiM' - isaprakAra donoM nayoM kA eka sAtha jAnanA, bhramarUpa pravartana hai, donoM nayoM kA grahaNa karanA nahIM hai| ___ kyA donoM naya samAna rUpa se upAdeya haiM? - nahIM, donoM naya samAna rUpa se upAdeya nahIM haiN| vyavahAra ko nizcaya ke samAna mAnanA bhrama hai| vyavahAra ko nizcaya ke samAna upAdeya na mAna liyA jAe - isase sAvadhAna karane ke lie hI vyavahAranaya ko abhUtArtha-asatyArtha bhI kahA gayA hai| vyavahAranaya apane prayojana kI siddhi meM samartha hone se sabhI ko nicalI dazA meM kAryakArI hai, vastu kA nizcaya karane meM upayogI hai| ataH kathaMcit satyArtha hai, upAdeya hai; para prayojana siddhi ke pazcAt usakI upayogitA nahIM rahatA, ataH kathaMcit asatyArtha hai, heya hai| vyavahAranaya ko asatyArtha kahane se koI vyavahAra ke viSaya kI sattA kA bhI abhAva na mAna le - isa dRSTi se vyavahAra ko bhI kathaMcit satyArtha kahA gayA hai| nizcayanaya upAdeya hai, kyoMki anubhUti kI prakriyA meM nizcayanaya pradhAna hotA hai| usake viSayabhUta AtmA ke Azraya se mukti kI prApti hotI hai, isalie ise bhUtArtha, satyArtha kahA hai| saMkSepa meM kaheM to jisake Azraya se mukti ho, vaha bhUtArtha aura jisake Azraya se mukti na ho vaha abhUtArtha hai| 1. mokSamArgaprakAzaka, pR. 251
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya vyavahAranaya : bheda-prabheda 1.asadabhUta vyavahAranaya 2. sadbhUta vyavahAranaya asadbhUta aura sadbhUta - donoM vyavahAranaya bhI do-do prakAra ke hote haiM - (i) upacarita asadbhUtavyavahAranaya / (ii) anupacarita astvyvhaarny| (iii) upacarita sadbhUtavyavahAranaya / (iv) anupacarita sadbhUta vyavahAranaya / isaprakAra vyavahAranaya cAra prakAra kA ho gyaa| inameM se upacarita sadbhUtavyavahAranaya ko azuddha sadbhUtavyavahAranaya aura anupacarita sadbhUtavyavahAranaya ko zuddha sadbhUtavyavahAranaya bhI kahA jAtA hai|' vyavahAranaya ke cAroM bhedoM ko nimna cArTa dvArA samajhA jA sakatA hai| vyavahAranaya abhUtArtha hone ke kAraNa hI vyavahAranaya niSedhya hai| vyavahAranaya ke niSedha ke bAda nizcayanaya kA pakSa (vikalpa) bhI vilaya ho jAtA hai; kyoMki nayoM kA prayoga vikalpAtmaka bhUmikA meM tattvoM kA nirNaya karane ke lie hI hotA hai, AtmArAdhanA ke samaya nhiiN| anubhava ke kAla meM to naya saMbaMdhI sabhI vikalpa vilaya ho jAte haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki jaba taka naya vikalpa calatA rahatA hai, taba taka AtmA parokSa hI rahatA hai, vaha pratyakSAnubhUti kA viSaya nahIM bana pAtA; kyoMki pratyakSAnubhUti naya pakSAtIta hotI hai| yahA~ vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki cU~ki nizcayanaya ke to mAtra pakSa yA vikalpa ko chor3anA hai, usake viSayabhUta artha ko to grahaNa karanA hai aura vyavahAranaya kA mAtra pakSa hI nahIM, viSayabhUta artha bhI chor3ane yogya hai| ataH donoM naya samAnarUpa se upAdeya nahIM hai| vibhinna nAma - nizcayanaya ko bhUtArthanaya ke atirikta zuddhanaya, paramazuddhanaya, paramArthanaya bhI kahA jAtA hai| cU~ki sAmAnya zuddhabhAvarUpa hotA hai, paramabhAvarUpa hotA hai, parama artha (paramArtha) hai, ataH inheM viSaya banAne vAle nizcayanaya ko zuddhanaya, paramazuddhanaya, paramArthanaya bhI kahA jAtA hai| vyavahAranaya : bheda-prabheda vyavahAranaya sAmAnya-vizeSAtmaka vastu ke vizeSa aMza ko viSaya banAtA hai| vizeSa aneka prakAra ke hote haiM, ataH unako viSaya banAne vAlA vyavahAranaya aneka prakAra kA ho sakatA hai| kintu vyavahAranaya 'eka akhaNDa vastu meM bheda karake tathA do bhinna vastuoM meM abheda karake vastusvarUpa ko spaSTa karatA hai' - usakI isa vizeSatA ko dhyAna meM rakhakara usake do bheda kiye gaye haiM - 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-111 asadbhUta vyavahAranaya sadbhUtavyavahAranaya upacarita asadbhUtavyavahAranaya anupacarita asadbhUtavyavahAranaya upacarita sadbhUtavyavahAranaya anupacarita sadbhUtavyavahAranaya yA azuddha sadbhUtavyavahAranaya zuddha sadbhUtavyavahAranaya ukta bhedoM meM hama dekhate haiM ki 'upacAra' zabda kA prayoga asadbhUta vyavahAranaya ke sAtha-sAtha sadbhUtavyavahAranaya ke sAtha bhI kiyA gayA hai| isI ke AdhAra para sadbhUtavyavahAranaya ke upacaritasadbhUta vyavahAranaya aura anupacarita sadbhUta vyavahAranaya - aise do bheda kie gae haiN| tathApi vAstavika upacAra to asadbhUta vyavahAranaya meM hI hotA hai, kyoMki isameM guNabhedAdi bheda upacarita nahIM, vAstavika haiN|' 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra pRSTha-113 2. vahI, pRSTha-143, 10
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya sadbhUtavyavahAranaya ke anupacarita aura upacarita bhedoM ke sthAna para jo zuddha aura azuddha nAma prApta hote haiM, unase sadbhUta vyavahAranaya ko upacarita kahane meM saMbhavita saMkoca spaSTa ho jAtA hai|' sadbhUta vyavahAranaya bheda kA utpAdaka hai aura asadbhUta vyavahAranaya upacAra kA utpAdaka hai| upacAra meM bhI upacAra kA utpAdaka hone se upacarita asadbhUtavyavahAranaya asadbhUta vyavahAranaya kA hI eka bheda hai| jisa asadbhUta vyavahAranaya meM mAtra upacAra hI pravartita hotA hai; upacAra meM bhI upacAra nahIM, usa asadbhUta vyavahAranaya ko upacarita asadbhUta vyavahAranaya se pRthaka batAne ke lie anupacarita sadbhUta vyavahAranaya nAma se bhI kahA jAtA hai| bheda-prabhedoM kI sArthakatA - vizva kI saMracanA aura svacAlita pUrNa vyavasthita-vyavasthA samajhAne ke lie vyavahAranaya ke ukta bhedaprabheda sArthaka bhI haiM, Avazyaka bhI haiM, kyoMki vizva anantAnanta dravyoM kA samUha hai| anantAnanta dravya usakI ikAiyA~ haiN| pratyeka ikAI arthAt pratyeka dravya sarvaprabhutA sampanna, apane meM paripUrNa hai, akhaNDa hai, pUrNa svataMtra haiN| yadyapi pratyeka dravya meM aneka pradeza ho sakate haiM, para vaha unase khaNDita nahIM hotaa| isIprakAra pratyeka dravya meM ananta zaktiyA~ aura unakI anantAnanta avasthAe~ bhI hotI haiM, para una zaktiyoM aura avasthAoM ke kAraNa dravya kI akhaNDatA khaNDita nahIM hotI, prabhu sampannatA prabhAvita nahIM hotI; kyoMki pratyeka dravya kI akhaNDatA aura prabhu sampannatA tabhI prabhAvita hotI hai ki jaba koI anya dravya usakI vyavahAranaya : bheda-prabheda sImA meM praveza kare yA usakI avasthAoM meM hastakSepa kare / para aisA to hotA nahIM hai, kyoMki jaisA ki Upara kaha Ae haiM ki pratyeka dravya apane meM paripUrNa, akhaNDa aura pUrNa svataMtra haiN| pratyeka dravya apanI akhaNDatA aura ekatA kAyama rakhakara samajhanesamajhAne Adi kI dRSTi se guNa-guNI, pradeza-pradezavAna, paryAyaparyAyavAna Adi se bhedA jAtA hai| samajhane-samajhAne kI dRSTi se ekadravya kI maryAyA ke bhItara kie gae guNabhedAdi bheda atadbhAva rUpa hote haiM aura do dravyoM ke bIca jo vibhAjana rekhA hotI hai, vaha atyantAbhAvasvarUpa hotI hai, kyoMki una donoM ke sukha-duHkha, lAbha-hAni sammilita nahIM hote| kintu eka dravya ke pradezoM, guNoM aura paryAyoM ke sukha-duHkha, lAbha-hAni sammilita hote haiM; yahI kAraNa hai ki dravya kI maryAdA ke bhItara kie gae bheda vAstavika nahIM haiM; para haiM avazya / sadbhUta vyavahAranaya akhaNDa eka dravya meM bheda DAlakara samajhanesamajhAne kA kArya karatA hai aura asadbhUtavyavahAranaya do bhinna dravyoM ke bIca saMbaMdha batAne kA kArya karatA hai| akhaNDa dravya meM bheda zuddha guNa-guNI yA azuddha guNa-guNI ke AdhAra para kiyA jAtA hai| zuddha guNaguNI ko viSaya banAne vAle naya ko zuddha sadbhUtavyavahAranaya kahate haiN| azuddha guNaguNI ko viSaya batAne vAle naya ko azuddhasadbhUtavyavahAranaya kahate haiN| do dravyoM ke bIca jo saMbaMdha batAyA jAtA hai vaha bhI do prakAra kA hotA hai - saMzleSa sahita aura saMzleSa rahita / ' 1. paramabhAva prakAzaka nayacakra pRSTha-143 2. vahI, pRSTha-144 3. vahI, pRSTha-118 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-119 2. vahI, pRSTha-119 3. svarUpa apekSA se jo dravya haiM, vaha guNa nahIM hai aura jo guNa hai, vaha dravya nahIM hai - yaha atadbhAva hai| sarvathA abhAva atadbhAva nahIM hai| 4. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-120 3. vahI, pRSTha-122
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya saMzleSa sahita saMbaMdha ko viSaya banAne vAlA naya anupacarita asadbhUtavyavahAranaya hai| saMzleSa rahita saMbaMdha ko viSaya banAne vAlA naya upacarita asadbhUta vyavahAranaya hai| 18 isaprakAra vyavahAranaya eka dravya kI Antarika saMracanA ke spaSTIkaraNa ke lie abheda meM bheda karatA hai, para dravya kI Antarika vyavasthA meM jitanA bala abheda para diyA jAtA hai, utanA bala bheda para nahIM / isalie abhedagrAhI nizcayanaya ko bhUtArtha aura satyArtha kahakara upAdeya batAyA jAtA hai aura bhedagrAhI vyavahAranaya ko abhUtArtha aura asatyArtha kahakara heya kahA jAtA hai; kyoMki abhedagrAhI nizcayanaya dravya kI akhaNDatA kA poSaka hone se ekatA ko majabUta karatA hai, anekatA ke vikalpoM kA zamana karatA hai aura AtmAnubhUti kI prApti kA sAkSAt hetu karatA hai| saMkSepa meM hama kaha sakate haiM ki vizva kI vyavasthA ko samajhanesamajhAne ke lie vyavahAranaya ke bheda-prabheda Avazyaka hai, sArthaka hai| upanaya - vyavahAra upanaya se upajanita hotA hai| vyavahAranaya bheda kA utpAdaka hone se, asadbhUta vyavahAranaya upacAra kA utpAdaka hone se aura upacarita asadbhUta vyavahAranaya upacAra meM bhI upacAra kA utpAdaka hone se upanayajanita hai| eka prakAra se vyavahAranaya hI upanaya haiM; kyoMki upanayoM meM jo bheda ginAe gae haiM, ve saba eka prakAra se vyavahAranaya ke hI bheda-prabheda haiN| jaisA ki nimna cArTa se spaSTa hai* - upanaya (vyavahAranaya ) sadbhUtavyavahAranaya asadbhUtavyavahAranaya zuddhaM sadbhUtavyavahAranaya 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 120 2. vahI, pRSTha- 144 upacarita asadbhUtavyavahAranaya azuddha sadbhUtavyavahAranaya 3. vahI, pRSTha-144 12 asadbhUtavyavahAranaya 19 prayojana - vyavahAra meM aTakane, bhaTakane aura ulajhane se bacane ke lie vyavahAranaya kA svarUpa jAnanA anivArya hai| yahI isakA prayojana hai| heyopAdeyatA - vyavahAranaya jJeyarUpa meM upAdeya hai aura zraddheya aura dhyeya rUpa meM heya hai arthAt vyavahAranaya jAnane ke lie upAdeya hai aura zraddhA kA aura dhyAna kA viSaya na hone se heya hai| (1) asadbhUtavyavahAranaya svarUpa aura viSaya vastu jo naya saMbaMdhoM ke AdhAra para bhinnabhinna dravyoM meM abhedopacAra karake vastusvarUpa ko spaSTa karatA hai, use asadbhUtavyavahAranaya kahate haiN| isakA viSaya asImita hai; kyoMki isakA viSaya vibhinna dravyoM ke bIca vibhinna saMbaMdhoM ke AdhAra para ekatva kA upacAra karanA hai| eka to dravya anantAnanta haiM aura unameM jina saMbaMdhoM ke AdhAra para ekatva yA kartRtvAdi kA upacAra kiyA jAtA hai, ve saMbaMdha bhI aneka prakAra ke hote haiN| jaise ki ve saMbaMdha eka hI jAti ke haiM yA bhinna-bhinna jAti ke ? jo saMbaMdha sthApita kiyA jAtA hai, vaha nikaTavartI (saMzleSa sahita ) hai yA dUravartI (saMzleSa rahita ) ? jJAtA jJeya hai yA svasvAmI ? Adi aneka vikalpa khar3e hote haiM / ' ina sabhI bAtoM ko dhyAna meM rakhakara dravya, guNa, paryAya ke AdhAra para ina upacAroM ko nimna nau bhAgoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai| eka dravya meM dUsare dravya kA upacAra, eka paryAya meM dUsarI paryAya kA upacAra, eka guNa meM dUsare guNa kA upacAra, dravya meM guNa kA upacAra, dravya meM paryAya kA upacAra, guNa meM dravya kA upacAra, guNa meM paryAya kA upacAra; paryAya meM dravya kA upacAra aura paryAya meM guNa kA upcaar| 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha- 142 2. vahI, pRSTha 142 3. vahI, pRSTha 112 113
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya sajAti, vijAti aura ubhaya ke bheda se dravyoM kA vargIkaraNa bhI tIna prakAra se kiyA jAtA hai| ukta tInoM dravyoM meM vibhinna saMbaMdhoM ke AdhAra para ukta nau prakAra kA upacAra karanA hI asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| vastutaH bhinna dravyoM meM abheda vastugata nahIM hai, kintu yaha naya saMbaMdhoM ke AdhAra para 'para' se ekatva jor3atA hai| jaise- zarIra ko apanA mAnanA, mAtA-pitA, makAnAdi ko apanA kahanA yaha mere mAtA-pitA haiM, yaha merA makAna hai Adi / - isaprakAra AtmA kA para se ekatva isa naya kA viSaya hai| 20 saMkSepa meM kaheM to yaha naya bhinna-bhinna vastuoM meM abheda vyavahAra kara, do dravyoM ke bIca saMbaMdha batAtA hai| AtmA ke sAtha paradravyoM kA saMbaMdha do prakAra se hotA hai - saMzliSTa saMbaMdha aura asaMzliSTa saMbaMdha / jina do padArthoM meM sIdhA saMbaMdha pAyA jAtA hai, unheM nikaTavartI yA saMzliSTa kahate haiN| saMzliSTa padArthoM meM mAtra upacAra karane se kAma cala jAtA hai| jaise - jJAna aura jJeya ke bIca sIdhA saMbaMdha hone se jJAtA jJeya saMbaMdha ko saMzleSa saMbaMdha arthAt nikaTa kA saMbaMdha mAnA gayA hai, jabaki atyadhika dUrI pAI jA sakatI hai; kyoMki sarvajJa bhagavAna kA jJeya to alokAkAza bhI hotA hai| jaba do padArtha kisI tIsare mAdhyama se (inaDAyarekTa) saMbaMdhita hote haiM, taba unheM dUravartI yA asaMzliSTa saMbaMdha kahA jAtA hai| ina asaMzliSTa saMyogI padArthoM meM upacAra meM bhI upacAra karanA hotA hai| jaise - strIputrAdi aura makAnAdi ke sAtha jo AtmA kA saMbaMdha hai, vaha deha ke mAdhyama se hotA hai, ataH vaha upacAra meM upacAra hai|" 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 143 2. vahI, pRSTha 111 3. yahA~ vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki ekakSetravagAhI saMbaMdha saMzliSTa saMbaMdha kA paryAyavAcI nahIM hai| yahA~ ekakSetrAvagAha saMbaMdha hone para bhI saMzleSa saMbaMdha hai| 4. vahI, pRSTha 149 - 150 5. vahI, pRSTha 150 13 asadbhUtavyavahAranaya isaprakAra yaha naya AtmA kA parapadArthoM ke sAtha kaisA saMbaMdha hai? yaha batAtA hai| prathamAnuyoga ke sabhI kathana isa naya ke antargata Ate haiN| jaise - tIrthaMkara AdinAtha kI patnI Adi kA ullekha, unakI pA~ca sau dhanuSa kI kAyA kA kathana isI naya ke viSaya haiN| 21 nAma kI sArthakatA - do dravya kabhI bhI apRthak (eka) nahIM ho skte| saMyogAdi dekhakara unake bIca jo apRthakatA (ekatA) batAI jAtI hai, vaha Aropita hotI hai, vastutaH nahIM / ataH bhinna-bhinna vastuoM meM ekatArUpa asatya Aropa karane ke kAraNa yaha naya 'asadbhUta' kahalAtA hai| bhinna dravyoM meM saMbaMdha jor3ane ke kAraNa 'vyavahAra' hai aura aMza kA kathana karane ke kAraNa 'naya' hai isaprakAra isakA 'asadbhUtavyavahAranaya' nAma sArthaka hai| - prayojana - do bhinna dravyoM ke bIca saMbaMdha batAne vAlA yaha naya duniyA kI mAnyatA kA pratinidhitva karane vAlA hai| yaha naya laukika vacana vyavahAra ke lie upayogI hai| jaise- svaghara - paraghara, svastrI - parastrI kA bheda mAtra laukika hI nahIM hai; apitu isakA dhArmika AdhAra bhI hai, naitika AdhAra bhI hai| ataH dhArmika aura naitika jIvana ke lie parapadArthoM meM bhI apane-parAye kA bheda DAlanA isa naya kA prayojana hai| sAtha hI sAtha AtmA kA parapadArthoM ke sAtha kisa prakAra kA saMbaMdha ho sakatA hai? yaha batAkara bhedavijJAna kI siddhi kA mArga prazasta karanA bhI isa naya kA prayojana hai| 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 112 2. vahI, pRSTha- 138 heyopAdeyatA - isa naya kA viSaya jAnane ke lie evaM laukika vacana vyavahAra ke lie upayogI hone se upAdeya hai, para upacAra ke sahAre AtmA kI vibhaktatA ko bhaMjita karane ke kAraNa heya hai| arthAt AtmA kI para se ekatA sthApita karane ke kAraNa haiya haiM, kyoMki para se ekatA duHkha kA kAraNa hai| 3. vahI, pRSTha 130
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 adhyAtma ke naya bheda - saMbaMdhoM kI nikaTatA aura dUrI ke AdhAra para yaha naya do prakAra kA hotA hai - (i) upacarita asadbhUtavyavahAranaya / (ii) anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya / (i) upacaritaasadbhUtavyavahAranaya svarUpa aura viSayavastu jo naya bhinna vastuoM ke saMzleSa rahita saMbaMdha ko viSaya banAtA hai, use upacarita asadbhUtavyavahAranaya kahate haiN| jaise - kumhAra ghar3A banAtA hai| yaha naya upacAra meM bhI upacAra karatA hai, kyoMki asadbhUtavyavahAra meM upacAra hai|' yaha naya zarIrAdi kI apekSA jo dUravartI haiM - aise makAnAdi ke saMyogoM ko apanA viSaya banAtA hai athavA jinakA saMbaMdha dUra kA hotA hai arthAt jo saMbaMdhI ke saMbaMdhI hone se paraspara saMbaMdhita hote haiM, unako yaha naya apanA viSaya banAtA hai| jaise- zarIra to AtmA se sIdhA saMbaMdhita hai; para mAtA-pitA, strI-putrAdi, makAna Adi zarIra se saMbaMdhita hai| ataH yaha isa naya ke viSaya banate haiM, kyoMki yaha sabhI kathana upacAra meM upacAra karate haiN| yaha upacAra meM upacAra satya, asatya aura satyAsatya padArthoM meM tathA svajAtIya, vijAtIya aura svajAti vijAtIya padArthoM meM kiyA jAtA hai| jaise- deza kA svAmI kahatA hai ki - 'yaha deza merA hai' yaha satya upacarita asadbhUtavyavahAranaya hai| deza meM sthita vyakti kahatA hai ki 'deza merA hai| - yaha asatya upacarita asadbhUtavyavahAranaya hai| aura vyApArI artha kA vyApAra karate hue kahatA hai ki- 'dhana merA hai' - yaha satyAsatya upacarita asadbhUta vyavahAranaya hai| - 1. 'saMzleSa rahita vastuoM ke saMbaMdha ko viSaya karane vAlA upacarita asadbhUtavyavahAranaya hai| jaise devadatta kA dhana hai|' AlApapaddhati, pRSTha- 228 2. 'asadbhUta vyavahAra hI upacAra hai aura upacAra meM bhI jo upacAra karatA hai, vaha upacarita asadbhUtavyavahAranaya hai|' AlApapaddhati, pRSTha- 227 3. paramabhAva prakAzaka nayacakra, DaoN. hukamacanda bhArilla, pRSTha- 147 14 upacarita asadbhUtavyavahAranaya 23 mA~-pitA, strI-putrAdi, makAnAdi evaM nagarAdi ko apanA kahane kA vyavahAra isI naya ke AdhAra para hotA hai, isIlie laukika maryAdAe~ jaise svastrI - parastrI, svagraha - parigraha, svadeza-paradeza, jinamandira, zivamandira Adi ke bheda kathana isI naya ke kathana haiN| inhIM kathanoM ke AdhAra para hama kahate haiM ki yaha makAna devadatta kA hai, kumhAra ne ghar3A banAyA hai, ajJAnI paMcendriyoM ke viSayoM ko bhogatA hai|' jJAnI munirAja unakA tyAga karate haiN| tIrthaMkara bhagavAna samavazaraNa meM virAjamAna haiM - Adi tIrthaMkaroM kI bAhya vibhUti ke sabhI kathana isI naya ke kathana haiN| tIrthaMkaroM ke mAtA-pitA, strI-putrAdi kA vyavahAra bhI isI naya se hotA hai| ukta sabhI kathanoM kA bhI AdhAra hai| ye kathana sarvathA asatya nahIM hai| laukika dRSTi se devadatta makAna kA mAlika hai hI aura kumhAra kA yoga aura upayoga ghar3A banAne meM nimitta huA hI hai| bhagavAna ke samavazaraNa meM upasthita hone kI bAta ko dhArmika jagata meM bhI mAnyatA prApta hai, kyoMki vahA~ unakI upasthiti hotI hI hai| isIprakAra anya sabhI kathana bhI prathamAnuyoga meM va laukika-vyavahAra meM pracalita haiM hii| karttA-bhoktA - isa naya se AtmA puNya-pApa ke udaya meM milane vAle saMyogoM kA kartA-bhoktA hai athavA jIva paMcendriyoM ke iSTAniSTa viSayoM se utpanna sukha-duHkha kA bhoktA hai| jaise- jIva ghaTa, paTa, ratha Adi kA kartA hai| nAma kI sArthakatA - do dravyoM kI ekatA vastutaH na hokara Aropita hotI hai, ataH 'asadbhUta' hai, upacAra meM upacAra karane ke kAraNa 1. bRhadravyasaMgraha, gAthA 9 kI saMskRta vyAkhyA 2. vahI, gAthA 45 kI saMskRta vyAkhyA / 3. vahI, gAthA 9 kI saMskRta vyAkhyA 4. niyamasAra gAthA 18 kI tAtparyavRtti TIkA /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya 'upacarita' hai aura bhinna dravyoM meM saMbaMdha jor3ane ke kAraNa 'vyavahAra' hai tathA aMza kA kathana karane ke kAraNa 'naya' hai; ataH isakA upacarita asadbhUta vyavahAranaya nAma sArthaka hai| prayojana - svadhana-paradhana, svastrI-parastrI meM bheda DAlane vAlA yaha naya AdamI ko pazu nahIM banane detaa| parapadArthoM meM apane-parAye kA bheda DAlane vAle isa naya ke binA dhArmika va naitika jIvana saMbhava nhiiN| dhArmika va naitika jIvana binA adhyAtma kI sAdhanA saMbhava nhiiN| ataH laukika maryAdAyeM batAkara sadAcAra evaM bhedavijJAna kI siddhi karAnA isa naya kA prayojana hai| heyopAdeyatA - sadAcAra kI sImA kA pratipAdaka hone se yaha naya kathaMcit upAdeya hai tathA parapadArthoM meM kI gaI ekatvabuddhi-mamatvabuddhi duHkha dene vAlI hone se yaha naya kathaMcit heya hai| (ii) anupacarita asadbhUtavyavahAranaya svarUpa aura viSayavastu - jo naya bhinna vastuoM ke saMzleSa sahita saMbaMdha ko viSaya banAtA hai, use anupacarita, asadbhUta vyavahAranaya kahate haiN| jaise - jIva kA zarIra hai| saMyogI parapadArthoM meM jo atyanta samIpa haiM arthAt jinakA AtmA ke sAtha saMzliSTa saMbaMdha hai, ekakSetrAvagAha saMbaMdha hai - aise zarIrAdi kA saMyoga isa naya kA viSaya banatA hai| yaha naya deha ko hI apanA kahane vAlA hai, AtmA ko deha se abhinna kahane vAlA hai| kyoMki zarIra kA AtmA se sIdhA saMbaMdha hai, nikaTa kA saMbaMdha hai, ekakSetrAvagAhI saMbaMdha hai, saMzliSTa 1. AlApapaddhati, pRSTha-228 2. yahA~ dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki mAtra ekakSetravagAhI saMbaMdha hI saMzliSTa saMbaMdha nahIM hai, apitu sIdhA saMbaMdha saMzliSTa saMbaMdha hai| jaise - jJAna-jJeya ke bIca ekakSetrAvagAhI saMbaMdha na hone para yadi saMzliSTa saMbaMdha hai| 3. paramAtmaprakAza, adhyAya-1, gAthA 14 kI saMskRta ttiikaa| saMbaMdha hai| ataH zarIra ko AtmA kahanA,zarIra aura AtmA ko eka kahanA tathA zarIra meM ekatva-mamatva sthApita karanA isa naya kA viSaya hai| ___dazaprANoM meM jIva so jIva', dehavAlA jIva, mUrtika jIva, dravyakarmoM va zarIrAdi naukarmoM kA kartA jIva - ye sabhI kathana isa naya ke haiN| tIrthaMkara AdinAtha pA~ca sau dhanuSa kI kaMcanavarNI kAyA vAle the Adi deha ke guNoM ke AdhAra para kI gaI stuti evaM ve sarvajJa the Adi kathana isI naya ke haiN| trasa-sthAvara jIvoM ke mArane para hiMsA kA honA aura unake tyAga rUpa ahiMsANuvrata, mahAvrata bhI isI naya ke kathana haiM; kyoMki inameM mAtra upacAra kiyA gayA hai| yaha upacAra nau prakAra se kiyA jA sakatA hai - dravya meM dravya kA, guNa meM guNa kA, paryAya meM paryAya kA, dravya meM guNa aura paryAya kA, guNa meM dravya aura paryAya kA, paryAya meM dravya aura guNa kA / jaise - paudgalika kAya meM jo ekendriya Adi ke zarIra banate haiM, inheM jo jIva kahatA hai, vaha vijAtIya dravya meM vijAtIya dravya kA AropaNa karane vAlA anupacarita asadbhUtavyavahAranaya hai| rAtri meM bhojana nahIM karanA, mA~sa-madirA kA sevana nahIM karanA, AlU Adi jamIkaMda nahIM khAnA; kyoMki inameM anantajIva haiM - inako khAne se ananta jIvoM kI mRtyu ho jAegI - ye bhava isI naya ke kathana haiN| trasa sthAvarajIvoM kI hiMsA ke tyAgarUpa aNuvratAdi grahasthadharma evaM mahAvratAdi munidharma ke pratipAdaka caraNAnuyoga kA mUla-AdhAra yaha naya hI hai| 1. paMcAstikAya saMgraha, gAthA 27 kI tAtparyavRtti ttiikaa| 2. jJAna va jJeya meM sIdhA saMbaMdha hone ke kAraNa tIrthaMkara sarvajJa hote haiM' - Adi kathana isa naya ke antargata Ate haiN| . inakA vistRta udAharaNa sahita varNana paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-146-147 meM pddh'eN| 15 2
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadbhUtavyavahAranaya adhyAtma ke naya ___kartA-bhoktA - isa naya se hI jIva dravyakarmoM kA kartA aura usake phalasvarUpa sukha-duHkha kA bhoktA hai| manuSyAdi paryAyoM kA karttA-bhoktA bhI isI naya se kahA jAtA hai| nAma kI sArthakatA - zarIrAdi saMzliSTa saMbaMdha vAle parapadArthoM meM ekatA Aropita karane ke kAraNa 'asadbhUta' hai, mAtra upacAra karane ke kAraNa 'anupacarita' haiM, bhinna dravya meM ekatva-mamatva kA saMbaMdha jor3ane ke kAraNa 'vyavahAra' hai aura aMza kA kathana karane ke kAraNa 'naya' hai| ataH isakA upacarita asadbhUtavyavahAranaya sArthaka hai| prayojana - ahiMsAtmaka AcaraNa aura bhedavijJAna kI siddhi karanA isa naya kA prayojana hai| heyopAdeyatA - yaha naya ahiMsAtmaka AcaraNa kA pratipAdana karane vAlA hai, ataH kathaMcit upAdeya hai tathA zarIra meM kI gaI ahaMbuddhi, mamatva buddhi, karttAbuddhi aura bhoktAbuddhi hI duHkhoM kA kAraNa hai, ataH yaha naya kathaMcit heya hai| (2) sadabhUtavyavahAranaya svarUpa aura viSayavastu - jo guNoM, karmoM, svabhAva aura paryAyoM ke AdhAra para bheda karake akhaNDa vastu svarUpa ko spaSTa karatA hai, use sadbhUta vyavahAranaya kahate haiN| yaha naya apane dravya-guNa-paryAya ke bhItara kI bAta karatA hai| guNa guNI meM, paryAya-paryAyI meM, svabhAvasvabhAvavAna meM aura kAraka-kArakavAna meM - jo vastutaH abhinna hai, unameM bheda karanA sadbhUtavyavahAnaya kA viSaya hai| isaprakAra yaha naya eka akhaNDa vastu meM bheda DAlakara eka ko anekarUpa dekhane vAlA hai, abhinna vastu meM bhedavyavahAra karane vAlA hai, apane meM hI bheda karane vAlA 1. niyamasAra gAthA 18 kI tAtparyavRtti ttiikaa| 2. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-111 3. vahI, pRSTha-112 hai| jaise - jIva ko jJAna darzana vAlA kahanA / vastutaH to jJAna, darzana-jIva se abhinna hI haiM, para yaha naya unameM bheda karatA hai| ata: yaha naya bheda kA utpAdaka hai| vastutaH to vastu meM bheda haiM hI nahIM, unameM bheda kie nahIM jA sakate; para bheda karake jAna sakate haiM, samajha sakate haiM; ataH yaha naya apane meM bheda karake samajhAtA hai| eka dravya kI maryAdA ke bhItara kie gae guNabhedAdi bheda do dravyoM ke bIca hone vAle bheda ke samAna abhAvarUpa na hokara atadbhAvarUpa hote haiN| atadbhAva abhAvarUpa nahIM hotA hai| svarUpa apekSA se jo dravya hai, vaha guNa nahIM hai aura jo guNa hai, vaha dravya nahIM hai - yaha atadbhAva hai| athavA atadbhAva anyatva hai| eka dravya kI maryAdA ke bhItara guNa kA guNI meM abhAva yA guNI kA guNa meM abhAva athavA eka guNa kA dUsare guNa meM abhAva, ityAdi rUpa jo abhAva hotA hai, use anyatva kahate haiM athavA anya-anya honA anyatva hai| evaM dravya ke do guNa yA guNa-guNI Adi anya-anya hote haiM; kyoMki eka dravyarUpa hone se ve apRthak hI haiM, pRthak-pRthak nhiiN| jaise vastra aura zubhratA meM anyatva hai, kyoMki unake pradeza bhinna-bhinna nahIM haiN| ___ saMkSepa meM kaha sakate haiM ki sadbhUtavyavahAranaya atadbhAva ke AdhAra para dravya kI ekatA ko khaNDita karatA huA apane meM hI anyatva ko viSaya banAtA hai| ___ nAma kI sArthakatA - vastu ke guNa paryAya usa vastu meM hI vidyamAna hone ke kAraNa 'sadbhUta' kahalAte haiM, akhaNDa vastu meM guNa-paryAya Adi ke AdhAra para bheda utpanna karane ke kAraNa use vyavahAra' kahate haiM aura bhedAbheda vastu ke bhedAMza ko grahaNa karane vAlA hone se naya' kahate haiM? ataH isakA sadbhUtavyavahAranaya nAma sArthaka hai| 16 1 . paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-128, 129, 130
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya prayojana - yaha naya akhaNDa dravya ke bIca bheda DAlakara samajhanesamajhAne kA kArya karatA hai tathA bheda aura vikAra kA jJAna bhI karAtA hai| heyopAdeyatA - samajhane-samajhAne meM upayogI hone ke kAraNa upAdeya hai aura dravya kI ekatA ko khaNDita karane ke kAraNa heya hai| bheda - zuddhatA aura azuddhatA ko viSaya banAne ke AdhAra para yaha naya bhI do prakAra kA hotA hai - 28 (i) upacarita sdbhuutvyvhaarny| (azuddha sadbhUtavyavahAranaya) (ii ) anupacarita sadbhUtavyavahAranaya / (zuddha sadbhUtavyavahAranaya) (i) upacarita sadbhUtavyavahAranaya svarUpa aura viSayavastu - akhaNDa dravya meM azuddha guNa-guNI, paryAya- paryAyI ke AdhAra para bheda ko viSaya banAne vAle naya ko upacarita sadbhUtavyavahAranaya kahate haiN|' athavA sopAdhi guNa-guNI meM bheda ko viSaya karane vAlA naya ko upacaritasadbhUtavyavahAra kahate haiN| jaise - jIva ke matijJAnAdi guNa haiN| matijJAnAdi vibhAva guNoM kA AdhAra hone ke kAraNa azuddha jIva kahA jAtA hai| yaha alpavikasita aura vikArI paryAyoM ko AtmA kI kahatA hai, isalie azuddha guNoM kA AdhArabhUta hone se ise azuddhasadbhUta - vyavahAranaya' bhI kahate haiN| jaise- maiM rAga-dveSAdi vAlA hU~ / saMkSepa meM kaha sakate haiM ki yaha naya hamAre aMdara vartamAna meM vidyamAna rAgAdi vikAroM aura matijJAnAdi apUrNa paryAyoM kA jJAna karAtA hai| isaprakAra yaha naya eka dravya meM bheda DAlatA hai, apane meM bheda karatA hai| 1. AlApapaddhati, pRSTha- 217 2. vahI, pRSTha- 228 3. ( a ) niyamasAra, gAthA 9 kI tAtparyavRtti TIkA / (ba) pravacanasAra, jayasenAcAryakRta tAtparyavRtti kA pariziSTa 4. chadyastha jIva ke aparipUrNa jJAna darzana kI apekSA se 'azuddhasadbhUta' zabda se vAkya upacarita sadbhUtavyavahAranaya hai| vRhadravya saMgraha, gAthA 6 kI saMskRta vyAkhyA / 17 upacaritasadbhUtavyavahAranaya 29 karttA-bhoktApana - AtmA moha rAga-dveSAdi vikArI bhAvoM kA karttA va unake phala kA bhoktA hai| nAma kI sArthakatA - moha-rAga-dveSAdi bhAva hamArI AtmA meM hI utpanna hone ke kAraNa 'sadbhUta' haiM tathA AtmA ko duHkha dene vAle haiM, dUra ke haiM, avikasita aura vikArI paryAyeM haiM, ataH 'upacarita' haiM / duniyA meM unheM apanA kahA jAtA hai, isalie 'vyavahAra' hai| aMza kA kathana karane ke kAraNa 'naya' haiM athaH isakA upacarita sadbhUtavyavahAranaya nAma sArthaka hai| prayojana - vartamAna paryAya kI pAmaratA kA jJAna karAkara usase mukta hone kI preraNA denA hI isa naya kA prayojana hai| heyopAdeyatA - apanI bhUloM kA pratipAdana karane vAlA yaha naya hameM sikhAtA hai ki hama apanI bhUloM ko svIkAra kara usakI punarAvRtti na kareM tathA yaha naya vartamAna paryAya kI pAmaratA kA jJAna karAkara usase mukta hone kI preraNA bhI detA hai; ataH yaha naya kathaMcit upAdeya hai| mohAdi pariNAma AtmA kI sukha-zAMti kA ghAta karane vAle haiM, isalie inheM AtmA nahIM mAnA jA sakatA, ataH inheM AtmA kahane vAlA naya kathaMcita heya hai| (ii) anupacarita sadbhUtavyavahAranaya svarUpa aura viSayavastu - akhaNDa dravya meM zuddha guNa-guNI, paryAya- paryAyI ke AdhAra para bheda ko viSaya karane vAle naya ko anupacarita sadbhUtavyavahAranaya kahate haiN|' jIva kevalajJAna-darzana vAlA hai| yaha dravya sAmAnya meM zuddha guNa-guNI kA bheda kathana hai aura jIva 'vItarAgatA vAlA hai' - yaha dravya sAmAnya meM zuddha paryAya-paryAyI kA bheda kathana hai| athavA nirupAdhi guNa-guNI meM bheda ko viSaya karane 1. AlApapaddhati, pR. 217 2. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 141
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 adhyAtma ke naya vAle naya ko anupacarita sadbhUtavyavahAranaya kahate haiN| ' jaise jIva ke kevalajJAnAdi guNa haiM / kevalajJAnAdi zuddhaguNoM kA AdhAra hone ke kAraNa kAryazuddha jIva kahA jAtA hai| yaha naya pUrNa vikasita nirmala paryAyoM ko AtmA kA kahatA hai, isalie zuddha guNoM kA AdhArabhUta hone se ise zuddha sadbhUtavyavahAranaya kahate haiN| jaise jIva meM kevalajJAnAdi guNa / yaha naya AtmA meM jJAna, darzana, cAritra ke bheda karatA hai| jaise- jIva jJAnavAna hai athavA jJAna jIva kA guNa hai| yadyapi jIva aura jJAna bhinnabhinna nahIM haiM, eka hI haiM; tadapi unameM bheda dekhanA isa naya kA viSaya hai| saMkSepa meM kaha sakate haiM ki yaha naya dravya kI pUrNa nirvikArI zuddha guNa yA zuddha paryAya ko viSaya banAtA hai| jaise- pudgala kI paramANu paryAya ko aura jIva kI kevalajJAnAdi paryAya ko / karttA - bhoktA - isa naya ke anusAra AtmA nirmala paryAyoM kA jJAtA, karttA bhoktA hai| nAma kI sArthakatA - anantaguNa aura anantapradeza AtmA meM haiM, ataH sadbhUta haiN| AtmA ke guNa va pradeza alaga-alaga nahIM ho sakate, ataH 'anupacarita' haiN| ina guNa aura pradezoM ko bheda karake samajhAyA jAtA hai, ataH ye 'vyavahAra' haiM; tathA eka deza kA kathana karane ke kAraNa 'naya' haiN| ataH isakA anupacarita sadbhUtavyavahAranaya nAma sArthaka hai| prayojana - svabhAva kI sAmarthya kA jJAna karAnA tathA AtmA meM anupacarita rUpa se vidyamAna zaktiyoM aura pUrNa pAvana vyaktiyoM kA paricaya karAnA isa naya kA prayojana hai| 1. AlApapaddhati, pR. 228 2. niyamasAra gAthA 9 kI tAtparyavRtti TIkA 3. (a) pravacanasAra, jayasenAcAryakRta TIkA kA pariziSTa (ba) niyamasAra gAthA 9 kI tAtparyavRtti TIkA 18 anupapacaritasadbhUtavyavahAranaya 31 heyopAdeyatA - yaha naya apane zuddha svarUpa ko samajhane ke lie upayogI hai, ataH upAdeya hai tathA jaba taka bhinnatA para lakSya rahatA hai, jJAna bheda ke vikalpoM meM ulajhatA hai; taba taka bheda meM hI ulajhe rahane se jJAna meM vikalpa kI taraMgeM uThatI haiM, jisase akhaNDa AtmA kI prApti nahIM hotI, isalie AtmAnubhUti nahIM hotii| ataH yaha naya heya hai / isaprakAra hama dekhate haiM ki cAroM hI vyavahAranaya apanI-apanI sImA meM bhinna-bhinna vastuoM meM abheda kA upacAra karate haiM yA abheda akhaNDa vastu meM bheda karate haiN| vyavahAranaya kI bhASA ajJAniyoM kI bhASA hai aura bhAva jJAniyoM kaa| duniyA jaisA mAnatI hai vaisA hI inameM batAyA gayA hai| duniyA kA vyavahAra isI prakAra calatA hai| yaha naya duniyA kA pratinidhitva karane vAle naya haiN| sampUrNa prathamAnuyoga aura caraNAnuyoga kI AdhArazilA yahI hai| bheda-vijJAna, dainika vyavahAra aura sadAcAra kI dRSTi se bhI yaha naya atyanta upayogI haiN| vyavahAranaya kI viSayavastu kA pratipAdana to vyavahAranaya karatA hI hai, sAtha hI sAtha nizcayanaya kI viSayavastu kA pratipAdana bhI vyavahAranaya hI karatA hai| vyavahAranaya ko mAne binA samajhane-samajhAne kI prakriyA kA lopa ho jAegA, tIrtha kA lopa ho jaaegaa| AtmA ko vANI ke mAdhyama se, guru ke mAdhyama se samajhane ke lie vyavahAra kI jarUrata hai aura AtmA ke anubhava ke lie vyavahAra kA niSedha Avazyaka hai| vyavahAra binA AtmA samajha meM nahIM AtA tathA vyavahAra chor3e binA AtmA prApta nahIM hotA / ataH vyavahAranaya ke kathana prayojanapurataH satya haiM, vyAvahArika satya haiM; pAramArthika satya nahIM / ataH vyavahAranaya apanI sImA meM sarvathA satyArtha hai aura sImA ke bAhara sarvathA asatyArtha /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya isIlie vyavahAra ko kathaMcit satyArtha aura kathaMcit asatyArtha kahA gayA hai, kathaMcit upAdeya aura kathaMcit heya kahA gayA hai| vyavahAranaya kI sabase bar3I upayogitA use abhUtArtha, asatyArtha, heya jAnane meM hai| isase hI hamArA prayojana siddha hotA hai| isake binA hamArA prayojana sadhane vAlA nhiiN| 32 nizcayanaya: bhedaprabheda nizcayanaya sAmAnya vizeSAtmaka vastu ke sAmAnya aMza ko viSaya banAtA hai / sAmAnya eka hotA hai, ataH use viSaya banAne vAlA naya bhI eka hI hogA, aneka nhiiN| ataH 'natathA" lakSaNavAlA nizcayanaya eka hai, abhedya hai| nizcayanaya abhedya kyoM ? - nizcayanaya ke anya bhedoM ko vivakSAnusAra kabhI nizcaya to kabhI vyavahAra kaha diyA jAtA hai / jaise ekadeza zuddhanizcayanaya kI apekSA azuddhanizcayanaya vyavahAra hai, sAkSAt zuddhanizcayanaya kI apekSA ekadezanizcayanaya aura azuddha nizcayanaya vyavahAra hai tathA paramazuddhanizcayanaya kI apekSA sAkSAt zuddha nizcayanaya, ekadeza zuddhanizcayanaya aura azuddha nizcayanaya aura vyavahAra hI haiN| parantu paramazuddha nizcayanaya kabhI bhI vyavahArapane ko prApta nahIM hotA, usake koI bheda nahIM hote; ataH vAstavika nizcayanaya ko bhedoM meM bhedA sahya nahIM, vaha to abhedya hI hai| - anyanaya vyavahArapane ko prApta kyoM ? dravyasvabhAva ko grahaNa karane vAlA hone se ekamAtra paramazuddha nizcayanaya hI vAstavika nizcayanaya kahalAtA hai; zeSa naya paryAya svabhAva ko grahaNa karane vAle hone se evaM niSedhya hone ke kAraNa vyavahArapane ko prApta ho jAte haiN| 1. paMcAdhyAyI, prathama adhyAya, zloka 657 2. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 82 19 nizcayanaya: bheda-prabheda 33 anya naya niSedhya kyoM ? nayoM ke prayojana kI siddhi ho jAne para unakI upayogitA samApta ho jAtI hai, ataH unakA niSedha karanA anivArya ho jAtA hai| yadi unakA niSedhana kareM to uttarottara vikAsa kI prakriyA ruka jAtI hai| ataH tatsaMbaMdhI prayojana kI siddhi ho jAne para, Age bar3hane ke lie, Age ke prayojana kI siddhi ke lie pUrvakathita naya kA niSedha evaM Age ke naya kA pratipAdana iSTa ho jAtA hai| isIlie ekadeza zuddhanizcayanaya azuddha-nizcayanaya kA, sAkSAta zuddha nizcayanaya ekadeza zuddhanizcayanaya kA tathA paramazuddhanizcayanaya sAkSAtazuddhanizcayanaya Adi pUrva ke nayoM kA niSedha karatA hai| isaka sabhI naya apane pUrva ke nayoM kA niSedha karate haiN|' paramazuddha nizcayanaya niSedhya kyoM nahIM? isa naya meM dravya kI dRSTi se kathana kiyA jAtA hai / yaha naya paryAyagata azuddhatA ko chor3akara dravyagata zuddhatA ko viSaya banAtA hai arthAt jo anAdi se hai ananta kAla taka jIva ke sAtha rhegaa| aise sAmAnya dravya ko viSaya banAtA hai| isa naya kA viSayabhUta zuddhAtmadravya hI dRSTi kA viSaya hai| dhyAna kA dhyeya hai| isake Azraya se hI AtmAnubhUti hotI hai, mukti hotI hai, ataH yaha niSedhya nahIM hai| kyA naya sarvathA niSedhya haiM? nahIM, naya sarvathA niSedhya nahIM haiM, kyoMki kathaMcit niSedhya haiN| pratyeka naya apane-apane prayojana kI siddhi karane vAlA hone se svasthAna meM niSedha karane yogya nahIM hai / abhedya nizcayanaya ke bheda kyoM? para aura paryAya se bhinna nija zuddhAtmasvarUpa ko samajhane-samajhAne ke lie viSayavastu ke AdhAra para abhedya nizcayanaya ke bheda kie gae haiN| nizcayanaya ke bheda kitane - nizcayanaya ke sAmAnyataH do bheda kiye jAte haiM - 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 99
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 (1) azuddhanizcayanaya / (2) zuddha nizcayanaya zuddhanizcayanaya tIna prakAra kA hai - (i) ekadezazuddha nizcayanaya / (ii) sAkSAt zuddha nizcayanaya / (iii) parama zuddha nizcayanaya / isaprakAra nizcayanaya bhI cAra prakAra kA ho gyaa| nizcayanaya ke cAroM bhedoM ko nimna cArTa dvArA samajhA jA sakatA hai - nizcayanaya 1 azuddha nizcayanaya ekadeza zuddhanizcayanaya adhyAtma ke naya zuddha nizcayanaya paramazuddhanizcayanaya ukta cArTa meM vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki 'zuddha nizcayanaya' ke tIna bhedoM meM eka kA nAma to 'zuddhanizcayanaya' hI hai / isase yaha siddha hotA hai ki 'zuddhanizcayanaya' zabda kA prayoga 1 kabhI to tInoM bhedoM ke samudAya ke rUpa meM hotA hai aura kabhI unake ekabheda mAtra ke rUpa meM / isa marma se anabhijJa rahane se jinavANI meM aneka virodhAbhAsa pratIta hone lagate haiN| sAkSAta zuddhanizcayana (zuddha nizcayanaya) pAThakoM kI suvidhA kI dRSTi se prastuta kRti meM hama bhedarUpa zuddha nizcayanaya ko sarvatra sAkSAt zuddhanizcayanaya ke rUpa meM hI prastuta kreNge| bheda-prabhedoM kI sArthakatA - nizcayanaya ke ukta bheda-prabhedoM meM pratyeka dravya kI apane guNa - paryAyoM se abhinnatA (abheda) ko mukhya AdhAra banAyA hai| 1. ina prayogoM ko dekhane ke lie DaoN. hukamacanda bhArilla likhita paramabhAva prakAzaka nayacakra, pRSTha-80-81 dekhie / 2. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 81 3. vahI, pRSTha- 83 20 nizcayanaya bheda-prabheda 35 pratyeka dravya apane guNa-paryAyoM se abhinna evaM para tathA para ke guNa-paryAyoM se bhinna hai| isIprakAra pratyeka dravya apane pariNamana kA kartA svayaM hai| kisI bhI dravya ke pariNamana meM kisI anya dravya kA koI hastakSepa nahIM hai| nizcayanaya isa satya ko pratipAdita karatA hai| isa bAta ko dhyAna meM rakhakara hI nizcayanaya ke parama zuddhanizcayanaya ko chor3akara anya tIna bheda kie gae haiN| nizcayanaya ke ye cAroM bheda nija zuddhAtmatattva ko para aura paryAya se bhinna akhaNDa traikAlika sthApita karate haiN| ye naya dRSTi ko para aura paryAya se haTAkara svabhAvasanmukha lAte haiN| nayoM ke ukta bheda-prabhedoM ke bAre meM eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya yaha hai ki pratyeka naya apanI dRSTi se jo bhI kathana karatA hai, sampUrNa dravya ke bAre meM hI karatA hai| jaise- paramazuddha nizcayanaya paryAya meM azuddhatA hone para bhI dravya ko zuddha kahatA hai aura azuddha nizcayanaya dravyAMza meM zuddhatA ke rahate hue bhI paryAya kI azuddhatA ke AdhAra para sampUrNa dravya ko hI azuddha kahatA hai| isIprakAra ekadeza zuddha nizcayanaya bhI dravyAMza meM azuddhatA ke rahate hue bhI eka dezazuddhi ke AdhAra para saMpUrNa dravya ko hI zuddha kahatA hai| isa dRSTi se hI sAdhaka avasthA meM bhI jIva siddhoMvat pUrNazuddha hI grahaNa karane meM AtA hai| isaprakAra sabhI kathanoM meM koI virodha nahIM hai" evaM sabhI naya apane-apane sthAna para sahI haiM, satyArtha haiM, sArthaka haiN| prayojana - nija dravya meM anya dravyoM ke hastakSepa kA niSedha evaM apanI Antarika akhaNDatA (guNabhedAdi kA niSedha) kara dravya kI 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra pRSTha 83 2. vahI, pRSTha-84 4. vahI, pRSTha-90 3. vahI, pRSTha-89
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya akhaNDatA ko kAyama rakhakara, anya dravyoM se usakI pRthakatA sthApita kara nija svabhAva kI ora dRSTi karAnA hI isa naya kA prayojana hai|' ___ heyopAdeyatA - yaha naya azuddha nizcayanaya kI apekSA heya hai, ekadeza zuddhanizcayanaya aura sAkSAta zuddhanizcayanaya ke dRSTikoNa se pragaTa karane kI apekSya upAdeya haiM aura paramazuddhanizcayanaya ke dRSTikoNa se Azraya karane kI apekSA eka mAtra yahI upAdeya hai| (1) azuddhanizcayanaya svarUpa aura viSayavastu - sopAdhika guNa-guNI aura rAgAdi vikArI bhAvoM se AtmA ko abhinna batAne vAle naya ko azuddhanizcayanaya kahate haiN| jaise - maiM rAgI hU~, krodhI hU~ kahanA athavA matijJAnAdi ko jIva khnaa| yaha naya dravyAMza meM zuddhatA ke rahate hue bhI paryAya kI azuddhatA ke AdhAra para sampUrNa dravya ko hI audayikavat pUrNa azuddha kahatA hai|" ataH kSayopazamabhAva meM vidyamAna azuddhatA ke aMza ke sAtha abhedatA bhI yaha naya batalAtA hai| ___ isaprakAra yaha naya rAgAdi vikArI bhAvoM se jIva ko tanmaya (abheda) batAtA hai| isa dRSTi se yaha rAgAdi jIva ke apane hI bhAva haiM, jar3akarma ke nhiiN| jaise - AtmA rAgAdi rUpa hai| ____ isa naya se hI sAMsArika sukha-duHkha aura rAga-dveSa Adi ko jIva janita kahA jAtA hai| 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-121 2. AlApapaddhati, antima pRSTha-86 / / 3. (a) niyamasAra gAthA 18 kI TIkA (ba) pravacanasAra, tAtparyavRtti kA pariziSTa 4. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-90 5. kSayopazama bhAva meM zuddhatA aura azuddhatA donoM kA mizraNa rahatA hai| vahI, pRSTha-90 6. vahI, pRSTha-80-81 azuddhanizcayanaya moha, rAga-dveSAdi bhAvakarmoM kA nAza bhI isI naya se kahA jAtA hai, kyoMki isI naya se mohAdi kA astitva svIkAra kiyA hai| jahA~ astitva hogA, vinAza bhI vahIM hogaa| saMkSepa meM kaheM to isa naya meM dravya ke sAtha usakI azuddha paryAya kA abheda batAyA jAtA hai, azuddha bhAvoM ke AdhAra para jIva ko darzAyA jAtA hai| ___ kartA-bhoktApanA - azuddha kSAyopazamika bhAvoM aura audayika bhAvoM kA kartA-bhoktA isI naya se kahA jAtA hai| jIva paryAyarUpa bhAvAzrava, bhAvabaMdha, bhAva puNya-bhAva pApa padArthoM aura rAgAdi kA kartA-bhoktA bhI isI naya se kahA jAtA hai| nAma kI sArthakatA - yaha naya karmopAdhi se utpanna huA hone se 'azuddha' kahalAtA hai aura apane hI bhAvoM ke sAtha tanmaya hone se 'nizcaya' aMza kA kathana karane ke kAraNa 'naya' kahalAtA hai| isaprakAra isakA 'azuddha nizcayanaya' nAma sArthaka hai|' guNasthAna - azuddha paryAya ko grahaNa karane vAlA yaha naya prathama guNasthAna se bArahaveM guNasthAna taka hotA hai|' yahA~ prazna hotA hai ki azuddhanizcayanaya meM zuddhopayoga kisaprakAra ghaTita hogA? cU~ki zuddhopayoga meM zuddha-buddha, ekasvabhAvI nijAtmA dhyeya hotA hai, isalie zuddha dhyeyavAlA hone se, zuddha avalambanavAlA hone se aura zuddhAtmasvarUpa kA sAdhaka hone se azuddhanizcayanaya meM zuddhopayoga ghaTita hotA hai| prayojana - yaha naya vikArI bhAvoM se ekatA sthApita kara jIva ko 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-86 2. vahI, pRSTha-86 3. vahI, pRSTha-92 4. vahI, pRSTha-93 5. vahI, pRSTha-94 21
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 adhyAtma ke naya usake dvArA kie gae rAgAdirUpa aparAdhoM kI svIkRti karAtA hai, unake kartRtva aura bhoktRtva ko bhI svIkAra karatA hai, unheM karmakRta yA parakRta kahakara unakA uttaradAyitva dUsaroM para nahIM thoptaa| apane aparAdhoM kI svIkRti hI usake dUra karane kA upAya hai|' isaprakAra yaha naya hameM batAtA hai ki rAgAdi vikArI bhAva svayaM kI bhUla se hI svayaM meM hue haiM, ataH unake kartA-bhoktA bhI hama svayaM hI hai| apanA bhalA-burA karane meM hama svayaM samartha haiM aura usake lie pUrNa svataMtra haiN| isa naya ko nahIM mAnane se AtmA meM rAgAdi bhAva nahIM raheMge / rAgAdi bhAva kA abhAva hone para Azrava, bandha, puNya aura pApa tattva kA bhI abhAva ho jAne se saMsAra kA hI abhAva ho jaayegaa| saMsAra kA abhAva hone se mokSa kA bhI abhAva ho jAegA, kyoMki mokSa saMsArapUrvaka hI to hotA hai| dUsare rAgAdi bhAva bhI AtmA se vaise hI bhinna siddha hoMge, jaise ki anya paradravya, jo ki pratyakSa se viruddha hai| mRtyu ke bAda dehAdi parapadArtha yahA~ raha jAte haiM, para rAga-dveSa sAtha jAte haiN| saMkSepa meM kaha sakate haiM ki azuddha bhAvoM kA tyAga karAke zuddhabhAvoM meM sthiratA karAnA aura apanA upayoga para se haTAkara apane meM lAnA hI isa naya kA prayojana hai / 4 heyopAdeyatA - rAga-dveSAdi rUpa vikArI paryAyoM ko grahaNa karane vAlA yaha naya saMsAramArgI hai|" duHkha kA kAraNa hai, ataH heya hai / athavA isa naya kA viSaya rAga-dveSAdi rUpa vikArIbhAva hone se saMsAra kA kAraNa hai, duHkha kA kAraNa hai, ataH heya hai| 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-95 2. vahI, pRSTha-98 4. vahI, pRSTha-95 3. vahI, pRSTha-98 5. vahI, pRSTha 109 22 zuddhanizcayanaya (2) zuddhanizcayanaya zuddha nizcayanaya tIna prakAra kA hai - (i) ekadeza zuddhanizcayanaya / (ii) sAkSAt zuddhanizcayanaya / (iii) paramazuddhanizcayanaya / (i) ekadeza zuddhanizcayanaya svarUpa aura viSayavastu - jo naya ekadeza zuddhatA se tanmaya dravya sAmAnya ko pUrNa zuddha dekhatA hai, use ekadeza zuddhanizcayanaya kahate haiN| arthAt ekadeza zuddha paryAyoM se AtmA ko abhinna batAne vAle naya ko ekadeza zuddhanizcayanaya kahate haiN| jaise samyagdarzana paryAya sahita AtmA ko samyagdRSTi kahanA / 39 isa naya kA prayoga kSAyopazamikabhAva meM vidyamAna zuddhatA ke aMza ke sAtha AtmA kI abhedatA meM hotA hai arthAt nirmala kintu apUrNa paryAya ke sAtha abhedatA meM hI hotA hai| paryAya kI nirmalatA ise azuddha nizcayanaya se pRthak rakhatI hai evaM apUrNatA sAkSAt zuddhanizcayanaya se pRthak karatI hai| yaha naya ekadeza zuddhi ke AdhAra para sampUrNa dravya ko zuddha kahatA hai, ekadeza zuddhatA meM pUrNa zuddhatA kA kathana karatA hai| isa dRSTi se hI sAdhaka avasthA meM bhI jIva siddhoMvat pUrNa zuddha hI grahaNa karane meM AtA hai| sAMsArika sukha-duHkha aura rAga-dveSAdi audayika bhAva isa naya se karmajanita kahalAte haiM / " 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, 2. vahI, pRSTha-91 4. vahI, pRSTha 90 pRSTha- 85 3. vahI, pRSTha-89 5. vahI, pRSTha-81
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 adhyAtma ke naya kartA-bhoktApanA - jIva paryAyarUpa bhAva saMvara, bhAva nirjarA aura bhAva mokSa padArthoM kA kartA-bhoktA isa naya se kahA jAtA hai| chadmastha avasthA meM kevalajJAnAdi bhAvoM kA aura pUrNa zuddhopayoga kA karttA tathA paramAnanda kA bhoktA isI naya se kahA jAtA hai| nAma kI sArthakatA - isa naya kA prayoga nirmala parantu apUrNa paryAya ke sAtha abhedatA meM hI hotA hai; isalie ise apUrNatA kI apekSA ekadeza' nirmalatA-zuddhatA kI apekSA 'zuddha' evaM apanI paryAya hone se 'nizcaya' aura aMza kA kathana karane ke kAraNa 'naya' kahA jAtA hai| isaprakAra isakA ekadeza zuddhanizcayanaya nAma sArthaka hai| guNasthAna - apUrNa, zuddha paryAya ko grahaNa karane vAlA yaha naya caturtha guNasthAna se bArahaveM guNasthAna taka hotA hai| prayojana - sAdhaka dazA ko batAne vAle isa naya ko nahIM mAnane se sAdhaka dazA kA hI abhAva ho jaaegaa| sAdhaka dazA kA nAma hI mokSamArga hai; ataH mokSamArga hI na rhegaa| mokSamArga nahIM hogA to mokSa kA bhI abhAva ho jaaegaa| vikArI paryAya yadyapi apane meM hI utpanna huI hai, ataH yaha naya vikAra se haTAne ke lie ekadeza nirmalaparyAya meM abheda sthApita karatA hai, mukti mArga ke sAtha abhedatA batAtA hai| ___ saMkSepa meM kaheM to vikArI paryAya se pRthakatA sthApita kara ekadezanirmala paryAya meM hI trikAlI dhruva kI ekatA sthApita karanA isa naya kA prayojana hai| heyopAdeyatA - ekadeza nizcayanaya kA viSaya ekadeza nirmala arthAt apUrNa pavitra hone ke kAraNa hI dhyAtA puruSa isameM ahaM sthApita nahIM sAkSAtzuddhanizcayanaya karatA kyoMki apUrNatA ke lakSya se paryAya meM pUrNatA kI prApti nahIM hotI; ataH AtmA meM ekatva sthApita karane kI dRSTi se yaha naya heya hai, kintu isakA viSaya mokSamArga rUpa paryAya se pariNata AtmA hai, jo ki mokSamArga rUpa hone se sAdhana hai| sAdhana hone se pragaTa karane kI apekSA yaha naya ekadeza upAdeya hai| (ii) sAkSAt zuddhanizcayanaya svarUpa aura viSayavastu - nirUpAdhika guNa-guNI aura pUrNa zuddha kevalajJAnAdi paryAyoM se AtmA ko abhinna batAne vAle naya ko sAkSAt zuddhanizcayanaya kahate haiN| jaise - jIva ko zuddha kevalajJAnAdirUpa kahanA / yaha naya pUrNa zuddha guNa-paryAyoM se ekatA sthApita karatA hai, kSAyika bhAvoM ke sAtha abhedatA batAtA hai| isI apekSA kSAyika samyagdRSTi ko 'dRSTi mukta' kahA jAtA hai| yaha bhI kahA jAtA hai ki dRSTi apekSA vaha siddha hI ho gyaa|' ___yaha naya sAMsArika sukha-duHkha aura rAga-dveSa kI utpatti se hI iMkAra karatA hai| saMkSepa meM kaheM to isa naya kA viSaya mokSarUpa se pariNata AtmA hai, jo ki mokSarUpa, paripUrNa sukharUpa hone se sAdhya hai| kartA-bhoktApanA - jIva ke kSAyika bhAvoM kA kartA-bhoktA isI naya se kahA jAtA hai| ___nAma kI sArthakatA - cU~ki isa naya kA prayoga sAkSAt sukha svarUpa pUrNa paryAya ke sAtha abhedatA meM hI hotA hai| ataH pUrNatA kI apekSA 'sAkSAt', zuddhatA kI apekSA 'zuddha' evaM apanI paryAya hone se 'nizcaya' aura aMga kA kathana karane ke kAraNa 'naya' kahA jAtA hai| isaprakAra isakA sAkSAt zuddhanizcayanaya nAma sArthaka hai| 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-107 2. vahI, pRSTha-109 3. vahI, pRSTha-85 4 . vahI, pRSTha-92 5. vahI, pRSTha-81 2 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-93 3. vahI, pRSTha-90 . vahI, pRSTha-88 4. vahI, pRSTha-96 23
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 adhyAtma ke naya guNasthAna - kSAyika bhAvoM ko grahaNa karanevAlA yaha naya cauthe guNasthAna se siddhoM taka ghaTita ho sakatA hai| kSAyika samyagdarzana kI apekSA yaha cauthe guNasthAna meM bhI pAyA jAtA hai|' prayojana - yaha naya nahIM mAnane para kSAyika bhAva ke abhAva hone se mokSa aura mokSamArga kA abhAva siddha hogA, kyoMki phira to ekamAtra paramabhAvagrAhI zuddhanaya rahegA aura usakI dRSTi se to baMdha-mokSa hai hI nhiiN| isa naya ke viSayabhUta kSAyikabhAva rUpa prakaTa paryAyoM ke AdhAra para hI trikAlI zuddhAtmA ke svarUpa kA nizcaya hotA hai; ataH pUrNa zuddha sthAyI paryAya meM ekatA sthApita karanA isa naya kA prayojana hai| heyopAdeyatA - sAkSAt zuddhanizcayanaya kA viSayarUpa kSAyika paryAya yadyapi pUrNa hai, pavitra hai; para dhyAtA puruSa isameM bhI ahaM sthApita nahIM karatA; kyoMki usake Azraya se pavitratA pragaTa nahIM hotii| ataH Azraya karane kI dRSTi se yaha naya heya hai, kintu pragaTa karane kI apekSA yaha naya upAdeya hai| (iii) paramazuddhanizcayanaya svarUpa aura viSayavastu - trikAlI zuddha parama pAriNAmika sAmAnyabhAva ko grahaNa karane vAle naya ko paramazuddhanizcayanaya kahate haiN| arthAt samasta vikArI-avikArI paryAyoM se rahita trikAlI dravya svabhAva ko viSaya banAne vAle naya ko paramazuddha nizcayanaya kahate haiN| jaise - parama svabhAvabhUta guNoM kA AdhAra hone se kAraNazuddhajIva / ' athavA sattA, caitanya va jJAnAdi zuddha prANoM se yukta jIva / paramazuddhanizcayanaya isa naya ke anusAra sAMsArika sukha-duHkha aura rAga-dveSa haiM hI nahIM arthAt paramazuddhanizcayanaya ke viSayabhUta AtmA meM nahIM hai|' isakA viSaya baMdha-mokSa paryAya se rahita zuddhAtmA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki yaha naya trikAlI dravya svabhAva ko apanA viSaya banAtA hai| isakA viSaya to parajIvoM, pudgalAdi ajIvoM tathA AzravAdi paryAyoM se pRthak, guNabheda se bhinna, abheda, akhaNDa, trikAlI Atmatattva hI hai| inheM kahIM-kahIM saMkSepa meM para aura paryAyoM se bhinna bhI kahA jAtA hai| ___ akartA-abhoktApanA - paramArtha se jIva utpanna nahIM hotA hai, maratA nahIM hai, baMdha aura mokSa karatA nahIM hai, isalie isa naya se jIva akartA-abhoktA hai| nAma kI sArthakatA - yaha naya guNa-guNI meM abheda karake abheda dravya ko viSaya karatA hai, isalie 'nizcaya' hai aura trikAlI zuddha parama pAriNAmika sAmAnya bhAva ke sAtha abheda batAtA hai, isalie 'paramazuddha' hai, aMza kA kathana karane ke kAraNa 'naya' hai| ataH isakA paramazuddhanizcayanaya nAma sArthaka hai| guNasthAna - dravya ke paramapAriNAmikabhAva rUpa sAmAnya aMza ko grahaNa karane vAlA hone se yaha naya nigoda se siddhoM taka, saMsArI aura mukta samasta jIvoM ke pAyA jAtA hai| ataH yaha caudaha guNasthAnoM aura guNasthAnAtIta siddhoM meM bhI pAyA jAtA hai| varNAdi se lekara guNasthAna paryanta ke sabhI bhAva jIva ke nahIM haiM - yaha kathana isI naya kI apekSA kiyA jAtA hai| 'sarva jIva haiM siddha sama' 'mama svarUpa hai siddha samAna' yA 'siddha samAna sadA para mero'6 - Adi kathana isI naya ke haiM; kyoMki isameM siddha ke samAna 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-81 2. vahI, pRSTha-109 3. vahI, pRSTha-102 4. vahI, pRSTha-93 5. vahI, pRSTha-91 6. vahI, pRSTha-91 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-91-92 2. vahI, pRSTha-98 3. vahI, pRSTha-108 4. vahI, pRSTha-84 5. niyamasAra gAthA 9 kI saMskRta TIkA 6. paMcAstikAyasaMgraha, gAthA-27 kI TIkA 24
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya sadA hI apanA pada batAyA gayA hai| yaha kathana kisI paryAya kI apekSA nahIM kiyA gayA hai, apitu svabhAva kI apekSA kiyA gayA kathana hai| prayojana - yaha naya kahatA hai ki yadyapi pUrNa zuddha kSAyika bhAva sthAyI hai, saMtati kI apekSA ananta hai; para anAdi kA nhiiN| maiM to anAdi-ananta tattva huuN| ataH kSAyika bhAvoM rUpa pUrNa zuddha paryAyoM se bhI pRthaktA sthApita kara anAdi-ananta trikAlI dhruva tattva meM ekatA sthApita karanA hI isa naya kA prayojana hai| heyopAdeyatA - isa naya kA viSaya baMdha-mokSa paryAya se rahita trikAlI dhruva sAmAnya tattva hone se dhyeya hai, heya nhiiN| isakA viSaya trikAlI dhruva zuddhAtmA Azraya karane kI apekSA upAdeya hai| yaha naya nayAdhirAja kyoM? yaha naya bheda vikalpoM kA niSedha kara, anya dravyoM se pRthakatA sthApita karate hue, Antarika akhaNDatA ko kAyama rakhatA hai| dravya kI yahI akhaNDatA dRSTi kA viSaya hai, zraddhA kA zraddheya hai, dhyAna kA dhyeya hai| isI se AtmAnubhUti hotI hai, sacce sukha kI prApti hotI hai, mukti kI prApti hotI hai; ataH yaha naya nayAdhirAja hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki nizcayanaya meM ina cAra bhedoM meM prathama tIna bheda paryAya sahita vAle haiM aura cauthA paramazuddhanizcayanaya paryAya rahita vAlA hai arthAt paramazuddhanizcayanaya kA kArya apanI paryAyoM meM bhI bhinnatA batAnA hai tathA zeSa tInoM bheda apane guNa-paryAyoM se abhinnatA aura para ke guNa paryAyoM se bhinnatA batAte haiN| yaha naya jo anAdi se haiM, anantakAla taka rahegA aise jJAna ko viSaya banAtA hai arthAt paryAyavAna azuddhatA ko chor3akara dravyagata zuddhatA ko viSaya banAtA hai| isa naya ke anusAra AtmA rAga meM milatA hI nahIM hai| alpajJatA aura sarvajJatA se rahita jo jIva hai, vahI maiM huuN| yahI 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-92 paramazuddhanizcayanaya jIva dhyAna kA dhyeya hai| jaba isa naya kA viSaya AtmA dhyAna kA dhyeya banAtA hai, taba zeSa sabhI naya (tIna nizcayanaya + cAra vyavahAranaya) vyavahAra ho jAte haiN| jaisA ki pahale kaha Ae haiM ki nizcayanaya ke ukta bheda na to sarvathA niSedhya haiM aura na sarvathA aniSedhya / pratyeka naya apane-apane prayojana kI siddhi karane vAlA hone se svasthAna meM niSedha karane yogya nahIM haiN| prayojana kI siddhi ho jAne para usakI upayogitA samApta ho jAtI hai, ataH usakA niSedha karanA anivArya ho jAtA hai| yadi usakA niSedha na kareM to uttarottara vikAsa kI prakriyA ruka jAtI hai| ataH tatsaMbaMdhI prayojana kI siddhi ho jAne para, Age bar3hane ke lie Age ke prayojana kI siddhi ke lie pUrvakathita naya kA niSedha evaM Age ke naya kA pratipAdana iSTa ho jAtA hai| isIlie ekadeza zuddhanizcayanaya azuddhanizcayanaya kA, sAkSAtzuddhanizcayanaya ekadeza zuddhanizcayanaya aura azuddhanizcayanaya kA tathA parama zuddhanizcayanaya sAkSAtzuddha nizcayanaya Adi pUrva ke nayoM kA abhAva karatA huA udita hotA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki - sabhI naya apane pUrva ke nayoM kA niSedha karate haiM; para sabakA niSedha karane vAlA paramazuddhanizcayanaya kabhI bhI kisI bhI naya dvArA niSiddha nahIM hotA, kyoMki parama zuddhanizcayanaya kA viSayabhUta zuddhAtma dravya hI dRSTi kA viSaya hai| isake Azraya se hI AtmAnubhUti pragaTa hotI hai| nayoM kI satyatA-asatyatA - athavA sarvAdhika vajanadAra naya kauna? - nayoM kI satyatA-asatyatA vastusvarUpa meM vidyamAna vyavasthA ke anupAta meM hai| jisa bhedAbheda kA vastusvarUpa meM jitanA vajana hai, utanI hI satyatA use viSama banAne vAle naya meM hai| 25 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-99 2. vahI, pRSTha-122
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya cAroM hI vyavahAranaya apanI-apanI sImA meM abheda-akhaNDa vastu meM bheda karate haiM yA bhinna-bhinna vastuoM meM abheda kA upacAra karate haiN| pratyeka kI bAta meM vajana bhI hai, para sabhI kI bAta eka-sI vajanadAra nahIM hotI arthAt pratyeka kA kathana apane-apane prayojanoM kI siddhi kI apekSA satyArtha hotA hai, to bhI sabhI kA kathana ekasA satyArtha nahIM hotA / pratyeka naya kathana kI satyArthatA usake dvArA pratipAdita viSaya kI satyArthatA ke anupAta meM hI hotI hai| upacarita asadbhUtavyavahAranaya kI bAta meM bhI satyArthatA hai; vajana hai; asatyArtha mAna kara use aise hI nahIM ur3AyA jA sakatA hai, kyoMki isa naya ke kathanoM kA bhI AdhAra hotA hai| isake kathana sarvathA asatya nahIM hai| hA~ itanA avazya hai ki upacarita asadbhUtavyavahAranaya kI bAteM utanI vajanadAra nahIM hotI, jitanI anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya kI bAta hotI hai| jaise - devadatta kA makAna aura devadatta kA zarIra - ina do kathanoM meM vajana kA antara spaSTa dikhAI detA hai| ina donoM asadbhUtanayoM se bhI vajanadAra bAta hotI hai| upacarita sadbhUtavyavahAranaya kI, kyoMki usameM eka dravya meM hI bheda kie jAte haiN| jaise - matijJAnAdi va rAgAdi ko AtmA kA khnaa| ___inakI sattA svadravya kI maryAdA ke bhItara hI hai| ataH inakA vajana asadbhUta ke donoM bhedoM se bhI adhika hai, para ye anupacarita sadbhUta se kama vajanadAra haiM, kyoMki anupacarita sadbhUta meM pUrNa nirvikArI paryAya yA guNa liye jAte haiN| jaise - kevalajJAna AtmA kI zuddha paryAya hai yA jJAna AtmA kA guNa hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki vyavahAra kI bAta meM bhI vajana hai aura naya kathanoM ke ukta krama meM uttarottara adhika vajana hai| 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-123 2. vahI, pRSTha-124 3. vahI, pRSTha-124 4. vahI, pRSTha-125 paramazuddhanizcayanaya ukta cAroM vyavahAroM se bhI adhika vajana nizcayanaya meM hotA hai| yahI kAraNa hai ki usake sAmane inakA vajana kAma nahIM karatA aura vaha inakA niSedha kara detA hai| niSedha kI bAta nizcayanaya kI sImA meM AtI hai| niSedha vacanoM kA nAma hI nizcayanaya hai| ___ cAroM vyavahAranayoM meM adhika vajana azuddha nizcayanaya meM hotA hai, kyoMki yaha azuddha paryAyoM meM abheda ko viSaya banAtA hai| lekina yaha ekadeza zuddhanizcayanaya se kama vajanadAra hai, kyoMki yaha naya ekadeza zuddha paryAyoM meM abheda ko viSaya banAtA hai| ____ ekadeza zuddha nizcayanaya se adhika vajana sAkSAt zuddhanizcayanaya meM hotA hai, kyoMki yaha pUrNa zuddha paryAyoM meM abheda ko viSaya banAtA hai| lekina yaha paramazuddhanizcayanaya se kama vajanadAra hai, kyoMki yaha naya paryAyoM se rahita trikAlI dravya ko viSaya banAtA hai| yaha naya saba bheda vikalpoM kA niSedha kara svayaM niSiddha ho jAtA hai, nirasta ho jAtA hai| ataH yahI naya sarvAdhika vajanadAra hai, upAdeya hai, satyArtha hai| prastuta kRti meM nayoM kA krama ukta nayoM ke vajana ke AdhAra para rakhA gayA hai| jisa naya kA vajana kama hai, vaha sarvaprathama kiyA hai, uttarottara nayoM kA vajana bar3hatA jAtA hai| saMkSepa meM hama DaoN. bhArilla ke zabdoM meM kaha sakate haiM ki ukta ATha naya hameM sArI duniyA se alaga kara zuddhAtmA taka pahu~cAte haiM, dRSTi ko para aura paryAya se haTAkara svabhAva sanmukha le jAte haiN| ina nayoM dvArA AtmA kA sahI jJAna hotA hai| AtmA ke sahI jJAna se AtmAnubhUti hotI hai| AtmAnubhUti se hI mithyAtva kA nAza hotA hai| AtmAnubhUti sacce sukha ko prApta karane kA ekamAtra upAya hai| 26 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-125
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya vyavahAranaya nizcayanaya (para se abheda karatA hai, apane meM bheda karatA hai) (para se bheda karatA hai, apane meM abheda karatA hai) asadbhUta vyavahAranaya sadbhUtavyavahAranaya (para se abheda karatA hai, saMbaMdha jor3atA hai) (apane meM bheda karatA hai) (1) upacarita asadbhUtavyavahAranaya (2) anupacarita asadbhUtavyavahAranaya (3) upacarita (azuddha) sadbhUtavyavahAranaya (4) anupacarita (zuddha) sadbhUtavyavahAranaya 1) dUra ke saMbaMdha saMyoga saMbaMdha ko viSaya 1) pAsa ke saMbaMdha saMzleSa saMbaMdha ko viSaya 1) yaha naya azuddha vikArI paryAyoM meM 1) yaha naya zuddha paryAyoM meM bheda ko banAtA hai| banAtA hai| bheda ko viSaya banAtA hai| viSaya banAtA hai| 2) mAtA-pitA, strI-putra, makAna Adi ko 2) deha ko apanA kahane vAlA hai, kyoMki inameM 2) para ke lakSya se utpanna hone vAle rAga-dveSa ko 2) AtmA meM guNabheda-paryAyabheda kara jJAnAdi ko apanA kahane vAlA hai; kyoMki inameM saMyoga saMzleSa saMbaMdha hai| yaha saMbaMdha janma se maraNa apanA kahane vAlA hai; kyoMki ve AtmA meM apanA kahanevAlA hai| jaise mujhameM jJAna hai, saMbaMdha hai, jo sadA hamAre sAtha nahIM rahate haiN| taka sadA hamAre sAtha rahatA hai| hI paidA hote haiN| jaise hU mujhameM rAga-dveSa hai| darzana hai, cAritra hai| 3) bAhya saMyogoM kA jJAna karAtA hai| 3) zarIra ke saMyoga kA jJAna karAtA hai| 3) sopAdhi guNa-guNI meM bheda ko viSaya karane 3) nirUpAdhi guNa-guNI meM bheda ko viSaya karane jaise hra rameza kI smptti| jaise hra zarIra merA hai| vAlA hai| jaise hra jIva ke matijJAnAdi gunn| vAlA hai| jaise hra jIva ke kevalajJAnAdiguNa / 4) yaha naya upacAra meM upacAra karatA hai| zarIra 4) yaha naya bhinna dravyoM meM upacAra karatA hai hra 4) yaha naya alpavikasita matijJAnAdi aura 4) pUrNa vikasita nirmala kevalajJAnAdi paryAya se saMbaMdhita vastuoM ko apanI kahatA hai hra jaise hra maiM gorA, maiM bImAra aadi| vikArI paryAyoM ko jIva kI kahatA hai| yA guNa ko jIva kI kahatA hai| jaise hra mere pitA, merA bhAI aadi| 5) rAgAdi bhAvakarma (saMyogIbhAvoM) kA kartA 5) pUrNa vikasita nirmala paryAyoM kA kartA-bhoktA 5) roTI-makAna Adi saMyogoM kA evaM paMcendriya 5) dravya karma, nokarma (zarIra) kA kartA-bhoktA isI naya se kahA jAtA hai| jaise hra isI naya se kahA jAtA hai| ke viSayoM kA kartA-bhoktA isI naya se kahA isI naya se kahalAtA hai| mujhe apanI bahana se bahuta prema hai| jaise ha jIva kevalajJAna se sukhI hotA hai| jAtA hai hra jaise hra maiM makAna banAtA hU~ aadi| jaise hra maiM vyAyAma se svastha rahatA huuN| 6) isakA viSaya azuddha guNa-guNI aura 6) isakA viSaya zuddha guNa-guNI aura 6) bAhya vibhUti samavazaraNa ke AdhAra para 6) deha ke AdhAra para tIrthaMkaroM kI stuti isa azuddha paryAya hai| zuddha paryAya hai| tIrthaMkaroM kI stuti isa naya se kI jAtI hai| naya se kI jAtI hai| 7) yaha hamArI vartamAna avasthA kA jJAna karAtA hai| 7) yaha naya svabhAva kI sAmarthya kA jJAna karAtA hai| 7) aupacArikatA nibhAnI par3atI hai, ataH 7) aupacArikatA nahIM nibhAnI par3atI hai, 8) yaha naya AtmA kI apUrNa aura vikRta 8 ) yaha naya AtmA meM anupacarita rUpa se vidyamAna zaktiyoM upacarita hai| ___ ataH anupacarita hai| paryAyoM kA jJAna karAtA hai| aura pUrNa pAvana vyaktiyoM kA paricaya karAtA hai| 8) isake binA prathamAnuyoga nahIM bnegaa| 8) isake binA caraNAnuyoga nahIM bnegaa| 9) AtmA kI sukha-zAMti ke ghAtaka mohAdi 9) bheda meM hI ulajhe rahane se abheda-akhaNDa AtmA 9) svadhana-paradhana, sva-mAtA, para-mAtA meM 9) sajIva aura ajIva meM aMtara spaSTa karane pariNAmoM ko AtmA nahIM mAnA jA sakatA, ataH kI prApti nahIM hotI, isalie isakA niSedha kiyA aMtara spaSTa karane vAlA hai| vAlA hai| unheM AtmA kahane vAlA naya kathaMcit heya hai| jAtA hai| ataH yaha naya bhI kathaMcit heya hai| 10) isa naya ke binA dhArmika aura naitika 10) isa naya ke binA aNuvrata aura mahAvrata 10) apanI bhUloM kI punarAvRtti na karane kI sIkha 10) apane zuddha svarUpa ko samajhane ke lie yaha naya jIvana saMbhava nhiiN| saMbhava nhiiN| denevAlA hone se yaha naya kathaMcit upAdeya hai| upayogI hai, ataH yaha naya kathaMcit upAdeya hai| 11) yaha naya sadAcAra kI siddhi karane vAlA hai| 11) yaha naya ahiMsAtmaka AcaraNa kI 11) yaha naya vartamAna paryAya kI pAmaratA kA jJAna 11) yaha naya hInabhAvanA se mukti dilAkara Atmagaurava siddhi karanevAlA hai| karAkara usase mukta hone kI preraNA detA hai| utpanna karatA hai|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 (1) azuddha nizcayanaya jaise hra maiM rAgI, dveSI huuN| 3) sopAdhi guNa-guNI meM abheda ko viSaya karane vAlA hai| 4) yaha naya alpavikasita aura vikArI paryAyoM ko jIva kahatA hai| jaise hra maiM mithyAdRSTi huuN| 5) jIva bhAva paryAyarUpa Azrava-baMdha, puNya-pApa padArthoM kA kartA bhoktA isa naya se haiN| jaise hra maiM dAnI hU~, vratI hU~ / 6) yaha naya rAgAdi bhAvoM ke sAtha ekatA sthApita karatA hai| (2) ekadeza zuddhanizcayanaya (apanI paryAyoM meM abheda karatA hai) (apanI paryAyoM meM abheda karatA hai|) 1) yaha naya azuddha paryAya meM abheda ko viSaya banAtA hai| 1) yaha naya ekadeza zuddha paryAyoM meM abheda ko viSaya banAtA hai| 2) para ke lakSya se utpanna hone vAle rAgAdi bhAvoM 2) sva ke lakSya se utpanna honevAle ekadeza nirmala ko AtmA kahanevAlA hai| paryAya samyakdarzana ko AtmA kahanevAlA hai| jaise hra maiM samyagdRSTi huuN| 3) nirmala kintu apUrNa paryAya ke sAtha abhedatA ko viSaya banAne vAlA hai| 7) yaha naya audayika aura kSAyopazamika bhAvoM meM vidyamAna azuddhatA ke aMza ke sAtha jIva kI abhedatA batalAtA hai| adhyAtma ke naya 8) sAMsArika sukha-duHkha aura rAga-dveSa jIva janita haiN| 9) isakA viSaya rAga-dveSarUpa paryAya se pariNata AtmA saMsAra mArgI hone se na sAdhana hai, na sAdhya haiM; apitu heya hai| 10) yaha naya paryAyasvabhAva ko grahaNa karatA hai| 11) prathama guNasthAna se bArahaveM taka hotA hai| 12) apane aparAdhoM kI svIkRtipUrvaka parihAra athavA apanA upayoga para se haTAkara apane meM lAnA hI isa naya kA prayojana hai| nizcayanaya 4) yaha naya ekadeza zuddha-guNa aura paryAyoM ko jIva kahatA hai| jaise hra maiM samyagdRSTi huuN| 5) jIva bhAva paryAyarUpa saMvara, nirjarA aura mokSa paryAyoM kA karttA isa naya se hai| jaise hra munirAja ko zuddhopayogI kahanA / 6) yaha naya muktimArga ke sAtha ekatA sthApita karatA hai| nizcayanaya 1) yaha naya pUrNa zuddha paryAyoM meM abheda ko viSaya banAtA hai| 2) sva ke lakSya se huI pUrNa nirmala kevalajJAna paryAya ko AtmA kahanevAlA hai| jaise hra vaha kevalajJAnI hai| 3) nirUpAdhi guNa guNI meM abheda ko viSaya banAne vAlA hai| 4) yaha naya pUrNa zuddha guNa aura paryAyoM ko jIva kahatA hai| jaise hra kevalajJAnI jIva / 5) yaha naya kSAyikabhAvoM kA karttA bhoktA kahatA hai| jaise hra kSapakazreNI vAle munirAja 6) yaha naya pUrNa zuddha paryAya ke sAtha ekatA sthApita karatA hai| / (7) yaha naya kSAyikabhAvoM ke sAtha abhedatA batAtA hai| 8) isa naya se sAMsArika sukha-duHkha aura rAga- -dveSa kI utpatti hI nahIM hai| 8) sAMsArika sukha-duHkha aura rAga-dve -dveSa karmajanita haiM / 9) isakA viSaya mokSarUpa se pariNata AtmA mokSarUpa hone se sAdhya hai| aura pragaTa karane kI apekSA upAdeya hai| 9) isakA viSaya mokSamArgarUpa paryAya se pariNata AtmA, mokSamArgarUpa hone se sAdhana hai, aura pragaTa karane kI apekSA ekadeza upAdeya hai| 10) yaha naya paryAyasvabhAva ko grahaNa karatA hai| 11) caturtha guNasthAna se bArahaveM taka hotA hai| 12) vikArI paryAya se pRthakatA sthApita kara apUrNa nirmalaparyAya se ekatA sthApita karanA hI isa naya kA prayojana hai| 10) yaha naya paryAyasvabhAva ko grahaNa karatA hai| 11) caturtha guNasthAna se siddhoM taka hotA hai| 12) apUrNa paryAya bhI naSTa hone vAlI hai, ataH use heya batAkara sAdi-ananta nirmalaparyAya se abhedatA batAnA hI isakA prayojana hai| 7) yaha naya kSayopazama bhAva meM vidyamAna zuddhatA ke aMza ke sAtha AtmA kI abhedatA batAtA hai| zuddha nizcayanaya (3) sAkSAtzuddha nizcayanaya (apanI paryAyoM meM abheda karatA hai|) (4) paramazuddha nizcayanaya (paryAyoM kI carcA hI nahIM karatA) 1) yaha naya paryAyoM se rahita trikAlI dravya ko viSaya banAtA hai| 2) samasta paryAyoM se rahita trikAla svabhAva ko AtmA kahane vAlA hai| jaise hra kAraNa zuddha jIva / (3) samasta vikArI aura avikArI paryAyoM se AtmA ko bhinna batAne vAlA hai| 4) yaha naya trikAla zuddha sAmAnyabhAva kA grahaNa karatA hai| jaise hratrikAlI dhruva paramAtmA / 5) yaha naya jIva ko akarttA abhoktA kahatA hai| 51 6) yaha naya dravyasvabhAva ke sAtha ekatA sthApita karatA hai| 7) yaha naya pAriNAmika bhAva se abhedatA batAtA hai| 8) isa naya se sAMsArika sukha-duHkha aura rAga-dveSa haiM hI nhiiN| 9) isakA viSaya bandha mokSa se rahita zuddhAtmA dhyeya hai aura Azraya karane kI apekSA upAdeya hai| 10) yaha naya dravyasvabhAva ko grahaNa karatA hai| 11) sabhI guNasthAnoM meM aura guNasthAnAtIta bhI hotA hai| 12) nirmala paryAya anAdi se nahIM hone ke kAraNa usase bhI pRthakatA sthApita kara anAdi anaMta rahanevAle dravyasvabhAva meM ekatA sthApita karanA hI isa naya kA prayojana hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya adhyAtmanaya praznottara die hue zabdoM meM se rikta sthAna kI pUrti kiijie| prazna 1. ........ naya hI samyaknaya hote haiM, ...... nhiiN| (nirapekSa, sApekSa) prazna 2. nirapekSa naya ........... hote haiN| (samyak, mithyA) prazna 3. nirapekSa naya ............... kahalAte haiN| (sunaya, durnaya) prazna 4. ...........kI sArthakatA usake niSedha meM hai| (nizcaya, vyavahAra) prazna 5. ........... ke binA nizcaya samajhA nahIM jA sakatA aura vyavahAra ko chor3e binA ......... pAyA nahIM jA sakatA / (nizcaya, vyavahAra) prazna 6. ......... naya ke niSedha ke bAda nizcayanaya kA pakSa (vikalpa) bhI vilaya ko prApta ho jAtA hai| jaba taka ........ rahatA hai, taba taka nirvikalpa anubhUti pragaTa nahIM hotii| (nayarUpa vikalpa, vyavahAra) prazna 7. jo jIva nizcaya-vyavahAra kA svarUpa ............. vyavahAra ke viSaya ko ......... nizcayanaya ke vikalpa ko ........ nizcayanaya kI viSayabhUta vastu kA Azraya lekara vikalpAtIta, nayapakSAtIta svAnubhUti karatA hai, vaha zIghra saccA sukha prApta karatA hai| (chor3akara, tor3akara, samajhakara) prazna 8. ............ kA pakSa chor3anA hai, viSayabhUta artha bhI chor3anA hai| ........... kA pakSa chor3anA hai, viSayabhUta artha nahIM chor3anA hai| (nizcayanaya, vyvhaarny)| prazna 9. vyavahAra ke binA .......... kA lopa ho jAegA, nizcaya ke binA .......... kA lopa ho jAegA / (tattva, tIrtha) prazna 10. upadeza kI prakriyA meM ........ pradhAna hai, anubhava kI prakriyA meM ........ pradhAna hai| (nizcayanaya, vyvhaarny)| uttara : 1. sApekSa, nirapekSa / 2. mithyaa| 3. durnaya / 4. vyavahAra / 5. vyavahAra, nizcaya / 6. vyavahAra, nayarUpa vikalpa / 7. samajhakara, chor3akara, tor3akara / 8. vyavahAranaya, nizcayanaya / 9. tIrtha, tattva / 10.vyavahAranaya, nizcayanaya / nimna praznoM ke uttara dIjie hna prazna 1. naya kise kahate haiM? prazna 2. nayAbhAsa kise kahate haiM? prazna 3. adhyAtma ke mUla naya kitane haiM? prazna 4. vyavahAranaya kise kahate haiM? prazna 5. nizcayanaya kise kahate haiM? prazna 6. upacarita kathana kise kahate haiM? udAharaNa sahita spaSTa kiijie| prazna 7. nizcayanaya aura vyavahAranaya meM kyA aMtara hai? prazna 8. vyavahAranaya kitane prakAra kA hotA hai? bheda-prabheda sahita nAma btaaie| prazna 9. asadbhUta vyavahAranaya kise kahate haiM? prazna 10. sadbhUta vyavahAranaya kise kahate haiM? prazna 11. asadbhUta vyavahAranaya nAma kI sArthakatA spaSTa krie| prazna 12. sadbhUta vyavahAranaya nAma kI sArthakatA spaSTa karie / prazna 13. upacarita asadbhUta vyavahAranaya kise kahate haiM? prazna 14. anupacarita asadbhUta vyavahAranaya kise kahate haiM? prazna 15. saMyoga saMbaMdha kise kahate haiM? prazna 16. saMzleSa saMbaMdha kise kahate haiM? prazna 17. AtmA zarIra se kitane prakAra ke saMbaMdha sthApita karatA hai? prazna 18. upacarita sadbhUta vyavahAranaya kise kahate haiM? prazna 19. anupacarita sadbhUta vyavahAranaya kise kahate haiM? prazna 20. upacarita sadbhUta vyavahAranaya nAma kI sArthakatA btaaie| prazna 21. anupacarita sadbhUta vyavahAranaya nAma kI sArthakatA btaaie| prazna 22. nizcayanaya kitane prakAra kA hotA hai? bheda-prabheda sahita naambtaaie| prazna 23. azuddha nizcayanaya kise kahate haiM? prazna 24. azuddha nizcayanaya nAma kI sArthakatA btaaie| prazna 25. ekadeza zuddha nizcayanaya kise kahate haiM? 29
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayacakra praznottara 54 adhyAtma ke naya prazna 26. sAkSAt zuddha nizcayanaya kise kahate haiM? prazna 27. parama zuddha nizcayanaya kise kahate haiM? prazna 28. upacarita sadbhUta vyavahAranaya aura azuddha nizcayanaya meM kyA antara hai? prazna 29. dravyasvabhAva grahaNa karanevAlA kaunasA naya hai? prazna 30. paryAya svabhAva grahaNa karanevAle kaunase naya haiM? prazna 31. nimna kathana kisa naya ke haiM hra 1. deza merA hai| 2.maiM ha~satA haiN| 3. rupaye-paise mere haiN| 4. maiM buddhimAna huuN| 5. merA pratibimba hai| 6. sarva jIva haiM siddha sm| 7. mama svarUpa hai siddha smaan| 8. mujhe apane bhAI se bahuta hI sneha hai| 9. mujhe apanI bahana se bahuta hI sneha hai| 10. mujhameM jJAna hai| 11. jJAna AtmA kA guNa hai| 12. bAhubalI kevalajJAnI hai| 13. siddha samAna sadA pada mero| 14. kAraNa zuddha jiiv| 15. kArya zuddha jiiv| 16. vaha samyagdRSTi hai| 17. tIrthaMkara janma se paryAya meM samyagdRSTi hote haiN| 18. jIva akatrI hai - abhoktA haiN| 19. maiM krodhI huuN| 20.jIva ke baMdha-mokSa hote hI nhiiN| nayacakra praznottara prazna 1. nayoM kA svarUpa samajhanA Avazyaka kyoM hai? uttara : 1) jinAgama ko samajhane ke lie| 2) vastusvarUpa ke sacce jJAna ke lie| 3) (anekAnta svarUpa) AtmA ke sahI ke lie| 4) AtmAnubhava ke lie| 5) sAMsArika duHkhoM se bacane ke lie| 6) mithyAtva ke nAza ke lie| 7) sacce sukha kI prApti ke lie| prazna 2. naya aMzagrAhI hote haiM yA sarvagrAhI? uttara : aNshgraahii| prazna 3. naya aMzagrAhI kyoM hote haiM? uttara : nayoM kI pravRtti vastu ke ekadeza meM hI hotI hai ataH nayoM ko aMzagrAhI kahate haiN| prazna 4. samasta vastuoM kA svarUpa kaisA hai? uttara : anekaantaatmk| prazna 5. kyA anantadharmAtmaka vastu ko eka sAtha jAnA jA sakatA hai? uttara : haaN| prazna 6. kyA anaMtadharmAtmaka vastu ko eka sAtha kahA jA sakatA hai? uttara : nhiiN| prazna 7. nayoM kA kathana sApekSa hotA hai yA nirapekSa? uttara : saapekss| prazna 8. vivikSita dharma kise kahate haiM? uttara : mukhya dharma ko| prazna 9. avivikSita dharma kise kahate haiM? uttara : gauNa dharma ko| 30
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 prazna 10. gauNa zabda se kyA tAtparya hai? uttara : pratipakSI dharmoM ke saMbaMdha meM cuppI hI gauNatA hai| gauNatA meM pratipakSI dharmoM kA vidhi-niSedha kucha nahIM kiyA jAtA apitu una dharmoM ke saMbaMdha meM mauna rahA jAtA hai| adhyAtma ke naya prazna 11. kyA mukhyatA- gauNatA vastu meM vidyamAna dharmoM kI apekSA hotI hai? nahIM, vastu meM sabhI dharma pratisamaya apanI pUrNa haisiyata se vidyamAna rahate haiN| uttara : prazna 12. mukhyatA- gauNatA vastu meM kisa apekSA hotI hai? uttara : vastu meM mukhyatA- gauNatA vaktA kI icchAnusAra hotI hai; kyoMki vivakSA avivakSA vANI ke bheda haiM, vastu ke nahIM / prazna 13. vANI meM mukhya-gauNa kA bheda kyoM hotA hai? uttara : kyoMki vANI meM vastu ke sabhI dharmoM ko eka sAtha kahane kI sAmarthya nahIM hai| prazna 14. kyA nayoM ke kathana se avivikSita dharmoM kA niSedha kiyA jAtA hai? uttara : nahIM / prazna 15. vyavahAra kA kArya kyA hai? uttara : sva meM bheda karanA, para se abheda karanA, saMyogoM kA jJAna karAnA aura vastusvarUpa samajhAnA hai| prazna 16. vyavahAranaya kA phala kyA hai? uttara : saMsAra / prazna 17. vyavahAranaya bhUtArtha hai yA abhUtArtha ? uttara: abhUtArtha / prazna 18. kyA vyavahAranaya pUrNataH abhUtArtha hai? satarka uttara diijie| uttara : nahIM, vyavahAranaya pUrNataH abhUtArtha nahIM hai, kathaMcit abhUtArtha hai / vyavahAranaya nizcayanaya kI apekSA abhUtArtha hai, kintu lokavyavahArarUpa meM vaha bhUtArtha hai / 31 nayacakra praznottara prazna 19. vyavahAranaya ko abhUtArtha kyoM kahA hai? uttara : vyavahAranaya ke viSayabhUta bheda aura saMyoga ke Azraya se AtmA kA anubhava nahIM hotA, mukti kI prApti nahIM hotii| isa apekSA se vyavahAranaya ko abhUtArtha kahA hai| prazna 20. vyavahAranaya ke viSayabhUta bheda aura saMyogoM kA astitva hotA hai yA nahIM? uttara : vyavahAranaya ke viSayabhUta bheda aura saMyogoM kA astitva hotA hai| prazna 21. kyA vyavahAranaya kA viSaya dhyeya hai? uttara : nahIM, vyavahAranaya kA viSaya dhyeya nahIM, jJeya hai| prazna 22. nizcaya kA kArya kyA hai? uttara : para se bheda kara sva meM abheda karanA / vyavahAra ke niSedha ke sAthasAtha svayaM ke pakSa kA bhI niSedha kara jIva ko nayAtIta AtmA meM sthApita karanA hai| prazna 23. nizcayanaya kA phala kyA hai? uttara : mokss| prazna 24. nizcayanaya bhUtArtha hai yA abhUtArtha ? bhUtArtha / uttara : prazna 25. nizcayanaya kA viSaya kyA hai? 57 uttara : abheda akhaNDa AtmA / prazna 26. nizcayanaya ko bhUtArtha kyoM kahate haiM? uttara : nizcayanaya ke Azraya se samyagdarzana kI utpatti hotI hai, mukti kI prApti hotI hai isI kAraNa use bhUtArtha kahate haiN| prazna 27. vyavahAra aura nizcaya meM kauna sA saMbaMdha hai? uttara : niSedhya-niSedhaka / prazna 28. nizcaya aura vyavahAra meM kauna sA saMbaMdha hai? uttara : pratipAdyapratipAdaka | prazna 29. vyavahAranaya nizcayanaya kA pratipAdaka kyoM hai?
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 adhyAtma ke naya nayacakra praznottara uttara : vyavahAranaya abheda akhaNDa vastu ke bheda karake abheda hra akhaNDa vastu ko hI samajhAne ke kAraNa nizcaya kA pratipAdaka hai| prazna 30. nizcaya aura vyavahAra kisa apekSA virodhI haiM? uttara : viSayagata virodha ke kAraNa donoM naya eka dUsare ke virodhI haiN| vyavahAra kA kAma bheda karake samajhAnA hai aura saMyoga kA jJAna karAnA hai ata: vaha abheda-akhaNDa vastu meM bheda karake samajhAtA hai aura saMyogoM kA jJAna karAtA hai| nizcaya kA kAma vyavahAra kA niSedha karanA hai| prazna 31. kyA nizcaya-vyavahAra eka dUsare ke pUraka haiM? uttara : hA~ hai| donoM naya eka dUsare ke pUraka haiN| kyoMki vastu ke paraspara virodhI dharmoM meM se eka kA kathana nizcaya aura dUsare kA kathana vyavahAra karatA hai| ataH vastu ke saMpUrNa prakAzana aura pratipAdana ke lie donoM naya Avazyaka haiN| prazna 32. anubhava ko nayapakSAtIta kisa apekSA kahA hai? uttara : anubhava meM nizcayanaya saMbaMdhI vikalpa nahIM rahate hra isa apekSA anubhava ko nayapakSAtIta kahA hai| prazna 33. 'nizcayanaya ke Azraya se anubhava hotA haiM' ha yaha kisa apekSA kahA hai? uttara : nizcayanaya ke viSayabhUta artha kI apekSA se nizcayanaya kA Azraya kahA hai| prazna 34. duniyA kI mAnyatA kA pratinidhitva karane vAlA kauna sA naya hai? uttara : asadbhuta vyvhaarny| prazna 35. laukika vacana vyavahAra kisa naya para AdhArita haiM? uttara : asadbhuta vyvhaarny| prazna 36. bhinna vastuoM meM abheda vyavahAra karanevAlA kauna sA naya hai? uttara: asadbhUta vyvhaarny| prazna 37. abhinna vastuoM meM bheda vyavahAra karanevAlA kauna sA naya hai? uttara : sadbhUta vyavahAranaya / prazna 38. akhaNDa dravya ke bIca bheda DAlakara samajhane-samajhAne kA kArya kaunasA naya karatA hai? uttara : sadbhUta vyavahAranaya / prazna 39. bheda aura vikAra kA jJAna kauna sA naya karAtA hai? uttara : sadbhUta vyavahAranaya / prazna 40. upacAra ko viSaya banAnevAlA kauna sA naya hai? uttara : anupacarita asadbhuta vyvhaarny| prazna 41. upacAra meM upacAra ko viSaya banAnevAlA kauna sA naya hai? uttara : upacarita asadbhUta vyavahAranaya / prazna 42. sadAcAra kI sImA kA pratipAdaka kauna sA naya hai? uttara : upacarita asadbhUta vyavahAranaya / prazna 43. puNya-pApa ke udaya meM mile saMyogoM ko kauna sA naya apanA kahatA hai? uttara : upacarita asadbhUta vyavahAranaya / prazna 44. mAnava evaM pazu, svadhana evaM paradhana, svastrI aura parastrI meM aMtara spaSTa karane vAlA kauna sA naya hai? uttara : upacarita asadbhUta vyavahAranaya / prazna 45. AtmA aura zarIra ko eka kahane vAlA kauna sA naya hai? uttara : anupacarita asadbhUta vyavahAranaya / prazna 46. zarIra ko sajIva kisa naya se kahA jAtA hai? uttara: anupacarita asadbhUta vyvhaarny| prazna 47. rAtri bhojana kA tyAga kisa naya se kahA jAtA hai? uttara: anupacarita asadbhUta vyvhaarny| prazna 48. ahiMsAtmaka AcaraNa kA pratipAdana karanevAlA kauna sA naya hai? uttara : anupacarita asadbhUta vyavahAranaya / prazna 49. apanI bhUloM kA pratipAdana karanevAlA kauna sA naya hai? 32
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ke naya lekhikA kI anya kRtiyA~ uttara : upacarita sadbhUta vyavahAranaya / prazna 50. upacarita sadbhUta vyavahAranaya kA prayojana kyA hai? uttara : hama apanI bhaloM ko svIkAra kara usakI punarAvRtti na kreN| prazna 51.jIva aura jJAna ko bhinna-bhinna kisa naya se kahA jAtA hai? uttara : anupacarita sadbhUta vyavahAranaya / prazna 52. jIva kI pUrNa nirvikArI paryAya yA guNa ko kauna sA naya apanA viSaya banAtA hai? uttara : anupacarita sadbhUta vyvhaarny| prazna 53. apane zuddha svarUpa ko samajhane ke lie kauna sA naya upayogI hai? uttara : anupacarita sadbhUta vyavahAranaya / prazna 54. jIva ko apane dvArA kie gae aparAdhoM kI svIkRti kauna sA naya karAtA hai? uttara : azuddha nizcayanaya / prazna 55. sAdhaka avasthA meM bhI siddhoMvat pUrNa zuddha jIva kisa naya se kahA jAtA hai? uttara : ekadezazuddha nizcayanaya / prazna 56. zuddha kSAyikabhAvoM ke sAtha abheda kauna sA naya batAtA hai? uttara : sAkSAtzuddha nizcayanaya / prazna 57. trikAlI dhruva svabhAva ko kauna sA naya apanA viSaya banAtA hai? uttara : paramazuddha nishcyny| prazna 58. kauna sA naya kabhI bhI vyavahArapane ko prApta nahIM hotA? uttara : paramazuddha nishcyny| prazna 59. AThoM naya kyA kAma karate haiM? uttara : hameM sArI duniyA se alagakara zuddhAtmA taka pahu~cAte haiN| zizu varga: jaina narsarI (hindI, aMgrejI, guja. marAThI, tamila) 2. jaina ke.jI. bhAga-1 (hindI, aMgrejI, guja. marAThI, tamila) 3. jaina ke.jI. bhAga-2 (hindI, aMgrejI, guja. marAThI, tamila) 4. jaina ke.jI. bhAga-3 (hindI, aMgrejI, guja. marAThI, tamila) 5. jaina kalara buka bhAga -1 6. jaina kalara buka bhAga-2 bAlavarga: 1. jaina jI.ke. bhAga-1 (hindI, aMgrejI) 2. jaina jI.ke. bhAga-2 (hindI, aMgrejI) 3. jaina jI.ke. bhAga-3 4. jaina jI.ke. bhAga-4 5. calo pAThazAlA, calo sinemA bhAga-1 6. calo pAThazAlA, calo sinemA bhAga-2 7. Agama praveza bhAga-1,2,3 8. sIkheM hama gAte-gAte kizora varga: 1. jaina jI.ke. bhAga-5 2. jaina jI.ke. bhAga-6 3. jaina jI.ke. bhAga-7 4. jaina jI.ke. bhAga-8 5. jaina jI.ke. bhAga-1 6. jaina jI.ke. bhAga-10 7. zabdoM kI rela 8. mujhameM bhI eka dazAnana rahatA hai 9. saMskAra kA camatkAra 10. vicAra ke patra : vikAra ke nAma 11. rAma kahAnI yuvAvarga : (sabhI varga 1. mukti kI yukti 2. talAza : sukha kI 3. sattA kA sukha 4. pramANajJAna 5. jainadarzana sAra 6. AcArya amRtacandra aura unakA puruSArthasiddhayupAya 7. AcArya kundakunda aura unake TIkAkAra : eka samAlocanAtmaka adhyayana 8. eka saMbhAvanA yaha bhI 9. AtmAnubhUti kaise? 10. nayacakra gAIDa ___kula yoga 31 jaina gemsa : (sabhI varga) 1. no TAima pAsa 2. hamArI lAIpha 3. lage raho jIvarAja 33