Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
ર
ગ
૬ મું - - -
-
3 જી ચા અતિ
" શ ા ીદ ?
| સત ફ
છે
?
નવું ય ગ નો
જે ન
છે ? લેખક : માતી. દ ગિ ધારુ લ્હાલ ફી પાહિયા
જો તિ
: " દશા કે : કા ય લ ય :
મૂ૯ય ૧-e--
અ મ દા લા દે
ન
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્યોતિ ગ્રંથમાળા
૧ નાગકુમાર મકાતી, બી. એ. એલએલ. બી.
શત્રુદ્ધારક સમરસિંહ (ઐ૦ નવલકથા) ૦–૧૩-૦ રજ ધીરજલાલ કરશી શાહ
જૈનોની શિક્ષણસમશ્યા (નિબંધ) ૦૨-૦ ૩ ધીરજલાલ કે. શાહ તથા ધીરજલાલ છે. શાહ સમસ્ત ભારતવર્ષની જૈન શિક્ષણ સંસ્થાઓની
વર્ગીકૃત યાદિ ૦-૩-૦ ૪ મેહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ બી. એ. એલ એલ. બી.
સુજશવેલીભાસ (ટીપ્પણ વિવેચન સાથે) ૦-૩-૦ મેતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડિયા, સેલીસીટર નવયુગને જૈન (નિબંધ)
૧–૦-૦ આ ગ્રંથમાળામાં બીજાં પણ મનનીય પુસ્તકો પ્રગટ થશે.
બાળગ્રંથાવાળી અત્યંત લોકપ્રિય નિવડેલી જૈન ધર્મના મહાપુરુષની ૧૨૦ જીવનકથાઓ – શ્રેણી ૧ થી ૬. દરેકની
કિંમત રૂ. ૮. પાકું પેઠું રૂા. બે
જ્યોતિ કાર્યાલય શેઠનીપળઃ રતનપળ: અમદાવાદ
* આ પુસ્તક ખલાસ થયું છે.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમારાં લોકપ્રિય પ્રકાશનો
માળગ્રંથાવલી ૧૨૦ પુસ્તકા
??
??
"
હિંદી બાળગ્રંથાવલી ૧લી શ્રેણી વિદ્યાથી વાંચનમાળા શ્રેણી ૧ થી ૪
47
૧થી ૧૦ લવાજમ ૧૫—૦ પાકું પુઠું ૧૭–૮
99
કુદરત અને કળાધામમાં વીસ દિવસ ૧ઈલ્લુરાનાં ગુફામ દિશ અજતાના યાત્રી (સચિત્ર કાવ્ય) જળમંદિર પાવાપુરી કાવ્ય ૧-૨
ફૂલવાડી ક્યારા સારઠી શૂરવીરા સિઝીમની વીરાંગના
નેકીના રાહ પાવાગઢના પ્રવાસ
૮-૧૨-૦
પાકું પૂરું ૧૧-૦૦
૧-૧૨-૦
??
અચલરાજ આબુ હિમાલયના સરપ્રદેશ
દરેકના ૧૧૮=૦
.
દરેકના ૦—૪૦ •~
-0
=
-૧-૬
દાર્જિલિંગના સંસ્મરણા
૧-૬
સફેદ સાયામાં (ડિટેકટીવ નવલકથા) ર——
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪ પ્રાણવાન વાતા (૯૧૫ પાનાં) આદર્શ રામાયણ પાકું પુઠું (સુશીલ) ૧-૪—૦ વિમળશાહ
મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડ
સુંદર આવૃત્તિ
97
??
વિશ્વવધ પ્રભુ મહાવીર ૭૫ નકલ ૧ શ્રી. મ. સયાજીરાવ ગાયકવાડના
ભાષણા પુ–૧–૨ નું દરેકના ર્——૰
જ્યાતિ ગ્રંથમાળામાં પ્રગટ થયેલાં પ પુસ્તકા જુદાં દર્શાવ્યાં છે.
ખીજાં પણ દરેક જાતનાં પુસ્તકા મળશે. વિસ્તૃત સૂચિપત્ર મગાવા
જૈન શિક્ષણપત્રિકા
જૈન સમાજના શિક્ષણને લગતા પ્રશ્નોની ચર્ચા કરતી માસિક પત્રિકાઃ લવાજમ ફક્ત રૂા. ૧. પરદેશમાં રૂા. ઢ.
જ્યાતિ કાર્યાલય
શેઠનીપેાળ, રતનપેાળઃ અમદાવાદ.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્યોતિ કાર્યાલય એટલે સુંદર છાપકામ કરી આપનાર
છાપકામના
અનેક ગૃહસ્થાએ અમારી પાસે જુદી જુદી જાતનું છાપકામ કરાવી સતાષ જાહેર કર્યાં છે. માટા આશિ અને સ્ટેટાના કામ પણ લેવામાં આવે છે. એક જ વખત કામ કરાવી ખાત્રી કરા.
દીલપસંદ પુસ્તક પૂરાં પાડનાર
અમારી પાસે ધાર્મિક, સામાજિક, રાજકીય વગેરે તમામ વિષયાનાં પુસ્તકો સારા પ્રમાણમાં સંઘરવામાં આવે છે અને ગ્રાહકેાને વ્યાજબી કમિશને પૂરાં પાડવામાં આવે છે. વધારે જાણવા સૂચીપત્ર મંગાવા. ચિત્રકાર
આ દિશાના અમારા અનુભવ વર્ષોંના છે. તમામ જાતનું ચિત્રકામ કિફાયત ભાવે કરી આપવામાં આવે છે. ગૃહસ્થા તથા મુનિરાજોની અમારા હાથે બનેલી અનેક તસ્વીર। વખણાયેલી છે. તીર્થાંના પણ સુંદર ફાટાએ થઇ શકશે.
પત્રકાર
અમારા તરફથી જૈન જ્યેાતિ સાપ્તાહિક તથા જૈન શિક્ષણપત્રિકા માસિક બહાર પડે છે. જેની વિશેષ માહિતી અન્યત્ર આપેલી છે. તમારા ધંધાની જાહેરાત માટે એ સુંદર સાધન છે.
આમાંના કોઇ પણ કામ માટે અમારું નામ નાંધી રાખશે.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
જય તિ
ચ
થ
મા
ળા
-પુ
ત ક
૫ નું
નવ યુ નો જૈન
: લેખકઃ મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડિયા
સોલિસિટર અને નોટરી પબ્લિક
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક: અવધાનકાર ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ
, માલિક: જ્યોતિ કાર્યાલય શેઠની પોળ, રતનપોળ, અમદાવાદ.
: પ્રકાશન ક્રમ ૨૪૫: પ્રથમ આવૃત્તિ સં. ૧૯૯૨
મૂલ્ય રૂ. ૧––
મુદ્રક: બળવંતરાય કરુણાશંકર ઓઝા
ગાયત્રી મુદ્રણાલય, ખજુરીની પોળ, અમદાવાદ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપેાદ્ઘાત.
મારે જે જે હકીકત કહેવાની છે તે ગ્ર ́થની શરૂઆતની ભૂમિકામાં તથા આખા ઉલ્લેખમાં છૂટી છવાઈ લખી છે. ઉપાઘ્ધાતમાં અહુ ઘેાડી હકીકત રજુ કરવાની રહે છે.
મેં આ લેખમાં જે વિચારે બતાવ્યા છે તે મારૂ વમાન પ્રુતિહાસના વાંચન અને અવલેાકનનું પરિણામ છે. આપણે આપણી આંખાને ઉધાડી રાખી અવલોકન કરીએ તે દુનિયામાં ઘણું જોવા જાણવાનું મળે છે. આપણે સર્વ અવલેાકીએ તે ઈષ્ટ છે કે અનિષ્ટ છે તે તદ્દન જૂદીજ વાત છે. આપણે અવલેાકીએ તે લખી શકીએ તો અન્યને દિશાસૂચન થવા સ`ભવ છે. મને .વમાન ઇતિહાસ વાંચતાં તથા અવલાકતાં જે સમજાયું તે અત્રે આલેખવા પ્રયાસ કર્યો છે. અત્યારની જૈન દુનિયાના પ્રવાહ કયે માર્ગે વહે છે એની તુલના કરવાનાં સાધના આપણે બને તેટલાં એકઠાં કરવાં એ એના સુો છે અને એમ થાય તેા ભવિષ્યની માદારી અને દારવણીમાં ઉપયાગી હકીકતા એકઠી થાય એ એનું ધ્યેય છે. જેએ ભવિષ્યના નેતા થવાના હાય તેમને આ સાધના ઉપયાગી થાય તે તેને એકઠાં કરવાના પ્રયાસ તેટલે અંશે સફળ ગણાય.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનસ્વભાવનું અવલેાકન કરવું એ પણ પોતાનાં દ્રષ્ટિબિન્દુ ઉપર આધાર રાખે છે. આપણું દ્રષ્ટિબિન્દુ વિશાળ હાય કે સંકુચિત હોય તે ઉપર આપણા અવલેાકનના પરિણામેા આવે છે. મે' અમુક દ્રષ્ટિબિન્દુથી વતમાન પરિસ્થિતિને જોઈ છે અને એની ભવિષ્યની દિશા જે લાગી તે અત્ર તેાંધી છે. નવયુગમાં જૈન સમાજના પ્રશ્ના ખૂબ સંકીણ થવાના સંભવ છે અને પ્રત્યેક પરિસ્થિતિ અન્ય પરિસ્થિતિ પર પોતાની છાયા નાખવાની છે, એટલે જે પરિણામે આવવાનાં છે એમ દેખાય છે તેજ આવશે એવા દાવા કરવા તે તે। ધૃષ્ટતા કહેવાય, પણ તેટલા ખાતર આપણાં અવલેાકીના સંગ્રહ ન કરવા એ વાત કાંઇ ચેાગ્ય ન ગણાય. દાખલા તરીકે રાષ્ટ્રભાવના કે જ્ઞાતિસ`સ્થાનું ભવિષ્ય મેં મારી નજરે લખેલ હાય અને તે મારા અવલાકનનું પરિણામ હાય, છતાં નવયુગમાં એ તદ્દન જૂદાજ ઝેક લે, એ તદ્દન બનવા જોગ છે, અને તેમ થાય, તે તેની અસર આપણી અનેક સંસ્થા પર જરુર થાય જ તેમ હેાવાથી, અહીં જે વિચારસંગ્રહ કર્યો છે તે સામગ્રી સમીકરણ તરીકે ઉપયાગી થાય તેા પણ યુક્તજ છે.
વમાન અવલાકનનાં પરિણામેા જેવાં સૂઝયાં તેવાં આલેખ્યાં છે તેની સાથે ચેાગ્યાયેાગ્યતાના વિચાર કરવાના રહેતા નથી. આખા સમાજઝોકના પ્રશ્ન આવે ત્યાં એના ગુણદોષ પર વિચાર કરનાર એક વ્યક્તિ ક્રાણુ માત્ર? પણ જેવું થશે એમ લાગ્યું' તે સંગ્રહીત કરવાનું સકારણ ચેાગ્ય લાગ્યુ છે. સર્વ પ્રશ્તે। નવયુગને નવયુવક વિચારતા હેાય તે દ્રષ્ટિએ તેના મુખમાં મૂકેલ છે. એ અવલેાકનની જવાબદારી તેા લેખકનીજ છે, પણ તેનુ દ્રષ્ટિબિન્દુ નવયુવકની વિચારધારાને માર્ગે ચાલતું સતત જોવામાં આવશે.
પ્રેરણા માટે આપણે ભૂતકાળ તરફ ભલે નજર કરીએ, પણ પરિણામ માટે તે ભવિષ્યકાળ તરફજ નજર રાખવી રહી. એમ કરવામાં જે સમાજ ખેદરકાર રહે છે તેની પ્રતિ કાં તો સંકુચિત
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
થાય છે અથવા અટકી પડે છે. શાસ્ત્રકારે ગીતાર્થના હાથમાં દેરી એટલા માટે જ મૂકી છે કે એ સે વર્ષ પછી થવાની સ્થિતિ પિતાની દ્રષ્ટિથી કલ્પી તેને આગળથી વિચાર કરી ઉપાય કરી રાખે. દેડતાં દેડતા જવું અને ભીંત આવે ત્યારે અફળાઈને માથું ચંચવાળવું એ ગીતાર્થને ન પાલવે. એવા અવગત ગીતાર્થોને વિચારસામગ્રી પૂરી પાડવા, જેવું દેખાયું તેવું, ભવિષ્યને નજરમાં રાખી સંગ્રહ્યું છે. એમાં કોઈ પ્રકારનો ક્ષોભ નથી અને કોઈને કરાવવાને ઈરાદો નથી.
બનતા સુધી યાદ આવ્યા તે સર્વ જૈન પ્રશ્નને ચર્ચા વિચાર હતું, પણ જ્યારે આ લેખ લખે ત્યારે મારી પાસે જૈનનું એક છાપું નહોતું કે સમાજ વિચારણાનું પુસ્તક નહોતું. મારી સાથે કેદખાનામાં ઘેડા જૈન બંધુઓ હતા તેમાંના પણ ઘણું ખરા ચાલ્યા ગયા પછી આ લેખ લખવા વિચાર થયો. બે જૈન મિત્ર હતા તેની સાથે કોઈ વાર ચર્ચા કરતે, પણ આ લેખ લખવા પહેલાં એક વર્ષથી મેં જૈન છાપું કે સમાચાર વાંચ્યા કે જાણ્યા ન હોવાથી કોઈ બાબત રહી ગઈ હોય તે બનવા જોગ છે.
આ લેખને આરંભ સને ૧૯૩૨ની આખરે નાસીક સેંટ્રલ જેલમાં કર્યો હતો અને લગભગ બે માસ તેની પછવાડે લગાડયા હતા. દરમ્યાન બીજા ઉલ્લેખે, અભ્યાસ, વાંચન અને ફરજીઆત કામ ચાલુ હતા. જેવું લખ્યું હતું તેવું જ છાપ્યું છે. માત્ર શબ્દવાકયરચનામાં કાંઈક ફેરફાર અને શીર્ષક તથા પ્રકરણ પાડવા ઉપરાંત વિશેષ વધારે સુધારે અસલ ઉલ્લેખમાં પ્રાયઃ કર્યો નથી.
આપણું સમાજને અનેક દ્રષ્ટિબિન્દુથી વિચારવા જેવો છે, આપણી જવાબદારીઓ સમજવા જેવી છે, સમસ્ત હિંદ સમાજમાં આપણું સ્થાન કયાં આવે તે અવલકવા યોગ્ય છે અને ખૂબ વિશા
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ળતાથી સમાજના પ્રશ્ન પર ઉહાપોહ કરવા ગ્ય છે. આ કાંઈ ઉપન્યાસ કે કાદંબરીનું પુસ્તક નથી કે એમાં ગમે તેવા ધોરણના વિચારેને સંગ્રહ થાય. અહીં તે માત્ર અવેલેકનનું પરિણામ જ બતાવવું રહ્યું અને તે સફળ રીતે થયું હોય તો મારે પ્રયાસ યોગ્ય થયો છે એમ હું માનીશ. કોઈપણ વ્યક્તિ કે સંસ્થાને જરા પણ દુઃખ લગાડવાને આ ઉલ્લેખમાં હેતુ નહોતે, છતાં વિચારભેદ કે દષ્ટિબિન્દુના તફાવતને લઈને નવયુગના મુખમાં અશિષ્ટ ભાષાપ્રયોગ પણ થઈ ગયો હોય તે તે માટે અંતઃકરણથી દીલગીર છું.
કેટલાક મિત્રોનું એમ માનવું છે કે મેં જૈન સમાજનું ભવિષ્ય વધારે પડતું ઉજ્જવળ બતાવ્યું છે. તેમની નજરે ભવિષ્ય એટલું સુંદર દેખાતું નથી. આ વાતને ફેંસલે હું ન જ કરી શકું. મારી સમજણ પ્રમાણે મને જે ભાસ્યું તે મેં અત્ર લખ્યું છે અને બનતી રીતે ખૂબ વિચાર કરીને લખ્યું છે, છતાં તેમાં વિચારભેદ થાય તે સંતવ્ય ગણશે. વિચારભેદ એ સમાજસ્વાસ્યની નિશાની છે એવી મારી માન્યતા હોઈ મને તો એમાં પણ મોજ છે. મારે એક બાબત સ્પષ્ટપણે જણાવવાની છે કે મને જે વિચારો થયા છે અને જેવું ભવિષ્ય નવયુગની નજરે દેખાયું છે તે મેં વગર સંકોચે અને પ્રમાણીકપણે બતાવ્યું છે, એ દ્રષ્ટિએ આના પર ચર્ચાઓ થાય તે મારે ઉદ્દેશ જરુર પાર પડશે એમ હું માનું છું.
મારી ભાવના વર્તમાન યુગને વિચાર કરવાની પ્રેરણા કરવાની છે. મારા અભિપ્રાય સાથે સર્વ સંમત થાય એવી ધૃષ્ટતા તે મારી માન્યતામાં પણ અશક્ય છે, પણ સમજીને વિચારક્રમ અને કાર્યક્રમ ઘડવામાં આવે તે આનંદ છે,
અત્યારે નવયુગ બેઠે નથી, પુરાણયુગ લગભગ પૂરો થયો છે અને આપણે પરિવર્તન કાળમાં, મધ્ય કાળમાં છીએ એ હકીકત આ લેખ વાંચતા લક્ષ્યમાં રાખશે. આપણું પ્રશ્નો એટલા બધા
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, અને એ એટલા જટીલ અને સંકીણુ છે કે એ સર્વને પિરપૂર્ણ ન્યાય આપવા કે આપવાના દાવા કરવા મુરકેલ છે, પણ સમાજને ચરણે આ નૈવેદ્ય ધર્યું છે. કૃપા કરીને પ્રશ્નાનેા પરસ્પર સબંધ ધ્યાનમાં લેશા તે એકદેશીયતા નહિ થઈ જાય,
.
એકદેશીયતાને અંગે અહીં ખાસ જણાવવાનું કે નીચેનાં મુખ્ય સૂત્રેા ઉપર આ લેખ લખાયા છે, એ સૂત્રા જેને અમાન્ય હાય તેને માટે લેખ નિરક છે.
જૈન ધર્મનાં ક્રિયાવિભાગને અંગે છે. વિધિ અને નિષેધ ભગવાને એકાંતે
સ્વાતંત્ર્યને મૂત્ર સ્થાન પ્રરૂપ્યાં નથી.
દ્રવ્યાનુયાગમાં મતભેદ પાલવે નહિ, ચરણકરણમાં જે માગે પેાતાનું શ્રેય સાધી શકાય તે માગે સાધવું. યોગ અસંખ્ય છે અને પેાતાને અનુકુળ ચેાગ મા શેાધી લેવા, એની પસંદગીમાં આત્માને સ્વાતંત્ર્ય છે.
“આખા જૈન શાસનના ચરણકરણાનુયોગની રચના અહિંસા, સચમ અને તપ પર થયેલી છે અને એ સાધ્ય લક્ષ્યમાં રાખી મૂળ માગ શેાધવાના છે.
ક્રિયા માર્ગોમાં લાલાકાંક્ષી વ્યાપારી પેઠે આયવ્યયની તુલના કરી જેમાં વધારે લાભ દેખાય તે ક્રિયાને સ્વીકાર કરવા અને જ્યાં હાનિ દેખાય ત્યાં અટકી જવું. એમાં વ્યક્તિસ્વાત ત્ર્યને પણ સ્થાન છે. “અમુક હકીકત ચાલી આવે છે માટેજ તે શુદ્ધ છે એમ ધારી કરવી. પુરાણું સ` સારૂં છે. એમ ઉખેડી ફેંકી દેવા ચાગ્ય છે એવી
લેવું નહિ, પણ તેની કસેટિ ધારવું નહિ, તેમજ તે સવ ધારણાથી પણ ચાલવુ નહિ.”
આ સૂત્રેા માન્ય હાય તાજ આ ઉલ્લેખમાંથી કાંઇ વિચારવા
જેવું મળશે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાકી ચર્ચા કરવામાં ડરવા જેવું નથી. ચચ વગર વિચાર થાય નહિ અને વિચાર વગર કાર્ય થાય નહિ. પ્રગતિનું મૂળ ચર્ચા છે. અંગત રાગ દેવ છોડી, પૂર્વબદ્ધ વિચારોને કે અભિપ્રાયોને આગ્રહ છેડી, સત્યશોધન કરવાની અત્યારે તક સાંપડી છે એ જવા દેવા જેવી નથી. અત્યારે વિચારકેનું કામ છે અને તેને ખરે અવસર પ્રાપ્ત થયો છે. કાળબળ ખૂબ કામ કરી રહ્યું છે અને જૈન સમાજ તે પ્રત્યેક યુગમાં સમયધર્મ સ્વીકારતોજ આવેલ છે. જ્યારે જ્યારે એ મૂળ મુદો ચૂકી એકાંતને આશ્રય લીધો છે ત્યારે આપણે માર ખાધ છે અને અત્યારે તે અનેક રીતે પાછા પડી માર ખાઈખાઈને એવી સ્થિતિએ પહોંચી ગયા છીએ કે અત્યારની સ્થિતિ વધારે વખત નિભાવી લેવા યોગ્ય નથી. પણ ભાઈ બાપુ કરીને દલપત રેલીએ સુધારા કરવા પાલવે તેમ નથી, પણ નર્મદ શૈલીએ યાહેમ કરી આગળ ધપવાને સમય આવી લાગ્યો છે. ફત્તેહ માટે શંકા નથી; પણ પ્રથમ પગલાં ભરનારને કદાચ થોડો વખત સહન કરવું પડે છે તેથી ડરવા જેવું નથી. આ સર્વ હકીકત લેખમાં એક અથવા બીજા આકારે આવશે.
આ લેખનું નિર્માણ કરતી વખતે અંગત આકાર ન લઈ લે તે માટે “મહામંદિરના ભિખુના નામથી એને બહાર પાડવાને વિચાર હતે. એને હેતુ તદન શુદ્ધ હતું. સમાજને નામ સાથે લેવા દેવા ન હોય, એને તે વિચાર સાથે જ કામ છે, પણ પછી વિચારથયે કે નામ છૂપાવવાનું તે કાંઈ કારણ નથી અને એક નિયમ તરીકે લેખકનું નામ ન આપવાથી ગેરસમજુતી થવાનો સંભવ લાગવાથી મારા નામેજ એ લેખ પ્રકટ કર્યો છે. મારા નામ તરફ જોઈ વિચારનિર્ણય ન કરતાં નવયુગને લક્ષ્યમાં રાખી એ પર ચર્ચા કરશે એટલી વિજ્ઞપ્તિ છે. મને નવયુગને અવલોકતાં એ જેવા વિચારે કરશે, જેવું બેલશે, વર્તન કરશે, એમ લાગ્યું છે તે લખ્યું
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, પણ હું કાંઈ વિશેષજ્ઞ હોવાનો દાવો કરી શકું તેમ તે છે જ નહિ. એટલે મને મળતાં ન થાય તે શાંતિથી, દીર્ઘદ્રષ્ટિથી, વિચારવિશાળતાથી સમાજહિતને નજરમાં રાખી એ પર ચર્ચા કરે એટલી વિજ્ઞપ્તિ કર્યું અને સાથે જણાવી દઉં કે એના પર થતી ચર્ચા હું શાંતિથી વાંચીશ, વિચારીશ અને પચાવીશ, પણ ખાસ કારણ વગર અર્થ વગરની ચર્ચા કે પ્રત્તરની પરંપરામાં ઉતરીશ નહિ. એમ કરવાની મને ફુરસદ પણ નથી અને વિષયની મહત્તા જોતાં તેની જરૂર પણ નથી. મેં તે મારા વિચાર અને અવલોકનનાં પરિણામે અત્ર રજુ કર્યા છે, તે નમ્ર ભાવે સમાજને ચરણે ધરું છું અને તેને જે ઉપયોગ તેને યોગ્ય લાગે તે કરે તેટલું જણાવવું અત્ર પ્રાસંગિક છે.
કઈ કઈ બાબતની પુનરાવૃત્તિ લેખમાં થઈ છે તે સકારણ છે એ આગળ પાછળ સંબંધ જેવાથી માલુમ પડશે. કઈ વ્યક્તિ, કેાઈ સંપ્રદાય કે કઈ સમષ્ટિ, કઈ જ્ઞાતિ કે સંઘ કે સ્થાયી હક્કોને દુઃખ લગાડવાને ઈરાદો ન હોવા છતાં તેમની નજરે તેવું કાંઈ જણાય તો મને ક્ષમા કરે એવી મારી છેવટની વિજ્ઞપ્તિ છે. પ્રીન્સેસ સ્ટ્રીટ, મનહર બીલ્ડીંગ, . મૌન એકાદશી, મુંબઈ,
મે. ગિ, કાપડીઆ. તા. ૬-૧૨-૧૯૩૫.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકનું નિવેદન જૈનતિ સાપ્તાહિક પિતાના ગ્રાહકોને દર વર્ષે એક સુંદર પુસ્તકની ભેટ ધરે છે. પ્રથમ વર્ષે શ્રી. નાગકુમાર મકાતી બી. એ. એલએલ.બી.ની રસભરી કલમથી લખાયેલી શત્રુ દ્ધારક સમરસિંહ નામની ઐતિહાસિક નવલકથા આપવામાં આવી હતી અને બીજા વર્ષમાં કુદરત અને કલાધામમાં વીસ દિવસ એ નામનું મારું લખેલું દળદાર પુસ્તક ગ્રાહકોને સાદર ભેટ આપવામાં આવ્યું હતું. ત્રીજા વર્ષે જૈન સમાજના અગ્રગણ્ય વિચારક અને વિદ્યાપ્રેમી લેખક શ્રી. મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડિયાએ ઈ. સ. ૧૯૩૧ની રાષ્ટ્રીય લડત પ્રસંગે મેળવેલા જે નિવાસ દરમિયાન તૈયાર કરેલું નવયુગને જૈન એ નામનું પુસ્તક ભેટ આપવામાં આવે છે. જૈનોતિના વાર્ષિક પણચાર રૂપિયાના પ્રમાણમાં આવડું મેટું પુસ્તક આપવાનું ભાગ્યે જ પરવડી શકે તેમ છતાં આ પુસ્તકની અંતર્ગત દર્શાવેલા વિચારો જ્યારે હું સાવંત અવલકી ગયો ત્યારે જૈનતિના દરેક ગ્રાહકે આ પુસ્તક મનનપૂર્વક વાંચવું જોઈએ એ ઇચ્છા અત્યંત બલવતી થઈ અને તે કારણે જ આ પુસ્તક ભેટ તરીકે આપવાનો નિર્ણય કર્યો. મને આશા છે કે ગ્રાહકબંધુઓને આ પુસ્તક નવયુગની ગીતા સમું માર્ગદર્શક થઈ પડશે.
શ્રી. મોતીચંદભાઈએ કોઈ પણ જાતના બદલાની આશા રાખ્યા સિવાય આ પુસ્તક પ્રગટ કરવાની અનુમતિ આપી તથા બીજી રીતે પણ પ્રકાશનના કાર્યમાં સરળતા કરી આપી તે માટે આ સ્થળે તેમને આભાર માનું છું.
-પ્રકાશક
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
અનુક્રમણિકા પ્રકરણ ૧ લું. (૩-૧૩)
પ્રકરણ ૨ જું (૧૫-૨૨)
નવયુગના જૈનને પરિચય ભૂમિકા
નવયુગને જૈન કેવો હશે? ૧૫ નવયુગને જૈન કે થશે?
એનું ઐતિહાસિક અવલોકન ૧૬ પ્રમાણિક મતભેદ ભૂષણ છે ? એ સેલંકી સમયને સુવર્ણયુગ આપણુથી અન્ય વિચારક હોઈ શકે
ત્યાર પછીની સાત સદીઓ-ઝઘડા પુસ્તક રચના કયાં અને કેમ? ૬ -યુગ વર્તમાનયુગની ભિન્નતા
| માલ વગરના–અર્થ વગરના ઝઘડા ૧૯ ભિન્નતાના તો-કારણો
મૂળ સિદ્ધાંતમાં મતભેદ પડયો સાધનની વિપુલતા-ઉપલભ્યતા ૮
૧૯ આદર્શોનો તફાવત
ચરણકરણનુગમાં વિચારવિચારકેની જવાબદારી ૯ સંકુચિતતાએ કરેલ નુકસાન ૨૦ ધર્મસનાતનતા કયાં અને કયારે ૧૦ સિદ્ધાન્તવાચનમાં પણ સકેચ ૨૨ સાધન ધર્મોમાં પસંદગીને
પ્રકરણ ૩ જું (૨૩-૪૬) અવકાશ
૧૧ વિધિનિષેધમાં એકાંતતા ન હોય ૧૩
સાત વર્ષના ઝઘડાઓ પ્રાચીન નવીને વચ્ચે ભેદને
ચોથ પાંચમને ઝઘડો ૨૩ સ્વીકાર
૧૩ દિગંબર શ્વેતાંબરનો ઝઘડો ૨૫
નથી
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ
ઇરિયાવહિયાને ઝઘડો પાંચ-છ કલ્યાણનો ઝઘડો ચોથી ઘેચનો ઝઘડો વ્યાખ્યાન વખતે મુહપત્તિને
ઝઘડે મૂર્તિપૂજનને ઝઘડો ઝઘડાને પરિણામે પીછેહઠ ૩૯ બાળદીક્ષાને વર્તમાન ઝઘડે ૪૧ નાના ઝઘડાઓ પાર વગરના ૪૩ છતાં અનેક બાબતો ફેરવાણી છે ૪૪ સમન્વય શકય છતાં ભૂલપરંપરા ૪૬ પ્રકરણ ૪ થું (૪૭-૫૧)
સંખ્યાબળ ધર્મબોધની મહત્તા જૈનમાં જાતિભેદ નથી સ્વધમીનું સાચું સગપણ ધર્મમાં ભરતી ન થવાનાં કારણે ૪૯ સંખ્યા કેટલી ઘટતી ચાલી ૫૦ અનેક કેમની અવગણના ૫૧ પ્રકરણ ૫ મું (પર–પ૭)
કેળવણું અને ગૃહે કેળવણપ્રશ્નને ખાસ મહત્તા પર વિદ્યાથી ગૃહ-યોજના અને
૫૩. કેળવણીના પ્રશ્નોનાં કેન્દ્રો પપ નવ યુગની સહિતાની રચના પપ ગૃહના સંચાલકોના આદર્શો ૫૬
પ્રકરણ ૬ ઠું (૫૮-૬૭)
ચરણકરણનુગ ધર્મની વ્યાખ્યામાં થયેલો
સંકેચ વિવેક અને સ્વતંત્ર વિચારણું ૫૯ મૂળ માર્ગની શોધ જૈનપણાની વર્તમાન વ્યાખ્યા
એને અમાન્ય લાભાલાભ-દેશ કાળનાં સૂત્ર ૬૧ ચરણકરણમાં સ્વાતંત્ર્ય ક્રિયા અનુષ્ઠાનની ઉપયોગિતાનો સ્વીકાર
૬૫ એમાં સેવાધમને પ્રાધાન્ય ૬૫ ભભક ઘટશે, ધામધૂમને સ્થાન
४७
૪૮
ડ્યિા માર્ગને નવો ઝોક ૬૭ પ્રકરણ ૭ મું (૬૮-૭૨)
અહિંસા સમાજરચના અહિંસા ઉપર ૬૮ નવયુગની પાંજરાપોળ મનુષ્ય માટે અહિંસાના પ્રકારે ૬૯ વિચારક્ષેત્રમાં અહિંસાને સ્થાન ૭૦ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ અહિંસા ૭૧ અહિંસાની સાર્વત્રિક સ્થાપના કરી ગેરસમજુતીના ખુલાસા
કાય
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮ સુ” (૭૩–૧૦૪)
સયસ
માર્ગાનુસારી ગુણને સ્વીકાર એના પ્રત્યેક ગુણ તરફ નવીને તુ
વલણ
એની વ્યાખ્યામાં નવયુગની વિચારણા
નવયુગની સાદાઈ-વેશને અગે એ શ્રોતા વક્તા કેવા હશે? દીન અનાથને અગે નવયુગ નવયુગનુ સ્વામીવાત્સલ્ય નવયુગના સત્યાગ્રહ ગુણપરીક્ષા અને નવયુગ દેશકાળ—આચારની એની
વ્યાખ્યા
૭૩
૭૪
૭૫
ૐ જ ૪ %
૭૮
૮૪
૮૫
८७
નવયુગ અને દીર્ધ દૃષ્ટિ નવયુગને સેવાભાવ
૮૯
નવયુગની લજ્જાના પ્રકાર
૯૦
પરાપકારનાં ક્ષેત્રા અને નવયુગ ૯૪ નવયુગને ઇંદ્રિયસ'ચમ
૯૬
નવયુગનાં ખાર તા
૯૭
સામ્યવાદ સાથે એ સમન્વય
૯૯
૧૦૦
કરશે રાત્રિભાજનમાં શિથિલતા નાટક સિનેમા—અનથ દંડ નવયુગનું અતિથિસવિભાગવ્રત ૧૦૩ પ્રકરણ ૯ સુ (૧૦૫–૧૦૮)
૧૦૨
તપ
ખાદ્યુતપને નવયુગમાં આકાર ૧૦૫
१३
નવયુગમાં સ્વાધ્યાય નવયુગને વૈયાવચ્ચ વિચાર
નવયુગના પ્રાયશ્ચિત્ત એના ચાગ અભ્યતર તપ
૧૦૬
૧૦૭
૧૦૮
૧૦૮
પ્રકરણ ૧૦ સુ* (૧૦૯–૧૨૨) સાધુસાધ્વી મધ્યમ કક્ષા સાધુ સાધ્વીનુ ચિત્ર અદ્ભુત છે ૧૦૯ જૈન ત્યાગ અપ્રતિમેય છે ૧૧૦ આદૅશ ત્યાગી—Superman છે ૧૧૧ કઠીનતાને અગે મધ્યમ મા ૧૧૧ મધ્યમ કક્ષાની આખી યાજના ૧૧૨ મધ્યમ કક્ષાનું બાહ્ય આંતર
જીવન
૧૧૩
જૈન સર્જેન્ટસ સેાસાયટી
૧૧૪
૧૧૬
આદર્શ સાધુનું આદર્શ જીવન ૧૧૫ સાધુએ અને નવયુગ ખટપટી સાધુએ અને નવયુગ ૧૧૭ નવીને સાધુઓની પરીક્ષા
કરશે સાધુના બે પ્રકાર પડશે
સાધુ સંખ્યા નાની પણ સાધક થશે નવયુગની આર્દશ સાધ્વીઓ
૧૧૮
૧૧૮
૧૨૦
૧૨૧
પ્રકરણ ૧૧ સુ (૧૨૩–૧૨૮)
સદ્ધિ અને નવયુગ મદિરાની પવિત્રતા વધરો લીલામખાતાપણુ અંધ થશે ૧૨૪
૧૨૩
શાંતિ વધશે ધ્યાન વધશે
૧૨૪
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીથ સ્થાનને મહિમા તીના ઝઘડાએ બંધ થશે પૂજનને આદશ ફરી જશે કારખાનાંને બદલે પ્રભુસ્થાન
થશે
ઉપાશ્રયાને નૂતન ઉપયાગ
નવયુગનાં પુસ્તકાલયા ભાષણામાં અભિનવરશૈલી ભાષણામાં મેગેફેશન આદિને
ઉપયાગ
પ્રકરણ ૧૨ સુ (૧૨૯–૧૩૬) જ્ઞાનસત્રા
નવયુગનાં જ્ઞાનભડારા પુસ્તકાના નાશ શાથી
થયા છે?
૧૨૫
૧૨૬
૧૨૭
ધાર્મિક જ્ઞાન પ્રસારની
યાજના
સદેશાઓ ઘેર ઘેર પહેોંચાડવાની
ગોઠવણ
૧૨૮
૧૨૯
૧૩૦
૧૩૧
૧૩૨
૧૩૩
૧૩૩
૧૩૫
૧૩૬
પ્રકરણ ૧૩ મું (૧૩૭–૧૪૬)
સંગઠન
૧૩૭
ફીરકાઓ વચ્ચે સહકાર સુદ્દા વગરના ઝઘડા
૧૩૮
તફાવતના લાક્ષણિક નિકાલ ૧૪૦
કાટનાં નાટકો અધ થશે
૧૪૧
સગઠન કાચમ કરવાના
નિયમા
સંખ્યાબંધ વધારા
૧૪૨
૧૪૩
૧૪
સધબળના ઉપયાગ
સધ બહારની સજ્જ ખધ
થવાની
શુદ્ધિ શબ્દના પર્ચાચાને
ઉપયાગ
સંખ્યાબળ વધારવાનાં પગલાંઆ
નિવૈર સાહિત્યની રચના
પ્રકરણ ૧૪ સુ (૧૪૭–૧૬૦)
જૈન સંખ્યાબળ
સંખ્યાબળ વધારવાના પ્રેરક
આંકડા
૧૪૩
ઘટવાનાં કારણાનેા તપાસ કયાં અને કેવા હાસ થયા છે-દાખલાઓ
૧૪૫
૧૪૫
૧૪૭
૧૪૭
૧૪૮
૧૪૯
૧૫૦
૧૫૧
ભૂતકાળની કમકથા
સ્ખલના કાં થઈ છે તેનુ દિગ્દર્શન કન્યા–ભાજન –વ્યવહારના સંખ્યા સાથે સબંધ
જ્ઞાતિમંડળ અને આગેવાનેાની
અવ્યવસ્થા
પ્રાચીનેાને નવયુગના પ્રશ્નો જ્ઞાતિભેદેશ પ્રાંતિક ભેદે ઉડી
જશે ગ્રંથવાચન–અભ્યાસનાં દ્વાર
૧૫૭
ખુલ્લાં આકર્ષક સાહિત્ય ઉત્પન્ન કરશે ૧૫૭
૧૫૨
૧૫૩
૧૫૩
૧૫૪
૧૫૬
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
ધર્મ સંબંધી ગેરસમજુતી
દૂર કરશે મધ્યમ કક્ષાનું સંખ્યાબળને
અને કાર્ય વિશ્વધર્મ બનાવવાના સીધા
૧૫૯
માર્ગો
જિનપ્રતિમા ધામધૂમ વિચારણા
૧૭૪ આગમ અને મૂળ આદર્શ
અનુસાર દેવસેવા ૧૭૬ તીર્થોના ઝઘડા બંધ કરશે ૧૭૬ મંદિરમાં આવવાની સર્વને રજા મળશે
૧૭૭ સાત ક્ષેત્રોને ક્રમ અને વહેચણી ૧૭૮ જ્ઞાનક્ષેત્રમાં નવયુગ
૧૭૯ અધિકારી યોગ્ય વિશિષ્ટ સાહિત્ય
૧૮૦ સીદાતાં ક્ષેત્રની ખાસ પોષણ ૧૮૨ સાધારણુ-દ્રવ્યને ખૂબ
બહલાવશે એના ઉપયોગની નવીન રીતિઓ
૧૮૪ દ્રવ્યવ્યયમાં મતાધિકાર ૧૮૭ સામાન્ય વ્યવસ્થા માટે કેન્દ્રસ્થા મંડળ
પ્રકરણ ૧૫ મું (૧૬૧-૧૭૦) સાધુ-સાદવી-શ્રાવક-શ્રાવિકા નવયુગના સાધુના બે પ્રકાર ૧૬૧ યેગી તત્વજ્ઞાની
૧૬૨ સાધ્વીઓમાં મહાન રૂપાંતર ૧૬૩ નવયુગના શ્રાવક–ગૃહસ્થ ૧૬૫ ધર્મ પ્રભાવક અને સાહિત્ય
રસિક અનેક ક્ષેત્રોમાં એનું વર્ચસ્વ ૧૬૮ નવયુગની શ્રાવિકા
૧૬૯ વિધવા તરફ પૂજ્ય બુદ્ધિ ૧૬૯ આદર્શ શ્રાવિકા અને વિધવા- ક્ષેત્રે પ્રકરણ ૧૬ મું (૧૭૧-૧૮૮) દેવ—દ્રવ્ય, સાધારણ દ્રવ્ય,
સાત ક્ષેત્રે દેવ-દ્રવ્યનો ઇતિહાસ ૧૭૧ દેવ-દ્રવ્યની નવયુગીન વ્યવસ્થા
૧૭૨ પ્રાચીન અને નવીન માન્યતાને સમન્વય
૧૭૩
૧૮૩
૧૮૮
૧૭૦
સામાજિક પ્રકરણ ૧૭ મું (૧૮૮-૨૧૪)
સમષ્ટિ-સંઘ ધર્મનું કેન્દ્રસ્થાને રહેશે ? એને તોળવાનાં કાટલામાં ફેરફાર
૧૯૦ સાનાં બંધારણ એનાં પ્રતિનિધિત્વને સ્થાન ૧૯૨
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
i
૨૨૨
૨૨૮
વર્તમાન પદ્ધતિનું એનું અવલોકન
૧૯૩ એક અખંડ સમસ્ત હિંદસંધની યોજના
૧૯૪. સ્ત્રીઓને સ્થાન, બહુમતિનું ધોરણ
૧૯૫ શેઠેને બદલે સેવકે ઉત્પન્ન થશે ૧૫ હિંદ સંધ અને સ્થાનિક
સંઘનાં કાર્યક્ષેત્ર ૧૯૬ સમસ્ત પરિષદીય બંધારણ ૧૯૭ પરિષદમાં કેવા પ્રશ્નો વિચારાશે ૧૯૮ પરિષદનું પ્રમુખસ્થાન કોને આપશે
૨૦૦ જ્ઞાતિ-જૈન ધર્મ અને નવયુગ ૨૦૨ શાસ્ત્ર વિચારણાને તેમાં સ્થાન ૨૦૩ જ્ઞાતિઓનું નવયુગમાં ભવિષ્ય ૨૦૫ નવયુગનાં લગ્નો
२०७ લગ્ન ક્ષેત્રમાં નવીન વિશાળતા ૨૦૮ જૈન ધમીને કન્યા આપવાની
૨૧૦ પુત્રીના લગ્નને અંગે પ્રશ્ન ૨૧૧ માતપિતા સલાહ દેનારને સ્થાને ૨૧૨ લગ્નવ્યવહારને સંખ્યાબળ સાથે
સંબંધ પ્રકરણ ૧૮ મું (૨૧૫-૨૪૩)
સામાજિક (ચાલુ) વિધવાનો પ્રશ્ન
૨૧૫ અત્યારની વિધવાની દશા ૨૧૫ સ્ત્રીસ્વભાવ, સેવાભાવ ૨૧૬
સ્ત્રીઓને તક મળી નથી ૨૧૭ વૈધવ્યનાં કારણે
૨૧૭ કારણુનાશે વૈધવ્ય દૂર ૨૧૮ વિધવાશ્રમ
૨૧૮ ભાવી કાર્યક્ષેત્ર
૨૧૯ સ્ત્રી તરફના વર્તનમાં પરિવર્તન ૨૨૦ આપત્તિધર્મ તરિકે વિવાહ કન્યાવિક્રયા
૨૨૩ વરવિક્રય
૨૨૫ વરકન્યા પસંદગી
૨૨૫ વેવિશાળની પ્રથા
૨૨૬ એથી લાભ નથી જોખમ
૨૨૭ એક સ્ત્રીની હયાતીમાં બીજી એકપત્નીવ્રત
૨૩૦ વાર્તામાં પરણવાને ધધો ૨૩૪ જમણવાર
૨૩૫ નવકારશી–સ્વામી વાત્સલ્ય ૨૩૭ લગ્નવય વિધવા માટે સગવડો ૨૩૯ જૈન વિધિએ લગ્ન
૨૪૦ ટા છેડા
૨૪૧ પ્રકરણ ૧૯ મું (૨૪૪-૨૬૦)
સામાજિક (ચાલુ) રડવાફૂટવાનો રિવાજ ૨૪૪ ઉત્તર કાર્ય
૨૪૬ લાજ
૨૪૭ ભેજન કન્યાવ્યવહાર ૨૪૮ જૈન સંખ્યાબળ
૨૩૮
૨૧૪
૨૫૦
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધટા દિગંતમાં
૨૫૨
૨૫૨
પંચાયત કુંડ સેવા અને મધ્યા મિલ્કત (પ્રાપરટી) ના સવાલ ૩૫૫
૨૫૩
શ્રમજીવી—સમાજવાદ
૨૫૭
પરિગ્રહપ્રમાણતને વિસ્તાર ૨૫૮
પ્રકરણ ૨૦ સુ (૨૬૧–૨૭૨) સામાજિક સંસ્થાઓ
પ્રાચીને માં સંસ્થાના અલ્પભાવ ૨૬૧ વિદ્યાથીગૃહો
૩૬૧
વિશ્વ વિદ્યાલય
૨૬૩
૩૬૩
કેળવણી મંડળ બાળાશ્રમ ગુરુકુળા
૨૬૪
સેવાસ ધા
૨૬૫
અનેક સમિતિ અને સંસ્થાએ ૨૬૬ વિચારનિચમાં બહુમતિને
સ્થાન
ચર્ચામાં સ્ત્રીઓને સ્થાન
ધનવ્યય અને નવયુગ એના પ્રકારની વિવિધતા વિવિધતામાં વિવેક અને
૨૬૭
૨૬૮
૨૬૯
૨૭૦
વ્યવસ્થા
પ્રકરણ ૨૧ મું (૨૭૩૨૯૨)
વ્યાપાર
વ્યાપાર એ વર્તમાન જૈનેાને
મુખ્ય વ્યવસાય વ્યાપારમાં માત્ર વહેંચણી હાથ
આવી
૨૭૨
૨૭૩
૨૭૪
१७
તેની સામે બે આર્થિક પ્રસંગા ૨૭૪ પરિવતનની દિશા
૨૭૫
વહેંચણી ધંધા ખસતાં વાર લાગશે નહિં
તેના વર્તમાન અનેક દાખલા વ્યાપારી કેળવણી
२७७
૨૭૮
૨૮૦
કેળવણીમાં વિજ્ઞાનને સ્થાન વ્યાપારી જ્ઞાનની વિવિધ દિશા ૨૮૧ વ્યાપારનાં ક્ષેત્રા અને પદ્ધતિ
૨૮૨
સાવકારી નાણુ રાકાણ આદિ પ્રશ્નો
સટ્ટો અને નવયુગ જુગાર અને નવીને
સટ્ટો વ્યાપાર ન કહેવાય
નાણું વિગેરે આર્થિક પ્રશ્નો તદ્દન નવાં ક્ષેત્રા હાથ આવશે જૂનાં જશે
૧૮૯
ટુંકી નજરે વ્યાપાર પર છીણી ૨૯૦ વ્યાપારી સાહસ અને નવયુગ ૨૯૧
એને જૂદા પ્રકરણમાં ચવાની
અગત્ય
૨૭૬
પ્રકરણ - ૨૨ સુ (૨૯૩-૩૦૬)
કેળવણી
પ્રાથમિક કેળવણી માધ્યમિક શિક્ષણ—ઉચ્ચ
૨૮૩
૨૮૪
૧૮૫
૨૮૭
૨૮
શિક્ષણ પાઠશાળાનુ કા
૨૯૩
૨૯૪
૨૯૫,
૨૯૬
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેળવણીગ્રહા
२८७
તેના સંચાલકો તથા નિયામકા ૨૯૮
૨૯૯
કેંદ્રસ્થ કેળવણી સંસ્થા સાહિત્યને અગે કન્ય
૩૦૦
૩૦૧
૩૦૨
૩૦૩
૩૦૪
કેળવણીનાં સાધને સિનેમા અને કેળવણી ચિત્રા ફોટાએ આલ્બમા
વાંચનમાળા
નવયુગમાં વિચારીને પૂ
૩૦૫
૩૦૬
અમલ
સાહિત્યનાં અનેક સાધને
રાજકીય
પ્રકરણ ૨૩ સુ” (૩૦૭–૩૧૬)
રાજકારણ
રાજકારણ અને વ્યાપારને સબધ ૩૦૭ રાજકારણની કેળવણી રાષ્ટ્ર અને સમાજ
૩૦૮
૩૦૮
ખાસ પ્રતિનિધિ નવયુગ નહિ
માગે
પસંદગીમાં વિશાળતા
સેવાને બદલેા (માનવેતન) સેવા કરનારને ચિંતા ન રહેવી ઘટે ૩૧૨ રાષ્ટ્રભાવના અને વિચાર પ્રગતિ ૩૧૩ કાર્ય કરનારાઓની પ્રાપ્તિ ભવિષ્યના ઇતિહાસનાં મડાણ ૩૧૬
૩૧૪
૩૦૯
૩૧૦
૩૧૧
૧૮
સ્ત્રીય
પ્રકરણ ૨૪ સુ” (૩૧૭ -૩૩૦)
નવયુગમાં નારી
એને માટે અલગ ઉલ્લેખની
જરૂર
સ્ત્રીઓને થયેલા અન્યાય
સર્વ બધારણમાં સ્ત્રીની દૃષ્ટિને
અભાવ
એવી સ્થિતિ થવાનાં કારણાને ઇતિહાસ આંખમાંથી આંસુ ખરે તેવાં પરિણામ સ્ત્રી શક્તિને ખૂબ કચરી તેવામાં એક મહાત્મા જાગી ઉઠયા
એણે સ્ત્રીઓમાં અદ્ભુત ભાવ જોયા
એને એણે પીકેટીંગનું કામ સોંપ્યું
નવયુગની નારી કેવી થશે સ્રીકૃત સેવાનાં પ્રકાર સ્ત્રી તરફના વલણમાં મેટા ફેરફાર પડશે
૩૧૭
૩૧૮
૩૧૮
૩૧૯
૩૧૯
૩૨૦
૩૨૧
૩૧
૩૨૧
૩૨૧
૩૨૨
૩૨૩
ગૃહજીવન
૩૨૫
૩૨૬
નવયુગમાં આદર્શ દાંપત્ય આખી પદ્ધતિમાં મોટા ફેરકાર ૩૨૭
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
નૈતિક
૩૨૮
લાજ, રાજકારણ, સંઘના
મેળાવડા વિધવાને પ્રશ્ન નવયુગને નહિ મુંઝવે
૩૨૮ અનેક શક્તિને સહયોગ થશે ૩૨૯ બે સ્ત્રી ફેજદારી ગુન્હ ગણાશે ૩૩૦
પ્રકરણ ૨૬ મું (૩૪૦-૩૪૮)
નીતિ પ્રમાણિકપણું
૩૪૦ સત્ય
૩૪૨ અનેક સગુણ ધર્મ નીતિને સંબંધ ૩૪૪ તુલનાત્મક ધર્મોમાં ગૂંચવણ ૩૪૫ જીવનરહસ્ય નીતિ
૩૪૬ પ્રકીર્ણ ગુણો
૩૪૭ નીતિમાર્ગ દુર્ધર છતાં સંગીન ૩૪૮
૩૪3
શારીરિક
પ્રકરણ ૨૫ મું (૩૩૧-૩૩૯)
શરીર
શેવળ
-
-
-
-
- -
૩૩૧
શરીર પ્રત્યે અત્યાર સુધી
બેદરકારી . “એમ એ બનાકે કયું મેરી મિટ્ટી ખરાબ કીયા
૩૩૨ શરીર સુધારવાનાં પગલાં ૩૩૩ પૂર્વકાળમાં તાલીમના દાખલા. ૩૩૪ તાલીમના લાભ નવયુગ અને રમતો ૩૩૬ ‘સુધારાથી ગભરાવું નહિં ૩૩૭ છેડા પતિતના દાખલા ધરવા
નહિ વિચારીને આગળ ધપવું ૩૩૯
૩૩૫
પ્રકરણ ર૭ મું (૩૪-૩૬૮)
પુરાતત્ત્વ પુરાતન બાબતોની શોધખોળ ૩૪૯ ગ્રંથરત્નોનાં ભાષાંતરો ૩૫૦ સેવાભાવી આજીવન સભ્ય ૩૫૧ એ વર્ગની નવયુગમાં ખાસ
જ ૨૨ સર્વન્ટસ ઓફ જૈન ઓરડર ક૫૧ સુસંપ -
૩૫૨ પંચાયત ફડ .
૨૩૭
૩૫૧
૩૫૩
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૬
વ્યાપાર–ખેતી
૩૫૩ નવયુગનું બળ સ્ત્રીશક્તિ ૩૫૪ નવયુગમાં સાધુનું સામાન્ય પ્લેટફોર્મ
૬૫૬ જેનેનું સંખ્યાબળ મહાસભા અને રાષ્ટ્રભાવના ૩૫૮ બ્રહ્મચારિણ-કુમારિકાઓ ૩૫૯ ક્રિયા કરતાં ચારિત્ર તરફ નવયુગ
૩૬૦ યુગપ્રધાનનું આવાગમન ૩૬૧ ભસ્મગૃહ ઉતરી ગયો ૩૬૨
ઉદયકાળની સમીપમાં ૩૬૨ સર્વ સામાન્ય પૂજ–પ્રાર્થના ૩૬૩ સ્થાનકવાસીઓ પ્રત્યે ૩૬૩ શ્વેતાબર મૂર્તિપૂજક પ્રત્યે ૩૬૩. દિગંબર બંધુઓ પ્રત્યે ३९४ જૈન મહામંદિરના ચણતરમાં સૂત્રે
૩૬૪ પ્રેરણા અને ભાવના
૩૬૬ શાંતિની પ્રાર્થના
૩૬૭ નવયુગ પ્રત્યે અબ્રાહમ લિંકન ૩૬૮ શિવાસ્તે પથાન: સંતુ
સર્વમંગલમાંગલ્યમ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧ લું
ભૂમિકા કોઈ પણ પ્રજાને પ્રગતિ કરવી હોય તે તેણે ભવિષ્ય ઉપર નજર નાંખવી જોઈએ. જે પ્રજા માત્ર પોતાની ભૂતકાળની વિશિષ્ટતા ઉપર માન લઈ તે પર ગૌરવ રાખી બેસી રહે છે તે આ યુગમાં ટકી શકે તેમ નથી. એને ઘસારાને રોગ લાગે છે અને એને ક્રમિક વિકાસ અટકી જઈ એ ધીમે ધીમે નાબૂદ થતી જાય છે. આ મુદ્દાથી “નવયુગને જૈન કે થશે?” એ સહજ પ્રશ્ન પ્રાપ્ત થાય છે. એ વિચારણું ખૂબ અવલોકનને પરિણામે અનેક દષ્ટિબિન્દુઓથી કરવાની છે. એને લઈને આપણે નવયુગને જૈન રીતસર શિક્ષણ લઈ ઈતિહાસના જ્ઞાનથી સુસજજ થયેલે, ધર્મના શુદ્ધ તત્ત્વને સ્વીકારનારે, વચ્ચેના વખતમાં દાખલ થઈ ગયેલાં પાંગળાં સાધનને વિવેકથી સમજનારે, પ્રાગતિક તત્તને પોષનારે અને અનિષ્ટ તત્ત્વ સમજાય તેને પૂરતી સ્વતંત્રતાથી ફેંકી દેવાની જાહેર હિંમતવાળો કલ્પીએ. એ કેવો થશે, એની વિચારણામાં એ શું શું કરશે એની ચર્ચા સાથે, એ ભૂતકાળ તરફ કઈ દષ્ટિએ નજર નાંખશે તે પણ વિચારવાનું બની આવશે અને અનેક દૃષ્ટિબિન્દુથી આધુનિક જૈન પરિસ્થિતિ તપાસવાના પ્રસંગે તેની દષ્ટિએ આ ચર્ચામાં સ્થાન પામશે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
પ્રમાણિક મતભેદ એ ભૂષણ છે આ ચર્ચા વિશાળ દૃષ્ટિએ કરવાની છે અને વાચકવર્ગને વિજ્ઞપ્ત કરવાની છે કે કેઈ દૃષ્ટિબિન્દુ એની નજરમાં ન ઊતરે . તે પણ સાદંત એક વાર આખો લેખ તેણે વાંચી જ. એમાં ગળે ન ઊતરે એવી વાતથી ચિંતા કરવા કરતાં નવયુગની ભાવનાની દિશા સમજવાના અનેક પ્રસંગે જરૂર મળશે અને આખો લેખ વિચાર્યા પછી પિતાના અભિપ્રાય બીજા વાચન વખતે તપાસી જેવાના પ્રસંગે પણ પ્રાપ્ત થશે. વિશાળ ચર્ચા કરતાં મગજનું સમતોલપણું જળવાઈ રહેવાની ખાસ આવશ્યકતા પર ભાર મૂકવાની ભાગ્યે જ જરૂરિયાત હોય. ભૂમિકા રૂપે જરૂરી ખુલાસા આવશ્યક છે. વર્તમાન કેળવણું જે અનેક નવી ભાવનાઓ આપણને શીખવે છે તેમાં એક મુદ્દાની વાત એ છે કે મતભેદથી જરા પણ ગભરાવું નહિ. પ્રમાણિક મતભેદ એ સમાજ શરીરનાં સ્વાસ્યનું અંગ છે, એ ભૂષણ છે, એ દૂષણભાવ છે. અનેકનાં નવનવાં દૃષ્ટિબિન્દુઓ સમજવાં અને સમજીને તેને હટાવવાં એ વિચારવિશાળતાને લહાવો છે. આપણા દેશમાં વિચારકશક્તિ ઘણી બળવાન હતી એ આપણે ન્યાયના અને દાર્શનિક ગ્રંથે વાંચતાં જરૂર જોઈ શકીએ છીએ, પણ વિચારપરિબળ સાથે વિચારસહિષ્ણુતા ઘણી ઓછી જોવામાં આવે છે. અન્યને મતભેદ ઘણી વાર ખેદકારક અંગત સ્વરૂપ પકડી લેતા અને સેંકડે બાબતમાં મતઐક્ય હોય, પણ એક બાબતમાં મફેર થાય તે કલેશનું રૂપ લઈ લેતે હતે. એવા અનેક પ્રસંગે આ ઉલ્લેખમાં પણ જોવામાં આવશે. અહીં પ્રસ્તુત વાત એ છે કે ચર્ચાના સ્વીકૃત ધોરણો સ્વીકારી ચર્ચા જરૂર કરવી, પણ આપણાથી અન્ય વિચારક હોઈ શકે જ નહિ, કે આપણું જ વિચારમાં સત્ય
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૯
હાઈ શકે એવા ધેારણે કદિ વિચારણા કરવી નહિ. સત્યની જ ગવેષણા કરવી હોય તે તેના ઇજારા એક વ્યક્તિ કે એક કામને નથી હાતા, હાઈ શકે નહિં અને વિચારપ્રમાણિકતા તદ્દન પરસ્પર વિરુદ્ધ લાગતાં પિરણામામાં હાઈ શકે છે એ ધારણ સ્વીકારી ચાલવું સ્વપરને હિતાવહ છે અને મતભેદ હેાય ત્યાં પણ અપેક્ષા સમજતાં શીખવું એ જૈન તત્ત્વજ્ઞાન સમજવાનું અનિવાય પરિણામ હાવું જોઈ એ જે દર્શીતે નયપ્રમાણ જ્ઞાનને અતિ મહત્ત્વ આપી તે પર પૃથક્કરણ કરી માનસશાસ્ત્રની અપરિમિત સેવા બજાવી છે, ત્યાં સં કેાચ અને સંકડાશ ન હાવી જોઈ એ. આ સંબંધમાં અત્યંત દુર્દશા જોવામાં આવે છે તેથી આ મુદ્દો ભૂમિકામાં જ સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર જણાઈ છે. કહેવાનું તાત્પ એ છે કે નવયુગની ભાવનાએ અઁધમેસતી ન ઉશ્કેરાઈ ન જતાં એનાં કારણ અને એનેા ઇતિહાસ તપાસવા પ્રયત્ન કરવા અને મતભેદને મહત્ત્વ આપવાને બદલે સમન્વય કેમ થાય એની ચાવીએ શેાધવા ઉદ્યુક્ત થયું. એમ ન જ થઈ શકે તા સમભાવે આ પુસ્તક સાદ્યંત એક વાર અને અભિપ્રાય આપવાની ઉતાવળ કરવા પહેલાં અંતરંગમાં—ભીતરમાં પેસવા પ્રયત્ન કરવે,
લાગે તેા પણ
વાંચી જવાની કૃપા કરવી સમાજશરીરના
જે જે પરિસ્થિતિએ થઇ છે અને તેને નવીન ઝોક મળ્યા છે, અથવા મળવેા સંભવિત છે, તેની પછવાડે લાંખા ઇતિહાસ હાય છે તે આવી સામાજિક વિચારણામાં ખૂબ ધ્યાનમાં રાખવું. ઘણી વાર અન્યને તદ્દન સામાન્ય અથવા ખીનજરૂરી લાગે તેવી બાબતે સમાજને ઝેક આપી દ્યે છે તે અનેક પ્રસંગે જોવામાં આવશે. ખીજી સામાન્ય પ્રાસ્તાવિક સૂચનાઓ અનેક પ્રસંગે વિચારણા દરમ્યાન અને પુસ્તકના અન્તિમ ભાગમાં થશે એ પર ઘટતું ધ્યાન આપવા વિજ્ઞપ્તિ છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
પુસ્તકનું નિર્માણ, કેમ ને કેવી રીતે? આ આખું પુસ્તક નવયુગના તો સમજનાર, વર્તમાન પરિસ્થિતિના અભ્યાસક, ઇતિહાસના જાણકાર, ધાર્મિક પ્રવાહની ઊંચીનીચી ગતિના ગષક અને બની શકતી તટસ્થ ભાવનાના પિષક મુમુક્ષુ પુરુષોની સાથે થયેલી ચર્ચાવિચારણાના પરિણામે લખાયેલું છે. એમાં અનેક સ્થાને પ્રચ્છન્ન અને પ્રત્યક્ષ હદયવેદના પણ દેખાશે. નવયુગના અનેક પ્રસંગે થવાની શક્યતા સાથે લેખક સમ્મત હોય એમ ધારી લેવાનું કારણ નથી, પણ જેવું દેખાયું તેવું લખી નાંખી કેમની પાસે નૈવેદ્ય ધરવાની ફરજ સમજી: આ ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ પુસ્તક લખતી વખતે જૈન કેમને લગતે એક પણ લેખ વર્ષ ઉપરાંત સમયથી વાંચ્યું નથી. અનેક વર્ષોના અનુભવેલા પ્રસંગે પર થયેલ વિચારણા ને અવલોકને રજૂ કરવાની તક મળી તેનું આ વ્યક્ત પરિણામ છે. આ દષ્ટિમાં કાંઈ તટસ્થતા દેખાય તે આવકારદાયક ગણાવી જોઈએ. કઈ પણ સાધનની ગેરહાજરીમાં એક પછી એક વિચાર આવ્યા કરશે એમ ધારી લઈ આ પુસ્તક લખવા માંડયું છે. એની પરિપૂર્ણતાને દાવો તે કઈ રીતે શક્ય નથી. લખતી વખતે સાધનની પણ અલ્પતા છે, ચર્ચા કરનારની સંખ્યા નહિવત થઈ ગઈ છે અને વાતાવરણ વિચિત્ર છે. આવા સંજોગોમાં એક દિવસ ફરતાં ફરતાં એક મહારાષ્ટ્રીય બંધના હાથમાં પુસ્તક જોયું. તેનું નામ હતું નવયુગચા ધર્મ” એટલા નામાભિધાન પરથી નવયુગના જૈનની કેવી ભાવનાએ થશે તે પર વિસ્તૃત ઉલ્લેખ કરવા નિર્ણય થયે. આ પ્રમાણે પ્રસ્તુત અપ્રસ્તુત પ્રાસંગિક વાત કરી ભૂમિકારૂપે લેખકની દષ્ટિએ મહત્ત્વની લાગતી સૂચના કરી હવે મુદ્દા પર આવી જઈએ.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૭
આવું આ પુસ્તકનું નામ પાડવાનું કારણ શું? નવયુગ એટલે કયો યુગ? એને જૂના યુગ સાથે સંબંધ ખરો કે નહિ? નવયુગના જૈનને પ્રાચીનથી જુદે કેમ પડાય? ધર્મસૂત્રની સનાતનતા સ્વીકારનારાને નવીન અને પ્રાચીન એવો ભેદ કેમ હોઈ શકે? જે કઈ વાત ન હોય તે તે કેમ લાવી શકાય? અને એ રીતે આ પુસ્તકની આખી પદ્ધતિ બીનજરૂરી હોઈ પ્રયાસ અર્થવિહીન છે એવો પ્રશ્ન સહજ છે, તેથી આ પુસ્તકની આવશ્યકતા પ્રથમ સિદ્ધ કરીએ.
યુગભાવનામાં પરિવર્તન પ્રાચીન યુગથી આ યુગ ઘણી રીતે જુદો પડે છે. હિંદમાં વંશપરંપરાગત ભાવના, આદર્શ અને વ્યવહાર સૈકાઓ સુધી ચાલતા, વગર ફેરફારે એક યુગથી બીજા યુગને વારસામાં મળતા અને જીવ જેવા ફેરફાર વગર ઉત્તરોત્તર ચાલ્યા આવતા; મેચીને દીકરો મચી થાય અને લુહારનો લુહાર થાય. આ આખી ભાવના અને સંવ્યવહારપદ્ધતિમાં આ યુગમાં મહાપરિવર્તન થયું એ પ્રથમ ફેરફાર.
બીજે ફેરફાર અભ્યાસના ધોરણને લઈને થયો. અમુક બ્રાહ્મણ વિદ્યાનિષ્ણાત થવા કાશી જતા અને ત્યાં વૈયાકરણ, નૈયાયિક, જ્યોતિષી આદિ થતા તેનો હિસાબ તેમની અતિ અલ્પસંખ્યાને કારણે ન ગણીએ, તે સામાન્ય જનતાનું કેળવણીને અંગે ધોરણ બહુ સામાન્ય પ્રકારનું હતું. લુહાર, સુતાર, દરજી, સની, કારીગર, મિસ્ત્રી આદિ વસવાયાને આખો વર્ગ લગભગ નિરક્ષર હતે. એકંદરે એ વર્ગ ભણવા જાતે જ નહિ અને એમને ભણવાની જરૂર છે એવી જરૂરિયાત કેઈ સ્વીકારતું પણ નહિ. આપણને આ લેખમાં સામાન્ય રીતે વણિકવર્ગ સાથે સવિશેષ લાગે વળગે છે. તેનું અભ્યાસનું ધોરણ પણ બહુ સામાન્ય
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
પ્રકારનું હતું. સોળ આંક, કક્કો, બારાખડી, નામ, સવસ્તીશ્રી (કાગળ લખવાની પદ્ધતિ) અને હિસાબ. ટૂંકામાં અંગ્રેજીમાં જેને ત્રણ આર કહે છે (Reading, Writing, Arithmetic વાચન, લેખન, અંકગણિત) આ સામાન્ય ધોરણ હતું. પંચોપાખ્યાન જેણે વાંચ્યું હોય તે પાંચમાં પૂછવા લાયક ગણાય – ડાહ્યો માણસ ગણાય, સલાહ લેવા લાયક ગણાય અને લવાદ તરીકે તકરાર પતાવવાને લાયક ગણાય. આ ધોરણ હતું. એને અંગે અપવાદે હોવા જોઈએ, પણ તેનો પ્રકાર તદ્દન નિર્જીવ હોઈ ઉપેક્ષાને પાત્ર છે. આ આખું ધોરણ નવયુગમાં તદ્દન ફરી ગયેલું જોઈ શકાય તેવું છે.
સાધનની વિપુલતા વિચાર કરવાનાં સાધનો નવયુગમાં ઘણું વિસ્તૃત થઈ ગયાં છે. મુદ્રણકળાથી અલભ્ય પુસ્તકે જનતા સુધી પહોંચી શક્યાં છે, રેલવેથી અંતરે ઓછાં થઈ ગયાં છે, વાયુયાનથી તેથી પણ ઓછાં અંતરે થતાં જાય છે અને પાશ્ચાત્ય પ્રજાના અને તેના વિચારોના સંયોગ–સંબંધમાં આવવાથી વિચારક્ષેત્રની મર્યાદા વધી છે. અત્યારે પૂર્વ અને પશ્ચિમના વિચારોને સંઘર્ષણકાળ છે અને પરિવર્તન ઈચ્છીએ કે અનિચ્છાએ પણ અનિવાર્ય છે. આ યુગે પદ્ધતિસર ઇતિહાસ જાણ્ય, અનેક દેશની પ્રજાઓ શા માટે લડી અને કેવાં પરિણામે અનુભવી શકી એ તેના જાણવામાં આવ્યું, એણે ધર્મ નિમિત્તે થતાં યુદ્ધો અન્ય પ્રજાના સંબંધમાં જાણ્યાં, આ રીતે એને તુલના કરવાની પ્રબળ સાધને સાંપડ્યાં.
આદર્શોમાં ફેરફાર અને માટે ફેરફાર તે આદર્શો ફરવાના થશે. જ્યારે સાહિત્ય મોટા પ્રમાણમાં પ્રાપ્ત થાય, વાલ્મયપ્રવેશ એ જીવન
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧ લું
પ્રવેશનાં ધારે થાય અને વિચારશક્તિ ખુલવાના અનેક પ્રસંગે અન્ય પ્રજાનાં જીવતાં અને ભૂતકાળનાં જીવનને અસર કરતાં દેખાય, જ્યારે જીવનવૃત્તાંતે સત્ય સ્વરુપે અનેક આદર્શોને પૂરા પાડે અને સંવ્યવહાર હિંદના ચાર ખૂણાની બહાર સહેલાઈથી થઈ શકે, સમુદ્રપ્રયાણનાં સાધને સુલભ થાય અને અનેક પ્રાણીઓને અન્ય સંસ્કૃતિઓને અભ્યાસ કરી તેના ગુણદોષની વિચારણા સાથે પિતાની સંસ્કૃતિની તુલના કરવાનું બની આવે – આ વગેરે અનેક કારણોથી પ્રાચીન આદર્શોમાં મહાન પલટો થઈ જતો જોવાય છે અને છતાં હજુ તે તેની શરૂઆત જ છે, એ વાત પણ ધ્યાનમાં રાખવાની છે. અત્યારના યુગમાં વર્તતા કે તે હજુ પરિવર્તન કાળમાં છે, પૂર્વ પશ્ચિમના તરંગે વચ્ચે અથડાય છે, પણ પાશ્ચાત્ય ભાવનાને પચાવનાર ન યુગ તદ્દન નવીન પ્રકારનો આવવાનો છે તે આ વિચારચર્ચામાં આગળ જોઈ શકાશે, કેટલુંક કલ્પી લેવું પડશે અને બીજું સમય શું કાર્ય કરી શકે છે તેની શક્યતા પારખવાની આવડત ઉપર મુલતવી રાખવું પડશે.
વિચારકેની વધુ જવાબદારી આ વગેરે અનેક કારણોથી નવયુગને પ્રાચીનયુગથી જુદે પાડી શકાય તેમ છે. પરિવર્તનયુગ બહુ લાંબો વખત ન ચાલે, પણ તે સમયના વિચારકોની જવાબદારી વધારે જરૂર જ ખરી. તેનામાં દીર્ધદર્શિતા હોય તે તે નવયુગના આવતા પ્રવાહને ઝોક આપી શકે, અનિષ્ટ સામે તૈયારી કરવાની સૂચનાઓ પણ આપી શકે અને સમન્વય કરવાનાં સાધને તૈયાર કરી રાખી અનેક પ્રકારે સમાજને ઉપયોગી તને બહાર લાવી શકે.
નવયુગ અને પ્રાચીનયુગ વચ્ચે આ કારણે તફાવત પડે છે. અત્યારે એક વિચારને સમજતાં, એને વલણ આપતાં અને એને
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
નવયુગને જૈન
સ્વીકાર કરી કરાવી અમલમાં મૂકતાં વર્ષો લાગતાં નથી. વચ્ચે એ કાળ હતું કે વિચાર અને વાતે ઘણુ થતી, પણ અમલી કાર્ય બહુ વખત મુલતવી રાખવામાં આવતું. એ સમય હવે ચાલ્યા ગયે છે. ચાળીશ વર્ષને છેલ્લે ઈતિહાસ તપાસીએ તે અમુક ફેરફાર થવા જોઈએ, ઈષ્ટ છે – એવી વાતો તો પુષ્કળ થઈ છે, પણ વાતોના પ્રમાણમાં અમલ તદ્દન નિર્જીવ ગણાય. એ પરિસ્થિતિ પરિવર્તનયુગમાં જરૂર થાય તેવી છે, પણ હવે તે પરિવર્તનયુગને પણ છેડે સમાજ લગભગ આવી ગયો હોય તેમ જણાય છે. તેથી નવયુગને અને પ્રાચીનયુગને કોઈ સંબંધ ખરે. કે નહિ એ પ્રશ્નનો નિકાલ થઈ જાય છે. એનો સંબંધ પરિવર્તનકાળની મારફતે છે અને તે કેટલું રહેશે, કેટલે રહે ઇષ્ટ ગણાય અને ક્યાં તૂટી જશે એને વિચાર કરવો એ આ પુસ્તકને ઉદેશ છે.
નવયુગના જૈનોને પ્રાચીન જૈનેથી જુદા પાડવા નથી, પણ એ અત્યારે પ્રવર્તતી અનેક પરિસ્થિતિ દ્વારા જરૂર જુદા પડી જવાના છે એ તે આ ઉલ્લેખની ભૂમિકા જ છે. આ લેખનો જેમ વિસ્તાર થતું જશે અને એનાં અત્યંતર કારણોમાં ઉતરવાનું બનશે, તેમ આ બન્ને યુગો ક્યાં જુદા પડશે તે જોવાના અનેક પ્રસંગે સ્વતઃ પ્રાપ્ત થશે.
ધર્મસૂત્રની સનાતનતા અત્રે ધર્મસૂત્રની સનાતનતાને પ્રશ્ન પ્રાપ્ત થાય છે. કેટલાક એમ માને છે કે ધર્મ એ તે સનાતન સત્ય છે, એમાં પ્રાચીન, અર્વાચીન કે નવીન એવા પ્રકારે હોઈ શકે નહિ અને આ લેખ કે એની અંદરની ચર્ચા વ્યર્થ છે. આ વિચાર ઘણે ગેરસમજુતીથી ભરેલ છે અને પ્રગતિને રેધક છે. જૈન તત્વજ્ઞાનના અને ક્રિયા
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧લું
વિભાગના ઊંડા અભ્યાસ વગર સનાતનતાના બાહુના આશ્રય નીચે કોઈ નવીન વિચારની શક્યતાનો પ્રત્યવાય શક્ય નથી એ અત્રે તો બહુ સંક્ષેપમાં બતાવવું પ્રાસંગિક ગણાય. બાકી એ પર સ્વતંત્ર ઉલ્લેખ કરવા જેવું છે. આપણે એ વિષયની મુદ્દાસરની દલીલોમાં જરા ચંચુપ્રવેશ કરીએ. -
જૈનદર્શનના તત્ત્વવિભાગ અને અનુષ્ઠાન વિભાગ એ બે વિષયો મુદ્દાને છે. કથાનુયોગ અને ગણિતાનુયોગ પણ એ દર્શનને અંગે છે, પણ કથા શ્રદ્ધાનો વિષય છે અને ગણિત અભ્યાસને વિષય છે. એને આપણે ચાલુ વિષય સાથે ખાસ સંબંધ નથી.
સાધનધર્મમાં વિશાળતા તત્ત્વ વિષયમાં છેલ્લે શબ્દ બોલાઈ ચૂક્યું છે. આત્માનું અસ્તિત્વ, તત્ત્વોની વ્યવસ્થા, ચેતનનો મોલ, એને વિકાસક્રમ, કર્મનો સિદ્ધાન્ત, નિગદનો સિદ્ધાન્ત, સપ્તભંગી, નયપ્રમાણુવાદ, સતની વ્યાખ્યા, કર્મબંધનાં હેતુઓ, પ્રયત્નથી કર્મ સાથેની લડાઈ વગેરે નિર્ણિત થઈ ગયેલાં ત છે. એ સમજવા ચર્ચા થઈ શકે, એના ઉપર તર્કની કાટિ ચાલે, પણ અંતે જે આત્માનું અસ્તિવ, કર્મને સંબંધ, આત્માને મોક્ષ ન માને, પરભવ ન માને તે જૈન રહી શકતો નથી. આ મુદ્દામ બાબતમાં મતભેદ ન હોઈ શકે, ન સંભવે. પણ આત્માને મેક્ષ સાધવા માટે અનેક સાધનધર્મોની યોજના કરવામાં આવી છે. એને અંગે ચારિત્રના અનેક રૂપ અને અધિકાર છે, સાધનાની ઉચ્ચનીચતા છે, વિશિષ્ટતા સામાન્યતા છે, તરતમતા છે અને એને અંગે અનેક ક્રમે બતાવવામાં આવ્યા છે. પ્રથમ તે સાધુધર્મ અને શ્રાવકધર્મ એવા બે રાજમાર્ગો છે, તેને પ્રાપ્ત કરવા માર્ગાનુસારીનાં ઉપલક્ષણ બતાવ્યાં છે અને ગપ્રગતિમાં નીચામાં નીચી હદથી
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગ જૈન
તે ધમ—શુકલ ધ્યાનના શૈલેશીકરણ સુધી અનેક માર્ગો બતાવ્યા છે. આ વિષય ધણા વિશાળ છે અને આકર્ષીક છે. સાધનધર્માંના પાર ન હેાવાથી તેમાં અનેક પ્રકારની છૂટ મૂકેલી છે. એક પ્રાણીને જંગલમાં રહીને પોતાની મુક્તિ સાધ્ય થઈ શકે તેવું લાગતું હોય તે તે સમાજ સાથે માત્ર આહારપાણીને જ સંબંધ રાખે. બીજાને લેખે લખીને, પુસ્તકા બનાવીને, વ્યાખ્યાને તૈયાર કરીતે, ચર્ચાએ યાતે, અન્યને માગે લઈ આવવા કરવાનું યેાગ્ય લાગે અને તે દ્વારા પેાતાની મુક્તિ સાધી શકે તેવું તેને લાગતું હોય તે તેણે તેમ કરવું. એમાં સમાજમાં રહી કામ કરનાર કે સમાજથી દૂર જઈ આત્મશ્રેયસ્ સાધનાર એકબીજાની ટીકા ન કરી શકે.
૧૨
આવા તો અનેક પ્રસ ંગેા છે, અને પ્રત્યેક યુગે તે પ્રમાણે સાધનધર્મોમાંથી અમુકને મહત્તા અપાણી છે. જ્યારે દેરાસરાની જરૂરિયાત વધારે જણાય ત્યારે એક મંદિર બંધાવનાર તીર્થંકર નામકમ બાંધે એ સૂત્રને મુખ્યતા અપાય, અને જ્યારે દેરાસરાની સંખ્યા વધી પડે અને સારસંભાળમાં ખેદરકારી કે અલ્પકાળજી દેખાય ત્યારે જિર્ણોદ્ધાર કરાવનારને દેરાસર બંધાવનાર કરતાં આઠ ગણું વધારે પુણ્ય થાય એ સૂત્રને વિશેષતા મળે. આમાં કાઈ જાતના પ્રપંચ નથી, પણ પ્રત્યેક યુગે એમ થતું જ એ જૈનાના છતહાસ જાણનાર બરાબર બતાવી શકે તેને હવે ઉપલબ્ધ થયાં છે.
આવ્યું છે; એવાં સાધના
અને જૈનદર્શનના ઇતિહાસ જોતાં ચૈત્યવાસ થવાના અને રદ થવાનાં કારણેામાં ઉતરીએ, ધેાળાંને બદલે પીળાં કપડાં કરવાના ઇતિહાસ તપાસીએ, ક્રિયાઉદ્દારના આખા ખ઼તિહાસ અને કરેલા અનેક ફેરફારાની તુલના કરીએ તે। સાધનધર્માંતે અંગે પૂરતી
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧ લું
૧૩
વિશાળતા બતાવવાનો રસ્તો અનેક વાર વ્યવહારમાં અમલ કરાયેલે દેખાય છે. સાધનધર્મોને અંગે આટલી વિશાળતા બતાવવામાં આવી છે તે જ જૈનદર્શનના અનેકાન્ત સ્વરૂપને આગળ કરે છે. વિધિમાગ અને નિષેધમાગને અંગે જે એકાંત પ્રરૂપણ કરે તે જેન” નથી એ મહાન વિશાળ સૂત્રને ભૂલી જવાથી વચ્ચેના વખતમાં કેટલી અવદશા થઈ છે તે આ પુસ્તકમાં અનેક પ્રસંગે જોવામાં આવશે.
અત્રે પ્રસ્તુત વાત એ છે કે કિયાવિભાગને અંગે જે વિશાળ દૃષ્ટિ જૈન શાસ્ત્રકારે ઠામ ઠામ બતાવી છે, તેને લઈને સનાતનતાની ગૂંચવણ ઊભી કરી સાચી જરૂરી પ્રગતિ અટકાવવી એ જૈનધર્મની સાચી સેવા ન ગણાય. તેથી નવયુગની સર્વ પ્રવૃત્તિ સાપેક્ષ દૃષ્ટિએ હોય તો તેમાં સનાતનતાની ગૂંચવણે પ્રાચીન અને નવીન વચ્ચે સંગ સંબંધ તૂટી જવાના ભયનું કાંઈ પણ કારણ રાખવા જેવું નથી. આ વિષય પર આગળ અનેક વાર ચર્ચા કરવાની છે, પણ શરૂઆતમાં આ પુસ્તકની વ્યર્થતા એ કારણે સિદ્ધ થાય તેમ નથી તેટલું બતાવી આપણે રસ્તો સાફ કરીએ.
બને વચ્ચે ભેદ છે જ. નવીન અને પ્રાચીનોને ભેદ છે જ. તે હોવા છતાં, દેખવા છતાં આંખ આડા કાન કરવા અને ભેદ કાંઈ નથી એમ કહેવું એ માત્ર બોલવા જેવું જ છે, વસ્તુતઃ તેમ નથી. પ્રાચીન અને નવીને વચ્ચે અનેક ભેદ છે. કેટલીક બાબતમાં તે આકરા ભેદ છે અને તે સકારણ છે, પણ સમજવા યોગ્ય છે અને ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય છે. પ્રાચીનનાં શુભ તત્ત્વોને બરાબર સંગ્રહ કરે, પ્રગતિને અટકાવવી નહિ, નવયુગની સર્વ પ્રવૃત્તિઓને વિચાર કર્યા વગર ઉચ્છેદી નાખવી નહિ અને બન્નેના સંકર દ્વારા
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
નવયુગને જૈન સબળ જૈનદર્શન દુનિયા પાસે રજૂ કરવાના કેડ છે અને તે નવયુગની ભાવનામાંની એક ભાવના છે. આવી અનેક વાતે કહેવાની છે અને વિચારક વાંચનારે તેની તુલના કરવાની છે. શાંતિથી આ અતિ મહત્વના વિષય પર વિચાર કરવાની વિજ્ઞપ્તિ કરી આ ભૂમિકા અહીં પૂરી કરી દઈએ. પુસ્તકની અંદર પ્રસંગે પ્રસંગે અનેક ખુલાસાઓ આવ્યા જ કરશે. નવયુગને જૈન આપણ પ્રશ્ન પર કઈ દષ્ટિએ જેશે, કેવાં સાધનો યોજશે અને કઈ કઈ બાબતમાં જુદે પડશે તે પર સંક્ષિપ્ત દષ્ટિપાત કરી જઈએ. નવયુગે શાંતિથી આ પુસ્તક વાંચવું. કોઈના વિચાર પચાવતાં શીખવું અને દષ્ટિબિંદુઓ સમજવાં એ તેમને પણ જરૂરી છે. પ્રાચીન માટે તે એ વિજ્ઞપ્તિ કાયમ જ છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨ જુ નવયુગના જૈનના પરિચય
સમય ધણે! ફરી ગયા છે. દેશ અને કાળ એ વિષયા પૈકી દેશ હતા તે તે તે જ રહ્યો છે, પણ કાળમાં મહા પરિવર્તન થઈ ગયું છે. આપણે જે નવયુગના જૈનને સમજવા પ્રયત્ન કરીએ છીએ તેણે નવીન સંસ્કૃતિને અભ્યાસ કર્યો છે, એ ચર્ચા કરવામાં કુશળ છે, એ અનેક પ્રજાએાના ઇતિહાસના જ્ઞાનથી સંપૂર્ણ રીતે સજ્જ છે, એને ચર્ચા કરવામાં રસ પડે છે, એને પ્રાચીને માટે માન છે પણ સાવત્રિક નહિ, એ પ્રાચીનેાની ભૂલાને જોઈ શકે છે, એ સ` બાબતેમાં પ્રાચીને અસાધારણ મનુષ્યા હતા એમ માનતા નથી, એ પ્રાચીનેાનાં પ્રત્યેક કાર્યોને ચર્ચાને સરાણે ચડાવે છે, પ્રાચીનાએ અનેક ગ્રંથાને અને આગમેાના વારસે મહા કષ્ટ જાળવી રાખ્યા તે માટે તે તેને આભાર માને છે, અને કેટલીક પતિ રીતરિવાજો તેમના સમયને ઉપયાગી અથવા જરૂરી હતા એમ અમુક અંશે સ્વીકારે છે, કેટલાકને તે વખાડે છે અને કેટલાકના સબંધમાં સંભાળભરી ચર્ચા કરે છે. એને મન સ પ્રાચીન છે એટલે સારું જ છે એવા નિર્ણય નથી અને સાથે પ્રાચીનના શુભ તત્ત્વાને સ્વીકારવામાં એને વાંધા પણ નથી.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગનો જૈન
આ નવયુગને જૈન મિલનસાર પ્રવૃત્તિઓવાળો, સત્યને શોધક, ધર્મને વિશુદ્ધ તત્ત્વને સમજનાર અને સંગ્રહનાર, નવયુગ પ્રમાણે સમાજરચના કરવાની તાલાવેલીમાં વિચારસરણી કેવા પ્રકારની દાખવશે એ પ્રથમ જોઈએ. એના વિચારને જેમને . બરાબર તળવાની આવશ્યકતા એટલા માટે છે કે આખો નવો યુગ આ એવારે પાણી પીનાર છે. તેને સમજવા માટે તેનો વિચારપથ જરા જોઈ લઈએ. અને પછી તેની સમાજરચનાની એણુઓ વિચારી જઈશું.
નવયુગને જૈન પ્રથમ પિતાનું ઘર તપાસશે. સંવત ૧૦૦૦ પછીને જૈન કેમનો ઈતિહાસ દીવા જેવો એ જોઈ શકશે. એની પૂર્વકાળની સ્થિતિના સંબંધમાં એ શોધખોળ જરૂર કરશે અને અનેક નહિ જણાયેલા પ્રસંગે એ જગતને બતાવી આશ્ચર્યથી દિમૂઢ કરશે. એ ગણિત, સાહિત્ય, ન્યાય, નાટક, કાવ્ય, તર્ક, કેશ, ઇતિહાસ, શિલાલેખ આદિ અનેક વિષયમાં નહિ જણાયેલાં તો શોધવા પ્રયત્ન કરશે અને અનેક સાધનને એકઠાં કરી એનું પૃથક્કરણ કરી એ જૈન ધર્મને બહલાવવા પ્રયત્ન કરશે, પણ એ તે જુદો વિષય છે. ખાસ ઐતિહાસિક સમયમાં એ પડશે ત્યારે એની વિચારશ્રેણી કેવી થશે એ પ્રથમ જોઈ જઈએ.
સુવર્ણ જૈનયુગ વનરાજ ચાવડાને જૈન ધર્મને ઉપદેશ કરનાર શિલગુણસૂરિથી માંડીને એ તરત સોલંકી વંશનો ઇતિહાસ વાંચશે, ત્યારે ઐતિહાસિક સમયમાં જૈન કેમનું કેવું ઉચ્ચ સ્થાન હતું એને એને
ખ્યાલ થશે. એ ગુજરાતની સરહદ મુકરર કરશે, એને વિમળ મંત્રી, શાંતુ મંત્રી, મુંજાલ મંત્રી, જગડૂશા, ભામાશા, ઉદયન મંત્રી, વસ્તુપાળ તેજપાળ આદિના કારભાર ખૂબ આનંદ આપશે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
પ્રકરણ ૨ જુ એને શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યથી માંડીને અગિયારમા અને બારમા સૈકાની વિશિષ્ટ વિભૂતિઓને વાંચી રે માંચ થઈ જશે. એ જોશે કે સાહિત્યમાં છેલ્લો શબ્દ અલંકાર ચૂડામણિમાં આવી ગયો છે, અનેક પ્રકારના કેશ કરીને જનતાની મહાન સેવા એ યુગમાં થઈ છે, અને બહલાવવામાં આવ્યો છે, કાવ્યને ઉત્કૃષ્ટ શ્રેણી પર સ્થાન અપાયું છે, ચરિત્રો ચમત્કાર ઉપજાવે તેવાં એ બને સૈકાએ તૈયાર કર્યા છે, આગ ઉપર સુંદર સરળ ટીકાઓ એ યુગે કરી છે અને વાડ્મયની સર્વ દિશા અનેક રીતે ખેડી એણે જૈનદર્શનની સામાન્ય જનતાની ભારે સેવા કરી છે. સોલંકી સમય એ ઉપલબ્ધ ઐતિહાસિક સાધનોની દષ્ટિએ જોઈએ તો નવયુગની નજરમાં સુવર્ણ જૈનયુગ દેખાશે.
એ યુગે જે વ્યવહારપ્રસંગે ઉપયોગ કર્યો છે એ એને ખૂબ આકર્ષક લાગશે. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જેવા સ્વાનુભવી યોગી સિદ્ધરાજ જયસિંહ અને કુમારપાળની રાજસભામાં જાય, રાજ્યની હકીકતોમાં ભાગ લે, રાજાને સલાહ આપે અને છતાં પોતાનું સાધુપદ અને યોગી– સાચવી રાખી તેને મહત્ત્વ આપે; એ પ્રસંગમાં એને વ્યવહારનિશ્ચયનું સમન્વય દેખાશે. અગિયારમી અને બારમી શતાબ્દિમાં એક બે પ્રસંગે બાદ કરીએ તે એને એ આ યુગ સાહિત્યવિલાસી, પ્રાગતિક અને સમયજ્ઞ દેખાશે. કુમારપાળના દરબારમાં દિગમ્બરતાંબરને ઝઘડે એને સાલશે, પણ એકંદરે એ આખા યુગની રચના કરવાની શક્તિ, વ્યવહારદક્ષતા અને ધર્મસામ્રાજ્યને ખીલવવાની કુશળતા પર એ એકંદરે મોહિત થશે. એ અગિયારમી બારમી સદીના એકેએક કવિ, યોગી અને પ્રતિભાશાળી સાધુ અને શ્રાવકને અનેક પ્રકારે સુંદર આકારમાં જનતા સમક્ષ રજૂ કરશે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન પછીની સાત સદીઓ પણ પછીની સાત સદીઓ એ જોશે ત્યારે અહીંતહીં શેડા ચમકારાને બાદ કરતાં એ ધર્મસામ્રાજ્યમાં ધીમે પણ મક્કમ ઘસારે જ જેશે. સાતમેં વર્ષમાં એ નિરર્થક ઝઘડાઓને જોશે. ત્યારે એને અત્યંત ખેદ થશે. એ ઝઘડાઓનાં મૂળ તપાસશે ત્યારે એને ઝઘડામાં મહત્ત્વનું રહસ્ય નહિ જણાય. એ પ્રત્યેક ઝઘડાને ઈતિહાસ જેશે અને એની વ્યવહારૂ તર્કશક્તિ એમાંને એક પણ ઝઘડે કરવા ગ્ય નહોતે એમ દાખવશે અને એ સર્વ ઝઘડાને એ સમન્વય કરી બતાવશે. એ પ્રત્યેક ઝઘડાને ન કરવા ગ્ય બતાવવામાં એની વિચારશક્તિ, તુલનાશક્તિ અને સમન્વયશક્તિનો ઉપયોગ કરશે. એને લાગશે કે આવી નજીવી બાબતમાં ચર્ચાઓ-તકરારે ઉત્પન્ન કરીને જૈનદર્શનને પ્રચાર કરવાનું મહાન કાર્ય વિસારી દેવામાં આવ્યું છે અને ઝઘડાને પરિણામે જૈનદર્શન સંખ્યામાં, લાગવગમાં, વિચારબળમાં અને વિશિષ્ટ પ્રગતિમાં પાછું પડયું છે. ઝઘડાને પરિણામે આખા જૈનસિદ્ધાન્તને વિરૂપ દેખાડનાર વર્ણભેદના પ્રસંગે જૈન કેમમાં ઘૂસી ગયા છે અને અંદર અંદરના કલેશને પરિણામે જૈન કેમ પ્રગતિ કરવાને બદલે પ્રત્યેક યુગે પાછી પડતી ચાલી છે. એક સત્તરમી સદીમાં માત્ર તપગચ્છમાં બાવન પંડિતે મહા જબરદસ્ત થઈ ગયા, છતાં તે વખતના ઐતિહાસિક ઝઘડાઓ જોઈએ અને એના રાસ તથા ઉલ્લેખ વાંચીએ તો આપણે શરમાઈએ એવી એ કર્મકથા છે. આ સર્વ સાહિત્ય નવયુગને જૈન વાંચી, વિચારી, પચાવી જૈન કેમને ચેતવશે, એને વર્તમાન કદાગ્રહમાંથી છેડાવવા દિવ્ય દર્શન કરાવશે અને જૈનનો સાચો માર્ગ કયે હોઈ શકે અને ક્યાંથી ભૂલા પડ્યા છીએ એ સર્વને રજૂ કરવા પોતાના જ્ઞાનને ઉપગ કરશે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨જી
ચાલ્યા
શક્ય હતા અને વગરના હતા તે
કેટલાક ઝડા ઐતિહાસિક થયા છે અને મેટી સંખ્યાનાં વર્ષોં તે પછી વીત્યાં પણ એ ઝઘડા પત્યા નથી. વાતમાં કાંઈ માલ ન હાય, જૈનધર્મના મૂળ સિદ્ધાન્તને એની સાથે લાગેવળગે તેવું ન હોય અને છતાં પૂરતા ઉત્સાહથી એ ઝઘડા જ કર્યાં છે; અને એના સમન્વય તે વખતે મતભેદ કાં તે કાલ્પનિક હતા અથવા મહત્ત્વ બતાવવા એવા મુખ્ય ઝધડાઓ પૈકી કેટલાકને એ કઈ નજરે જોશે અને એને સમન્વય કેમ કરશે, એમાંના એક પણ ઝઘડે જૈન ધર્મના મૂળ સિદ્ધાન્તને લગતા નથી પણ સાધનધર્મોને લગતા એ સ ઝઘડા હાઈ ને ન કરવા યોગ્ય હતા તે એ કેવી રીતે બતાવશે તે આપણે પ્રથમ જોઇ જઈ એ જેથી નવયુગની વિચારસરણીને આપણતે સહેજ ખ્યાલ આવશે.
સાધનધર્મો અને તત્ત્વજ્ઞાન વચ્ચેના તફાવત
આ વિચારણાને અંગે સૂત્ર રૂપે એક વાત કરવાની છે, તેની સૂચના સહજ રૂપે ભૂમિકામાં થઈ ગઈ છે અને તે એ છે કે સાધનધર્મો અને તત્ત્વજ્ઞાન વચ્ચે તફાવત બરાબર લક્ષ્યમાં રાખવા જોઈ એ. જૈનદર્શનના મુખ્ય સિદ્ધાંતા આત્માનું વ્યક્તિત્વ, કના સિદ્ધાન્ત, પ્રયાસથી સિદ્ધ, ક્રથી મુક્તિ, મુક્તિ પછી અજરામરવ, નયનક્ષેપના સિદ્ધાન્ત, પ્રમાણજ્ઞાનના સિદ્ધાન્ત, નિગેાદને સિદ્ધાન્ત, સપ્તભ’ગીનું સ્વરૂપ, તારા પ્રાપ્ય અનેકાંત વ્યવસ્થા, પરમાણુને સિદ્ધાંત, પરિણામીત્વવાદ, દ્રવ્યગુણુપર્યાયવાદ, ગુણનું સહભાવિત્વ, પર્યાયનું ક્રમભાવિત્ર, જીવ અને કર્મના સંબંધ, સંબંધ છતાં વિયેાગની શક્યતા અને સ` પ્રયાસનું અંતિમ સાધ્ય મેાક્ષપ્રાપ્તિ આ મુદાસરના મૂળ સિદ્ધાન્તો છે. જૈન પરિભાષામાં કહીએ તે સમસ્ત દ્રવ્યાનુયાગને સમાવેશ પ્રાયઃ મૂળ સિદ્ધાંતમાં આવી જાય છે. એ સંબંધમાં જેની માન્યતા અસ્પષ્ટ હૈાય એને
-
૧૯
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦.
નવયુગને જૈન
સમ્યકત્વ નથી અને જ્યાં સમ્યકત્વ ન હોય ત્યાં માર્ગાનુસારીત્વ હેઈ શકે છે, પણ જૈનત્વ ત્યાં રહેતું નથી. સમ્યકત્વ વગર જૈનદર્શન તરફ સન્મુખતા હોઈ શકે છે, પણ તે વગર મુક્તિપ્રયાણ નથી; આ મુદ્દાની વાત છે. આમાં કઈ પ્રકારનો અપવાદ શક્ય નથી. ચર્ચા, શંકાસમાધાન અને વિજ્ઞાનબુદ્ધિએ એમાં વાદવિવાદને
સ્થાન છે, પણ જે આત્મા, પરભવ, મુકિત વગેરે ઉપર્યુક્ત બાબતો ન સ્વીકારે તે જૈન રહી શકતું નથી. આ વાત જૈન સિદ્ધાંતોમાં ઠામ ઠામ ભાર મૂકીને કહી છે અને વિચાર કરતાં તે બેસી જાય તેવી સ્પષ્ટ બાબત છે.
એ મુક્તિની સાધના માટે અનેક સાધને અનુષ્કાને ક્રિયાઓ માર્ગો અને ઉપાય બતાવવામાં આવ્યાં છે. સમ્યકત્વના સડસઠ લક્ષણથી માંડીને શ્રાદ્ધ જીવનનાં બાર વતે-દ્રવ્યશ્રાવકનાં લક્ષણો, ભાવશ્રાવકનાં લક્ષણ, દ્રવ્યયતિભાવનાં લક્ષણો ભાવસાધુતાને અંગે અનેક સાધનોની યેજના કરી છે. એમાં અઢાર પાપસ્થાનકને ત્યાગ, આશ્રવનાં કારેને બંધ કરવાના પ્રસંગે, સંવરના અનેક પ્રસંગને આદર, નિર્જરાની વિશિષ્ટતા આદિ અનેક બાબતે આવી જાય છે. એમાં આ નીતિ વિભાગને વિષય જેને અંગ્રેજીમાં
એથિકસ' કહે છે કે, તેમજ ક્રિયાના અનેક વિભાગો બતાવવામાં આવ્યા છે. સામાન્ય અધિકારીને દ્રવ્યક્રિયા ભાવ નિમિત્તે બતાવી છે, સામાન્ય વિકાસવાળા માટે અણુવ્રતની યોજના છે, વિશેષ અધિકારી માટે મહાવ્રતે બતાવ્યા છે, સાધુ ધર્મ બતાવ્યો છે, સાધુ ધર્મમાં પણ સ્થવિરકલ્પ, જિનકલ્પ બતાવ્યા છે, એમાં વળી બાવીશ તીર્થકરના સમયની અને આદિ તથા અતિમ જિનના સમયની ચર્ચામાં ભેદ બતાવ્યો છે. ચોથા પાંચમા આરાને અંગે અનેક અનુદાનમાં ભેદ પડ્યો છે અને આ સર્વ બાબતને સમાવેશ ચરણકરણનુયોગ'માં કરવામાં આવ્યો છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨ જું
આ ચરણકરણાનુયોગ દેશ, કાળ, પરિસ્થિતિ, સંધયણ, અધિકારી, ક્ષયોપશમ આદિ અનેક કારણે ફરતે જ રાખવામાં આવ્યો છે. એક એક પ્રસંગ લઈને એમ બતાવી શકાય તેવું છે કે એ વાત આમ જ કરવી જોઈએ એવો નિશ્ચય ક્રિયામાર્ગને અંગે હોઈ શકે જ નહિ. સાધુ યોગ્ય અનુષ્ઠાન શ્રાવક કરે તો તે ગૂંચવાઈ જાય છે અને શાંત માગે એકાંતમાં આત્મહિત સાધનાર ચોગી તત્ત્વજ્ઞાનીનો માર્ગ સ્વીકારે છે અથડાઈ પડે છે. વિશિષ્ટ જ્ઞાનીઓએ તેટલા માટે ચરણકરણ અનુષ્ઠાન ક્રિયાને અંગે ખૂબ છૂટ રાખી છે. જેને જે માર્ગે પોતાના આત્માનો ઉદ્ધાર દેખાય, જે રસ્તે સાધ્યપ્રાપ્તિ નજીક દેખાય તે માર્ગ તેણે આદરવો. એમાં એથી જુદે માર્ગ લેનાર જૈન નથી એવો શબ્દચ્ચાર કરવાનો કોઈને અધિકાર નથી, મિથ્યાત્વી શબ્દ કેઈને માટે વાપરવાની પરવાનગી પણ નથી અને મોક્ષમાર્ગને કે તેને ઉપદેશ કરવાને કાઈને સદર પરવાને આપવામાં આવ્યો નથી.
આ મુદ્દાની વાત છેલ્લા સાતસો વર્ષ માં તદ્દન ભૂલાણી નથી તે ઉપેક્ષાને પાત્ર રહી છે તે ઐતિહાસિક ઝઘડાનાં એક એકનું સ્વરૂપ જોતાં જણાઈ આવશે. આ પ્રથમ સૂત્ર થયું.
સંકુચિતતાએ કરેલો સંહાર અને બીજું સૂત્ર એ છે કે સર્વ દર્શનને પિતામાં સમાવી શકે એ વિશાળ જૈન ધર્મ તે છેલ્લા સાત વર્ષોમાં અતિ સંકુચિત કરી નાંખવામાં આવ્યો છે. એના સર્વગ્રાહી સિદ્ધાન્ત જનતાને પાટલે રજૂ કરવાને બદલે એને ઉપાશ્રયમાં અને પુસ્તકેમાં કેદ કરવામાં આવ્યા છે અને જતા કાળે ખૂદ પરમાત્માની વાણું વાંચવાનો અધિકાર પણ અમુક નાના વર્ગ સિવાય અન્ય જૈન કે જૈનેતરને નથી એવું પ્રતિપાદન કરીને જ્ઞાન અને ચારિત્ર વચ્ચે
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
નવયુગને જૈન
મેટે ગોટાળો કરી નાખવામાં આવ્યો છે. ભગવાનના પ્રતિબોધેલા અને ગણધરના ગૂંથેલા સૂત્ર સિદ્ધાન્તો જનતા પચાવી શકે નહિ એ માન્યતા માત્ર સંકુચિત વૃત્તિનું અનિવાર્ય પણ અતિ ભયંકર પરિણામ છે. કેઈ ક્રિશ્ચિયનને બાઇબલ વાંચવાની ના કહેવામાં આવે, કે કઈ વેદાનુયાયીને ભગવદ્ગીતા વાંચવાની ના કહેવામાં આવે કે મુસ્લીમ બંધુને કુરાનેશરીફ વાંચવાની ના કહેવામાં આવે; તેના જેવું એ અતિ વિચિત્ર કાર્ય છે. પણ તે ભલા ભેળા શ્રદ્ધાળુ જૈનોએ ચલાવી લીધું છે તેને પરિણામે આખી કેમ અને લગભગ સમસ્ત જનતા જૈન સિદ્ધાન્તજ્ઞાનથી બેનસીબ રહી છે. આ સંબંધમાં આગળ વિશેષ ઉલ્લેખ વિસ્તારથી કરવાનું છે, પણ અત્રે પ્રસ્તુત વાત એ છે કે જૈન ધર્મમાં અતિ વિશાળપણું હતું તેને બદલે અતિ સંકુચિત વૃત્તિ આ સમયમાં દાખલ થઈ ગઈ અને પરિણામે જૈન કમમાં વધારે અટકી પડ્યો. જ્ઞાનની મંડાયેલી પરબ સૂકાઈ ગઈ અને અનેક કુળ, જાતિઓ અને કોમે ધર્મવિમુખ થઈ ગઈ આ સંકુચિતતાનાં ભકર પરિણામો નવયુગ આગળ ચીતરશે ત્યારે આંખમાં આંસુની ધારા ચાલશે અને શી સ્થિતિ થઈ છે અને કેવી વિચિત્ર પદ્ધતિઓ સ્વીકારાઈ છે એને
ખ્યાલ કરતાં આપણી મૂર્ખતા, અંધતા અને ગતાનુગતિકતા પર શકેગારોની શ્રેણીઓ નીકળશે.
આ બે મુદ્દા ધ્યાનમાં રાખી આપણે ઐતિહાસિક ઝઘડાઓ અને તેને સમન્વય શક્ય હતું તે વાત અને તે ઝઘડાઓનાં અલ્પ મૂલ્ય અથવા અકર્તવ્યસ્વરૂપ ઉપર ઉપરથી તપાસી જઈએ. પ્રત્યેક ઝઘડાની વિગતેમાં તે પુસ્તક ભરાય એવી કરુણકથાઓ છે. એથી આપણે તે માત્ર અંગુલીનિર્દેશ કરી આગળ વધીશું. નવયુગને જૈન એ ઝઘડાઓને કઈ નજરે જોશે એ મૂળ મુદ્દે વીસરવાને નથી– આ વાત ખાસ લક્ષ્યમાં રહે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જું સાતસે વર્ષના ઝઘડાઓ
૧ ચેાથ-પાંચમનો ઝઘડો સર્વથી લાંબા સમય સુધી ચાથ-પાંચમનો ઝઘડે ચાલ્ય. વાત એવી છે કે વાર્ષિક પર્વ – સંવત્સરી દીન ભાદરવા સુદ ચોથને દિવસે ઉજવવો કે પાંચમને દિવસે એ બાબતમાં ઝઘડા ચાલ્યા. અસલ ભાદ્રપદ પંચમીને દિવસે એ પર્વનું આરાધન સમસ્ત વેતાંબરે કરતા હતા. કેઈ કાણે કાલિકાચાર્યે ચોથને દિવસે એ પ્રતિક્રમણ કર્યું ત્યારથી ચેપની રીતિ શરૂ થઈ. આ મહાન દિવસ જ્યારે આખા વર્ષનાં કૃતકારિત અનુમોદિત દુષ્કૃત્ય માટે વિચારણા કરી ક્ષમા યાચવાની છે અને જે દિવસ સમસ્ત વૈરવિરોધ અંતઃકરણથી ખમાવવાનો છે તે દિવસ ચોથને રેજ ઉજવવો કે પાંચમને રોજ ઉજવવો એની મોટી તકરારે સેંકડો વર્ષથી ઊભી છે. પાંચમને સ્વીકાર કરનાર થવાળાની નિંદા કરે અને
થવાળા પાંચમવાળાની; અને એના ઉપર અનેક ચર્ચાઓ ચાલી છે. પુસ્તક લખાયાં છે અને પરસ્પર ગહસ્પદ આક્ષેપો થયા છે. ચોથ–પાંચમના તકરારમાં પડેલા પરસ્પર સામા પક્ષને ઉત્સત્ર પ્રરૂપક, મિથ્યાત્વી, નરકગામી આદિ અતિ તુચ્છ પરિભાષામાં
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન આક્ષેપ કરે છે અને એ વૈરનું શમન જુગ નું હોઈ વારંવાર પ્રચંડ સ્વરૂપ પકડે છે.
વિતરાગના શાસનમાં આ ઝઘડે હોઈ શકે? સંવત્સરી પર્વ સર્વ શ્વેતાંબરે સ્વીકારે છે. જે દિવસે વૈરવિધ ખમાવવાના છે તે દિવસ ક્યારે ઉજવે તેની ચર્ચામાં ઉકળાટ આક્ષેપ અને સમયક્ષેપ વીતરાગના અનુયાયીને શોભે છે? વૈર શમાવવાના પ્રસંગને વૈર વધારવાનું કેન્દ્ર કરનાર શાસ્ત્ર રહસ્ય અને અમદમની વિભૂતિઓ કઈ રીતે પચાવી શક્યા હશે તે સમજવું પણ અશક્ય છે. જે પર્વ દિવસના કર્તવ્ય–અકર્તવ્યની તકરાર હોત તો વાત સમજી શકાય તેવી છે, પણ સામાન્ય પ્રતિક્રમણ કયે દિવસે કરવું એ સંબંધી જમાના સુધી તકરાર ચાલે અને તેનો નિકાલ જ . ન થાય તે વાત નવયુગને ગળે કઈ રીતે ઉતરે તેવી નથી.
અને સાંવત્સરી પર્વનું કર્તવ્યપણું સ્વીકારનાર એટલી ઉદારતા ન બતાવી શકે કે જેને ચોથે વૈરવિરોધ શમાવવો હોય તે તે દિવસે શમાવે અને પાંચમને દિવસે શમાવવો હોય તે પાંચમે સમાવે? મુદ્દો કયા દિવસે વૈરવિરોધ શમાવો તે હોઈ શકે નહિ, વૈરવિરોધ માટે મિથ્યા દુષ્કૃત્યને જ મુદ્દો હોઈ શકે. મૂળ વાત તદ્દન હવામાં ઊડી ગઈ, પરસ્પર પ્રેમથી બન્ને એકબીજાની પ્રશંસા કરે, અંતરથી બોલે કે “હું સર્વ જીવોને ખમાવું છું, સર્વ છે મારા જ્ઞાત અજ્ઞાત અપરાધે ખમે. મારે સર્વ જીવાત્માઓ સાથે મૈત્રી છે અને મારે કઈ સાથે વૈર નથી.” આવું મહાન આદર્શ સૂત્ર હૃદયથી બેલનાર એના દિવસની ગડમથલમાં પડી એ પર મરચાઓ કેમ માંડે? સમન્વય શક્ય હો, નહિ તે વિકલ્પમાં પણ જીવ જેવો વધે જણાતું નથી. આમાં મૂળ સિદ્ધાન્તની કાંઈ બાબત પણ નથી અને પરસ્પર ધર્મપ્રેમ વધારવાના દિવસે
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
પ્રકરણ ૩જી
આ ઝડે!
જણાય છે. સેંકડા
આ
અકલ્પ્ય વર્ષથી ચાલતા ઝધડાના મુદ્દો, સાÖકત, હેતુ કે ઉપન્યાસ નવયુગને માત્ર ખેદ ઉત્પન્ન કરે તેવા છે.
૨. દિગમ્બર શ્વેતાંબરના ઝઘડા
આના કરતાં પણ ઉગ્ર સ્વરૂપ ધારણ કરનાર ઝધડે દિગંબર અને શ્વેતાંબર શાખાઓના છે. એનું મૂળ છેલ્લાં સાતસા વર્ષોંથી પણ પૂર્વકાળમાં છે, પણ જરા ઊંડા ઉતરતાં એ ઝઘડામાં દમ જેવું લાગશે નિહ. મુદ્દાના તફાવત અને શાખાઓ વચ્ચે એ છે કેવળાની ભુક્તિ અને સ્ત્રીની મુક્તિ.
:
દિગંબરા માને છે કે કેવળજ્ઞાન થયા પછી કેવળી ખાય નહિ, શ્વેતાંબરા માને છે કે કેવળી આહાર કરે. દિગંબરે માને છે કે સ્ત્રી સ્ત્રી તરીકે તે ભવમાં મેાક્ષ ન જાય, ત્યાર પછી તે એક ભવ કરી પુરુષના અવતાર લઇ લે ત્યારે એની મુક્તિ શક્ય છે. શ્વેતાંબરા માને છે કે સ્ત્રી તદ્ભવમુક્તિગામી થઈ શકે,
આ બન્ને મુદ્દામાં જૈન દર્શનના મૂળ સિદ્ધાન્તના કાઈ પ્રશ્ન નથી. દિગંબર રચિત અનેક આદર્શો ગ્રંથા પર શ્વેતાંબર આચાર્યોએ ટીકા રચી છે, શ્વેતાંબર તત્ત્વથાની પરખે દિગબરાએ પાણી પીધાં છે અને તત્ત્વનેા જરા પણ તફાવત અને શાખામાં નથી, અને ઉપરની બન્ને ગૂંચવણે આ કાળમાં ઊભી થાય તેમ પણ નથી. પાંચમા આરામાં ~~ વમાન યુગમાં કેવળજ્ઞાન કે મુક્તિ આપણા ક્ષેત્રમાંથી શક્ય નથી એમ બન્ને શાખાવાળા માને છે. તેા પછી કેવળજ્ઞાન થયા પછી આપણે ખાશું કે નહિ અને આપણા સ્ત્રી વર્ગ મેાક્ષે અહીંથી સીધે જઈ શકશે કે નહિ એ પ્રશ્ન સીધી રીતે ઉદ્ભવતા નથી. અને ખાવાનું હશે તે ખાશું અને નહિ હોય તે
થયા પછી
કેવળજ્ઞાન ત્યાગ કરશું. આપણે
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
ઘણી વાર ખાઈએ છીએ છતાં ખાવા તરફ લક્ષ્ય ન હોય, તેમાં તલ્લીનતા ન હોય તે ખાધું ન ખાધા જેવું જ છે એવા અનેક ખુલાસા શક્ય છે, પણ એવા ખુલાસા હોય કે ન હોય, પણ જે પરિસ્થિતિ હાલ આવવાની નથી અને આવે ત્યારે વીતરાગ દશા અનુભવનાર આત્મા મહાયોગી થાય તેની દશા માટે આપણે ઝઘડા કરવાનું હોય?
અને સ્ત્રીની મુક્તિને ખુલાસો પણ શક્ય છે, સમન્વય દીવા જેવો છે પણ એ ભાંજગડમાં પડવાની શી જરૂર છે? જ્યારે એ પરિસ્થિતિ આવશે ત્યારે જોયું જશે. આ બન્ને મતભેદના મુદ્દામાં કઈ મહત્ત્વને–તત્ત્વને સવાલ નથી. નવ તત્ત્વ બન્નેને માન્ય છે, તત્ત્વાર્થ સૂત્રનાં ઝરણું બન્ને પ્રવાહમાં એક રૂપે જ પડ્યાં છે, ત્યારે કલ્પના પર રચાયેલી કૈવલ્ય દશાની બાબતમાં તકરાર કરીએ એ વિશાળ તત્ત્વજ્ઞાન અને નય નિક્ષેપ સમજનારને ન ઘટે. છતાં બે મુદ્દા પર પાર વગરનાં ખંડનમંડનો થયાં છે. દિગંબર કવેતાંબર વચ્ચે બીજા નાના મતભેદો પણ છે. એક તીર્થંકરની મુદ્રાની ધ્યાનસ્થ દશા માને છે, વેતાંબર સમવસરણ દશામાં મૂર્તિને પૂજે છે. મૂર્તિને પૂજવામાં મતભેદ કેઈને નથી, માત્ર કઈ દશાએ પૂજવી એ પ્રત્યેકની મરજી ઉપર રાખવામાં જૈન ધર્મના મૂળ સિદ્ધાન્તને વાંધો નવયુગની નજરે નહિ દેખાય.
અને જિનબિંબને ચક્ષુ ટીલાં ચઢાવવાં કે નહિ, એને અલંકાર પહેરાવવાં કે નહિ એ તે ભક્તિને વિષય છે, તદ્દન સાધનધર્મને સવાલ છે અને જેને જે રીતે અંતર આનંદ થાય તે રીતે કરે એવી છૂટ આપવી ઘટે. કેઈને વીતરાગ દશામાં શોભા કે બાહ્ય અલંકારમાં વિરૂપતા દેખાતી હોય તે તે સાદા રૂપે સાલંબન ધ્યાન કરે. કોઈને અલંકારમાં મજા આવતી હોય તે
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જુ
તે તે રૂપે પૂજે. એ બાબતમાં મતભેદ તકરારનું રૂપ લે એ વાત કઈ રીતે નવયુગને ગળે ઉતરશે નહિ. બન્ને પોતપોતાના આદર્શ પ્રમાણે પૂજન ચાલુ રાખે અને અરસપરસ કેઈની ચર્ચા નિંદા ન કરે એ રીતે આ બાબતને સમન્વય થઈ જશે. જરા વિશાળતાથી જોતાં આવી સામાન્ય બાબત શા માટે તકરારનું રૂપ લઈ બેઠી હશે એ વિચાર જ નવયુગને તદ્દન અકર્તવ્ય લાગશે. એને ભારે ગ્લાનિ થશે કે મહા ઉપકારી તીર્થો સુધી આ ઝઘડા પસી ગયા છે અને તેને બન્ને શાખાઓએ તદ્દન ગેરવ્યાજબી રીતે અતિ મહત્ત્વ આપ્યું છે. એને સમન્વય દીવા જેવો લાગશે અને તે જરૂર કરી બતાવી સર્વને તે સંપૂર્ણ છૂટ આપશે અને તેને આવા મુદ્દા પર નિંદા ચર્ચા વિસંગત લાગશે.
આ સિવાય નાના નાના મતભેદે અને શાખાઓ વચ્ચે છે તેમાં તત્ત્વને કે મૂળ મુદ્દાને સવાલ નથી. દિગંબરે સોળ દેવલોક માને છે, તાંબર બાર માને છે. આમાં કાંઈ મુદ્દો નથી. બન્ને શાખા વચ્ચે નવાણું ટકા સામ્ય છે અને એક ટકા મતભેદને છે તે સાધનધર્મો ક્રિયાઅનુષ્ઠાન અથવા દષ્ટિબિન્દુ સમજવાના પ્રયત્નની ગેરહાજરીને પરિણામે થયેલ છે. એનો સમન્વય શક્ય ન જણાય ત્યાં માન્યતામાં વિકલ્પ આપવાની ઉદારતા અને ક્રિયાઅનુષ્ઠાનમાં બન્નેની રીતિ પિતાપૂરતી માન્ય રાખી ચાલે તેમાં જૈન સિદ્ધાન્તને જરા પણ વાંધો આવે તેવું નથી. * નવયુગને તો નવાઈ લાગશે કે આવા મુદ્દા પર સેંકડે વર્ષ તકરાર ચલાવી તેને બદલે શક્તિ, સમય અને આવડતનો ઉપયોગ પ્રચારકાર્યમાં થયું હોત તો અત્યારની સ્થિતિ થાત નહિ. તદ્દન મુદ્દા વગરના ઝઘડા કરી શક્તિને દુર્વ્યય થયેલો એ બરાબર જોઈ શકશે અને જ્યાં માલિકી હકની તકરાર ઉઠશે ત્યાં બંધુભાવે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
વિશાળ નજરે હજારો લાખનાં ખર્ચ કર્યા વગર એને નિકાલ
લાવશે.
જૈન અને બૌદ્ધ વચ્ચે મતભેદ મુદ્દાને છે. જૈન અને વેદાંત વચ્ચે ચર્ચા તલસ્પર્શી છે, પણ કહેતાંબર દિગંબર જૈન વચ્ચેની ચર્ચામાં મુદ્દાને એક પણ સવાલ નથી. આવી રીતે તત્ત્વજ્ઞાન – દ્રવ્યાનુગમાં સંપૂર્ણ એકતા હોવા છતાં બન્ને વચ્ચેના વૈમનસ્ય અત્યંત ખેદકારક રૂપ શા માટે સદીઓ સુધી લીધું હશે એ નવયુગને એક મોટો કેયડે લાગશે.
૩ “ઇરિયાવહિયા ને ઝઘડો ઈરિયાવહિયામાં હાલતાં ચાલતાં, કાંઈ કામ કરતાં, લેતાંમૂકતાં કોઈ સૂક્ષ્મ બાદર છવને પીડા થાય તેને માટે ક્ષમાપના માગવાની છે. એના મુદ્દામ પાઠન ભાવ આ પ્રમાણે છે :
મેં ગમનાગમન આદિ ક્રિયા કરતાં એકથી પાંચ ઈદ્રિયવાળા કઈ પણ જીવને (1) પીડા ઉપજાવી હોય, (૨) આચ્છાદન કર્યા હોય, (૩) પરસ્પર કે જમીન સાથે મસળ્યા હોય, (૪) એકઠા કર્યા હોય, (૫) સ્પર્શ કરીને દુઃખ આપ્યું હોય, (૬) કષ્ટ પહોંચાડયું હોય, (૭) કિલામણા નીપજાવી હોય, (૮) ત્રાસ આપે હોય, (૯) એક સ્થાનકેની બીજા સ્થાનકે નાંખ્યા હોય અને (૧૦) એના જીવનને નાશ કર્યો હોય તે પાપ મારે માટે મિથ્યા થાઓ.”
જીવદયાની આ ઉત્કૃષ્ટ ભાવના છે, નાનામાં નાના જીવને માટે ચિંતા છે, જરા પણ વ્યથા થઈ જાય એનું પૃથકકરણ છે અને ભૂતદયાને વિશિષ્ટ ચમકાર આ સૂત્રમાં છે.
તપગચ્છ આદિ અનેક ગચ્છે કોઈ પણ ધર્મક્રિયા – સામાયકાદિ શરૂ કરે ત્યારે આ સૂત્રોચ્ચારથી પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે અને ક્રિયા પૂરી કરે ત્યારે પણ બીજી વાર કરે છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જુ
ખરતરગચ્છના વિશિષ્ટ લેખકોને સવાલ થયો કે ક્રિયા પૂરી કરતી વખતે આ આલોચના કરવી તે ઉચિત છે. આવશ્યક સૂત્રમાં “પછી ઇરિયાવહિયં કુરજા” એ પાઠને અનુસરે છે, પણ શરૂઆતમાં શા માટે એ સૂત્રનો ઉચ્ચાર કરે છે ? એ ક્ષમાપના કયા પ્રસંગ માટે છે? એમાં અતિવિધિ થાય છે વગેરે.
આ “ઈરિયાવહિયા” એક વાર બોલવા કે આદિઅંતમાં બે વાર બલવા એને ઝઘડો સાતમેં વર્ષથી બને ગચ્છો વચ્ચે ચાલે છે. એ ઉપર ગ્રંથ લખાયા છે અને વીતરાગના શમપ્રધાન દર્શનમાં પરસ્પરને ન દેવા ગ્ય શબ્દોથી નવાજવામાં આવ્યા છે. તમે મિથ્યાત્વી છે એ ગાળ તે આ સાંપ્રદાયિકોને તદ્દન સાદી લાગે છે, પણ પરસ્પરને ગધેડા, મૂર્ણાનંદ, ધર્મપી આદિ પાર વગરની ગાળો આપવાની પરસ્પર હરિફાઈ ચાલી છે, અને હજુ સુધી એ ઝઘડાને અંત આવ્યો નથી. | નવયુગને આ તદ્દન હસવા જેવી વાત લાગશે. એક વાર બોલવું હોય તે ભલે એક વાર બોલે, બે વાર બોલનારા ભલે આગળ અને પાછળ બે વાર બોલે. એમાં કયું મેક્ષ દૂર ચાલ્યું જાય છે ? અને ભગવાનના ધર્મમાં ગાળાગાળી અને આક્ષેપ અને તે પણ ગૃહસ્થના મુખમાં ન છાજે તેવા – અને તે પણ શેને માટે? આમાં કયો મુદ્દાનો સવાલ હતે? અને આમાં મરચા, માંડવા જેવી કઈ મહત્ત્વની બાબત હતી ?
મેં મારા ઘાટીને હુકમ આપ્યો હોય કે તેણે બપોરે ચાર વાગે ઝાડુ કાઢી સર્વ સાફ કરવું. તે ચાર વાગે તે જરૂર ઝાડુ કાઢતે હોય, પણ સવારે ઉઠીને પણ કાઢે તે તેમાં શેઠના હુકમને વાંધ આવે? અને સાફ કરવાની ક્રિયા વધારે વખત કરવામાં આવે છે તેમાં આનંદ લેવાનું હોય કે આક્ષેપ કરવાના હોય? અને
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જેના
www w w w
w w wwwwww w wwww wwwwwwwwwwwwwww wwwww
બે વખત સાફ કરનાર એક વખત સાફ કરનારમાં જે એજનું અને હૃદયંગમતા વધારે જુએ તે તેની પ્રશંસા કરે.
અને આ રસ્તો પ્રાપ્ય ન જણાય તે બને પિતાને રસ્તે ટીકા નિંદા કે ગાળાગાળી કર્યા વગર કામ ચલાવ્યે રાખે. આવા અનુષ્ઠાનધર્મમાં ઝઘડે શોભે? અને તે યુગે સુધી ચાલે અને તેને આરે ન દેખાય એ કર્મને છતી મુક્તિ મેળવનાર માર્ગમાં કેમ હોઈ શકે એમ નવયુગ પ્રશ્ન કરશે. એને જવાબ હજુ સુધી મળ્યું નથી અને કોઈ આપે એવું લાગતું પણ નથી. આવા વ્યર્થ ઝઘડાઓમાં શક્તિ, સાધન અને અવકાશને ઉપયોગ કરી મુદ્દામ કાર્ય તરફ કેટલી ઉપેક્ષા બતાવવામાં આવી છે તેના જવાબ નવયુગને આપતાં ક્યાંયે પણ પરસે થઈ આવશે.
૪ પાંચ-છ કલ્યાણકને ઝઘડો તપગચ્છ ખરતર ગચ્છમાં આવા અર્થ વગરના એક બે મતભેદ છે, મુદ્દાને મતભેદ એક પણ નથી. બન્નેના આચાર્યાદિએ કરાવેલ પ્રતિષ્ઠા પરસ્પર માન્ય છે. તેઓ વચ્ચે ચોથપાંચમનો મતભેદ છે તે નં. ૧માં આવી ગયો. એક લુક મતભેદ શ્રી મહાવીર પરમાત્માના છ કલ્યાણક માનવાં કે પાંચ માનવાં એ છે.
કલ્યાણક એક ભગવાનની પુણ્યતિથિ. એ પ્રત્યેક તીર્થકરને અંગે પાંચ હોય છે. માતાની કુખે આવે તે પ્રથમ, બીજે જન્મદિવસ, ત્રીજો દીક્ષાને દિવસ, ચે કૈવલ્યપ્રાપ્તિને દિવસ અને પાંચમો નિર્વાણ પ્રાપ્તિને દિવસ. - ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામી પ્રથમ દેવાનંદાના ગર્ભમાં આવ્યા, ત્યાં ૮૨ રાત્રી રહ્યા. પછી ક્ષત્રિયને ઘેર ત્રિશલા રાણીના ઉદરમાં ગર્ભસંક્રમણ થયું. આ પ્રસંગ જોકે આશ્ચર્યભૂત છે છતાં
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જુ
એને પણ કલ્યાણક માનવું જોઈએ એ ખરતરને મત છે અને તપગચ્છાદિ બીજા ગચ્છે પાંચ કલ્યાણક માને છે. આમાં કાંઈ વિચાર કરવા જેવો પણ તફાવત નથી, એમાં કોઈ મુદ્દો નથી. પાંચ માનનારા પાંચ માને અને કોઈને વધારે માનવા હોય તો ભગવાનને નિશાળે મોકલ્યા એ તિથિને ઉજવે, ભગવાને ચંડકૌશિકને ઉપદેશ આપ્યો તે દિવસ ઉજવે, સંગમદેવ ભયંકર ઉપદ્ર કરી છ માસની આખરે પાછો સ્વર્ગમાં ગયો તે દિવસ ઉજવે, ગૌતમાદિ ગણધરની સ્થાપના કરી તે દિવસ ઉજવે – આવા તો અનેક પ્રસંગ છે તે ઉજવવા હોય તો વાંધો નથી; ભગવાનના જીવનને જેટલી દિશાએથી બહલાવી શકાય તેટલું તે અભિનંદવા યોગ્ય છે. એને કલ્યાણક કહે, પુણ્યતિથિ કહો કે ગમે તે નામ આપો. આમાં ઝઘડો શો? અર્થ છે? મુદ્દો શો ?
હાર્ટિઝમ એક ઈસાઈ ધર્મની દીક્ષાની ક્રિયા. છ સાત વર્ષનાં બાળકોને તે કરવામાં આવે છે. બ્રાહ્મણે ઉપનયન સંસ્કાર કરે છે તેની સાથે આ ક્રિયાને સરખાવી શકાય. એ ક્રિયા કરતી વખત બે આંગળી ઊંચી કરવી કે ત્રણ આંગળી ઊંચી કરવી તેના ઝઘડામાં લોહીની નદી યુરોપમાં ચાલી હતી. આપણને એ તકરાર મુદ્દા વગરની લાગે છે અને એવા નજીવા કારણ માટે લડનારને મૂર્ખ કહીએ છીએ. આ મૂર્ખાઈને શરમાવે તેવા ઝઘડા જૈન કેમે કર્યા છે અને તેમાં બન્ને પક્ષેએ યાહેમ ઝુકાવ્યું છે. આવો પ્રશ્ન નવયુગ પૂછશે અને તમને બે આંગળી ત્રણ આંગળીના ઉપર વર્ણવેલા ઝઘડાની ટીકા કરવાનો અધિકાર નથી તેને ઉત્તર અપાય તેવો એક પણ મુદ્દો પ્રાચીનોએ રજૂ કરેલો જાણવામાં નથી.
એટલી વિશાળતા કેમ ન રહી કે છ તે શું પણ ભલે કોઈ છત્રીશ કલ્યાણક માને, પણ પાંચ કલ્યાણક માનવામાં તે આપણે
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
-
૨
નવયુગને જૈન
સર્વ એકમત છીએ. એકમતને આગળ કરવાને બદલે નિરર્થક વાતને મોટું રૂપ આપી તે પર શાસ્ત્રના પાઠે ચર્ચવા, તેના મનગમતા અર્થ લગાવવા અને તેને આધારે પરસ્પર આક્ષેપ કરવા એમાં જરા પણ દીર્ઘનજર, સભ્યતા, વિવેક અને વ્યવસ્થા જળવાઈ હોય એમ સહૃદય જૈનને લાગવું મુશ્કેલ પડશે.
૫ ચતુર્થ સ્તુતિ ઝઘડા આવો જ એક વિચિત્ર ઝઘડે લગભગ પોણસો વર્ષથી ચતુર્થસ્તુતિ સંબંધમાં ચાલે છે. એ સમજવા યોગ્ય છે, જોકે એને સમન્વય તે દીવા જેવો છે.
મોટા દેવવંદનમાં ચાર સ્તુતિ આવે છે. પ્રથમ સ્તુતિમાં એક તીર્થકરની સ્તુતિ હોય છે, બીજીમાં ચોવીશ તીર્થકરની, ત્રીજીમાં જ્ઞાનનો મહિમા અને ચોથીમાં દેવ દેવી કે યક્ષની સ્તુતિ આવે છે.
શ્રી રાજેંદ્રસૂરિએ સૂત્રને સારે અભ્યાસ કર્યો. રાજેંદ્રકાશ તેમનું પ્રખર જ્ઞાન બતાવે છે. તેમને વિચાર આવ્યું કે દેવ દેવી કે યક્ષ સમકિતધારી હોય તે પણ ચેથા ગુણસ્થાનકે હોય, તેને પાંચમા ગુણસ્થાનકવાળા સાધુઓ શા માટે સ્તવે? માટે ઉપરની ચાર સ્તુતિઓ પિકી ચોથી સ્તુતિ ન હોવી ઘટે. એ અસ્થાને હેઈ અવિસંગત છે વગેરે.
આના ઉપર ચર્ચાઓ ચાલી, મરચા મંડાણ અને ગામેગામમાં ત્રણ થઈવાળા અને ચાર થઈવાળાના પક્ષે બંધાયા અને હજુ સુધી એ ઝઘડા ચાલ્યા જ કરે છે.
આ ઝઘડો તદ્દન અર્થ વગરનો છે. શાસનાધિષ્ઠાયક દેવદેવીને જે રીતે આગમમાં બતાવ્યાં છે તે રીતે તેમનું ચોથું ગુણસ્થાનક ચોક્કસ છે, જ્યારે આપણું શ્રાવકેનું દેશવિરતિધરપણું
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જુ
નિણૅય ન અને યક્ષ
અને સાધુનું સાધુપણું વિકલ્પે છે. સમ્યકત્વ એ આત્મગુણ હોઈ બાહ્ય દેખાવ કે વેશ પર એના અસ્તિત્વ કે અભાવને થઈ શકે. વાત ખરી છે કે દેવનું સ્થાન, દેવીનું સ્થાન યક્ષિણીનાં સ્થાને ચોથા ગુણસ્થાનકથી આગળ નથી. પણ સવાલ એ ઊભા થાય છે કે આપણાથી નીચી હદના કે ગુરુસ્થાનકમાં પાછળ પડેલાને આપણે સ્તવીએ, એમને ધર્મપ્રેમ, શાસનસંરક્ષણ, શાસનનાં સ્થાનાની રક્ષા આદિ માટે તેમની પ્રશંસા કરીએ તે તેમાં આપણે કાંઈ ખાટું કરતા નથી. અને આપણાથી ઓછી પાયરીવાળેા આપણને સામે મળે અને આપણે હાથન્ગેડ કે હસ્તધૂનન તેની સાથે પ્રથમ કરીએ તે તેમાં આપણી લાયકી આછા થતી નથી. ઉલટું એ તા બતાવે છે. અને આપણી લાયકીને સેવા સ્વીકારાયલી અને ગુણસ્થાન સ્પષ્ટ કરવામાં વાંધા દેખાતુ નથી.
પણ આ તે। ભાંજગડની વાત થઈ.
૩૩
નમ્રતા—સભ્યતા—દક્ષતા
વિકલ્પ હાય અને સામાની નિર્ણિત હોય ત્યાં સ્તુતિ
કાઈને મનમાં એમ આવે કે એવી રીતે ઉચ્ચ સ્થાનવાળા નીચા સ્થાનવાળાની સ્તુતિ કરે એમાં ગૌરવાનિ છે તે તે સ્તુતિ ન કરે. ત્રણ સ્તુતિમાં બન્ને એકમત છે. ચેાથી સ્તુતિને પ્રસંગ આવે ત્યારે સિદ્ધાણુ મુદ્દાણના પાઠ પૂરા કરી એ બેસી રહે. એને કહેવું કે તમે જરા થેાભા, અમે બે મિનિટમાં સાથે થઈ જઈશું, એ બે મિનિટ મનમાં નવકાર ગણે.. જેને સ્તુતિ કરવી હાય તે ‘વૈયાવચ્ચગરાણ અનત્થ ઉસીસીએણું ’ના પાઠ કહી નવકાર ગણી સ્તુતિ કરી લે અને બાકી તે! સર્વ સામાન્ય છે.
આવી રીતે એક બાપના દીકરા નવસેાને નવાણું બાબતમાં એકમત હેાય તે આવા તદ્દન નિર્જીવ સવાલ ઉપર મેરચા માંડે અને ગામેગામ એ પક્ષા પડે એ વાત નિગ્રંથ પ્રવચનમાં કેમ નભી
૩
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
નવયુગને જૈન શકે? મરચા માંડવા પહેલાં મરચાને યોગ્ય બાબત તે હોવી જોઈએ ને? નિરર્થક બાબતમાં સામસામી છાવણીઓ ઊભી કરી દેવી અને સેંકડો એકમતની બાબતને મુખ્યતા ન આપતાં, નિર્જીવ મતભેદની બાબતને અગત્ય આપવી અને હજુ તેવી બાબતો પર પુસ્તક અને પુસ્તિકાઓ પ્રગટ થયા કરે અને જાણે જૈનદર્શનને મહાન અપકર્ષ આવા મામુલી પ્રશ્ન પર થઈ જતો હોય એવો દેખાવ કરે એ વાત નવયુગને ગળે કઈ રીતે ઉતરશે? આ ઝઘડામાં જે દીર્ઘદ્રષ્ટિ અને તુલનાશક્તિને અલ્પભાવ કે અભાવ બતાવવામાં આવ્યો છે તે નવયુગને ખરેખર આઘાતક લાગે તેવો છે. શાંતિથી વિચાર કરનાર વસ્તુનું મહત્ત્વ અને ઝઘડાની ખાનાખરાબી જરૂર લક્ષ્યમાં રાખી આ વાતને ન્યાય – નિર્ણય કરશે એવી આશા રાખી શકાય.
૬ મુહપત્તિને ઝઘડો આવો જ એક વિક–વ્યવસ્થા વગરને ઝઘડે એક વર્ષથી વ્યાખ્યાન વાંચતી વખતે મુહપતિ બાંધીને વાંચવું કે તેને હાથમાં રાખીને વ્યાખ્યાન કરવું તેને અંગે ચાલે છે. તેને પણ નિકાલ થયું નથી. ધર્મને નામે થતા ઝઘડાના કદિ નિકાલ થતા જ નથી. જેમ જ્ઞાન ઓછું તેમ આવા ઝઘડાનું ઝનૂન વધારે હોય છે એ દુનિયાને અનુભવ છે. અને બીજે નિયમ એ છે કે સારામાં સારા મિત્રે જ્યારે વિરુદ્ધ પડે ત્યારે ખરાબમાં ખરાબ દુશ્મન થાય છે. ભાઈઓ લડે ત્યારે અબોલાં તે લે છે પણ એકબીજાના ગળામાં પાણી પણ હરામ કરે છે. આ નીચેના ઝઘડામાં એવું જ થયું છે.
વાતમાં કાંઈ માલ નથી. જીવ–નાનાં મગતરાં આદિની જ્યણું માટે બેલતી વખતે મુખ આગળ વસ્ત્રિકા હોય તે
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જું
અનેકને બચાવ શક્ય છે; એ ઉચ્ચ જીવદયાના આશયથી મુખવસ્ત્રિકા–મુહપતિનો ઉપયોગ સૂચવનાર મહા વિભૂતિઓ જાણશે કે એ વસ્ત્રિકાના નામ પર ભાંડણો થયાં છે ત્યારે તે એ પદ્ધતિ કરનાર માટે શું ધારશે? આ પ્રશ્નની ઉત્પત્તિના મૂળ કારણમાં જરા ઉતરવા જેવું છે જેથી પ્રાચીનએ કરેલ શક્તિના દુરૂપયેગને પૂરો ખ્યાલ થાય.
તાડપત્રની પ્રત લગભગ પંદરથી પચીસ ઈંચ લાંબી હોય છે અને પહોળાઈમાં પાનાં ત્રણ ઈચ લગભગ હોય છે. એમાં વચ્ચે બે કાણાં હોય છે અને તેમાં દેરી પરેવેલી હોય છે, જે આખી પ્રતમાં સેંસરવી જાય છે. એ જ પાનાં ફેરવતાં બન્ને હાથને ઉપયોગ કરે જ પડે, નહિ તે જીર્ણ પાનું તરત બટકી જાય. એ પ્રતો સાતમેં વર્ષ પહેલાં લખાયેલી હોય છે. આજ પાંચસો વર્ષથી તે તાડપત્ર પર લખવાની કળા પણ નષ્ટપ્રાય થઈ ગઈ છે. કઈ ગુને વ્યાખ્યાન વાંચતી વખત આ અગવડ જણાઈ હશે. વાંચે ત્યારે એક હાથમાં મુખવસ્ત્રિકા હોય, કલોક અડધે એક બાજુ હોય અને અડધે બીજી બાજુ હોય તે મુહુપત્તિ મૂકવી જ પડે. એણે ઉપાય શોધી કાઢ્યો. તે વખતે સર્વ કાન વીંધાવતા હતા. એના કાણામાં એણે મુહુપત્તિ રાખી, એટલે મુખની જણ જળવાણી હશે અને વ્યાખ્યાનભંગનો પ્રસંગ એ રીતે દૂર કર્યો હશે.
શિષ્ય તે માત્ર એટલું જ જોયેલું કે મારા ગુરુ વ્યાખ્યાન વાંચતી વખતે મુહપત્તિ બાંધે છે. ગુરુને એણે કારણ પૂછવું નહિ હોય. શિવે તે ગમે તે કાગળની પ્રત વાંચતાં પણ બાંધવાનું ચાલુ રાખ્યું અને એ રીતે પરંપરા ચાલી હશે.
આ તે કલ્પિત અનુમાન છે. પણ એમાં મુદ્દો શો છે? જેને મુહપત્તિ બાંધવી હેય તે ભલે બાંધે, ન બાંધવી હોય તે
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન હાથમાં રાખે. આમાં કયો મુદ્દાનો સવાલ છે કે એવા પ્રશ્નને અંગે “પાસસ્થા” અને “ઉત્સત્રભાષી” શબ્દનો ઉપયોગ કોઈના પણ મુખમાં શોભે! આ મુહપત્તિના સવાલમાં તો ભારે અંધારું ચાલ્યું છે, અને છતાં બે વર્ષ પર એના સંબંધમાં પણ એક નાનું પુસ્તક પ્રગટ થયું છે.
અનેકની સાથે ચર્ચા કરતાં આ ચર્ચાના ભીતરમાં રહસ્ય તરીકે રહેલો કાંઈ મુદ્દો જણાતો નથી. કદાચ કાંઈ હશે એમ માનવામાં આવે તે પણ એમાં જૈનદર્શનને તે કઈ મૂળ બાબતને મુદ્દો નથી જ જણાત. આવા સવાલ ઉપર વિશાળતા કેમ ન બતાવાય? બાંધવા ન બાંધવાને વિકલ્પ આપવામાં આવે તે તેમાં કયું શાસન ઊંધું વળી જાય તેમ હતું! કઈ લેખ છૂટા કાગળમાં લખે, કોઈ બાંધેલ પુસ્તકમાં લખે – પણ બન્નેનું સાધ્ય એક જ હોય તે બાંધેલ પુસ્તક કે છૂટાં પાનાં સંબંધી ઝઘડે કરવો એ સાદી સમજણમાં ઉતરે તેવી વાત નથી અને છતાં એ બાબતની તકરાર સો વર્ષ થવા આવ્યાં પણ હજુ અંત્ય વિરામ પામી નથી. કેટલીક વાર નિરર્થક વાદવિવાદ, ચર્ચા અને ઝઘડા કરવાની વૃત્તિ જ થઈ જાય છે, પછી એમાં વિષયની મહત્તા અને દર્શનને થતી – મૂળ મુદ્દાને થતી ખાનાખરાબીને ખ્યાલ પણ નીકળી જાય છે, એને પુરાવો આ મતભેદ છે. અને હજુ પિતાને સમજુ હોવાનો દાવો કરનારા વ્યાખ્યાતા ગમે તે વિદ્વાન હોય પણ જે તે મુહપત્તિ ન બાંધે તે તેનું વ્યાખ્યાન સાંભળવાની ના પાડે. તેવી જ રીતે ન બાંધવાના આગ્રહવાળા બાંધનાર વ્યાખ્યાતાને ન સાંભળે! આ તે કાંઈ વાત છે? વિપર્યાસ કઈ હદ સુધી ગયો છે તેને આ એક અપૂર્વ દાખલો છે. નવયુગ આ પ્રશ્ન કરશે ત્યારે આપણાં શાસનાધિપતિ હોવાનો દાવો કરનારા વડિલો શો જવાબ આપશે તે સાંભળવા ઉઘુક્ત રહેશું.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જું
૭ મૂતિ માનવાને ઝઘડો વેતાંબર સંપ્રદાયમાં છેલ્લાં અઢી વર્ષમાં સ્થાનકવાસી ભાઈઓ સાથે ઝઘડે ચાલ્યો છે અને વીતરાગના મતમાં એ ઝઘડાએ ઘણું ભયંકર રૂપ પકડયું છે અને અનુયાયીઓ બે પક્ષમાં વહેંચાઈ ગયા છે. લગભગ અઢીસો વર્ષ પહેલાં કોઈ અધ્યાત્મરુચિવાળા અભ્યાસીને એક પ્રશ્ન થયો કે “વીતરાગ જેવી ન ભૂત ન ભવિષ્યત આદર્શ ભાવના, જે ખરેખર ધ્યાન કરવા ગ્ય છે, જીવવા યોગ્ય છે, આચરવા યોગ્ય છે, તેને પથ્થર કે લાકડા જેવું સ્થૂળ રૂપ આપવું એ એ ભાવનાને ઉચ્ચ સ્થાનકેથી ઉતારી પાડવા જેવું છે. એમને કદાચ તે વખતના દ્રવ્યપૂજાના પ્રચારમાં પણ અત્યુકેક જણાયો હશે. ગમે તે કારણે મૂર્તિપૂજા ન હોવી જોઈએ એવો મત તેમણે બતાવ્યો અને ઉપદેશે. તેના અનુયાયીની મોટી સંખ્યા થઈ
મૂર્તિ તે માત્ર સાધન છે. ભગવાનની ગેરહાજરીમાં ભગવાનને યાદ કરાવનાર નિમિત્ત છે અને ભાવપૂજાનું કારણ છે. છતાં મૂર્તિ માનનારને એ સંબંધમાં એવો આગ્રહ થયો કે મૂર્તિપૂજા ન સ્વીકારનાર જૈન જ નથી, મિથ્યાત્વીથી પણ ખરાબ છે અને તદ્દન નિંદવા યોગ્ય છે. આ પ્રકારને ઉપદેશ શરૂ થયો.
અને એક વાર ઘર્ષણ થયું એટલે પછી એને છેડો ક્યાં આવશે એને પ જ રહ્યો નહિ. અરસ્પરસ બન્ને વર્ગો ખૂબ લડ્યા. લડ્યા તે એવું લડ્યા કે અનેક સ્થળે તે તોફાને થયાં. એકબીજાના વરઘોડા તેડી પાડવા, ન છાજે તેવા શબ્દોમાં ટીકા કરવી અને પારાવાર વૈરને પોષવું એ જાણે નિયમિત વાત બની ગઈ અને પદ્ધતિસરના ઉપદેશથી એ વાતને બન્ને વર્ગના ઉપદેશકે એ પિષી, પ્રચારી અને વધારી. મૂર્તિને માનનારા વરઘોડા
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
નવયુગને જૈન કાઢે તે કઈ કઈ સ્થળે સ્થાનક પાસે ઊભા રહી કાનમાંથી કીડા ખરે એવું સ્થાનકવાસી માટે ગાય અને તેમ કરવામાં ધર્મ માને. એ ઝઘડાઓ રાજ્યારે પણ ગયા. ખીલીઓ ઠેકાણી. એ ખીલીઓ વચ્ચે વડે ઊભો ન રહે એમ રાજ્ય ઠરાવ્યું તે પહેલી ખીલી આગળ અને બીજી ખીલી પાછળ ભયંકર દયે થયાં. એ ઉપરાંત સાંસારિક ઝઘડાઓને પાર ન રહ્યો. કન્યાવ્યવહારમાં ત્રુટ પડવા માંડી અને વાત એટલે સુધી વધી પડી કે પૂજ્ય પુરુષોનાં મૃત દેહ ભર બજારમાં બે બે દિવસ રખડવા લાગ્યાં.
આમાં કાઈને વિચાર ન આવ્યો કે આ ઝઘડા શેને માટે? કોને માટે? વીતરાગના ધર્મમાં આ વાત હોય? અને એમાં કયો મુદ્દાને સવાલ હત? જેને મૂર્તિપૂજાની ઈચ્છા ન હોય તે તેને ન માને, ન કરે, ન આદરે તે તેમાં અન્યનું શું જાય?
અને સ્થાનકવાસી ભાઈઓ પણ એટલી ઉદારતા ન રાખી શક્યા કે મૂર્તિને આલંબન માનનારા ભલે માને, બાળ જીવોને એ પ્રબળ નિમિત્ત છે અને સમાજને મેટો ભાગ તે બાળ વર્ગને જ હેય છે. વયથી બાળ ન હોય તેવા અનેક માણસો આલંબનની બાબતમાં બાળ હોય છે અને વગર આલંબને ધર્મને વિસરી જાય છે. આટલી ઉદારતા તેઓ ન રાખી શક્યા અને બનને વર્ગ વચ્ચે આંતરે વધતો જ ગયો અને વધતો જ ગયે.
બને ફીરકામાં તત્ત્વ સંબંધી જરા પણ મતફેર નથી. સર્વ ક્રિયા પણ એક મુદ્દા પર જ રચાયેલી છે, મહાવ્રત ગુણવ્રત શિક્ષાત્રતો અનુત્રને પણ એકસરખાં જ છે, બને ચૌદ ગુણસ્થાનક જ માને છે, આઠ કર્મો માને છે, એની ઉત્તર પ્રવૃત્તિ ૧૫૮ માને છે, અને વર્ગનું સાધ્ય મેક્ષ છે, મેક્ષની વ્યાખ્યામાં ભેદ નથી, મેક્ષ પ્રાપ્ત કરવાનાં સાધને પૈકી માત્ર સ્થાપના નિક્ષેપને
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જુ
એક નકારે છે, બીજે સ્વીકારે છે, પણ એ સિવાય જરા પણ મતભેદ નથી. કથા ચરિત્ર, દેવ–નરક ગતિનાં સ્વરૂપે બન્નેને એક છે. અને મૂર્તિપૂજા સિવાય બીજો કોઈ જીવ જેવો મતભેદ નથી. બને અહિંસા પરમોધર્મને સ્વીકારે છે, શ્રાદ્ધ-શ્રાવકના ગુણો બન્નેના એક જ નામે છે અને બન્નેના મૂળ ગ્રંથે એક છે – આવી આવી સેંકડે હજારે બાબતોમાં એકતા છે, એટલી બધી એકતા છે કે એનું વર્ગીકરણ કરવામાં આવે તે પુસ્તકે ભરાય; છતાં આવું માથું કાપનારું વૈમનસ્ય કેણે પડ્યું? શા માટે પિષ્ય? કોમને એ કેટલું ભારે પડશે અને આગામી દીર્ઘ નજરે કેઈએ વિચાર કેમ ન કર્યો ? કર્યો હોય તો ક્યારે કર્યો? અને આવા એક સાધનધર્મને અંગે બળતા અંગારા ફેંકવા પડ્યા અને હજુ પણ જેની જવાળા પૂરી શાંત થઈ શકી નથી એટલી મહત્તા આપવા જેવો એ પ્રશ્ન હતું?
આવા સવાલો નવયુગ પૂછશે, અનેક આકારમાં પૂછશે, અને પૂછીને પ્રાચીન ને કહેશે કે તમારા આ છેલ્લા ઝઘડાને પરિણામે તમે કેટલાને કંઠી બાંધતા કરી દીધા છે, કેટલાને પરધર્મમાં ધકેલી દીધા છે, કેટલી આખી ને આખી કોમ તમારાથી કંટાળી પરમુખ થઈ ગઈ છે તેને કદિ તમે વિચાર કર્યો હતો? તમે સંખ્યાબળમાં વધારે તે કરવાને કદિ વિચાર નથી કર્યો, પણ આ રીતે તમારા ઝઘડાઓનું અનિવાર્ય પરિણામ આવ્યું છે એ સ્વીકારવાની સરળતા તે તમે દાખવશે ખરા કે?
આ છેલ્લા ઝઘડાએ જૈન કેમનું સમૂહબળ-જૂથબલ ભારે કાપી નાંખ્યું. એ ઝઘડા ગામેગામ થયા, આડોશીપાડે શી વચ્ચે થયા, ઝનૂની અને ઘેલડાઓ વચ્ચે થયા અને સામાન્ય રીતે સાત્વિક ગણાય એવા માણસો પાસે પણ એવે પ્રસંગે એણે ઝાંઝ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
લેવરાવી, ગાળો દેવામાં ધર્મ મનાયે અને મિથ્યાત્વી નરકગામી કહેવામાં ધર્મના રક્ષક હોવાને એણે દાવો કરાવ્યો. આ આખી વાત એવી બની છે કે એના પર જેમ જેમ વિચાર કરવામાં આવશે તેમ જૈન કેમ કેટલી હદ સુધી ઉતરી ગઈ છે અથવા એને ઉતારી દેવામાં આવી છે અને એને મૂળ માર્ગ કેટલો ભૂલાઈ ગયો છે એનો ખ્યાલ આવે. જે ધર્મના પ્રવેશદ્વારનાં લક્ષણમાં શમ, સંવેદ, નિર્વેદ આસ્તિક્ય અને અનુકંપા હોય અને જેના અનુયાયીઓમાં એ પાંચમાંનું એક પણ ન દેખાય અને છતાં પાંચમા ગુણસ્થાનક પર હેવાને દાવો કરે અને તેના એ દાવાને છઠ્ઠા સાતમા ગુણસ્થાનકને દાવો કરનારા સ્વીકારે – જ્યાં વાડ જ ચીભડાં ગળવા માંડે ત્યાં ઊભા રહેવાને રસ્તે પણ ક્યાં રહે? આ સ્થિતિ પંચમકાળમાં થઈ છે કે હાથે કરીને અથવા વગર વિચાર કરી છે અને નિર્ણય કરવાનું કાર્ય નવયુગ કરશે ત્યારે આપણા વડિલો શે જવાબ આપશે તેની કલ્પના કરવી પણું મુશ્કેલ છે.
અને એ જવાબ સીધો અને સરળ જોઈએ. મૂળ મુદ્દાને ઉડાવનારા સરકારી જવાબ જેવા જવાબ આપવાનો યુગ ચાલ્યો ગયા છે. અત્યારે તે નગદનાણું અને સરળ વ્યવહારને જ માન મળે છે અને નવયુગ દંભ, ઢેગ, ઉપર ઉપરના સ્વાંગને તિરસ્કાર કરનાર થવાનું છે તે સમજી શકે તેવા જવાબ દેવા એટલી વિજ્ઞપ્તિ છે. નરકને રસ્તો દેખાડો કે વ્યવહાર બંધ કરવાની કનિષ્ટ સજા કરાવવી એ જવાબ ન કહેવાય, એ તે દલીલની ગેરહાજરીને સ્વીકાર કહેવાય. અત્યાર સુધી કેમના વિચારક વર્ગે ઉઠાવેલા સવાલોને જે ફેજ કરવામાં આવ્યો છે તે સત્તાબળે નભ્યો તેમાં વિશિષ્ટતા માણી હેય તે આવતે યુગ જુદી જ જાતનો આવવાનો છે તે ધ્યાનમાં રહે આ મુદ્દા પર આગળ વિશેષ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જું
વક્તવ્ય થવાનું છે. અત્યારે તે જવાબ શબ્દ ઉપર જ માત્ર પ્રાસંગિક ઉલ્લેખ થયો.
બાલદીક્ષાના ઝઘડાનાં પરિણામ આવા અનેક ઝઘડાઓ થયા છે. વર્ષો સુધી ચાલ્યા છે અને કોઈ પણ ઝઘડે નીકળતાં શાંતિથી વિચાર કરવાને બદલે તોફાનમાં પડી જવામાં ધર્મ મનાય છે. કમનું ઝનૂન ઉશ્કેરવું એમાં સાર્થકતા મનાઈ છે અને આખી કેમને લડાયક જુસ્સામાં રાખવી એ કર્તવ્ય મનાયું છે. છેલ્લાં પાંચ સાત વર્ષથી લધુ વયના બાળકને દીક્ષા આપવી એગ્ય ગણાય કે નહિ એ સવાલની ચર્ચા જે રીતે ચલાવવામાં આવી છે, તેને અંગે છાપાંઓમાં જે પરિભાષા વપરાઈ છે, તે કોઈ પણ સુજ્ઞ વ્યક્તિના મનમાં ભાગ્યે જ માન કે આદરની બુદ્ધિ ઉત્પન્ન કરે.
પ્રશ્ન તદ્દન સાદે હતા, વ્યવહારબુદ્ધિથી સંતોષકારક નીવડે લાવી શકાય તેવો હતો અને ધર્મ હિતને વિરોધ ન આવે તેવી રીતે સામાજિક દૃષ્ટિએ તેને ફેંસલો શક્ય હતું. પણ શાંતિ સુલેહ કે વિચારવિનિમય શું ચીજ છે અને ધર્મને સંવ્યવહાર કઈ અપેક્ષાઓ માગે છે અને કેવી રીતે અમલ કરતાં વ્યવહારનિશ્ચયનો સમન્વય થઈ શકે એ જાતની વિશાળ શાળામાં અનભ્યાસી, ઔદાર્ય અને સમાજજીવનના સાહચર્ય સાધવાની બીન આવડતવાળા અને એકહથ્થુ સત્તા અને દરદમામમાં ઉછરેલા વર્ગે સમાજને એક વધારે ફટકે મારવાનો પ્રયત્ન કર્યો. કરતી વખતે આ દેશકાળ કેવા વર્તે છે તે સમજ્યા નહિ. શાસ્ત્રાજ્ઞાના અર્થ કરવાના વિશાળ સામાં દેશકાળની વાતને વિસરી જઈ એવી ભયાનક સ્થિતિ ઊભી કરી કે અંતે એને ભોગ પિતે જ થાય છે એ વાત વિસરી ગયા. સમાજ શીર્ણવિશીર્ણ થતા જતા હતા તેમાં ખૂબ વધારે કરી
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
તરફ
અપ્રીતિ અને ધર્મ
મૂક્યા અને નવયુગને આખા સાધુવ તરફ અશ્રદ્ધા થાય તેનાં કારણ બન્યા. જ્યાં પ્રશ્નની મહત્તા હોય અને જોખમ ખેડવાની જરૂર હાય ત્યાં છેલ્લે પેગડે પણ મેસવું પડે છે, પણ નિકાલ શક્ય હોય તેવી બાબતમાં ઘેાડા અંતેવાસીની. અનૂરદર્શી સલાહને ભાગ થઈ પડનારા એ ગીતાર્થી (?) માત્ર પૂર્વ કાળથી ચાલી આવતી ઝનૂની વૃત્તિના પોષક જ થઇ શક્યા, તેડ ઉતારતાં ન આવડ્યો અને ગૂંચવણને નિકાલ કરવાને બદલે તેમાં પોતે જ ગૂંચવાઈ ગયા, અટવાઈ પડ્યા અને આખા સમાજને નિરક ફટકા આપવા જતાં પેાતે તે ચક્કરમાં આવી પડ્યા.
સર
જે પદ્ધતિએ બાળદીક્ષાના પ્રશ્ન ચર્ચો છે તે જ પતિથી ઉપર જણાવેલા બીજા ઝધડા લડાયા છે, માત્ર તે કાળમાં છાપાં નહેાતાં તેથી ઢેડફજેતા અત્યારના યુગ જેવા થતા નહાતા, બાકી પતિમાં હજી જરા પણ ફેરફાર થયે। નથી એમ નવયુગ કળકળીને ઇન્સાફ કરશે ત્યારે કામને ચકરાવે ચઢાવનારા તે ક્યાં વિરાજી ગયા હશે?
વ`માનયુગના દીક્ષાના ઝધડાની વાત લખતાં પણ શરમ થાય તેવું છે. એને સમન્વય છે. નિકાલ છે અને એ ઝઘડા તદ્દન મામુલી હાઈ કરવા યેાગ્ય નહાતા એ બતાવી શકાય તેવું છે. એને ફેંસલા આવતા યુગ ઉપર રાખી અત્ર તેા તેની પતિ ઉપર જ ટીકા કરીએ. એમાં ઝનૂન, ઇર્ષ્યા, પ્રસંગને વલણ આપવાની આવડતની ગેરહાજરી, પરિસ્થિતિને પહેાંચી વળવાની કમતાકાત અને દીર્ઘ દૃષ્ટિના અભાવ ડગલે ને પગલે દેખાઈ આવશે એટલી જ ટીકા કરી એ વ માનપ્રકરણને બંધ
કરીએ.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જુ
નાના ઝઘડાઓની પરંપરા નાના ઝઘડાઓને પણ પાર રહ્યો નથી. એ પણ સર્વ સાધનધર્મને અંગેના અને મૂળ માર્ગ સમજ્યા વગરના જ થયા છે. ઘેડા દાખલા આપી આ આખું ઝઘડા પ્રકરણ સમેટી લઈએ.
કેવળીને ઇરિયાવહિયાની ક્રિયા લાગે કે નહિ એનો ઝઘડે સત્તરમી સદીમાં ઉપડ્યો. શ્રી ધર્મસાગર જબરદસ્ત વિદ્વાન હતા, પણ તેમણે તથા તેમના સમકાલીનેએ તેમને માટે જે પરિભાષા વાપરી છે તે વાંચતાં ખેદ થાય તેવું છે. જાણે જૈન આમ્નાયમાં તર્ક કે ચર્ચાને સ્થાન જ ન હોય તેવું વાતાવરણ એ ધર્મસાગરને અંગે સત્તરમી સદીમાં ઊભું થયું. તેમણે પાંચ મોટા પ્રશ્નો ઉઠાવ્યા હતા. દરેક પ્રશ્ન ચર્ચા કરવા જેવા જરૂર હતા, પણ મરચા માંડવા જેવો એક પણ પ્રશ્ન નહોતે. આને લગતું સાહિત્ય નવયુગ વાંચી પૂછશે કે આ તે શક્તિનો શે અપવ્યય થયો છે? તેના જવાબ આપવા પડશે.
સવાલની મહત્તા પણ વિચારાયું નથી. એલચી સચિત્ત ગણવી કે અચિત્ત ગણવી એ પ્રશ્ન પણ એક વખત જૈન કેમમાં મોટે ખળભળાટ મચાવ્યો હતો.
સાધુ વસ્ત્ર રંગી શકે કે નહિ એ પણ એ જ પ્રશ્ન છે. અમુક યુગમાં દેશકાળ જોઈને કોઈ શિથિલ વર્ગથી સંવેગ પક્ષને જુદે પાડવામાં લાભ માનવામાં આવ્યો અને કપડાંને પીળા રંગ આપવાનું તે વખતના આચાર્યોને યોગ્ય લાગ્યું. આવા દેશકાળને અનુસરતા અનેક ફેરફાર પ્રત્યેક યુગે કરવા પડ્યા જ છે. જો કોઈ એમ કહે કે પચીસ વર્ષમાં એક પણ ફેરફાર થયો જ નથી તે તે વાત ઇતિહાસની નજરે સ્વીકારાય તેવું લાગતું નથી.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન ફેરફાર થયા છે એવું જાણવા છતાં કોઈ સ્વીકારવા તૈયાર નથી એ જ કાળબળની ખૂબી છે. છતાં કપડાંને રંગાય કે નહિ તે વાતની ચર્ચા ચાલ્યા કરી છે.
ખૂબીની વાત તો એ છે કે શ્રી સત્યવિજય પંન્યાસે ક્રિયા ઉદ્ધાર કર્યો ત્યારે ૪૮૦ બાબત ફેરવી, છતાં તેના અનુયાયીવર્ગને પૂછશે તો એક પણ બાબત ફેરવી છે એમ તે સ્વીકારશે નહિ અને પોતે સનાતન જૈન હોવાને દાવો કરશે. આ ફેરફારની વેચાયોગ્યતા પર નિર્દેશ નથી, પણ મુદ્દો માનસવિદ્યાનો છે. થયેલી વાતને સ્વીકાર ન કરે અને જવાબ આપવામાં ગોટા વાળવા એ જ્ઞાનયુગમાં કદી નભી ન શકે એવી વાત છે એવું જાણનારા પણ આ ભ્રમમાં હજુ પૂર્વસંપ્રદાયથી ચાલી આવતી પદ્ધતિને જાળવી રહ્યા છે એ તેમની ચુસ્તતાને અંગે તેમને માન ધટે કે શું ઘટે તે વિચારવાનું કાર્ય નવયુગ કરશે. | નાના વાદવિવાદે અનેક થયા છે, ચર્ચાઓ પાર વગરની થઈ છે, પણ ઝઘડાઓ પણ ઘણા થયા છે. તત્ત્વવિચારણા કરતાં વાદવિવાદ કરવાની ઉપયોગિતા સમજી શકાય તેવી છે અને યોગ્ય પરિભાષામાં ચર્ચા થાય તેમાં પણ વાંધો ન હોઈ શકે, પણ મુદ્દા વગરના ઝઘડાને પરિણામે જુદાં મંડળો સ્થાપવામાં આવે, નવા ફીરકા કાઢવામાં આવેગચ્છમાં ભેદ પડે અને એ તકરારો અંગત રૂ૫ લે ત્યારે એ ઝઘડે કરવા જેવો હતો કે નહિ, તે ધાર્મિક અને ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ તપાસવાની જરૂર રહે જ. એટલું જ નહિ, પણ ઐક્યપ્રિય સાચા મુમુક્ષુની એ ફરજ જ ગણાય.
આ ઝઘડાનું પ્રકરણ વધારે લંબાયું છે. હજુ ઘણું અર્થ વગરના સાધનધર્મોના ઐતિહાસિક ઝઘડા તપાસવાના બાકી છે તે કોઈ અન્ય પ્રસંગે કરવાનું બાકી રાખી આ પ્રકરણ સમેટતાં એક બે
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જુ
વાત કરી દેવી જરૂરી છે. ઘણાને “ઝઘડા” શબ્દ સામે વાંધો લાગશે, પણ એમાં કોઈ વ્યક્તિ કે સમૂહ તરફ આ ની ઈચ્છા નથી, પણ ઝઘડા શબ્દને સાદી ગુજરાતીમાં જે અર્થ થાય છે તે રીતે જ એ લડાયા છે તેથી એ શબ્દપ્રયોગ વાસ્તવિક ગણાવાની આશા રાખી શકાય.
આ ઝઘડાના પ્રસંગે ચીતરવામાં અથવા એને સમન્વય કરવા જતાં જાણે અજાણે કોઈ પક્ષની લાગણી દુહવાઈ ગઈ હોય તે તેઓએ કૃપા કરી ક્ષમા કરવી. કેઈ પક્ષ સાચો કે ખોટ છે એવું લખવાને આશય નથી. આશય સ્પષ્ટ છે કે ઝઘડા કરવા યોગ્ય નહોતા અને સ્વાભાવિક રીતે જોઈએ તે એક પણ મુદ્દામાં જૈનદર્શનના મૂળ સિદ્ધાંતનો સવાલ અંતર્ગત થતું નથી. છતાં અમુક વાતાવરણમાં ઉછરેલ વ્યક્તિ કદાચ એક બાજુ ઢળી જતી કઈ પ્રસંગવર્ણનમાં જણાય તે મૂળ મુદ્દા ઉપર ધ્યાન આપવા વિજ્ઞપ્તિ છે. આશય એક્ય કરવાનો અને ગતકાળમાં જે ક્ષતિ અનુભવી છે તે દૂર કરવાને છે અને જૈનદર્શનને એને એગ્ય સ્થાન પુનઃ પ્રાપ્ત કરવાની તૈયારી કરવાનો છે. આ વાત આ વિચારણામાં ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા વિજ્ઞપ્તિ છે.
બીજા નહિ વર્ણવેલા ઝઘડા પૈકી કેટલાયે ઐતિહાસિક છે તેમાં વિધિમાર્ગને મતભેદ, સમન્વયની શક્યતા છતાં બન્ને પક્ષ પિતાપિતાના મતમાં ચુસ્ત રહે તેવી સ્થિતિ અને પરિણામે અનેકને જૈન કરવાને બદલે ઘરના હોય તેની પણ ક્ષતિ થઈ છે– આ સ્થિતિ સાર્વત્રિક જોવામાં આવશે. એ દષ્ટિએ પ્રત્યેક ઝઘડા તપાસવાની જરૂર છે. હદયની વિશાળતા અને દર્શનના મૂળ મુદ્દાઓ ધ્યાનમાં રાખવામાં આવે તે ક્રિયા, અનુષ્ઠાન-વિધિવાદના મફેરે તંદુરસ્ત ચર્ચા ઉત્પન્ન કરે, પણ કંકાસ વિષ કે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
નવયુગના જૈન
વૈરનું રૂપ દિ ન લે. સામાન્ય વ્યવહારકુશળતાની નજરે, ધર્મના હિતની નજરૢ, પ્રાણી ઉપર ઉપકાર કરી તેને મેાક્ષમાગ તરફ સન્મુખ કરવાની ફરજની નજરે કે સમુચ્ચય લાભાલાભની તુલનાની નજરે અત્યાર સુધી ભીંત ભૂલાણી છે એવે! સવાલ નવયુગ રજી કરે ત્યારે જે પરિસ્થિતિ આવી પડે તેની અત્ર વિચારણા કરવા પ્રયત્ન થયા છે.
હવે આ કલહમય વાતાવરણ વિચારકને પણ ગ્લાનિ કરે તેથી તેને અત્ર રાકી નવયુગના જૈનને વિવિધ દૃષ્ટિએ તપાસીએ. તત્ત્વ દૃષ્ટિમાં પરિપૂર્ણ માન્યતા રાખનાર, ધર્મશાસ્ત્રાને સમજનાર વિવેક વિચારક હવે એક બીજો સવાલ ઉપસ્થિત કરે છે તે પણ ઇતિહાસની નજરે તપાસવાના છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૪ થું
સંખ્યાબળ જૈનદર્શન મહા વિશાળ છે. એ સર્વ દર્શનેને પિતામાં સમાઈ ગયેલા બતાવે છે. એને નવિભાગ અંશ સત્યને સ્વીકારે છે અને એ વિભાગ અને અન્યની પરિસ્થિતિમાં મૂકતાં શીખવે છે. જૈનદર્શન પ્રત્યેક આત્માની મેક્ષ જવાની યોગ્યતા શીખવે છે. અમુક દુર્ભવ્ય અભવ્ય જીવોનો પ્રશ્ન બાજુ પર રાખીએ અને અભવ્યોની સંખ્યા તે એટલી થેડી છે કે એની વાતને ઉપેક્ષીએ તે ચાલે તેવું છે. આવી પ્રત્યેક પ્રાણની બાહુલ્યતાએ મેક્ષ જવાની યોગ્યતા હોઈ આડા માર્ગે ઉતરી ગયેલાને જૈનદર્શનના વિશિષ્ટ તત્વ બતાવવાની ફરજ પ્રત્યેક જૈન ઉપર સામાન્યતઃ અને ઉપદેશક વર્ગ પર ખાસ ગણવામાં આવી છે. જૈન દર્શનકાર યોગ્ય રીતે બતાવે છે કે એક વ્યક્તિને સદ્ધર્મને બોધ કરવામાં આવે તે ચૌદ રાજલકના સર્વ પ્રાણુઓને અભય આપવા જેટલો લાભ થાય છે. આ હકીકત અતિશયોક્તિ વગર સાચી છે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન જાતિભેદને અસ્વીકાર આ એક વાત સાથે બીજી વાત એ છે કે જૈન ધર્મમાં જન્મથી જાતિ છે નહિ, હોઈ શકે નહિ. શ્રી વીરપરમાત્માનું ચરિત્ર વિચારતાં અને તત્ત્વચર્ચાને આ દ્રવ્યાનુયોગ જોતાં જૈનદર્શન જન્મથી જાતિભેદ કદિ સ્વીકારે તે વાત પાલવે તેવી નથી, જચે તેવી નથી અને કર્મનો સિદ્ધાંત સાથે અનુરૂપ થાય તેવી નથી. જૈનદર્શનની વિશિષ્ટતા એ જ કે ભગવાનના સમવસરણમાં કઈ પણ જાતને પ્રાણી આવે. મનુષ્ય તો શું પણ તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયને ત્યાં સ્થાન છે, દેવોને સ્થાન છે, અસુરેને સ્થાન છે, જે ચાલીને આવી શકે તે સર્વને સ્થાન છે. આ વિશાળતા કોઈ દર્શનમાં જોવામાં નહિ આવે. બ્રાહ્મણો જૈન થયા છે, ક્ષત્રિયોએ રાજપાટ છોડ્યાં છે, વૈશ્ય એનાં અંગ બની રહ્યાં છે, સુતાર, લુહાર, કુંભાર, ઘાંચી સવ ભગવાનના પ્રાસાદમાં સમકક્ષાએ છે. હરિકેશ જેવા ચંડાળના કુળમાં જન્મેલાને અને મેતાર્ય જેવા અસ્પૃશ્ય કુળમાં જન્મેલાને એણે એક જ ભૂમિકા પર બેસાડ્યા છે અને પાંચસે પાડાને નિરંતર વધ કરનાર કાલકસુરિ કસાઈ પણ એના સમવસરણમાં આવી શકે છે. જન્મથી જાતિ માનવામાં આવે તે જૈનદર્શનનો એક પણ મુદ્દો ટકી શકે નહિ અને તેથી પ્રયાસસિદ્ધ મોક્ષ માનનાર જૈનદર્શને સર્વ પ્રાણીને પિતાની છત્ર નીચે આત્મિક ઉન્નતિ કરવા રજા આપી છે. ભગવાનના સમવસરણમાં ચંડાળ માટે અલગ સ્થાન નહોતું અને હરિકેશિમુનિ ઘરે વહોરવા આવે તે રસોડા સુધી જઈ શકતા હતા. જે દર્શન કમઠ અને ધરણેન્દ્ર ઉપર સમાન મનોવૃત્તિ ઉપદેશે ત્યાં વ્યક્તિગત ભેદ કેમ હોઈ શકે? કઈ પણ પ્રાણી અમુક ગોત્રમાં જન્મે તેથી ધર્મ સ્વીકાર કે ધર્મારાધન માટે નાલાયક થાય છે એ જૈન ધર્મને એક પણ સિદ્ધાંત નથી, એવો શબ્દપ્રયોગ પણ નથી અને
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૪ થુ
આખી જૈન ધર્મની ઈમારતનું રહસ્ય સમજનારને એ વાતમાં શંકાને સ્થાન પણ નથી.
સાચું સગપણ આથી પોતાના આત્માની ઉન્નતિ કરવા ઈચ્છનાર કોઈ પણ વ્યક્તિ જૈન ધર્મનો સ્વીકાર કરી શકે છે. અને જૈન ધર્મને સ્વીકાર કરનાર સ્વધમી બંધ થાય છે, સર્વ પ્રકારે સંવ્યવહારને યોગ્ય થાય છે અને “સાચું સગપણ જગમાં સામી તણું” એ વાત જે ધર્મ પિકાર કરીને કહે છે ત્યાં બીજી વાતને સંભવ પણ કેમ હોય? અહીં ‘સામી’ એટલે સ્વધર્મ સમજવો. જ્યાં જૈને જૈન મળે ત્યાં ખરું સગપણ જામે છે, સાચાં સગાં એ કહેવાય છે અને એ સંબંધને અનેક રીતે બહલાવવા સ્વામીવાત્સલ્યના પ્રકારે અને બારમા વ્રતને મેટ ભાગ જાયેલે છે. આ સર્વ વાત દીવા જેવી છે છતાં નવયુગના જૈનને સવાલ થાય છે કે જૈન ધર્મને સ્વીકાર કરાવવાની જરૂરિયાત દષ્ટાઓએ સ્વીકારી છે અને જાતિભેદને જૈન દર્શનમાં સ્થાન નથી છતાં જૈનમાં આવક કેમ બંધ થઈ ગઈ? અને હતા તેમાંથી અનેક બહાર કેમ નીકળી ગયા?
નવા જેનોની ભરતી કેમ ન થઈ? દુઃખની વાત એવી બની છે કે છેલ્લાં પાંચસે વર્ષમાં જૈન બનાવવાનું કામ જ બંધ પડી ગયું છે. અંદર અંદરની તકરારે, ગચ્છના ઝઘડા, પદવીની મારામારીઓ અને બાહ્ય ધમાલ આદિ અનેક કારણે હતું તે ગુમાવ્યું છે અને નવો વધારે બંધ પડી ગયા છે. પાંચમા સૈકા આસપાસ રત્નપ્રભાચાર્યે ઓશવાળ ક્ષત્રિની દોઢ લાખ જેટલી સંખ્યાને જૈન બનાવી, હેમચંદ્રાચાર્યું બ્રાહ્મણોને ભેજક બનાવ્યા–એવા અનેક પ્રસંગોને બદલે પૂરી
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ સિંચારવા એક સાથે સારી ક્યારે લાગે છે? મહા વિશાળ
૫૦.
નવયુગને જૈન જૈનોની જાતિઓ –મોઢ, કપાળ કેમ જૈનેતરમાં ગયા? આખી કોમો કેમ બદલાઈ ગઈ? પોરવાડ અને દશાશ્રીમાળીમાં કેમ મોટે ભાગ જૈનમત છેડી ગ? એમને પડતી અગવડો માટે કાંઈ પૃચ્છા થઈ હતી? એ દૂર કરવા સામાજિક કે વ્યક્તિગત પ્રયત્નો થયા હતા? જૂનાને જાળવી પણ ન રાખી શક્યા અને નવાને મેળવવાની ફુરસદ તે હતી નહિ. ત્યારે એનું પરિણામ બે કરોડ જેને અકબરના સમયમાં હતા તે બાર લાખ પર આવી ગયા છે–આને માટે જવાબદારી કોણ લે છે? મહા વિશાળ ધર્મ આ સ્થિતિએ હોય? ઘસારે ક્યારે લાગે? શા માટે લાગે? એ વિચારવા એક સાથે કામ કદિ મળી હતી? મળવાની જરૂર પણ કદિ લાગી હતી? અને એ ઘસારે ચાલુ રાખવામાં સાધુ અને ગૃહસ્થવર્ગની જોખમદારી કેટલી?
આ સંખ્યાબળના બન્ને પ્રસંગો પર જવાબ આપવા પડશે. ગમે તે જાતિનો જૈન થઈ શકે છે. અને ગામડા શહેર કે નેસડામાં સર્વત્ર મનુષ્યો વસે છે. એને માટે તમે શું કર્યું? શી યોજના વિચારી? એના જવાબ આપવા જ પડશે. અને હતી તે આખી કોમેને, કેમના મોટા ભાગને અન્યત્ર જવું પડયું તેમાં તેમને વિચિત્ર સ્વભાવ કારણ હતું કે તમારી વ્યવસ્થા આવડત અને દક્ષત્વની ખામી હતી? આ સર્વ બાબતનો ખુલાસો નવયુગ માગશે.
નવયુગ અત્યંત શોક સાથે જોશે કે છેલ્લાં બસો ત્રણસો વર્ષમાં જેને પડતી અગવડોની સામે આંખમીંચામણ કરવામાં આવ્યાં છે અને શારીરિક અગવડો વેઠી અગત્યની કે નાની કેમોમાં જૈન ધર્મને પ્રચાર કરવા માટે લગભગ કાંઈ કરવામાં આવ્યું નથી. આ વાતને જવાબ ઈતિહાસના આધાર સાથે આપવા વડીલો દરકાર કરશે એવી આશા રખાય. અહીંતહીં
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૪ થું
પ૧
પાંચપચીસ માણસોને જૈન બનાવ્યા હોય તે અપવાદને સ્થાને ગણાય. ચાલુ જમાનામાં લાડવા શ્રીમાળી ભાઈઓને, ભાવસારને જે રીતનું વર્તન આપ્યું છે તેનાં પરિણામ શું આવે? તમારી અવ્યવસ્થાથી ખેડા નડિયાદ, પંથકને મોટો પાટીદાર જૈનવર્ગ કઈ હાલતમાં આવી પડ્યો છે તે કદિ વિચાર્યું હોય એમ નવયુગને લાગશે નહિ. સમષ્ટિની નજરે આ સવાલો વિચારી જવાબ આપશો એ ખાસ માગણું છે.
જ્ઞાતિબંધન, તેના ધારાધોરણ આદિ અનેક બાબત નવયુગ વિચારશે. તેને ચિતાર તે તે સ્થાનકે આવશે. અહીં તે તે વિષયનું નિરૂપણ માત્ર અન્ય કેમને જૈન બનાવવાના પ્રશ્ન પર જ થયું છે. આ સંબંધમાં આગળ એને પ્રાયોગ્ય સ્થળે નવયુગ આ સંબંધમાં શું વલણ લેશે ત્યાં વિચારદર્શન સ્વતઃ ફરી વખત થઈ આવશે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૫ મુ કેળવણી અને ગૃહા
નવયુગના જૈન કુવા થશે એ વિચારતાં કેળવણીને પ્રશ્ન એના અનેક આકારમાં સવથી પ્રથમ પ્રાપ્ત થશે. નવયુગ કેળવણીને સથી વધારે વેગ આપવા સદા ઉઘુક્ત રહેશે. એ નવયુગનાં મંડાણુ જ કેળવણી ઉપર રચશે. કેળવણીની વિરુદ્ધ ગમે તેટલું પ્રચારકાર્ય થશે તેની તે દરકાર ન કરતાં એ આગળ ધપશે.
કેળવણીમાં મગજને કેળવનાર સર્વાં માબતેને તે સમાવેશ કરે છે. એ પ્રત્યેક બાલક–બાલિકાને સામાન્ય શિક્ષણ તે। સવ્યાપી ફરજિયાત કરવામાં માનશે. અત્યારે જે વિષયા મેટ્રીકયુલેશન સુધીમાં શીખવાય છે તેમાં રાષ્ટ્રીય દૃષ્ટિએ ચેાગ્ય ફેરફાર કરી માતૃભાષા દ્વારા વિચારશક્તિ બરાબર જામે અને પ્રગતિ થાય તેને માટે તે પ્રયત્ન કરશે. શિક્ષણને ઉતારી પાડવા પદાધિપતિએ અને સ્થાયી હકવાળા ગૃહસ્થા અવારનવાર પ્રયત્ન કરશે એને નવયુગ હસી કાઢશે અને તે પ્રયત્નાને હતવી કરી પાછા પાડશે,
અને સામાન્ય શિક્ષણ પછી વિશિષ્ટ શિક્ષણ પ્રત્યેક માણસે લેવું જોઇએ એને તે આગ્રહ કરશે અને તેનાં સાધના તે ચેાજશે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૫ મું
જેને વકીલ, દાક્તર કે ઈજનેર થવું હોય તેને તે ધંધા માટે તૈયાર થવા તે પ્રેરણા કરશે, યોજના કરશે, સાધન તૈયાર કરી આપશે. પદાર્થવિજ્ઞાન, ગૃહવિદ્યા, યંત્રવિદ્યા, કળા, કૌશલ્ય, જ્યોતિષ, પ્રાચીન શોધખોળ, ઇતિહાસ, ભૂગોળ, સાહિત્ય, કાવ્ય, રસશાસ્ત્ર, આયુર્વેદ, આદિ અનેક ખાસ વિષયમાં રસ લેનારને તે માટેની જરૂરી જોગવાઈ નવયુગ કરી આપશે.
એ વિદ્યાર્થીમંદિરે જશે કે ચલાવશે અને તેમાં રાષ્ટ્રીય ભાવનાની ખૂબ પોષણ કરશે. એના પ્રત્યેક વિદ્યાર્થીને એ સાચો ધર્મસેવક દેશસેવક અને સમાજસેવક રહેતાં શીખવશે. એનામાં દિગંબર સ્થાનકવાસી કે મૂર્તિપૂજકના ભેદ નહિ દેખાય. એ સર્વત્ર અંશ સત્ય, આશા અને દૃષ્ટિબિંદુઓ મધ્યસ્થ નજરે ઝનૂન કે દેષ વગર જોઈ જાણી સમજી વ્યવહારમાં મૂકી શકશે અને જૈન વિદ્યાર્થીગૃહે એ કોમી સંસ્થા નથી પણ રાષ્ટ્રનાં જરૂરી અંગે છે અને તેમાં રહેનાર રાષ્ટ્રભાવનાના કેંદ્ર બની શકે છે અને એ સાક્ષાત્કાર કરાવશે. એવી સંસ્થાઓમાં દિગંબર શ્વેતાંબર બન્નેનાં મંદિરે પડખોપડખ રહેશે અને સ્થાનકવાસી ભાઈઓ માટે સામાયિકશાળા પુસ્તકાલય સાથે તે જ સંસ્થામાં રચાશે અને ત્યાં સર્વ જૈને બંધુભાવે મળી સમયધર્મની ચર્ચા કરશે અને પોતપિતાની માન્યતા વિચારવિનિમય દ્વારા પૃથક્કરણ કરી એકબીજાની સન્મુખ આવશે.
એ વિદ્યાર્થીગૃહે શું કરશે? એવાં વિદ્યાર્થીગૃહો વળી વિદ્યાનાં કંકો બનશે. ત્યાં સરસ્વતી દેવી સાક્ષાત પધારશે. ત્યાં જૈન ધર્મની શોધખોળ ચાલશે. અનેક મહાપુરુષોનાં ચરિત્ર ત્યાંથી પ્રગટ થશે. અતિ મહાન સિદ્ધાંતને વારસો જૈનદર્શને આવે છે તેને ગ્ય સ્થાન
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
નવયુગને જૈન
અંદર અંદરની ઝુંબેશ અને વિશ્વદષ્ટિની પામરતાથી સમાજમાં મળી શક્યું નથી તેને એ નવયુગની પરિભાષામાં અનેક રીતે બતાવી જૈન ધર્મના મહાન સંદેશાઓને એ જગવ્યાપી કરશે. એ સંસ્થાઓ શિલાલેખ, તામ્રપત્રો, સિક્કાઓ અને બીજી અનેક પૂર્વ કાલીન વિભૂતિઓને બહાર લાવી તેમને યોગ્ય સ્થાન અપાવવાનું મહાન કાર્ય કરશે. જૈનદર્શન જે અત્યારે અપ્રસિદ્ધિ અને અંધકારમાં વ્યાપ્ત થયેલ છે તેને તે દુનિયાને ખોળે બેસાડશે અને બુદ્ધના નામ જેટલું જ શ્રી મહાવીર પરમાત્માનું નામ એ ઘરગથ્થુ બનાવી દેશે. એ નય નિક્ષેપ સપ્તભંગી અને જ્ઞાનના સ્વરૂપને વર્તમાન તર્કશાસ્ત્રની ભવ્ય કોટિમાંથી પસાર કરી એમાંથી દુનિયાએ ઘણું જાણવા સમજવા જેવું છે એ વ્યવહારુ ભાષામાં રજુ કરવાનાં કંકો અનેક પ્રકારે બનાવશે. રાષ્ટ્રભાવનાને વિરોધ ન આવે, વિશ્વદૃષ્ટિ સતેજ થાય અને જૈન ધર્મ એ વિશ્વ ધર્મ છે તે વાત એવી સુંદર રીતે રજુ કરી શકશે કે દુનિયા આશ્ચર્યચકિત થઈ એ વાતને સમજશે. અનેકાંતદર્શનમાં અસ્પષ્ટતા નથી, વિરોધ નથી, અપ્રમેયત્વ કે નિર્ણયની અશક્તિ નથી, પણ એ જ વસ્તુસ્થિતિ છે એ જ્યારે રજુ કરવામાં આવશે અને દષ્ટાંત દલીલ અને કેટિથી સાદર કરવામાં આવશે ત્યારે દુનિયામાં અહિંસાને શાંતિને, પ્રેમને વરસાદ વરસશે. આ સર્વ કાર્ય વિદ્યાથીગૃહો રાષ્ટ્રને અવિરેધપણે કોમીય ભાવના જગાડ્યા વિના માત્ર જગતહિતની દૃષ્ટિએ વ્યવહારુ કરી આપશે.
કેળવણુ કેમ આપવી, શા માટે આપવી, વર્તમાન ઘટનામાં ક્યા ફેરફાર કરવા યોગ્ય છે, તે સર્વ પ્રકનોનો વિકાસ આ વિદ્યાર્થીગૃહ વિચાર ધારા અને તેને લાભ લેનારાના અનુપમ જીવંત દષ્ટાંતથી આપશે અને જગત તેને વધાવી લેશે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૫ મું
પy
અને આવાં વિદ્યાર્થીગૃહો ધાર્મિક શિક્ષણ રસપ્રદ રીતે ઐચ્છિક પદ્ધતિઓ અને વગર ગોખણપટ્ટીએ તદ્દન અભિનવ પદ્ધતિએ
છ મહાન દાર્શનિકને ઉત્પન્ન કરશે. ફતેહમંદ ધાર્મિક શિક્ષણની તદ્દન નવી પ્રણાલિકા યોજી એને અમલ કરશે અને જ્ઞાનપૂર્વક શ્રદ્ધાવાળા વિશિષ્ટ જૈનોને મેટો સમૂહ ઉત્પન્ન કરશે.
કોઈ પણ પ્રકારના કેળવણીના ક્ષેત્રને એ તિરસ્કારશે નહિ, એ નવી દલીલ કે શંકા સ્થાનોથી ગભરાશે નહિ અને જ્ઞાન એ દીવ છે, જ્ઞાન એ પ્રકાશ છે, જ્ઞાન એ અમૂલ્ય રત્ન છે, જ્ઞાન એ મોક્ષમાર્ગનું અપ્રતિહત ઠાર છે – એ વાતને આ વિદ્યાથીગૃહ સાબિત કરશે, સિદ્ધ કરશે, વ્યવહારૂરૂપે સમાજ સમક્ષ પ્રેમભાવે ધરશે.
આવી સંસ્થા પૈકી કેટલીક અભ્યાસ સંસ્થાઓ પણ થશે અને કેટલીક વિદ્યાર્થીનાં આશ્રમસ્થાન હઈ માત્ર વાસગ્રહ તરીકે રહેશે, છતાં ત્યાં સચ્ચારિત્રની ખીલવણીનાં સાધનો અને વાતાવરણ ખૂબ જામશે, જૈનના સંદેશા દુનિયાને પહોંચાડવાનાં તે કેન્દ્રો બનશે અને પ્રત્યેક ગૃહમાં અવૉચીન પદ્ધતિએ તદ્દન નૂતનરીયા ધાર્મિક શિક્ષણ આપવામાં આવશે અને આખું જૈન વાતાવરણ રાષ્ટ્રહિતની નજરે યોજાશે. એ સંસ્થાઓ દુનિયાને મંત્રી અને પ્રેમના સંદેશા પહોંચાડશે અને નવયુગની સંહિતાઓ રચશે. એ એક ભારે ખૂબી એ નીપજાવી કમાલ કરશે કે મૂળ સિદ્ધાન્તના અવિરોધપણે આખી શાસનપદ્ધતિમાં મહા પરિવર્તન નીપજાવશે અને તેના સંદેશાઓ જૈન દુનિયા આતુરતાથી તપાસશે અને પ્રેમભાવે સ્વીકારશે. આવી સંસ્થાઓને ભીખ માગવી નહિ પડે, ઊલટું તેઓ પાસે એટલી બક્ષીસો અને રકમ આવશે કે તેમને ના કહેવાને સમય આવી લાગશે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
એના સંચાલકે કેવા હશે? આવી સંસ્થાના સંચાલકે માત્ર કેળવાયલા જ રહેશે. એ સેવાભાવે સંચાલકનું સ્થાન લેશે. એ કેળવણીની પ્રત્યેક દિશાનો અભ્યાસ કરશે. એ કેળવણીનું શાસ્ત્ર વિજ્ઞાન તરીકે કેમ ખીલવાય તેને માટે અહોનિશ ચિંતા કરશે. ધનિક વર્ગમાંથી જે કેળવણીનું શાસ્ત્ર સમજતા હશે તે પણ એવી જ રીતે સંચાલક પદે આવશે.
આવાં વિદ્યાર્થીગૃહોના નિયામક ખૂબ સેવાભાવી રહેશે. એને વિદ્યાર્થીવર્ગ તરફ વાત્સલ્ય રહેશે. એ પ્રેમપૂર્વક સર્વ વ્યવસ્થા કરશે. વિદ્યાર્થી સાથે એને પિતાપુત્રને સંબંધ રહેશે. એના તરફ વિદ્યાર્થીવર્ગની મમતા અને માન રહેશે. તે સેવાભાવી આત્મા ગૃહસ્થ કરતાં વધારે પૂજ્યભાવ ઉત્પન્ન કરશે. એ મધ્યમ કક્ષામાં પિતાનું સ્થાન લેશે. એ મધ્યમ કક્ષા કેવી થશે તે આગળ જતાં સાધુસંસ્થાની વિચારણાને અંગે આવશે. આ વિદ્યાર્થીગૃહો આ રીતે આવતા યુગમાં ખૂબ અગત્યનું સ્થાન બજાવશે.
એવી સંસ્થામાં સર્વ વર્ગના બાળકો આવશે. ત્યાં ધનવાન ગરીબનો ભેદ ટળી જશે. સમાનભાવે ઉછરેલા બાળકે એ જ સમાનભાવ પોતાના જીવનમાં ઉતારશે. નવયુગના ઉત્સાહ, વૈર્ય અને દીર્ધદર્શિતાના વાતાવરણમાં ઉછરી યુગધર્મની વિભૂતિથી વિભૂષિત થઈ એ નવીન વર્ગ નવયુગને આદર્શ જૈન બનશે. એનામાં ધર્મભાવના ઝળહળશે, એને ત્યાગ સેવાભાવનું રૂપ લેશે, એની શાંતિ શમનું લક્ષણ બતાવશે, એનો વ્યવહાર એને અનાસક્ત રાખશે અને એને જૈનધર્મ તરફને આદર્શ પ્રેમ વિવેકીને ખૂબ આનંદ આપશે. નવયુગના જૈનના જે અનેક પ્રસંગે અત્રે બતાવવા પ્રયત્ન થયો છે તે આ સંસ્થામાંથી નીકળેલા વિદ્યાર્થીઓમાં પ્રથમ આકાર લેશે અને પછી તેની આજુબાજુ વિસ્તાર થશે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૫ મું
એ સંસ્થાના આત્મત્યાગી નિયામક આદર્શ રૂપ થશે અને તે કાર્ય માટે સેવાભાવે કામ કરનારા અનેક નરવીરે નીકળી આવશે અને તેઓ ઉપર જણાવ્યું તેમ મધ્યમ કક્ષાના વિભાગમાં ઉચ્ચ સ્થાન લેશે. તેમના કાર્યમાં મદદ કરનાર, અભ્યાસ કરાવનાર, સ્વચ્છતા રખાવનાર, વિશુદ્ધ વાતાવરણ રખાવનાર અનેક અનેક વિષયોના નિષ્ણાત પૃથફ પૃથફ કાર્યવાહકો તેમની સાથે મદદગારરૂપે જોડાશે અને આ રીતે એક અભિનવ તંત્ર સબળ લક્ષ્યવેધી અને સેવાભાવને સર્વસ્વ માનનાર ઊભું થશે જેની સરખામણી કરવા ચોગ્ય અત્યારે કોઈ સંસ્થા કે વ્યક્તિ નથી.
આવાં હો ધીમે ધીમે કેળવણું આપનાર સંસ્થાનું રૂપ પણ લેશે, અનેક સંસ્થાઓ મળીને વિશ્વવિદ્યાલય પણ બનાવશે અને શાંતિથી કાર્યસાધક થઈ કેળવણીના પ્રશ્નનો નિકાલ કરશે. એના નિર્ણમાં સંકુચિત વૃત્તિને સ્થાન નહિ હોય.
કેળવણુ કેવા પ્રકારની આપવામાં આવશે તે આગળ વિચારવાનું છે, પણ એક મુદ્દો ખાસ આગળ કરવામાં આવશે કે જ્ઞાનના માર્ગમાં કોઈ પણ પ્રકારને અંતરાય કે ઉપઘાત ન થવો જોઈએ. એ આખા કેળવણીના પ્રશ્નને આગળ છણશે ત્યારે એના જુદા જુદા આવિર્ભાવો દેખાઈ આવશે.
નવયુગના જૈનના ધર્મ સંબંધી વિચારે કેવા પ્રકારના થશે એ જાણવાની સર્વથી વધારે ઈચ્છા–જિજ્ઞાસા થાય તે સ્વાભાવિક છે. તેથી આપણે ધર્મક્ષેત્રને પ્રથમ હાથ ધરીએ. આ ધર્મક્ષેત્રની વિચારણા કરતાં નવયુગનાં કેટલાંક મુખ્ય લક્ષણ બરાબર જણાઈ આવશે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૬ ઠું.
ચરણકરણનુયોગ નવયુગને એમ લાગશે કે છેલ્લા થોડા સૈકાઓથી અત્યાર સુધી ધર્મ શબ્દની વ્યાખ્યા ખૂબ સંકેચાઈ ગઈ છે. એને એમ લાગશે કે જે ધર્મ નય–દષ્ટિબિન્દુએના સિદ્ધાનત રજૂ કરી શકે, જેણે ન્યાયને એના અપૂર્વ સ્વરૂપમાં બતાવ્યું, જેનો પ્રમાણુવાદ અકાદ્ય ગણાય, જેણે જ્ઞાનને અદ્ભુત પદ આપ્યું, જેણે ઊંચામાં ઊંચી દશામાં પણ જ્ઞાનને આત્મા બતાવ્યો, જેણે કર્મ નિગાદ નિક્ષેપને અતિ ઉચ્ચ રીતે વર્ણવ્યાં, જેણે વિશ્વવ્યવસ્થાને અનાદિ હોવા છતાં પરિય સ્વરૂપ આપ્યું, જેણે આત્માની અનંત શક્તિ બતાવી, જેણે બુદ્ધિગ્રાહ્ય વિકાસમાગ સમજાવ્યું અને જેણે જગવંદ્ય યતિમાર્ગ અને શ્રાદ્ધમાર્ગની પ્રરૂપણા કરી, જેના ભગવાનના સમવસરણમાં આસ્તિક-નાસ્તિક, ભક્ત-વિધી, સેવક–સેવ્ય, ચક્રવર્તી અને ભિક્ષુક, બ્રાહ્મણ અને વૈશ્ય, ક્ષત્રિય અને શુદ્ધ પાષાણ, જેને આખો માર્ગ અકકલથી સમજાય તેવ, વિવેકથી ગળે ઉતરે તે, બાહ્યશુદ્ધિ અને અંતરશુદ્ધિને સરખું સ્થાન આપનાર–તેની છેલ્લાં થોડા સૈકાઓમાં શી સ્થિતિ કરવામાં આવી છે? એ ધર્મને મૂળ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૬ હું
૨૯
સ્વરૂપે આત્મધર્મ સમજવાને બદલે જાણે અમુક ક્રિયા કરનાર ધર્મને અનુસરનારા હોય તેવું સ્વરૂપ અપાઈ ગયું. એ આત્મધર્મને બદલે કુળધર્મ થઈ ગયો. જે ધર્મમાં વ્યક્તિગત આત્માને મોક્ષ જવાની યોગ્યતા હતી, જ્યાં બ્રાહ્મણ, શક કે ગમે તે જાતિની વ્યક્તિ શાંતિ મેળવી આત્મધર્મને અજવાળતી, ત્યાં આ બધા જ્ઞાતિના ભેદ, ક્રિયાની મુખ્યતા, ધામધૂમ, જમણવાર અને ધમાલ ક્યાંથી દાખલ થઈ ગયાં? આવા આવા અનેક પ્રશ્નો તેના મગજમાં ઉઠશે.
ક્ષીરનીરને વિવેક એટલે એ ક્ષીરનીરને વિવેક કરવા માંડશે. એને એટલી કેળવણી મળી ચૂકી હશે કે એ પિતાને સ્વતંત્ર અભિપ્રાય ગ્રંથ વાંચીને બાંધી શકશે અને ઈતિહાસ દ્વારા સર્વ ગૂંચવણો કયાંથી ઊભી થઈ અને કોણે ઊભી કરી એની એ સૂક્ષ્મ શોધ કરશે અને શુદ્ધ માર્ગ–મૂળ માર્ગ–સનાતન માર્ગ કયે છે તેનો એ વિવેકપૂર્વક વિચાર કરવા સારૂ શોધખોળ કરશે.
એને શોધખોળનાં સાધને પ્રાપ્ત થશે. નહિ પ્રાપ્ત થઈ શક્યા હોય તેવાં સાધનો મેળવવા એ પ્રયત્ન કરશે. મોટી સંખ્યાના વિધાને સનાતન માર્ગ અને વચ્ચેના વખતમાં પેસી ગયેલા રિવાજેની શોધખોળ પ્રેમભાવે શેધકદ્રષ્ટિએ જિજ્ઞાસાબળે કરશે. ,
આ મૂળ માર્ગની શોધમાં એ અનેક લેખ વગેરે સાધનને ઉપયોગ કરશે, પણ એનો મુખ્ય આધાર મૂળ ગ્રંથ ઉપર રહેશે. પ્રભુએ કહેલી અને ગણધરોએ ગૂંથેલી તથા ત્યાર પછીના પ્રભાવશાળી પુરુષોએ સંગ્રહી રાખેલી વિશિષ્ટ વાણી કાઈથી વાંચી શકાય નહિ એ વાત તેને ગળે નહિ ઊતરે. જૈન ધર્મના મૂળ સિદ્ધાંત એના અસલ સ્વરૂપમાં જમાનાની અસર વગર સનાતન સ્વરૂપે
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
,
,
,
ત્યાંથી જ મળી શકે એવો એને દઢ નિર્ણય રહેશે. એની ટીકાઓ વગેરે ઉપર યુગની અસરે ક્યાં ક્યાં થઈ છે તે એ બરાબર જોઈ શકશે. એ દષ્ટિવાદ કે ચૌદ પૂર્વ ભૂલાઈ ગયા તે માટે દિલગીર થશે, પણ પૂર્વ કાળની પરા વિદ્યાને એ મૂળ સ્વરૂપે નિહાળવા અખ્ખલિત પ્રયાસ કરી વિશ્વને ચકિત કરે એવાં રહસ્ય નીતારી કાઢશે.
અત્યાર સુધી પ્રસિદ્ધ થયેલાં આગમોને, એના સંબંધમાં યુરેપના સ્કેલની શોધળોને, અપ્રસિદ્ધ રહસ્ય ગ્રંથને, ચરિત્રોને એ ખૂબ ઉથલાવશે અને પ્રત્યેક વિષય પર નવીન પ્રકાશ પાડશે.
એને ખરે રસ અનેકાંતવાદને એના યથાર્થ સ્વરૂપે રજૂ કરવામાં રહેશે. એ ન્યાયની ઝીણું કટિઓમાં ઝીણવટથી ઉતરશે અને દુનિયાને શાંતિ અહિંસા અને ખરા સ્વરાજ્ય – આત્મરાજ્યના ઝરણાં ભરી ભરીને પાશે.
એને દેખાશે કે વચ્ચેના વખતમાં જૈન જનતા ખૂબ અંધકારમાં ઉતરી ગઈ છે. એને લાગશે કે ક્રિયા માર્ગ ઉપર અણઘટતો વધારે પડતે ભાર મૂકાય છે. ક્રિયાનું ઉપયોગીપણું એ જરૂર સ્વીકારશે પણ ક્રિયાને એ સાધનરૂપ છે એમ સમજશે અને એને જૈન દર્શનની ઇતિ કર્તવ્યતાની કક્ષામાં કદી નહિ મૂકે. સાધનધિર્મોને એ યથાસ્થિત સ્થાન આપશે, પણ માર્ગભેદ એને ગૂંચવી નહિ દે. એ માર્ગભેદના મતભેદને વધારે પડતું સ્થાન નહિ આપે અને તેમ કરવું તે જ જૈનના મૂળ સિદ્ધાંતને અનુરૂપ છે એમ બતાવવા તે અનેક આધારે રજૂ કરશે. અત્યારે અમુક તિથિએ અમુક પદાર્થ– લીલી વનસ્પતિ વગેરે ન ખાનાર કે જિનપૂજા કરનાર કે રાત્રિભોજન ન કરનાર અથવા કંદમૂળ ન ખાનાર – મુખ્યતયા આ ચાર નિયમ જાળવનાર જૈન છે અને એમ ન કરનાર જૈન
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૬ હું
wwwwwwwwwww
નથી એવી વ્યાખ્યા એને માન્ય નહિ થાય. એ ત્યાગધર્મને ખૂબ પિષણ આપશે. બને તેટલે ત્યાગ કરવો એ જૈન ધર્મનું પરમ રહસ્ય છે એમ તે બતાવશે. એને આ મૂળ માર્ગ જોતાં ઐતિહાસિક નજરે લાગશે કે જૈન ધર્મના નીતિવિભાગનું આખું ચણતર અહિંસા, સંયમ અને તપ પર થયેલું છે. એને અહિંસાની ખૂબ તાલાવેલી લાગશે. એને જે હાસ્યાસ્પદ રૂપ અપાય છે તેને બદલે એ વૈજ્ઞાનિક રૂપ આપશે. સંયમને ઉચ્ચ આસને બેસાડશે અને તપનાં ગુણ ગાશે, પણ એ જૈન ધર્મનું સર્વસ્વ છે એમ એ કદી નહિ માને. એના તરફ પૂર્ણ પ્રેમ રાખી એને જીવવા એ પ્રયત્ન કરશે, પણ એનું મુખ્ય લક્ષ દ્રવ્યાનુયોગ તરફ રહેશે. એ જૈન ધર્મના પ્રત્યેક નિયમને અભ્યાસ અને વર્તન કરશે. એને પ્રત્યેક નિયમનું પૃથક્કરણ કરતાં આવડશે. એ લાભાલાભની તુલના કરશે. એ દેશકાળના સને વ્યવહારુ રીતે લાગુ પાડશે અને એ એમાં અટવાઈ નહિ જાય.
આ દેશકાળના સૂત્રને જરા ખુલાસાની જરૂર છે. એને જૈનદર્શનના ચરણકરણનો અભ્યાસ કરતાં જણાશે કે વિધિ કે નિષેધને જૈન દર્શનમાં સ્થાન નથી. એકાંતની જ જ્યાં પોષણ ન હોય ત્યાં અમુક આમ જ કરવું જોઈએ કે અમુક આમ ન જ કરવું જોઈએ એવો નિશ્ચય ન હોઈ શકે. એને શાસ્ત્રમાં માલૂમ પડશે કે પ્રત્યેક ક્રિયા કરતાં પહેલાં લાભાલાભની તુલના કરવાની હોય છે. જે કાર્યમાં લાભ વિશેષ અને હાનિ એછી તે વ્યક્તિગત દષ્ટિએ તેને કરવા યોગ્ય. આ એક મુદ્દાને ચરણકરણને સિદ્ધાંત.
દેશકાળની નજરથી વિવેક બીજે સિદ્ધાન્ત દેશકાળને અનુસરી નિર્ણય કરે. એ બાબતની પરવાનગી એની નજરે જૈનદર્શન આપે છે એમ તે
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
માનશે. એ દરેક વસ્તુને એનું યથાયોગ્ય સ્થાન આપશે. કોઈ વાત નહિ બેસે તો તે ચર્ચા કરશે. દાખલા તરીકે એને લાગશે કે માર્ગોનુસારીના છઠ્ઠા ગુણમાં કહ્યું છે કે તે (જૈન) કોઈનો અવર્ણવાદ ન બોલે, રાજાદિકને ખાસ કરીને.” છતાં એને એમ લાગશે કે પિતાનામાં તાકાત, આવડત અને અભ્યાસ હોય તે રાજાને એના યથાસ્વરૂપમાં બતાવવા જોઈએ. તે આને એ પોતાની ફરજ સમજશે, એ પોતાને રાષ્ટ્રધર્મ સમજશે અને રાષ્ટ્રધર્મ-સમષ્ટિહિતને ધર્મ સાથે કદી વિરોધ હોઈ શકે નહિ. તેથી એ પ્રસંગ જોઈ આખી રાજાની સંસ્થાને તોડી પાડવા પ્રયત્ન કરશે અને છતાં તેમ કરતાં એ જૈનધર્મના નિયમને તોડે છે એમ તે માનશે નહિ. એ જ ગુણ પૈકી ૨૨મા અદેશ અને અકાળ અને તજવાની બાબત બતાવેલી હોવાથી તેને મગજનું સમાધાન થઈ જશે.
તેવી જ રીતે બહાર નીકળવાની અનેક દરવાજાવાળા ઘરને કદાચ એ તછ નહિ દે, તો પણ એ સમજશે કે અમુક સમય એવો હતો કે ઘરને વિશેષ બારીબારણાં રાખવાં એ જાનમાલને અગવડમાં મૂકવા જેવું ધારવામાં આવ્યું હોય; અત્યારના આરોગ્યના નિયમ પ્રમાણે બારીબારણું વધારે રાખવામાં આવે છે તેથી જૈન મટી જવાશે એવું તેને કદી લાગશે નહિ અને તેમ તે માનશે નહિ. મુસલમાની રાજ્ય વખતની અવ્યવસ્થાના નિયમે આ કાળમાં આવી બાબતમાં લાગુ ન પડે એમ તે માનશે.
એનામાં એટલે વિવેક આવશે ને તે માનશે કે ઈદ્રિયદમન, અતિથિપૂજન, ગુણપક્ષપાતીત્વ આદિ નિયમ સર્વ કાળમાં લાગે તેવા છે જ્યારે અમુક નિયમો અમુક યુગને માટે જ લાગે તેવા હેય છે. યુગે યુગે સંહિતા બદલાય છે. જૈન દષ્ટિએ યુગે યુગે સમાચારી બરાબર બદલી છે એમ તે ઈતિહાસથી જોઈ શકશે
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૬ હું
અને દેશકાળ–સમયધર્મ એ જૈન ધર્મનું આવશ્યક અંગ છે એમ તે સમજશે. એટલું જ નહિ પણ એમ ન સમજનાર જૈન ધર્મના સામાન્ય મુદ્દાને કે રહસ્યને સમજી શક્યા નથી એમ તેને લાગશે. એનામાં વળી વિશેષ વિવેક એટલે આવશે કે ચર્ચા કરી સમજવા પ્રયત્ન કરશે, દેશકાળના નિયમને લાભાલાભની તુલનાને કોટિ ઉપર ચઢાવશે અને પોતાને અભિપ્રાય ફેરવવા આતુર રહેશે.
ચરણકરણની સ્વતંત્રતા ટૂંકામાં કહીએ તે ચરણકરણ – ચારિત્ર અને ક્રિયામાં એ સર્વને છૂટછાટ આપવા ઉઘુક્ત રહેશે અને છતાં તે સ્વચ્છંદતાને કદિ નહિ સ્વીકારે. જ્યાં સુધી બને ત્યાં સુધી સનાતન માર્ગના સિદ્ધ માર્ગોને અનુસરવા એ આગ્રહ રાખશે, પણ કોઈને વિચારપૂર્વક અન્ય માર્ગે પિતાની સિદ્ધિ સાધતા તે જોશે તે પણ તેથી સાધનધર્મના સંબંધમાં તેની સાથે તે વિરોધ નહિ કરે અથવા તેને ઉખેડી ફેંકી દેવાને અર્જનમાર્ગ કદી અખત્યાર નહિ કરે.
એ મુખ્ય આધાર દષ્ટિબિંદુ ઉપર જ રાખશે. દાખલા તરીકે એ લજજાળુપણાના ગુણોમાં જરૂર માનશે, પણ બેરી માંદી હોય, દાક્તરને બોલાવવાની જરૂર હોય છતાં માબાપ બેઠા એ કામ તેનાથી થાય નહિ એવી લજજામાં તે નહિ માને. એ પાપથી લજ્જા પામશે, પણ એના બાપદાદાના લજજા સંબંધીના ખ્યાલો અને તેના ખ્યાલમાં જમીન આસમાન જેટલો તફાવત પડી જશે અને છતાં તે જૈન મટી જાય છે એવું તેને લાગશે નહિ અને કોઈ તેને તેમ મનાવવા પ્રયત્ન કરે છે તે વાત ઉપર તે વિચાર જરૂર કરશે, પણ અમુક સ્થાનેથી આવે છે માટે તે આંખે મીંચીને સ્વીકારી લેશે નહિ. દરેક બાબતમાં તે મૂળ આશય
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
નવયુગનો જૈન
સમય તે મા લાગશે
અને વમાન દેશકાળને બરાબર તેણે અને પિછાની તે અનુસાર પેાતાનું વન તેની નજરે ધ ત્યાં ગાવશે.
એ પ્રત્યેક ગુણાની પરસ્પર અસર કેવી થાય છે તેની ખૂબ ચર્ચા કરશે. લજ્જાવાનને દયાળુ રહેવું હાય, દીદીને અધિકારી વર્ગની ઉચ્છંખલતા ઉઘાડી પાડવી હોય, સૌમ્ય માણ્ડ રાજકારણમાં ભાગ લે ત્યાં રાષ્ટ્રહિત જાળવવામાં કેવા પ્રકારનો શાંત રાખવી જોઇએ. વગેરે આખા નવીન વિચારણામા ઊભે કરી એ પ્રાચીન બાબતેને એના વર્તમાન આકારમાં બરાબર ગાઠવશે. ટ્રકામાં કહીએ તો વનના ગુણાને એ તદ્દન નવીન આકાર આપશે અથવા જૈન પિરભાષામાં કહીએ તો મૂળ બાબતાને અનુરૂપ એ આખી સમાચાર નવીન રૂપે ઘડશે. આમાં મૂળ મુદ્દાને વિરોધ ન આવે અને વમાન યુગમાં જૈન પ્રજા પરસ્પર અવાધે ત્રણે વ સાધી શકે એ એનું સાધ્ય અવશ્ય રહેશે, પણ પરિસ્થિતિ એટલે પલટા પામી જશે કે ઉપરચેટિયા સમજનારને એમાં ધર્મ ઉથલાઈ જતા દેખાશે,
આ તો ચારિત્રના શરૂઆતના માર્ગાનુસારીના ગુણોને અંગે વાત થઈ, એની અંદરના વિચારણાનાં સાધના અને મુદ્દાઓ ધ્યાનમાં રાખીને આગળ એ શ્રદ્ધામાર્ગમાં પણ મેટા ફેરફાર કરી બતાવશે. એ ફેરફારની દિશાઓનું નિરૂપણ આગળ થશે.
ચરણની સાથે કરણની વાત પણ અહીં કરી નાખીએ, કરણ એટલે ક્રિયા–અનુષ્ઠાન, એને અંગે નવયુગનું વલણ કેવા પ્રકારનું રહેશે તે ભારે અગત્યને સવાલ છે. ભારે અગત્યના ખરા સવાલ તા દ્રવ્યાનુયાગને છે જે તરતમાં જ છે, પણ ક્રિયાને એટલું મહત્વ અપાયું છે કે
હાથ ધરવાના
આ જમાનાના
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૬ હું માણસોને એ સવાલ વધારે ઉપયોગી લાગે તે બનવાજોગ છે. એ સવાલને પણ સાથે સાથે જ અવલંકી જઈએ.
ક્રિયા અનુષ્ઠાનની ઉપયોગીતા નવયુગ જરૂર સ્વીકારશે. એ દ્રવ્યપૂજન, આવશ્યક, પૌષધ, સામાયિક આદિ સર્વ ક્રિયાઓને યોગ્ય સ્થાન આપશે. જે અધિકારીને એમાં રસ પડે તેને તે કરવા દેશે. પણ એ ક્રિયાને સર્વસ્વ નહિ માને. બાહ્ય ક્રિયા કરે તે જ જૈન રહી શકે એવી તેની માન્યતા નહિ થાય. એ અંતર્વત્તિની સુધારણામાં વિશેષ માનશે. દ્રવ્યપૂજામાં ચાર કલાક ગાળી દુકાને જઈ ૭૨ ટકા વ્યાજ લેનારને તે પ્રભુવચનને માનનાર નહિ ગણે. એની ભાવના વધારે સક્રિય સ્વરૂપ ધારણ કરશે. ,
કર્મયોગમાં લેવાનું પ્રાધાન્ય એને કર્મવેગ સેવાનું સ્વરૂપ લેશે. એ દીન, અનાથ, દુઃખીની સેવા કરવામાં સક્રિય કર્મગ માનશે. એ માંદાની ભાવજત, પ્રસૂતિમાં પીડાતી સ્ત્રીની સુવાવડમાં માનશે. એ સુંદર આરોગ્ય ભવન, દવાખાનાઓ, વાચનાલય, અનાથાલય, ઉદ્યોગમંદિરે, વિદ્યાર્થીગૃહ, વિધવામંદિરની સેવા કરવામાં પોતાનું કર્તવ્ય સમજશે. એ પોતાનાં સુખ સગવડ કે આરોગ્યની દરકાર કર્યા વગર જનતાની સેવા બને તેટલી નિઃસ્વાર્થ દૃષ્ટિએ કરવામાં ક્રિયાયોગ સાધશે. જનતાને જ્યાં જ્યાં સેવાની જરૂર જણાય ત્યાં ત્યાં એ દોડી જશે અને ખડે પગે કાર્ય બજાવશે. એને ક્રિયામાર્ગ તદ્દન જુદું સ્વરૂપ લેશે. એ બેસી રહેવામાં, આળસુની જિંદગી ગુજારવામાં, કુથલી કરવામાં, આધાર વગરની વાત કરવામાં નહિ માને, પણ
વ્યવહારૂ વિવેકવાળી ક્રિયા કેવી રીતે કરવી તેની સમજણપૂર્વક એ પિતાનું કાર્યક્ષેત્ર શોધી લેશે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
એને ચાલુ ક્રિયા તરફ અરૂચિ કે દેવ નહિ થાય, પણ એ ક્રિયામાં જે બાહ્ય ધામધૂમ અને ખોટા ભભકા દેખાય છે તે એને રૂચશે નહિ. સાદાઈ અને એકાગ્રતાને એ ધારે ધ્યાન આપશે. પિતાના કાર્યમાંથી એને અવકાશ મળશે તો એ પૂજન આદિ જરૂર કરશે, પણ એને સેવાભાવમાં એટલી લય લાગશે કે એની સાથે વિરોધ થતો હોય ત્યારે એ સેવાભાવને પ્રાધાન્ય આપશે. - બાહ્ય ક્રિયારૂચિવાળા લેકે મોટા પાયા ઉપર વધેડા ચઢાવવામાં ધનને ડંકે વાગતે જોઈ શકે છે તે અને નહિ . એને એ બાહ્ય ધામધૂમ વર્તમાનયુગમાં બીનજરૂરી લાગશે. આખી કામ કચરાઈ જતી હોય અને એક બાજુએ મિષ્ટાન્નમાં હાજર રૂપિયા ખરચતા હોય અથવા પ્રેમી ભકત લાખ રૂપિયા ખરચી હીરાજડિત મુકુટકુંડળ ઘડાવતા હોય એમાં એને પ્રત્યક્ષ વિરોધ દેખાશે. જ્યારે દેશમાં ધનધાન્યની સમૃદ્ધ હતા, જ્યારે દૂધ વેચવું પાપમય ગણાતું હતું, જ્યારે ચાર માસની કૃષિ કે વ્યાપાર એક વર્ષની સજાવકા આપતા હતા તે વખતે એવી ધામધુમનું સ્થાન કદાચ સમજી શકાય, પણ વર્તમાન પરિસ્થિતિમાં તો રીતસરના નિહ માટે મોટો પ્રયાસ કરવો પડે છે ત્યાં એ ધામધૂમને સ્થાન જ ન હોઈ શકે એમ તે માનશે. એના ઇતિહાસના જ્ઞાનથી એ બતાવી આપશે કે હિંદના સુખી દિવસમાં પણ એ બાહ્ય ધામધૂમ ધર્મનાં મૂળને સડાવી નાખનારી નીવડી હતી એમ તત્કાલીન વિચારકા લખી ગયા છે. તેથી એ પ્રકારની ધામધૂમે જૈનોને આડે રસ્તે ઉતારી જ્ઞાનમાર્ગથી વંચિત રાખ્યા છે, એમ છતાં આ યુગમાં તો કોઈ પણ રીતે બાહ્ય ધામધૂમને સ્થાન કે અવકાશ નથી જ એમ તે ભાર મૂકીને માનશે અને તે વાતનો પ્રચાર પણ એ વગર આશંકાએ અને પરિણામની દરકાર કર્યો વગર કરશે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૬ઠ્ઠું
ટૂંકામાં કહીએ તે નવયુગને કયાગ તદ્દન જુદા આકાર લેશે. એનું ધ્યેય સેવા ઉપર રહેશે અને અન્યના ઉદ્ધારમાં એ સ્વપ્રગતિ જોશે. એની વિચારણા પેાતાના જીવનને પોતાની અનુકૂળતા પ્રમાણે અન્યને ઉપયેાગી કરવા તરફ વિશેષ થશે અને તે તેનું કા ક્ષેત્ર બનશે. એની ક્રિયા અને એનું અનુષ્ઠાનકમ સેવાના ધેારણ પર તદ્દન નવીન માર્ગે વહેશે, એ અનેક માર્ગો આગળ વિચારવામાં આવનાર છે,
૬૭
આ પ્રમાણે ચરણકરણાનુયોગ પ્રત્યે નવયુગનું વલણ શું રહેશે તે વિચાયુ. એ જૈનધર્મના ત્રણ મૂળ અંગાને કેવી રીતે પેશે તે હવે વિચારી જઈ એ.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૭ મુ અહિંસા
જૈનધર્મીનાં મૂળ અંગેા ત્રણ : અહિંસા, સંયમ અને તપ. એ ત્રણેને અંગે નવયુગનું વલણ કેવું રહેશે તે ખાસ વિચારવા જેવું છે. આખી જૈન નીતિ વિષયના પાયા આ ત્રણ મુદ્દા પર છે. પછી એમાંથી શ્રાદ્ધધર્મ, યતિમ આગળ ચાલે, ચાગના માર્ગો જોવાય, અષ્ટાંગયોગ વગેરે આવે અને વ્રત પચ્ચખ્ખાણ સા સમાવેશ થાય. ટૂંકામાં કહીએ તો જૈન આચારશાસ્ત્ર ( Ethics) ના કુલ મુદ્દો આ ત્રણ શબ્દ પર નિર્ભર રહે છે. આ ત્રણ મુદ્દા વિચારવાથી ઘણી અગત્યની ખાખતનાં વહેણ વિચારાઈ જશે.
અહિંસા
રચાશે.
નવયુગની આખી સમાજરચના અહિંસાના ધારણ ઉપર અહિંસા વ્યક્તિગત ધર્મ હોવા ઉપરાંત રાષ્ટ્રધર્મ થશે. મનુષ્ય સંહારનાં સાધના જેમ બને તેમ ઘટાડતા જવાં, વિ—— જ્ઞાનના ઉપયેગ વધ માટે ન કરતાં સંરક્ષણ માટે કરવા અને પરસ્પર વિરુદ્ધ જતાં સ્વાર્થીનાં સંધ‰ના થાય ત્યારે પતાવટથી સંવાદીથી નિકાલ લાવવાનું બંધારણ સ્વીકારાશે, મનુષ્યદયા પૂરતું
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૭’
તા પ્રાગતિક કા સમસ્ત વિશ્વ સ્વીકારશે. એ લડાઈથી કંટાળી જશે, લડાઈનાં પરિણામા લડાઈનાં વર્ષોંથી પાંચ દશ પ ́દરગણાં વર્ષ સુધી ચાલે તે પણ પૂરાં થતાં નથી અને જીતનારા પણ હારનારથી વધારે કફાડી સ્થિતિમાં આવે છે, એ જોયા પછી વિશ્વ મહાસ હારક યુદ્ઘમાં ઝ ંપલાવતાં ખૂબ વિચાર કરશે. રાષ્ટ્રભાવના વિશ્વબંધુત્વનું રૂપ લેતી જશે અને તે કાર્યને હિંદના રાષ્ટ્રવિધાતા ધાર્મિક સાથે વ્યવહારુ સ્વરૂપ આપી જશે.
૬૯
આ તે મનુષ્યના
પૂરતી અહિંસાની પણ નવયુગ એને જનાવર પશુપક્ષીની કેટિ જશે અને આરેાગ્ય સ્વચ્છતાના અભ્યાસ અને વાતાની ઉત્પત્તિનાં સ્થાને ઉપર માટી અસર કરશે.
ઉપચેાગિતા થઈ, સુધી ખરાબર લઈ વ્યવહારથી નાની
એ ખાડાં ઢાર માટે પાંજરાપાળ કરશે તેા તદ્દન નવીન ઢબે, અર્વાચીન મુદ્દાઓ ઉપરાંત અર્થશાસ્ત્રની દૃષ્ટિને પણ તેમાં સ્થાન આપશે, પાંજરાપેાળમાં આવેલ ઢાર ઉપયાગીપણામાંથી હંમેશને માટે ખાતલ થાય છે એ વાતને તે નહિ સ્વીકારે, પણ પાંજરાપાળને તદ્દન નવી ઢબે આદર્શ સંસ્થા બનાવશે. ત્યાં સેવાભાવી દાક્તરે, વેટરનરી સતે। કામ કરશે, તેમાં મોટી ડેરીઓ ખૂલ્લી કરવામાં આવશે અને અનેક અપગ અશક્ત માંદા જીવાને પેાષવામાં આવશે અને છતાં પાંજરાપોળા પેાતાના પગ ઉપર જ ઊભી રહે તેવી તે કરશે.
મનુષ્યયા માટે માંદાની માવજત, પ્રસૂતિગૃહા, દવાખાનાં, હાસ્પિટલ, આરાગ્યભવને એ નવયુગનાં મંદિશ બનશે. એમાં કામ કરી સેવા કરવી એમાં પેાતાને ધર્મ સમજશે અને એવાં ગૃહા—સ્થાના અનેક આકારમાં ખૂબ સંખ્યામાં વધશે અને ત્યાં આદર્શ અહિંસાના જીવતાં સ્વરૂપે નજરે પડશે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
એ ઉપરાંત વિચારક્ષેત્રમાં અહિંસા સક્રિય રૂપ લેશે. કાર્ટની લાગણી દુ:ખાવાય નહિ,અર્થ વગરની જાહેર ટીકા થાય નહિં, નિંદાકુથળીમાં સમય ગળાય નહિ — એવા અનેક વિચારાને સક્રિય સ્વરૂપે વ્યવહાર થશે. અહિંસાના આખા વિષયને અનેક પ્રકારે ચવામાં આવશે, સ્વયા પદયા વિચારાશે, અનુબંધ દયા અને અંતરના આશયેાનું પૃથક્કરણ કરવામાં આવશે, વિશેષ લાભાલાભની તુલના કરવામાં આવશે અને અહિંસાને એના અનેક સ્વરૂપમાં બહલાવી એ જૈનના માનીતા વારસા ફરશે અને તેને સંદેશ જૈન ગૃહેામાં જ નહિ, પણ સાČત્રિક થઈ દેશદેશ અને ગામેગામ પહેાંચશે અને તે કાર્ય કરવામાં નવયુગનેા જૈન ખૂબ રસ લેશે.
અહિંસા નવયુગમાં સ્થૂલ અને માનસિક બન્ને રૂપ લેશે. એના અવકાશ વખત જતાં વધતા જ જશે. એના ઉપર ચર્ચાએ પણ અતિ ઝીણવટથી થશે. એના પૃથક્કરણમાં સ્વરૂપયા અને અનુબંધદયાને ચેાગ્ય સ્થાન મળશે. અને એના પ્રત્યેક વિષયમાં મૂળ આશય શાસ્ત્રકારાને શે! હતા તેની શેાધખાળા જગત સન્મુખ રજૂ કરવામાં આવશે.‘ અહિંસા પરમે! ધર્માંઃ ' ક્યારના છે, કેટલેા જૂના છે એને આખા ઇતિહાસ રજૂ કરવામાં આવશે, એમાં જૈનોએ અને બૌદ્ધોએ ભજવેલા ભાગની વિગતા તારવવામાં આવશે અને બૌધધ ત્યાર પછી અમુક અંશે કેમ ફરી ગયા તેનાં કારણેા રજૂ કરવામાં આવશે. વેદમાં અસલ હિંસા નહેાતી, ક્યારથી દાખલ થઇ, શા માટે દાખલ થઈ, એને ઠેકાણે લાવવા જૈન અને બૌદ્ધદર્શને કેવા પ્રયાસ કર્યો અને ભેગા આપ્યા તે સપ્રમાણ રજૂ કરી વિનીતભાવે નમ્રતાપૂર્વક દુનિયાને ચકિત કરે તેવી પદ્ધતિએ સુંદર કાય અનેક દિશાએ અહિંસાના પ્રસાર અર્થે થશે અને પ્રાચીન સ` દનાને તે સંમત છે એમ બતાવી અહિંસાને મુખ્ય સ્થાને બેસાડવામાં આવશે.
૭૦
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૭ મું
આ સર્વ બાબતોમાં અન્યની લાગણી ન દુઃખાય તેવી પદ્ધતિ સ્વીકારવામાં આવશે. લાગણીના આઘાતને હિંસા માનવામાં આવશે. સમજાવટથી, દલીલથી, યુક્તિથી નિખાલસપણે અહિંસાની વાતને એવી વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ રજૂ કરવામાં આવશે કે અત્યારે માંસાહારી પ્રજા છે તેને માટે ભાગ સ્વયં પ્રેરણાથી માંસનો ત્યાગ કરી દેશે. અત્યારે જે વાત સ્વમ જેવી ખાલી લાગે છે તેને આવો યુગ વ્યવહારુ આકારમાં આત્મભોગ, અભ્યાસ અને સમજાવટની કુનેહથી સિદ્ધ કરી બતાવશે. અનેક પ્રયત્નોને પરિણામે અહિંસાને બહુ ઉચ્ચ સ્થાન નવયુગમાં મળશે અને તેના પ્રેરક તરીકે નવયુગના જૈનને પોતાના જીવનનું સાફલ્ય કરવાનું માન મળશે.
નવયુગ ધર્મ સંબંધી આક્ષેપક ચર્ચા કરશે નહિ. એમ કરવામાં એના અહિંસાના ધોરણને ક્ષતિ ઉપજતી લાગશે. એ પરમત સહિષ્ણુતા બરાબર ખીલવશે. છતાં એ સહિષ્ણુતા સાથે અહિંસાને વિચાર વિશ્વને પારણે બાંધવામાં તેને વિરોધ નહિ લાગે, વાંધો નહિ આવે અને તે પોતાના અહિંસક ભાવને પોષી સર્વદર્શનને યોગ્ય માન આપી અહિંસાને સર્વગ્રાહી અને ઘરગથ્થુ કરી શકશે. અહિંસાના વિષયની અનેક દિશાઓ છે, તેના મુદ્દા અત્રે ચર્ચા છે. વધારે બારીક વિગતે એ મુદ્દા પરથી કલ્પી લેવી.
મુદ્દાની વાત એ છે કે અહિંસા અત્યારે માત્ર જૈનને જ ધર્મ છે અને અલ્પાંશે અન્યને પણ ધર્મ છે એવી પરિસ્થિતિ થઈ રહી છે, તેને બદલે અહિંસા સાર્વત્રિક થતી જશે અને તે કરવાની જવા અને અમલ જૈનને હાથે થશે અને અહિંસાને પ્રસાર તે જૈન ધર્મને પ્રસાર છે એમ દુનિયા સ્વીકારશે. આ અતિ વિકટ કાર્ય નવયુગ કરશે. એ અહિંસાના સિદ્ધાંતને
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
નવયુગને જૈન ઉપાશ્રયમાં કે જેનાં ઘરમાં ગૂંગળાવી નહિ નાખે પણ એનું વ્યવહારુ સ્વરૂપે રજુ કરી દુનિયાને ગળે ઉતારશે.
અહિંસાને અંગે જૈનેના સંબંધમાં જે બેટી સમજુતી અન્યત્ર ફેલાવવામાં આવેલી છે, તેમને માંકડ ચાંચડના પિષનારા માનવામાં આવે છે, તેઓને ગંદા ગણવામાં આવે છે તે સર્વ નવયુગને જૈન દૂર કરશે. એમાં એ ભારે કુનેહ બતાવશે. સમજાવટના પ્રયોગો, સ્વચ્છતાના સિદ્ધાંત, સુઘડતાના નિયમો વગેરેને એ આરોગ્યની દષ્ટિએ એ સુંદર ઉપયોગ કરશે અને સામાન્ય બાબતોને એ નવયુગમાં એવું સુંદર રૂપ આપશે કે અત્યારે ટીકાપાત્ર થતી કોમ અને વગોવાતો ધર્મ વિવેકના ઉચ્ચ સિંહાસન પર બેસશે. અભ્યાસ, સેવાભાવ, આવડત, દક્ષતા અને ચીવટને પરિણામે અહિંસાના માનવંતા આદર્શને માનવજાતિને આદર્શ બનાવવાનું કાર્ય બહુ સરળતાથી, સફતથી અને અંતરની ઉર્મિથી કરશે અને જગત તેને યોગ્ય આકારે આનંદપૂર્વક વધાવી લેશે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮ મું
સંયમ સંયમને વિષય વધારે અગત્યનું છે. સંયમની શ્રેણીઓ બંધાશે અને અધિકારી યોગ્યતા પ્રમાણે તેમાં ભાગ લેશે.
સામાન્ય કક્ષાના માણસો – જૈને પણ માર્ગાનુસારીના ગુણોને દેશકાળ યોગ્ય ફેરફાર સાથે બહુ પ્રેમથી સ્વીકારશે. એને પ્રથમ ગુણ ન્યાયસંપન્ન વિભવનો છે, એ વાત તરફ ઘણી ઉપેક્ષા થઈ હોય એમ તેને લાગશે. જૈન નામ ધરાવનાર અપ્રમાણિકપણે ધન પેદા કરવાનો સંકલ્પ પણ ન કરે એમ નવયુગનો જૈન માનશે. પોતાનો હક્ક ન હોય તેવા ધનની લાલચને લાત મારતાં તેને આવડશે. જે ધન કમાતાં આત્મા વેચ પડતે હેય તેને તજવાની શક્તિ તેનામાં અભ્યાસથી ને વિચારણાથી આવશે. એને ખાતરી થશે કે જૈન નામ ધરાવનારથી કદી અનીતિને માર્ગે પેટ ભરાય નહિ, એને માટે વૈભવ ભોગવવાની લાલસા નહિ થાય, પણ ચાલુ ભરણપોષણ માટે પણ અન્યાયનો માર્ગ એ કદિ નહિ લે. એને એમ લાગશે કે એ ગુણ ખાસ હેવો જ જોઈએ. એ કરવામાં કાંઈ વિશેષ કરતો હોય તેવું તેને લાગશે પણ નહિ.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
તદ્દન પ્રમાણિક વ્યાપારી જોઈએ તે તે જૈન જ હોય, આછા તાલ, એાછાં માપ, એ ભાવ, નામામાં ગોટાળા, સાચાખોટા હવાલા એ જૈનની પેઢી પર ન હેાય. આવી છાપ એ જરૂર પાડશે.
७४
એ ઉપરાંત એની કૃપા, દયા, કૃતજ્ઞતા અને પરગુણ સમજવાની શક્તિ વધતી જ જશે. અને સત્ય માટે અહિંસા જેટલે જ આગ્રહ રહેશે. ભગવાન મહાવીરના શ્રાવકથી અસત્ય ખેલાય જ નહિ, અને તેનુ` પ્રમાણિકણું હાઈકોર્ટના જજના પ્રમાણિકપણાથી એછું તેા ન જ હોય, એટલું જ નહિ પણ પ્રતિષ્ઠા પણ એટલી જ હેાય. એ તે જૈન છે એ સત્ય અને પ્રમાણિકપણાના આદર્શ છે જમાવવાને નવયુગનેા આદર્શો રહેશે.
એ માટે એની એવા શબ્દ સાથે એવી પ્રતિષ્ટા
એ પાતાની બુદ્ધિનો ઉપયોગ આ પ્રાથમિક ગુણેાને અંગે જરૂર કરશે. આપણે જરા ઉપગુણાને અંગે તેનું વલણ જોઈ લઈએ એટલે આખા સંયમમાર્ગ તરફનું નવયુગનું વલણ જણાઇ આવશે.
સંયમમા તરફ નવયુગનું વલણ
ન્યાય સંપન્ન વિભવ સંબંધી ઉપર ચર્ચા આવી ગઈ. (૧) શિષ્ટાચારની પ્રશંસા તે ખૂબ કરશે, પણ આચારને અંગે એનુ મુખ્ય લક્ષ્ય અંતન તરફ વધારે રહેશે. બાહ્યાચારને એ માત્ર સાધન તરીકે ઉપયાગી ગણશે, પણ એને! મદાર અંત મ ઉપર સવિશેષ રહેશે. (૨)
૧. આ માર્ગાનુસારીના પાંત્રૌશ ગુણા છે. એની વ્યાખ્યા શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય ના યાગશાસ્ત્રમાંથી લીધી છે. ( ૧. ૪૭–૫૬ )
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮મું
૭૫
લગ્ન કોની સાથે કરવાં, ક્યારે કરવાં તે સંબંધી તેના વિચારે. ખૂબ સ્વતંત્ર રહેશે, લગ્નનું આખું પ્રકરણ આગળ વિચારવાનું છે. તે જ્ઞાતિભેદને માનશે નહિ. પ્રેમલગ્નને પસંદગીથી કરવામાં જ માનશે અને એને અંગે કૃત્રિમ બંધનમાં તે માનશે નહિ. લગ્ન સંબંધી એક સારે જે ભાગ તદ્દન બેદરકારી બતાવશે અને કૌમાર્યવ્રત–બ્રહ્મચર્ય પાળવામાં જીવનનું સાર્થક્ય માનશે. આ પ્રસંગ પર આગળ ઘણું વક્તવ્ય થવાનું છે ત્યાં તે જોઈ લેવું. (૩)
પાપભીરૂ તે ખૂબ રહેશે અને ઝીણવટથી પાપને ઓળખશે અને તેનાથી ડરીને નહિ, પણ ફરજ સમજીને તેનાથી દૂર રહેશે. (૪)
પ્રસિદ્ધ દેશાચારના સંબંધમાં એ ખૂબ છૂટ લેશે. અવ્યવસ્થિત આચારને એ માનશે નહિ. એ બાબતને એ સંયમના પેટા નીચે નહિ ગણે. એને આચારભેદ વિશેષ સ્વચ્છંદતા માટે નહિ હોય, પણ અનેક આચારે આ કાળને પ્રતિકૂળ અથવા બીનજરૂરી તેને લાગશે માટે તેના ઉપર પગ મૂકવામાં તે જરા પણ ક્ષોભ નહિ પામે. (૫)
તે કાઈના અવર્ણવાદ નહિ બોલે, પણ રાજ્ય અને અધિકારી વર્ગ સામે એ ખૂબ માથું ઊચકશે. એને રાજસત્તા માત્ર સ્વાર્થી ત્રાસ આપનારી અને સ્વતંત્રતાની વિરેધક લાગશે. રાજ્યસત્તાને તેડી ઉખેડી ફેંકી દેવા ખાતર તે અનેક પ્રકારના ભોગ આપશે અને તેમ કરવામાં તે સંયમમાર્ગની પિષણ સમજશે. અવર્ણવાદમાં જાહેર ટીકા આવી જાય છે એમ ટીકાને અર્થ વિચારતાં બેસે છે. એ નિંદાની ખાતર ટીકા નહિ કરે પણ જાહેર હિત ખાતર કરશે. (૬)
પિતાને રહેવા માટે કેવું ઘર બાંધવું અથવા પસંદ કરવું અને ત્યાં આરોગ્યના નિયમે કેવી રીતે જાળવવા તે પોતે શોધી લેશે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન એમાં હજાર વર્ષ પહેલાંની પરિસ્થિતિના વિચારે તે વિચારશે ખરે પણ તેને માર્ગદર્શક તરીકે નહિ ગણે. અહીં તે સમયધર્મને પ્રબંધ ગોઠવશે અને દેશકાળના સિદ્ધાન્તોને માન આપશે. (૭) - સદાચારી સાથે એ સંગ કરશે. એને મજા જ એવા પ્રસંગમાં આવશે. માતાપિતાની પૂજા કરનારે એ થશે. (૮)
પણ માતાપિતાની સાથે ચર્ચા કરવામાં તે વડિલનું માનભંગ નહિ માને અને પ્રમાણિક મતભેદ પડશે તે માતાપિતાને મૂકી દેશે. એનું લક્ષ્ય એનાં સંયમ, રાષ્ટ્રધર્મ અને આત્મોન્નતિનું જ રહેશે. (૯)
ઉપદ્રવવાળા સ્થાનને એ તછ નહિ દે. એ મરકી કે કેલેરા હોય ત્યાંથી નાસી નહિ જાય. રોગીની સેવા કરવી, એનાં દવાદારૂ કરવાં, એમને ફેરવવા, ઉપાડવા અથવા એમને દુઃખ ઓછું થાય તેમ કરવા તે પિતાને સર્વ પ્રકારનો ભોગ આપવામાં ઉત્કૃષ્ટ સંયમ માનશે. માંદાની માવજત માટે ઇસ્પિતાલે, આરોગ્યગૃહે એ નવયુગનાં મંદિરે થશે. એને પોતાની કેઈ નિત્યક્રિયા અને માંદાની માવજત વચ્ચે પસંદગી કરવાની હશે તે બીજી વાતને મુખ્ય સ્થાન આપશે. માંદા પાસે બેસવું, તેને ઉપદેશ આપ, તેની નિઝામણ કરવી, એવાં એવાં કાર્યમાં એ જીવન સાફલ્ય સમજશે અને તે બાબતમાં જૈન શાસ્ત્રકારને મૂળ મુદ્દો શો હોવો જોઈએ તે ભાવદયાનાં આદર્શ ચિત્રો આલેખી બતાવી આપશે. (૧૦)
નિંદનીય કાર્યમાં તે પ્રવૃત્તિ નહિ કરે. એની નિંદનીક કાર્યની વ્યાખ્યા બહુ વિશાળ થશે અને તેમાં તે બરાબર માનશે. (૧૧)
આવક પ્રમાણે ખરચ રાખવાની તે જરૂર ઈચ્છા કરશે અને બનશે ત્યાં સુધી પિતાની જરૂરિયાતને તે એટલી સાદી, ઓછી
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮ મું
૭)
અને પૂલ બનાવી દેશે કે આવકખરચના સરવાળા બાદબાકી કરવાની તેને ઘણે ભાગે જરૂર જ ઓછી રહેશે. (૧૨) - વેશને વિત્ત-ધનસંપત્તિ પ્રમાણે રાખ એમ તે નહિ માને. જેમ બને તેમ સાદાઈ વધારે રાખવી એ એનો જીવન આદર્શ થશે. એ ખાદીમાં ખૂબ માનશે, અતિ અલ્પ કપડાંથી નિર્વાહ કરશે અને સ્વચ્છતા સુઘડતા એવી જાળવશે કે એની તળાઈમાં માંકડ થાય નહિ અને વાળમાં જૂ થાય નહિ અને ઘરમાં મચ્છર થાય નહિ. એ ખાતર એ શેરીઓને સાફ કરાવશે–કરશે, પાયખાનાં સાફ રાખતાં જાતે શીખવશે અને આરોગ્યના નિયમો જાળવવાજળવાવવા પ્રયાસ કરશે. એ ગમે તેટલે ધનવાન હશે તે પણ ભારે મૂલ્યવાન કપડાં પહેરવામાં માનશે નહિ અને એ બાબતનું પ્રચારકાર્ય પણ એ ચાલુ રાખશે. સાદાઈ અને સ્વચ્છતા એના આદર્શ થશે અને ખાદીમાં એ ખાનદાની માનશે. એની દષ્ટિ વેશ ધારણ કરતી વખતે પોતાની મિલકત (વિત્ત) પર નહિ રહે, પણ દેશના આર્થિક સંયોગો અને રાષ્ટ્રમાં પિતાનું સ્થાન અને પિતાને ધર્મ શો છે તેની વિચારણા પર રહેશે. (૧૩)
બુદ્ધિના આઠ ગુણથી યુક્ત – આને ભાગ્યે જ ગુણ કહી શકાય. બુદ્ધિની તરતમાતા પિતાની શક્તિ ઉપર આધાર રાખતી નથી. બુદ્ધિવિકાસ માટે નવયુગને સવિશેષ તક મળશે અને તે તકને તે પૂરો લાભ લેશે. વિજ્ઞાનાદિ અનેક વિષયોમાં તર્કમાં– ચર્ચામાં ઝીણવટમાં ઉતારવામાં તે બુદ્ધિ શક્તિને એટલે ઉપયોગ કરશે કે અત્યારે તેની કલ્પના કરવી પણ અશક્ય છે. (૧૪)
ધર્મશ્રવણ- ધર્મનાં વ્યાખ્યાન સાંભળવા. જે વ્યાખ્યાન અર્વાચીન પદ્ધતિએ દલીલની રીતે અપાતાં હશે તે તે હજાર કામ મૂકીને સાંભળવા જશે. બાકી “મહાવીર કહેતા હવા'—જેવું
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
શુષ્ક તરજુમિયા વ્યાખ્યાન સાંભળવા જવાની તે બહુ દરકાર નહિ કરે. એને ધર્મ વિષયનાં રૂચિકર વ્યાખ્યાને તરફ સહજ પ્રેમ થશે, પણ વ્યાખ્યાતા કોણ છે તે નવયુગને જૈન જરૂર તપાસશે. ગમે તે વ્યાખ્યાન કરે તે સાંભળવું જ જોઈએ એમ તે નહિ માને. વ્યાખ્યાન કરનાર બાહ્ય ત્યાગી જ હોવા જોઈએ એમ તે નહિ માને. સુંદર વર્તનવાળા, ત્યાગરૂચિવાળા, આત્માઓજસવાળા ગૃહસ્થને પણ રાજીખુશીથી સાંભળશે, પણ તે વક્તા સુંદર દલીલ કરનાર અને પ્રચક ભાષામાં સુંદર શબ્દરચના સાથે બોલનાર હોવો જોઈએ. વક્તાનું વક્નત્વ માપવાની તેની રીત સખ્ત પણ મુદ્દાસરની, પદ્ધતિસરની અને ઉત્તેજક રહેશે.
તે માત્ર શ્રોતા થઈને નહિ અટકે. તે પોતે પણ વક્તા થશે. તેને ધર્મના પ્રાચીન વિષય શોધી એને યોગ્ય સ્થાન આપવાનું મન થશે. એ શોધખોળ કરી સનાતન સત્યોને બહાર લાવશે અને તે પર વ્યાખ્યાન પદ્ધતિસર આપશે. તે લેખક પણ થશે અને મૂળ તાત્ત્વિક વિષયોને અર્વાચીન રૂચિકર આકારમાં મૂકશે. એ કથાનુયોગને પણ ખૂબ બહલાવશે, એમાં પણ એ નવીન પદ્ધતિનું અનુકરણ કરશે. અમુક યુગમાં રાસોની જરૂરિયાત હતી ત્યારે પ્રખર વિદ્વાને એ જેમ શાસ્ત્રનાં રહસ્યો અને કથા પ્રસંગે નવલ આકારમાં કવિતા રૂપે રચ્યાં, તેમ નવયુગનો જૈન શાસ્ત્રનાં સનાતન રહસ્યને, તત્ત્વની વાતને, નીતિના નિયમને અને કથાવાર્તાઓને તદ્દન નવા આકારમાં મૂળ મુદ્દાને વિરોધ ન આવે તે રીતે મૂકશે.
એ વ્યાખ્યાનને અંગે અમુક વર્ગને જ સુવાંગ હકક હોય એમ નહિ માને. આવડતવાળા સર્વને એ હક્ક સ્વીકારશે અને તેનો અમલ થતે જોઈ એ રાજી થશે. ખાસ કરીને ભગવાનની અને ભગવાનના સમયની મૂળ હકીકત તે વાંચશે, વંચાવશે,
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮ સુ
૭૯
વિસ્તારશે, ફેલાવશે અને તેની પ્રગતિમાં વિસ્તારમાં–જાહેરાતમાં એ જૈન દર્શનની વૃદ્ધિ જોશે. એની ધમ સાંભળવાની રૂચિ પ્રબળતર રહેશે, પણ ઉપરની સર્વ શરતા સાથે તે બાબતને છેવટને તેને નિય રહેશે. (૧૫)
ત્યાર પછી અજિણ થયું હાય ત્યારે નહિ ખાવાની – ભાજન ત્યાગની વાત સેાળમા ગુણમાં આવે છે. એ તા વૈદકને વિષય છે. એવી !ખતમાં એને વૈદ્ય અથવા ડાક્ટર સલાહ આપશે તેમ તે કરશે. અજિષ્ણુ થવા છતાં ભૂખ્યા રહેવાથી નુકસાન થાય, લાંત્રણ કરવાથી વાયુનું જોર વધી જાય - એવી એને સલાહ મળે તે તે ખાય પણ ખરા. આ બાબતને ધ સાથે ખાસ સંબંધ હોય એમ તે નહિ માતે, અજ્ઞાન માણસની પેઠે ખા ખા તે નહિ જ કરે, ધની નજરે ન જોતાં એ આરેાગ્યની નજરે જોતા થશે. (૧૬)
સામાન્ય રીતે એ
પણ એ બાબત
આ સૂત્રા તે બહુ
સત્તરમેા ગુણ પણ ખાવાની બાબતને અંગે છે, ત્યાં જણાવે છે કે વખતસર અને શાંતિથી ભાજન કરવું. જમવાની નિયમિતતાથી ધણા વ્યાધિ અટકાવી શકાય છે અને જમતી વખતે શાંતિ હાય તેા ખાધેલ પદાર્થ સારી રીતે પચે છે. સારી રીતે જાણશે અને તેને અનુસરવા યત્ન કરશે, પણ નવયુગનું સંકીણ જીવન તેને નિયમિત રાખી નહિ શકે તે। તેમ કરવામાં સ્વધર્માંથી પતન થાય છે એમ તે નહિ માને, એ પેાતાનું અનેકવિધ કાર્ય જમાવવામાં ખાસ તત્પર રહેશે અને આહારવિહારના અત્રે જણાવેલા ઉપરાંત બીજા અનેક ઉપયેાગી નિયમેાને એ આરેાગ્યબુદ્ધિથી સ્વીકારશે અને પેાતાના સંયેાગા પ્રમાણે તબિયત જાળવવાની ષ્ટિએ એ અનુસરશે. આ બાબત એ ધ પ્રકરણમાં નહિ લઈ જાય. (૧૭)
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ge
નવયુગને જૈન
અઢાર ગુણ ધર્મ, અર્થ અને કામને પરસ્પર અવિરેાધપણે સાધવાની દક્ષતાનો છે. અહીં નવયુગના જૈનની બારીક અવલોકનશક્તિને ખાસ ઉપયોગ થશે. એ પિતાના મગજમાં ધર્મ, અર્થ અને કામનાં ખાતાઓ જુદાં પાડી શકશે. એ ધંધા વખતે પણ નીતિના નિયમોને વિસરી નહિ જાય. એ વ્યાખ્યાન સાંભળીને તરત જ પંચોતેર ટકા વ્યાજ લેવાને વ્યવસાય નહિ કરે. પ્રમાણિકપણે મહેનતથી ધનઉપાર્જન કરવાને તે જોડાશે, પણ ધન પાછળ જીવન અર્પણ નહિ કરી દે. એ આદર્શ પતિ થશે પણ વિષયને કીડે નહિ થાય. એ પરસ્ત્રી સાથે કામવિકારની નજરે સંબંધ નહિ કરે, પણ એ સ્ત્રીઓના સમાજમાંથી નાસી પણ નહિ જાય.
ધર્મ, અર્થ અને કામની સાધનામાં એ ખૂબ વિચારણું અને ચર્ચા કરશે. ગૃહસ્થજીવનમાં ધર્મ પુરુષાર્થ સાધવાની શક્યતા એ બતાવશે અને છતાં ત્યાગીના ઉત્કૃષ્ટ જીવન તરફ એનો રાગ વિધાયક રહેશે. ગૃહસ્થ વ્યાપાર કરે ત્યારે નિરવઘ ધંધો સ્વીકારી ધર્મ સન્મુખ રહી શકે છે એ તે જરૂર બતાવી આપશે. એને સર્વ ત્યાગ તરફ બહુ આકર્ષણ રહેશે અને છતાં ગૃહસ્થ ધર્મ પણ બીજે નંબરે ઉત્કૃષ્ટ સાધન છે એ તે જોઈ જાણી બતાવી શકશે અને જીવી પણ શકશે. ગૃહસ્થ પિતાના સત્કાર્ય દ્વારા સમાજોપયેગી અનેક કાર્ય કરી શકે છે અને તદ્દધારા પિતાનો ઈષ્ટ માર્ગ આદરી શકે છે એની શક્યતા તે બહુ સુંદર રીતે બતાવશે. એની દક્ષતા, વિદ્વત્તા અને કુશળતા આ ગુણના અનુવ્યક્તનમાં એ બહુ આકર્ષક રીતે બતાવવા પ્રયત્ન કરશે. (૧૮) | દીન, અતિથી અને સાધુને સત્કાર. જેને કઈ સાધન ન હેય તે સખ્ત હરિફાઈને ભોગ થઈ પડેલા દીન, શરીરની નબળાઈથી અથવા હીન અંગથી અથવા ઓછી મગજશક્તિથી હતાશ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮મું
થઈ પડેલાં દુઃખી માનવે, રેગી, દમલેલ અને ખાસ કારણસર સમાજ ઉપર પડેલા સાચા દીનની સેવા કરવી, એની જરૂરિયાત પૂરી પાડવી, એને કપડાં, ઔષધ, આરોગ્યસ્થાન, રહેઠાણ આદિ પૂરાં પાડવાં એને નવયુગ ખાસ મહત્ત્વનું સ્થાન આપશે. એ સાચા દીનદુ:ખીની સેવા કરવામાં પિતાના જીવનની લહાણુ સમજશે, એને માટે પદ્ધતિસરની જનાઓ તે રચશે અને પોતાની અનુકૂળતા પ્રમાણે તેમાં તે પિતાનાં ધન, આવડત અને સેવાને ફાળો વગર સંકોચે ફરજ સમજીને આપશે.
દીન શબ્દમાં રાગી, અનાથ, નિરૂઘમી અશક્ત, અને વૃદ્ધને એ સમાવેશ કરશે. એ આળસને ઉત્તેજન આપવાના કાર્યને ગુણ નહિ માને. ખાધેલાને ખવરાવી અકરાંતિયા કરવાના કોઈ પણ કાર્યને તે સ્વીકારશે નહિ. વ્યવસ્થાસર દવાખાનાં, આરોગ્યમંદિરે, સુવાવડખાનાં, બાળાશ્રમ, અનાથાલય જવાં, બાંધવા, ચલાવવાં– એને માટે નવયુગ મોટા પાયા ઉપર રચનાઓ કરશે. એને વિશ્વદયાને ખ્યાલ એને આયવ્યયની તુલના શીખવશે અને વિશેષ લાભ ખાતર નાનાં પાપ તે (આરંભસમારંભાદિન) કરવામાં શ્રી વીરના દશ ઉપાસકોને દષ્ટાંતે સરવાળે લાભ માનશે.
એ માનસિક દીનતાને અંગે વાચનાલયે, પુસ્તકાલયો, અભ્યાસમંદિરે, વિદ્યાર્થી ગૃહ, વિદ્યામંદિરે, વિશ્વવિદ્યાલયે યોજશે અને તેને ચલાવવામાં પોતાની શક્તિ, આવડત અને અનુકૂળતાને ઉપગ કરશે. આ ઉપરાંત સ્થળ, માનસિક કે હૃદયના દીને માટે એ ભાષણો આદિ અનેક યોજનાઓ કરશે અને તેને વ્યવસ્થિત રીતે ચલાવવામાં બનતે રસ લેશે.
અતિથિની સેવા પણ એ જરૂર કરશે. પણ અતિથિની યેગ્યતા પણ સાથે બારીકીથી વિચારશે. આતિથ્યના તેના ખ્યાલ
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwww
નવયુગને જૈન ઉપર પાશ્ચાત્ય પદ્ધતિની થોડી અસર થશે, પણ તેમાં પૌવત્ય પદ્ધતિનું સંમિશ્રણ થશે.
એને સાતમીવાત્સલ્યને ખ્યાલ તદ્દન જુદા પ્રકારને થશે. અત્યારે જે પ્રકારે નવકારશી કે જમણવાર થાય છે, તેમાં જે રીતે જમનાર જમાડનાર વર્તે છે, સુંદર ચીજોનો બગાડ થાય છે, આરોગ્યના નિયમને નાશ થાય છે અને જમાડનાર આબરૂ રહેવાની ચિંતામાં રહે છે અને જમનાર ખૂટી જવાના ભયમાં રહે છે – આ પ્રકારના સ્વામીવત્સલ તદ્દન બંધ થઈ જશે. નવયુગ વર્તમાન જમણની પદ્ધતિને પૂર્વ કાળની ઉતરી આવેલી જંગલીપણાની એક અવશેષ ગણશે. નવયુગનું સાતમીવાત્સલ્ય સ્વધર્મ બંધુને સર્વ પ્રકારની સગવડ કરાવી આપવામાં, એને ધંધે લગાડવામાં, એને વ્યવહારમાં સ્થિર કરવામાં અને બંધુભાવ ખીલવવામાં સમાશે. અવારનવાર જમણુ થશે તો તે પંગતથી રીતસર જૈન નામને છાજે તેવા જમનાર જમાડનારનાં અંતરના ઉમળકા થાય તેવા થશે, પણ એના ઉપર બહુ લક્ષ્ય નહિ રહે. નાનાં જમણે ઘણા સુંદર, ધર્મપ્રેમ વધારનાર અને બહુ આકર્ષક થશે.
સાધુની સેવા એ આ ગુણને ત્રીજો વિભાગ છે, સાધુ કને કહેવા તે નવયુગ ખૂબ વિચારશે. એ સંસ્થા કેવી હોવી જોઈએ તે પર ખૂબ પ્રકાશ પાડશે. માત્ર અમુક વેશ પહેરે તે સાધુ ગણાય એ વાત નવયુગ નહિ માને. ત્યાં વિલાસી, પટિયા પાડનાર દેરાધાગા કરનાર અને જડીબુટ્ટી કરનાર પ્રચ્છન્ન વૈદાના ધંધા કરનારને સ્થાન નહિ રહે. ત્યાં સમાજ પર બેજો પાડનાર ઘરબાર વગરના નિરાશ્રિતને ખાસ જ્ઞાનાદિની વિશિષ્ટતા વગર સ્થાન નહિ મળે. સાધુ સંસ્થા કેવી હોવી જોઈએ તેને અંગે નવયુગના વિચાર સંબંધી આગળ ઘણો ઉલ્લેખ થવાને છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮ સુ
એ કસેટિમાંથી પસાર થનાર તરફ અંતરના ઉમળકાપૂર્વંક નવયુગ ભક્તિ કરશે. એના વાંચન, અભ્યાસ આદિનાં સ્થાનાને ચેોજશે. એનાં અભ્યાસક્રમ નવયુગ ગેાઠવશે. એની પદવીએની નવીન રચના કરશે અને આવડત પ્રમાણે એતે વ્યાખ્યાતા, અધ્યાપક આદિ સ્થાને આપશે. વીતરાગ દશાનું સાચું સાધુત્વ દેખશે ત્યાં ભાવપૂર્વક એ સેવા કરશે, એમાં પરસ્પર ઉત્કર્ષ વધારવાની અંદરખાનેથી સમજણ જેવું કાંઈ રહેશે નહિ, નવયુગ ધનવાન ગરીબને ભેદ માન્ય કરશે નહિ. સાધુને સ વ પર સમાન દિષ્ટ હોવી જોઈએ એમ તે ઇચ્છશે અને સાધુની નવયુગની વ્યાખ્યામાં સમાનભાવના પાષણને આગ્રહ જોવામાં આવશે. અહીં સંક્ષેપમાં મુદ્દો એટલા જ છે કે સાચા સાધુને એ યાગ્ય માન આપશે અને તેની જરૂરિયાતા હેાંશથી પૂરી પાડશે. (૧૯)
અભિાનવિદ્ય એ સદાગ્રહી હૈાય. મતલબ એ સત્યાગ્રહી હાય. જે વાત સાચી લાગે તે ખાતર ભેગ આપવા—સહન કરવા તૈયાર હાય તેને સદાગ્રહી અથવા સત્યાગ્રહી કહેવામાં આવે છે.
આ સત્યાગ્રહ સંબંધી એને એટલું શિક્ષણ મળેલું હશે કે એ પોતાના સુનિશ્ચિત નિર્ણય ખાતર કષ્ટ સહન કરવા તૈયાર થશે. એ પોતાની સારી રીતે નિર્ણિત કરેલી વાતને છોડશે નહિ. એને લોકા જક્કી, જડ કે આગ્રહી કહે તેની તે દરકાર નહિ કરે. આ આગ્રહથી નિર્ણયને વળગી રહેવાનું તેનું શિક્ષણ તેને સર્વ સદાચારામાં અને ધર્મમાર્ગોમાં ઉપયોગી થઈ પડશે. નવયુગને સત્યાગ્રહ તદ્દન અનેરું રૂપ લેશે. (૨૦)
૩
ગુણપક્ષપાત-સદ્ગુણ તરફ આકર્ષીણુ—પ્રેમ અને તેનું બહુ મૂલ્ય, ગુણવાનને જોઈ નવયુગને આનંદ થશે. આમાં પક્ષપાત શબ્દ છે તે જરા કર્કશ લાગે છે. ગુરાગ, ગુણનું મૂલ્ય, ગુણતી મુઝ એવા કાઈ શબ્દ આ સ્થાને વધારે બંધબેસતા જણાય છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
-----
-
-
૮૪
નવયુગને જૈન
v
*
*
કાઈનામાં સૌજન્ય, વિવેક, ઉદારતા, મધ્યસ્થતા, દયા, સત્યવખ્તત્વ આદિ ગુણ જોઈ તેની સેવા કરવી, એ ગુણી છે એમ વિચારી પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયે એને હરકેઈ પ્રકારે ઉપયોગી થવું એ નવયુગમાં વિવેચક દષ્ટિપૂર્વક આવશે. ગુણને ઓળખવાનું તેનું ધારણ વધારે આકરું રહેશે. દુનિયાના ઉપદેશક હોવાનો દાવો કરનારને એ પ્રાકૃતજનને ત્રાજવે નહિ તળે. એનું તેલ કરવાનું ધોરણ સ્વભાવતઃ ઊંચું રહેશે અને ગુણની શોધનવૃત્તિ એની સવિશેષ થશે, દીર્ઘ થશે અને ઊંડી ઉતરનારી થશે. પણ એની સાથે એક કચવાટ થાય તેવી સ્થિતિ પણ જરૂર ઊભી થશે. એ દંભઢંગને જરા પણ માન નહિ આપે. એ એવા દંભને પક્ષપાત તે નહિ કરે, પણ એવાને ઊઘાડા પાડવાની પોતાની ફરજ સમજશે. ખાસ કરીને સમાજના આગેવાને, ઉપદેશકે કે હોદ્દેદારે બોલવામાં મેટી મોટી વાત કરનારા હશે અને વર્તનમાં શન્ય અથવા શૂન્યથી પણ નીચા હશે તે તેને તેઓ ચલાવી નહિ લે. ધર્માધ્યક્ષને હોદ્દો ભેગવનાર કામણુટુમણ કરે, વશીકરણ કરે, કાવાદાવા કરે. અનુયાયીવર્ગને અથડાવી મારવાની રમતો રમે એ નવયુગ કદી નહિ સાંખે. એટલે એ દંભી, ઢેગી, વેશધારી, કપટી અથવા ખાલી ભપકાદાને, અંતરના વળ વગરનાં ઉપર ઉપરનાં ભાષણ-વ્યાખ્યાન કરનારાને જરા પણ નભાવી નહિ લે. બાકી
જ્યાં શમ સંવેગાદિ સાચા ગુણ જશે, ખરે ત્યાગ કે ત૫ જશે, હૃદયને વૈરાગ્ય અને તેને અનુરૂપ જીવન જોશે ત્યાં એ ઝૂકી પડશે અને તેવા ગુણીની સેવા કરવામાં પિતાની જાતને ભાગ્યશાળી સમજશે. સાચા ગુણ તરફ નવયુગની વિશિષ્ટ સંસ્કારી આદરણીય વૃત્તિ રહેશે અને તે ઝળહળી આવશે. (૨૧)
અદેશ અકાળ આચારને તજનાર થશે–આ ગુણનો એ સીધો સરળ અર્થ કરશે. દેશકાળને પ્રતિકૂળ આચાર ન કરવા
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮મું
ઘટે એમ એ આ ગુણથી સમજશે. એવા બીજા તાણીખેંચેલા અર્થ તેને જૈનધર્મના રહસ્યથી ઉલટા અને જમાનાની અસરવાળા લાગશે. દાખલા તરીકે કાઈ એને પૂછે કે પેરિસ શહેરમાં સામાયિક કરવું હોય તે ખુરશી પર બેસીને થાય કે નહિ? તે તે તરત એ દેશનાં હવાપાણીને અભ્યાસ કરી તેમ કરવામાં શાસ્ત્રના મૂળ ઉદ્દેશને વાંધો આવતો નથી એમ કહેશે. સામાયિક કરવાનો મુદ્દો છે. તે અમુક સંગમાં સાધ્ય છે – અમુક જાતના આસન પર બેસવું એ વાતને એ ઉવેખી કાઢશે નહિ, પણ દેશકાળાનુસાર તેમ બને તેવું ન હોય તે સામાયિક ન કરવું એમ કહેવામાં એ જૈન ધર્મના રહસ્યનું પરિવર્તન દેખશે. જેલમાં કટાસણું મળે તેવું ન હોય તે ધોતલી પર કે કામળી પર બેસી પ્રતિક્રમણ કરવામાં તેને વાંધો નહિ દેખાય. આ તે તરત સમજી શકાય તેવી બાબત છે, પણ દેશકાળનું સૂત્ર તે ખૂબ વાપરશે અને તેને ઘણે પ્રસંગે ઉપયોગ કરશે અને તેમ કરવું તે અનેકાંતમાર્ગને પોષણ કરનારું અને એના રહસ્યને અનુરૂપ છે એમ તે માનશે. (૨૨)
બળાબળને જાણનાર – શારીરિક બળને એ જાણશે, ઉપરાંત માનસિક અને હૃદયના બળને અને નબળાઈઓનો એ બરાબર અભ્યાસ કરશે. એ પોતાની સર્વ પ્રકારની શક્તિઓને સમજશે અને બીજાની સર્વ શક્તિઓને પૃથક્કરણ કરીને જાણશે અને જાણીને તેને ઉપયોગ કરશે. એને પરિણામે એ માત્ર સ્થળ બળથી ગભરાઈ કે લેવાઈ નહિ જાય. આત્મિક બળ–આંતરિક બળ શું છે અને તે કેવું આશ્ચર્ય કરી શકે છે તેને બરાબર ખ્યાલ તેને આવશે અને તેથી સામાન્ય વ્યવહારની ટૂંકી નજરે અશક્ય બાબતો એ દેખાવમાં નબળો હશે તો પણ હાથ ધરશે. બળાબળની એની ગણતરી તદ્દન અર્વાચીન ધરણે નવીન પદ્ધતિએ સાપેક્ષ દષ્ટિએ થશે. (૨૩)
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
ત્રતધારી અને જ્ઞાનવૃદ્ધની પૂજા. અહીં ધોરણ તદ્દન અભિનવ રૂપ લેશે. વ્રતધારી અને અમુક વેશ પહેરનારને એ પૂજવા મંડી નહિ જાય પણ વ્રત લઈ તેને પાળતા હશે તે તેના ત્યાગ માટે તેને માન આપશે. માત્ર જ્ઞાનવૃદ્ધને એ જરા પણ માન પૂજા આપશે નહિ. ગમે તેટલા ગ્રંથ વાંચી જનાર અથવા મોટાં ભાષણ કરનારને નવયુગમાં પૂજાસ્થાન મળવું અશક્ય નહિ તે દુર્ધટ દીસે છે. ઘણું ભણેલ અને આગમોના પાઠ કટોકટ બેલી જનાર સાધુ જે પતિત હશે તે તેને નવયુગ એક ક્ષણ વાર પણ નભાવી નહિ લે. જ્ઞાનને એ ખપી હોવાથી જ્યાં જ્ઞાન એ દેખશે ત્યાં જિજ્ઞાસાથી જશે અને જ્ઞાનને લાભ લેવા પ્રયત્ન કરશે, પણ એ પૂજા તે ચારિત્રની જ કરશે. જ્ઞાન એની પ્રશંસા મેળવશે, એના મગજને ડોલાવશે, પણ એનું હદય ચારિત્રને જ નમશે. એ સાચા ત્યાગીને દુનિયાના ધર્મગુરુઓનાં શિખર પર બેસાડશે અને એનાં દૃષ્ટાંત દ્વારા જગતને ઉજજવળ કરશે. ત્યાગી વતી-વિરતિધારીના નામ કે દેખાવ માત્રથી એ જરા પણ અંજાઈ નહિ જાય; બાકી વર્તનની બાબતમાં સે ટચ રૂપિયે હશે અથવા ચોવીશ કેરેટનું સેનું હશે ત્યાં એ ખૂકી પડશે, નમી પડશે –પણ–એ સિવાય ગોટા દેખશે ત્યાં તે નમશે તે નહિ જ, પણ ગોટાળાવાળાને ઉઘાડા પાડવામાં એ ધર્મને, સમાજને કે વ્યક્તિસમષ્ટિને લાભ જ માનશે. (૨૪)
જે પિતાને આધારે પડેલા હોય; અજ્ઞાન બાળક, વૃદ્ધ માતપિતા, સાધ્વી સ્ત્રી વગેરે–એનું એ પિષણ કરશે– કુટુંબ કેને કહેવું એની આખી વ્યાખ્યા ફરી જશે. સંયુક્ત કુટુંબના આળસુને પાળવા–પોષવામાં તે ગુણહાનિ–તેજોહાનિ સમજશે. સંયુક્ત કુટુંબભાવના નાશ પામશે. તે કક્ષામાં કે અન્યત્ર સાચા, દીન, દુઃખી,
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮મું
રેગી કે અપંગને એ પિતાના પિષ્યવર્ગમાં ગણશે અને તેની સંભાળ કાળજીપૂર્વક લેશે. (૨૫)
દીર્ઘદૃષ્ટા–નવયુગ ખૂબ લાંબા વિચાર કરશે. એ આખા સમાજની નવીન રચના કરશે. એ આખી નવીન સંહિતા રચશે. તેમાં એનો મુદ્દો દીર્ઘ નજરથી જોવાને જ રહેશે. સમાજબંધારણ દેશકાળને અનુરૂપ અને અનેક વર્ષો સુધી ચાલે તેવું ઘડવામાં તે પિતાના વિજ્ઞાનનો ઉપયોગ કરશે. નકામા અંતરાને તે ઘસીને ફેંકી દેશે, જ્યારે આદર્શને પહોંચી વળવા માટે તે અનેક નવીન સાધને જશે. પ્રાચીન બાબતેમાંથી કઈ બાબતે રાખવી અને પુનર્ઘટનામાં કયાં નવાં સાધને જવાં તેની ગોઠવણમાં તે દીર્ધદૃષ્ટાપણું બતાવશે. અત્યારના નવીન વાતાવરણને અનુરૂપ પુનર્ઘટના પૂર્વ પશ્ચિમના સંઘટન પછી અનિવાર્ય છે એમ તેને તેનું દીર્ધદૃષ્ટાપણું બતાવશે અને તેની યેજના તે અત્યંત વિવેકપૂર્વક બને તેટલા ઓછા સંઘર્ષણથી પણ ખાસ જરૂરી બાબતમાં પૂર્ણ મકકમતાથી કરશે અને તે પ્રત્યેક વિશેષણની યેજનામાં દીર્ઘદર્શીપણું બતાવશે.
એકલી નવીન ઘટનાને અંગે જ નહિ, પણ સંસ્થાઓને રચવામાં, તેને વિશિષ્ટ આકારમાં અને સમાજશરીરને અભિનવ રૂપ આપવામાં તે ખૂબ દીર્ઘદષ્ટાપણું દાખવશે. એ ઉપરાંત એ સમાજના સવાલના નિરૂપણ અને નિરાકરણમાં બહુ લાંબી નજરે જેશે અને તેમ કરવામાં પોતાના ઈતિહાસ અને વિજ્ઞાનના જ્ઞાનને પૂરતો લાભ લેશે. એ માનસવિદ્યાનો ખાસ અભ્યાસી થશે અને તેને લઈને તેના દીર્ધદશ પણાને ખૂબ અવકાશ મળશે. (૨૬).
એ વિશેષજ્ઞ જરૂર થશે–સ્વપરનો વિવેક કેમ કરે, સમાજના હિત આગળ પિતાને ભેગ કેમ આપવો, જનહિત
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૯
નવયુગને જૈન
ખાતર પોતાનાં સુખસગવડ કે આરામને વિચાર પણ ન જ કરે એ ધોરણ પર એનો જીવનવ્યવહાર બંધાશે અને એનું કર્તવ્યઅકર્તવ્યનું જ્ઞાન બહુ વિશાળ પાયા પર રચાશે. એને અભ્યાસ અને અનુભવ, એના અનેક અટપટા પ્રસંગોનાં હૃદયચિત્ર અને અન્ય પ્રજાઓએ ભોગવેલી યાતનાઓ વગેરેનું જ્ઞાન અને બહોળાં સાધનાને લઈને એને વિશેષજ્ઞ થવાની તક ઘણી મળશે અને તે પ્રત્યેક તકનો પૂરતો લાભ લઈ પિતાની ફરજ ક્યાં છે તેને નિર્ણય કરવા અંતઃકરણથી પ્રયત્ન કરશે. તે અન્યના અનુભવનો લાભ લેવા તત્પર રહેશે અને અન્યના વિચારોને માન આપનારે, તેને તળનાર અને સમાજમાં સર્વને યોગ્ય સ્થાન આપી પિતાનું સ્થાન નિર્ભર કરનાર વિશેષજ્ઞ થશે અથવા થવા સાચો પ્રયત્ન કરશે. (૨૭)
કરેલ ઉપકારને તે સ્વીકારશે અને તેને બદલે વાળવા પ્રયત્ન કરશે–એ આ બાબતમાં પણ ઉપર ઉપર દેખાવ કરવાથી રાજી નહિ થાય, પણ ક્યારે તક મળે અને નાના કાર્યને, પ્રેમનો, સેવાને વધારે બદલો વાળું એમ ઈચ્છશે. નાનાં કાર્ય માટે એ આભાર માનવાની, સામાન્ય ખલના માટે માફી માગવાનો ઉપચાર કરનારે પણ થશે, પણ સાચા કાર્ય માટે, અણીને વખતે કરેલા ઉપકાર માટે તે વિસ્મરણ નહિ કરે. એ વ્યક્તિગત ઋણ ચૂકવશે અને સમાજનું ઋણ સેવા કરીને વાળી આપવા પ્રયત્ન કરશે.
જેના ઉપર સમાજે ઉપકાર કર્યો હોય તે ઉપકારને વિસરી જઈ સમાજને ભાંડનારા પણ કઈ કઈ નીકળી આવશે ખરા, પણ એકંદરે ઋણ સ્વીકારનારા અને ફેડનારા વધારે મોટા પ્રમાણમાં નવયુગમાં નીકળશે. (૨૮)
સેવાભાવ તેનામાં ખૂબ ખીલવાને કારણે, સમાજની જરૂરિયાતના પ્રખર અભ્યાસને પરિણામે અને પિતાનું જીવન જેમ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮મું
બને તેમ સાદુ તથા ઉચ્ચગ્રાહી રાખવાને પરિણામે તે કપ્રિય બહુ થશે, પણ તે કઈ પણ કાર્ય લેકેની પ્રશંસા મેળવવાના જ ઈરાદાથી નહિ કરે. લોકપ્રશંસા કરે તે તેને તે દૂર ફેંકી નહિ દે, લોકરૂચિ સમજતાં તે શીખશે, પણ લેકોને દોરવાની કળા પણ તેનામાં આવશે. એ લેકપ્રશંસા ખાતર પોતાના પુખ્ત વિચારોને પરિણામે ઘડાયેલા નિયમનો ભોગ નહિ આપે અને કઈ વાર લોકપ્રશંસા ખાવાને ભય વહોરીને પણ એના સ્વીકૃત સેવાકાર્યમાં એ પૂરતી ધગશ, સહિષ્ણુતા અને પ્રેમથી મચ્ચે રહેશે. કેટલીક વાર તેને તેના યુગના લેકે બરાબર ન ઓળખી-સમજી શકે એવું પણ બનશે, પણ તેથી તે ગભરાશે નહિ. તેને મુદ્દો વિશુદ્ધ રહેશે અને પિતાના સાધ્ય તરફ તે નિર્ભયપણે આગળ ધપશે. સેવાભાવ, સાદું જીવન અને નિર્ભયપણું એ ધીમે ધીમે એટલું ખીલવતો જશે કે એ લેકેષણ વગર મોટા વર્ગને પિતાના વિચારના કરતો જશે. કીર્તિ–પ્રશંસાની વાત એવી છે કે તે માગનારને અને તેની પછવાડે દોડનારને ભાગ્યે જ મળે છે, જ્યારે તેની સ્પૃહા ન કરનારની પાછળ તે દેડે છે. એ પ્રશંસા સંબંધી નિરપેક્ષ તો નહિ રહે, પણ ખાસ તેની ખાતર કામ કરનાર નહિ નીવડે; તેથી ઘણું વાર તેના યુગમાં અને અસાધારણ દીર્ઘદૃષ્ટાના સંબંધમાં તેના પછીના આગામી યુગમાં ઘણી અને સાચી પ્રશંસા મેળવશે. આ તો એના સામાજિક જીવનને અંગે એની પ્રશંસા સંબંધી વાત થઈ, પણ એના પિતાના વર્તનની છાપ તે એવી સુંદર પાડી શકશે કે એમાં મિનિમેષ કદિ થશે નહિ, એના વિશાળ જીવનપ્રવાહમાં અનિષ્ટ તત્ત્વ દેખાશે નહિ એટલે અત્યારે વ્યવહારમાં લોકપ્રશંસાનું જે લક્ષ્ય છે તેથી તો તે ઘણે આગળ નીકળી જશે અને તેના પ્રમાણિકપણે માટે, સત્યવાદીપણું માટે અને વિશ્વાસુપણા માટે તે તે ભારે નામના મેળવશે. એનું અંગત સર્તન
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન એને કીર્તિની કટિમાં મૂકશે અને એને સેવાભાવ અને સાદું જીવન એને લાક્ષણિક–અનુકરણીય બનાવશે. બહેન કે પુત્રીને એના નિયમન નીચે મૂકવામાં કઈને શંકા સરખી પણ નહિ આવે અને તે વિશ્વાસને એ કદિ દુરૂપયોગ નહિ કરે અને એ સંબંધમાં તેની આબરુ અને માનમહત્તાની ફેરમ પણ ચોતરફ સારી રીતે ફેલાશે. (૨૯)
એને હલકાં કાર્યની લજજા-શરમ ખૂબ રહેશે–અત્યારે ખોટા શરમાળપણાને લજજાળુપણું માનવામાં આવે છે તે તેના ખ્યાલથી દૂર થશે. એ નવયુગની જૈન સ્ત્રી હશે તો લાજ કાઢશે નહિ, લાજમાં માનશે નહિ અને છતાં વતનની બાબતમાં ખૂબ આગળ વધશે. એ ધૂળ બાબતની લજજાને નિરર્થકતાની કટિમાં મૂકશે, નામપણાની કક્ષામાં મૂકશે, અસ્ત્રીય વિભાગમાં ગણશે, પણ વર્તનની આંતરિક બાબતને લજજાળુપણ સાથે સંબંધ છે એમ માનનારો થશે. સ્ત્રી કે પુરુષના લજ્જાળુપણાના વર્તમાન
ખ્યાલ અને નવયુગને ખ્યાલ વચ્ચે ભારે અંતર રહેશે સ્ત્રીઓ વર્તનની બાબતમાં વિશેષ વિચારશીલ થશે છતાં અત્યારે જેને લાજમર્યાદા કહેવામાં આવે છે તેને તે જરા પણ મોટા રૂપની નહિ ગણે. એ અંતરના વિચારને જણાવવામાં શરમાશે નહિ, વડિલ પાસે નવયુગના વિચાર મૂકવામાં સંકેચાશે નહિ અને છતાં પિતે નિર્લજજ થાય છે એમ માનશે પણ નહિ. દાખલા તરીકે વર્તમાન યુગની વાત ન કરીએ તે પૂર્વકાળમાં સ્ત્રીપુરુષ એટલે પતિ પત્ની અરસ્પરસ નામ ન લે, એકબીજાને સાંભળ્યું કે?” એમ કહી બેલાવે અને ગેરહાજરીમાં “છોકરાની મા” કે “છોકરાના બાપા” કહે – આ સર્વ બાબતને નવયુગનાં સ્ત્રીપુરુષે બીનજરૂરી માનશે. નામને લાજ સાથે સંબંધ શો હોઈ શકે તે પણ તેને બેસશે નહિ. અને પૂર્વકાળના લેકે–આજીવન સંબંધવાળા–નામ લીધા વગર,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
શરણ સુ
વ્યવહાર ચલાવી શકતા હતા તે વાત તેમના મનમાં આશ્રય અને હાસ્ય ઉત્પન્ન કરશે. લાજ કાઢવાને રિવાજ એમને કઢ ંગા લાગશે, સાસુસસરા સમક્ષ પત્નીપતિ વાત ન કરી શકે એમાં એને વિચિત્રતા લાગશે. આ સર્વ લજ્જાળુપણાની પદ્ધતિમાં મોટા ફેરફાર થશે. વનની બાબતમાં લજજા—મોંદા સક્રિય રૂપ લેશે અને ઉન્નત પરિણામ બતાવી શકશે. (૩૦)
સદય—દયાવાન—એની દયાની વ્યાખ્યા અભિનવ રૂપ લેશે અને ધ્યાને વિશાળ બનાવતાં એને એ તદ્દન નૂતન ઝેક આપશે. એ દયાના વિષયમાં મનુષ્યને પ્રથમ સ્થાન આપશે. દીન, અનાથ, રાગી, અપંગ, જરૂરિયાતવાળા તરફ્ અનેક પ્રકારે દયા બતાવવા માટે નવયુગ વ્યવસ્થિત સંસ્થાએ કાઢશે અને વ્યક્તિગત પણ અનેક પ્રયત્ના કરશે. સમાજના ગાંડા મનુષ્યેાને માટે પણ આશ્રમસ્થાને। કાઢશે, વૃદ્ધો માટે વ્યવસ્થા કરશે, માબાપ વગરનાં બાળકા માટે એ બને તેટલાં સ્થાને યાજશે અને સમાજથી ત્યજાયેલા, દુઃખાયલા અને હતાશ થઇ ગયેલાને પેાષવા માટે તે વ્યવસ્થિત પ્રયાસ કરશે. અભણને ભણાવવા, નિશ્ચમીને ઉદ્યમે ચઢાવવા, અશક્તને પોષવા અને વિશેષ અભ્યાસ કરવા યાગ્યને વધારાની સગવડે! પૂરી પાડવી એ આદિ અનેક વ્યવસ્થિત પ્રયાગા અને પ્રયાસે તે કરશે અને તે માટે તે ખૂબ ધ્યાન આપશે. એ ધર્માભ્યાસના ખાસ નિકેતને જગતકલ્યાણ માટે સ્થાપશે. મનુષ્યજાતિમાં રાષ્ટ્રપ્રેમ, ધ પ્રેમ અને વિશ્વબંધુત્વ વધે તે માટે અનેક દિશાએ અનેકવિધ પ્રયત્ને સક્રિય રૂપે કરશે. તેની ધ્યા આ રૂપ લેશે. આળસુને ઉત્તેજન આપવામાં તે પાપ માનશે. દરેક સશક્ત યુવાન પોતાનું ગુજરાન ચલાવવાને શક્તિવાન થવા જ જોઈએ અને તેમ થાય ત્યારે જ તેને પરણવાના અને પ્રજોત્પત્તિ કરવાના હ એમ તે માનશે. સશક્ત છતાં મફૅતનું ખાનારને તે કાઈ પણ પ્રકારે
થાય છે
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જન
ઉત્તેજન નહિ આપે. આ વિચારણા તેને “દયા ' શબ્દના સાચા અર્થથી જ સૂઝી છે એમ તે માનશે.
મનુષ્યદયા ઉપરાંત પશુ માટે તે આર્થિક દૃષ્ટિએ નવીન રૂપે પાંજરાપોળની વ્યવસ્થા કરશે. આ સંબંધી અગાઉ પણ લખાઈ ગયું છે અને આગળ તે સંબંધી ઉલ્લેખ થવાનો છે. પશુરક્ષા એ મનુષ્યદયા પછી બીજે નંબરે એની કાર્યવાહીમાં સ્થાન લેશે.
એ માંસભક્ષણને નિષેધ કરશે. મઘમાં નિષેધ માટે એ તદ્દન નવીન પદ્ધતિએ કામ લેશે. એ મારવા માટે તૈયાર કરેલા જીવને છોડાવવા જતાં સરવાળે વધારે મરે છે એમ જોઈ શકશે અને તેથી માંસાહારી પ્રજા માંસભક્ષણ બંધ કેવી રીતે કરે તે માટે એ વ્યવસ્થિત રૂચિકર પણ અસરકારક પદ્ધતિએ કામ લેશે. પશુ, પક્ષી, માછલાં આદિની દયામાં તેનું વ્યવહારકુશળપણું જણાય અને એ છે પ્રયને વધારે પરિણામ નીપજાવી શકાય એ તેનું લક્ષ્ય રહેશે. | નાના રોપા, છેડવા આદિ વનસ્પતિની રક્ષા એ સ્વચ્છતાના અને સુઘડતાના જ્ઞાનથી, આરોગ્ય સંબંધી જ્ઞાનપ્રચારથી કરશે. એ કુમળા છેડાને પણ લાગણી હોય છે એમ બરાબર માનશે અને તેને દુઃખવવાને મનુષ્યને અધિકાર નથી એવું માનશે અને તે ઉપદેશ કરશે. ટૂંકામાં અહિંસાને અને દયાને એ એવી રીતે સંમિશ્રણ કરી દેશે કે અગાઉ અહિંસા સંબંધી જે લખ્યું છે તે સર્વ અહીં લાગુ પડે તેવો સુંદર આકાર એ ગુણને આપશે. (૩૧)
સૌમ્ય–સામે માણસ જુએ તે તેને તરત જ એવી અસર થાય કે આ ભાઈ ધમાલિયા નથી, ધતિંગિયા નથી, ખરા શાંત છે. જેના આકારમાં ભય જેવું કાંઈ ન લાગે તે સૌમ્ય ગણાય. આ ગુણ સાર્વત્રિક થવો મુશ્કેલ છે. નવયુગનો માણસ શાંત
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮મું રહેશે, પ્રકૃતિ-મિજાજ ઠંડા રાખશે, પણ દરેક પ્રાણી સૌમ્ય દેખાવને રહેશે એમ તે ન જ કહી શકાય. સમાજને અંગે ધગશપૂર્વક અનેક કાર્યો જેને કરવાનાં હોય છે તે દેખાવમાં તદ્દન
ડે રહે તે તેની ભલમનસાઈને ઘણો ગેરલાભ લેવાય છે તેવા સંજોગોમાં તે મજબૂતીથી કામ લેનાર પણ થશે. એકંદરે અંદરની શાંતિ હોવા છતાં પરિસ્થિતિની અનુકૂળતા પ્રમાણે સાપેક્ષ દષ્ટિએ એ સખ્ત પણ થશે. એને બાહ્ય દેખાવ સાથે કામ જ નહિ રહે, અંદરથી એ તદ્દન શાંત રહેતાં શીખશે. બાહ્ય દેખાવ તેના કાર્યક્ષેત્ર પર આધાર રાખશે. છતાં એકંદરે અંદરની દૃષ્ટિએ જોતાં સૌમ્ય–સમભાવ તેનામાં જામ જશે. નવયુગના કાળક્ષેત્રને વિસ્તાર ઘણો મેટ હોવાથી એની સૌમ્યપણાની વ્યાખ્યા જુદાં જુદાં રૂપ લેશે એવો આભાસ થાય છે. (૩૨)
પરોપકાર કરનાર–આ ગુણ માત્ર વ્યાખ્યાનમાં કે પુસ્તકમાં નહિ રહે. અનેક દિશાએ એને સક્રિય વ્યવહાર થશે નવયુગમાં અનેક રત્ન ખાસ સેવાભાવી નીકળશે. આખી મધ્યમ કક્ષા નીકળશે. સેવા કરવામાં આખું જીવન આપનાર નીકળશે. સેવાનાં ક્ષેત્ર તદ્દન અભિનવ, વ્યવસ્થિત અને જીવતાં માલૂમ પડશે. દાખલા તરીકે જેલના કેદીઓને સુધારવાનો વિચાર પણ કદિ નહિ આવ્યો હોય ત્યાં એ પહોંચી જશે અને દુનિયાથી તજાયેલાને એ ઉપદેશ આપી કામે ચઢાવશે અને એનામાં એ જીવનપલટ કરવાના પ્રયત્નો ફતેહમંદ રીતે કરશે. આ તે દાખલા તરીકે એક પરોપકારનાં નવાં ક્ષેત્રને દાખલો આપે, પણ એવાં તે પાર વગરનાં નવાં ક્ષેત્રો એ ખોલશે અને ખેલીને તેમાં કામ કરનારાઓના મોટા સમૂહને નાનાં મોટાં કાર્યો માટે આકર્ષશે અને તેમાં જોડાશે. નવયુગ એક માણસને લક્ષ્મી એકઠી કરવાને હકક જ સ્વીકારશે નહિ અને છતાં લક્ષ્મી કે બીજી સગવડ આવડત
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
વિશિષ્ટતા હોય તેને લાભ વધારે પ્રમાણમાં જનતાને આપવાની પોતાની ચોખ્ખી ફરજ જ સમજશે. એ પરોપકાર કરવામાં પાડ કરું છું એમ માનશે નહિ અને સામા પાસે પાડ મનાવવાના મને રથ કે ઈચ્છા પણ નહિ કરે. પરે પકાર કરે એ એનું અંગ બની જશે, એને એ પિતાનો ધર્મ જ માનશે અને એમાં એ રસપૂર્વક આનંદ લેશે. સામ્યવાદ આદિ પ્રચલિત નવીનવાદમાં તે માનશે કે નહિ એ તદ્દન જુદો પ્રશ્ન છે અને તે તેને યોગ્ય સ્થાને વિચારાશે, પણ એ સર્વની અસરને લઈને જનસેવા કરવાનું અને તે દ્વારા પરોપકાર કરવાનું નવીન વાતાવરણ જ પ્રેરક રૂપે તેની આસપાસ ઊભું થશે. (૩૩)
અંતરંગ પરિપુને પરિહાર કરવા તત્પર – છ રિપુ અનેક પ્રકારે ગણ્યા છે. કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, મદ, મત્સર આ જાણીતાં છ નામો છે. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય કામ, ક્રોધ, લોભ, માન, મદ અને હર્ષને છ રિપુ ગણાવે છે. જેનાથી અંતવૃત્તિઓ સંસાર તરફ ઘસડાય એ અંદરના સર્વ પ્રકારના ચિત્તવિકારે શત્રુ જ છે. એ પ્રાણીને વિવેક ભૂલાવી અંધ કરી દે છે અને પછી દારૂની અસર નીચે આવ્યા પછી જેમ પીધેલ માણસ પરાધીન થાય છે તેમ મનોવિકારની અસર નીચે પ્રાણી પરવશ બની જાય છે. એ લાંબી નજરે જોઈ શકતા નથી, પોતાને થતી હાનિઓ સમજી શકતો નથી, ભવચક્રભ્રમણને પિછાની શકતા નથી અને પોતાના કાર્યનું સાધ્ય લક્ષ્મી શકતો નથી. આવા સર્વ પ્રકારના વિકારનો ત્યાગ કરવા, તેમને ઓછા કરવા, તેની અસર નીચે જેમ બને તેમ એાછું આવવા પ્રત્યેક પ્રાણીઓ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. અહીં જે પ્રત્યેક મનોવિકારની ચર્ચા કરવા લાગી જઈએ તે લેખ ઘણો મેટો થઈ જાય. વળી અંતરંગ વિષયના આવિર્ભાવોનું પૃથક્કરણ યુગે યુગે ખૂબ ફરતું ગયું છે. તેને તે કઈ અન્ય પ્રસંગ માટે
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮મું
મ
winnnnnnar
મુલતવી રાખી અહીં સામાન્ય રીતે એટલું કહી શકાય કે નવયુગને માનવી માનસવિદ્યાનો અભ્યાસ કરી પોતાના પ્રત્યેક આચરણની કિંમત કરી શકે તે માટે ખૂબ સાધનો મેળવી શકશે. એ મનેવિકારનો અભ્યાસ કરી અટકશે નહિ, પણ તેના પર સામ્રાજ્ય મેળવવા બનતું કરશે. એ અંતરંગ શિપુને પરિહાર કરવા તત્પર થશે, એટલું જ નહિ પણ એ વિષયને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ પર મૂકશે, પ્રત્યેક વિકારની વ્યાખ્યા બાંધશે, એના સૂક્ષમ સ્વરૂપને અને એના ઊંડા તથા પ્રકટ આવિર્ભાવોને એ ઓળખતા થશે અને એને ઓળખીને ન અટકતાં એ એની સામે થવા બનતું કરશે. બાકી આ વિષય ઘણો વિશાળ હાઈ અત્રે વિરામ કરે એ જ એને માટે શક્ય છે. પ્રત્યેક મનોવિકારને અંગે ખૂબ વક્તવ્ય છે અને નવયુગ પ્રત્યેકને અંગે નવીન દિશા દોરનાર છે એમ દેખી શકાય છે. મુદ્દાની બાબતમાં તે સાપેક્ષ રહેશે એટલું જણાવી આગળ વધીએ. મનેવિકારનું પૃથક્કરણ કેમ થાય તેને એક દાખલો આપીએ. કેઈ નવયુગના માણસ પાસે આવી કહે કે “ભાઈ ! તમે તે આટઆટલું અંગ્રેજી ભણ્યા છતાં ધર્મશ્રદ્ધા રાખો છો તે હદ છે !” આના જવાબમાં તે કહે કે “ભાઈ! આપણે તે કેણમાત્ર છીએ! દુનિયામાં અનેક રત્ન છે!' વગેરે. આ જવાબમાં માન પણ હાય, માન મેળવવાની ઈચ્છા પણ હોય, વધારે પ્રશંસા મેળવવાનું નેતરું પણ હોય અને હૃદયપૂર્વકની પિતાના સ્થાનની અલ્પતાના સજ્ઞાનપણાનું નિદર્શન પણ હોય. એ જવાબમાં અંતરરિપુને વિજય છે કે રિપુ પર વિજય છે એ કહેવું મુશ્કેલ પડે. પણ પૃથક્કરણ કરતાં આવડે અને બોલનારની ભાષા હાવભાવ અને રાહાટ જોવામાં આવ્યા હોય તે ચોખવટથી એનું નિરૂપણ થઈ શકે. આવી અનેક ગૂંચવણે માનસક્ષેત્રમાં છે. પ્રત્યેક વિકારની તરતમતાને પાર નથી, એના આવિર્ભાવ તિભાવના પ્રસંગને
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
પાર નથી અને એની સ્થિતિ નિરસન અને ગૂઢારેપણને અંત–તાગ આવે તેમ નથી. મતલબ એ છે કે એ વિષય ઘણે વિશાળ છે, અભ્યાસથી વધારે વધારે સ્પષ્ટ થતો જાય તેવો છે અને નવયુગને તેના પર અંક કરવાના પ્રસંગે જ્ઞાન–પ્રકાશને કારણે વધારે લભ્ય છે. નવયુગ તેને જરૂર લાભ લેશે એમ અત્યાર સુધીના પ્રયત્નોથી પણ દેખાય છે. (૩૪)
ઈદ્રિયને વશ કરનાર – આ છેલ્લો પાંત્રીસમો ગુણ છે. પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષયો બાહ્ય છે. પ્રત્યેક ઈદ્રિયને વિષય એક એક છે. પણ એની તરતમતા અને એમાં ગાઢતા આંતરવૃત્તિ પર આધાર રાખે છે. બાહ્ય દષ્ટિએ સમાન ક્રિયા કરનારની અંતરદશા સમજ્યા વગર તેને માટે નિર્ણય આપી શકાય તેમ નથી. જીવનની સાદાઈને કારણે, જરૂરિયાતોની અ૯પતા થવાને કારણે, મોજશોખ તરફ અ૫ રૂચિ થવાનો ચાલુ ઉપદેશ રહેવાને કારણે નવયુગ ઈદ્રિયોને અંગે ઓછા વધતે અંકુશ રાખનાર થવાનો સંભવ વધારે છે. અત્યારે એ વધતા ત્યાગ બાહ્ય નજરે જોતાં આ સંબંધમાં સુંદર પરિણામ આવવું ઘટે. તેની સાથે જવા આવવાનાં સાધના વધારાને કારણે, ઊંડી અભ્યાસવૃત્તિ સાર્વત્રિક થતાં સમય લાગવાને કારણે અને વિકાસને પ્રેરક સાધને સુલભ થવાને કારણે આ સંબંધમાં એક સરખું ધોરણ નહિ રહે. કેટલાક ભારે ઈકિયદમન કરનારા નવયુગમાં નીકળી આવશે અને કેટલાક ઈદ્રિયને મોકળી મૂકી દેનારા પણ નીકળશે. પણ ઈદ્રિયદમનનો વિષય સમજાવતાં મુશ્કેલી નહિ પડે અને પતિત થયેલાને ઠેકાણે લાવવાનું બની શકે એવું પણ રહેશે. (૩૫)
આ પ્રમાણે સંયમના વિષયને હાથ ધરતાં માર્ગોનુસારીના પાંત્રીશ ગુણ સંબંધી વિસ્તારથી વાત કરી નાંખી. આ પ્રત્યેક
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮
ગુણ પર લખવાથી અનેક મામાને એમાં સમાવેશ થઈ ગયેા અને હવે પછી લખવાનાં અનેક શિષ કૈાને આમાં સીધી અથવા આડકતરી રીતે સ્થાન મળી ગયું. સંયમમાના પ્રથમ પગથિયે નવયુગના જૈન પેાતાના સ્થાનને આ પ્રમાણે નિર્ણય કરશે. સંયમના માર્ગો અનેક છે, જે વસ્તુ પેાતાને પ્રાપ્ત થઈ શકે તેમ હાય તે વિષયને ત્યાગ સમજીને કરવા તે સંયમ કહેવાય છે. અશકય વસ્તુના ત્યાગને પણ સ્વીકૃત ગણ્યા છે તે કાદાચિત્ક અને સંયેાગવશાત્ છે. નવયુગને જૈન ખાર ત્રતાને અંગે સંયમપૂર્વક
"
કાર્ય કરશે.
નવયુગના જૈનનાં બાર વ્રત
પ્રાણાતિપાત વિરમણની ઘણીખરી હકીકત અહિંસાની ચર્ચામાં ઉપર થઈ ગઈ છે. વ્યવહારમાં શક્ય હશે તેટલી અહિંસા એ જરૂર સ્વીકારશે. પાણી ગળવાની, અનાજ શેાધવાની નાની નાની ખાખતામાં એ અહિંસા અને આરેાગ્ય અને દૃષ્ટિએ જોશે. એની અહિંસા વ્યવહારુ રૂપ ધણું લેશે. એ જીવવધને અટકાવવા સારુ મહાન ચેાજનાએ કરશે અને અહિંસાને જગંદ્ય સિદ્ધાંત તરીકે રજૂ કરશે. સ્થૂળ હિં'સાને તે ત્યાગ કરશે એટલું જ નહિ, પણ માનસિક ક્ષેત્રમાં વિના પ્રયાજન અન્યની લાગણી દુ:ખાવવાની ખાખતને પણ હિંસાની કોટિમાં લાવશે. એ પરદ્રોહ, અસૂયા, નિંદા, કલહ, અભ્યાખ્યાન આદિ અંતર વિકારાને પણ આ વ્રતની નીચે લઇ આવશે અને તેના બનતા ત્યાગ કરવા પ્રવૃત્તિ કરશે, ચર્ચા કરશે અને તે સંબંધી પ્રચારકાય પણ કરશે.
ખીજા મૃષાવાદ વ્રતને અંગે તે ખૂબ ચોક્કસ થશે. અસત્ય ભાષણ કે સૂચવન માટે તેને ધૃણા થશે. તે જૂહી સાક્ષી આપવાથી કે ખાટા દસ્તાવેજો બનાવવાના કાર્યથી દૂર રહેશે. તે સર્વ સત્ય
७
૭
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
ભાવના કરશે.
માલવા અને સત્ય સિવાય કંઈ નહિ ખેલવાની જૈનથી અસત્યના પાયા ઉપર વ્યાપાર કે ધંધા થાય જ નહિ એવી તેની માન્યતા રહેશે અને તે માન્યતાને તે સક્રિય રૂપ આપશે.
ટ
અચૌ`વ્રત સત્યની પેઠે તે ખૂબ ખહલાવશે. જે વસ્તુ પર પેાતાના હક્ક ન હેાય તે ધણીની પરવાનગી સિવાય લેવાય નહિ એ તા સામાન્ય વાત થઇ, પણ્ તે ઉપરાંત ખાટી સૂચનાથી, સીફતથી, દંભથી, પારકા પૈસા પડાવી લેવાની બાબતને પણ આ વ્રત નીચે ત્યાજ્ય ગણશે. ખાટાં માપ, ખાટા તાલ, માલમાં ભેળસેળ——આ સર્વ ત્યાજ્ય ગણી તે રીતે પેટ ભરવાની કે ધન એકઠું કરવાની તેની વૃત્તિ નહિ થાય.
બ્રહ્મચર્ય વ્રતની બાબતમાં સ્ત્રીપુરુષને મળવાના પ્રસંગા વધશે અને અંતર ઘટશે, લાજ કાઢવાના રિવાજ જંગલી ગણાશે અને સ્ત્રી સ્વતંત્રતા મેળવશે, છતાં જાતીય પવિત્રતા અત્યારના કરતાં વધારે પ્રગટશે. એ નવયુગને જૈન સ્ત્રી સાથે મળી કામ કરશે, છતાં મર્યાદામાં રહી શકશે. બ્રહ્મચય સંબંધી તેના વિચારે વધારે મક્કમ થશે અને એક દરે સ્વદારા સંતાષની ભાવના પેાષાશે. એ ઉપરાંત સેવાભાવી વ એવા પણ નીકળશે જે લગ્નગ્રંથીમાં જોડાવાથી સેવાભાવને ખલેલ પહોંચતી માનશે અને તેવા વ દીધ કાળ સુધી અથવા આજીવન અખંડ બ્રહ્મચર્ય પણ સ્વીકારશે. સ્ત્રી જાતિની સત્કીર્તિ વધશે અને તેને સ્વાતંત્ર્ય મળવા છતાં તે ઉદ્ધૃત ઉચ્છંખલ કે વિષયી ન બનતાં તે સ્ત્રીપદને ગૌરન્વાન્વિત કરનાર થશે. આ સ્થિતિ આવવા પહેલાં થાડા વખત એક કાળી લીંટીને ઉલ્લંધન કરવી પડશે. જ્યારે સ્ત્રીસ્વાત’ત્ર્યની પદ્ધતિ સામે થાડા વખત પાકાર થશે, પણ અંતે તે સર્વે વ્યવસ્થિત થઈ જશે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
પ્રકરણ ૮મું
અને સ્ત્રી જાતિની સત્કીર્તિ અનેક કાર્યક્ષેત્રમાં જામશે. માંદાની માવજત, અકસ્માતના ઇલાજો, પ્રાથમિક મદદ, બાળઉછેર આદિ કાર્ય સ્ત્રીવર્ગ સુવાંગ ઉપાડી લેશે જ્યારે સમાજપ્રવૃત્તિના બીજાં અનેક કાર્યોમાં એ પુરુષની બાજુએ રહી સાથે સાથે કામ કરશે અને છતાં બ્રહ્મચર્યના વાસ્તવિક સ્વરૂપને વિશિષ્ટ સ્થાન મળશે અને તે ઉત્તરોત્તર વધારે જળવાતું જશે. નવયુગમાં જાહેર સ્ત્રીને વર્ગ સદંતર નાશ નહિ પામે. તે સંસ્થા પણ ચાલ્યા કરશે, પણ ધર્મભાવનાવાળો નવયુગને જૈન એ વર્ગની સ્ત્રીઓનાં સ્થાને તરફ નજર પણ નહિ કરે.
સામ્યવાદના વિચારે સમાજમાં સ્થિર થવા લાગ્યા છે. તે ઉપરાંત કઈ પણ વ્યક્તિને પિતાની જરૂરિયાતથી વધારે સંચય કરવાને હક નથી એવા વિચારોને પ્રચાર થવાની શરૂઆત થવા માંડી છે. જનતાનો મોટો ભાગ ધનીક વર્ગને અસ્પૃશ્ય ગણે તેવો સમય પાછો આવતે જાય છે. રશિયાનું બેલ્શવિઝમ–મજૂર વર્ગનું રાજ્ય કદાચ હિંદમાં ચાલશે કે નહિ તે વાત બાજુએ રાખીએ, પણ પરિગ્રહને અંગે તે નવયુગ ભારે પ્રગતિ જરૂર કરશે. સમાજ ધનસંચયની વિરૂદ્ધ થતું જાય છે, કાયદાઓ ધનવાનને વધારે ચૂસે તેવા થતા જાય છે, આવકના કરો મોટા થતા જાય છે, મરણ પછી આપવાને કર (ડેથ ડયુટિ) ઘણે વધતો જાય છે અને આવતા યુગનું આખું અર્થશાસ્ત્ર ધનસંચય વિરૂદ્ધ જનાર હેવાનાં સર્વ કારણે દિગંતમાં સ્પષ્ટ દેખાય છે એટલે પરિગ્રહની બાબતમાં નવયુગ ન ધારી શકાય તેટલી પ્રગતિ બતાવશે. આ સંબંધમાં રૂશિયાને યુવાન વર્ગ અત્યારે શું કરી રહ્યો છે તેને
ખ્યાલ કરવાથી પરિગ્રહવ્રત કેટલું લોકપ્રિય થઈ પડશે તેને કસ આવે તેમ છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
ત્રણ ગુણવ્રતે પૈકી દિગવિરતિ વ્રત. અમુક દિશાએ અમુક હદ સુધી જ જવું. આ વ્રત નવયુગમાં લોકપ્રિય થવું અસંભવિત છે. નવયુગ એને ઉપયોગી ગણશે નહિ. (આમાં કાંઈ કેટલું પ્રમાણ રાખવું તે નિર્ણિત નથી.)
ભોગપભોગમાં ભારે ચર્ચા થશે. એક વાર ભગવાય તે “ગ” વસ્તુ કહે છે. એનાં દષ્ટાંતમાં તાંબૂલ, ધૂપ, આદિ છે. એમાં સ્ત્રીને ભેગની ચીજ ગણું છે જે સંબંધમાં નવયુગ ખાસ વાંધો નોંધાવશે. નવયુગના મનોરથ રાષ્ટ્રને સાધનસંપન્ન કરવાના, અન્ય દેશો સાથે હરીફાઈમાં ઉતરવાના અને અર્થશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ જોવાના હેવાથી કર્માદાનની હકીકત સ્વીકારવા છતાં નિર્ણય ઘણે શિથિળ રહેશે. એની નજરમાં દેશની ઔદ્યોગિકતા મુખ્ય ધ્યાન ખેંચશે તેથી હિંસાના પ્રસંગને એ બનતી રીતે દૂર રાખશે, પણ યંત્રાદિકને એ ત્યાગ કરી શકશે નહિ. આ બાબતમાં નવયુગ પાછળ પગલાં ભરશે. સાતમા વ્રતને અંગે એ ઉપરાંત બીજો પ્રશ્ન રાત્રિભોજનનો આવશે. એ રાત્રિભોજનનાં સ્થળ ગેરલાભ સમજશે, પેટને બાર કલાક રાહત આપવાના લાભ સમજશે, છતાં સમાજબંધારણ, કસરત રમતને સમય, ભાષણ વ્યાખ્યાનના લાભ આદિ કારણે રાત્રિભેજનને અંગે નવયુગ શિથિળ થતું જશે. એને છઠ્ઠા મહાવ્રત જેટલું મહત્ત્વ આપવાનું કારણ તેના ધ્યાનમાં ઉતરશે નહિ, છતાં ત્યાગ તરીકે એ વાતને તે સ્વીકારશે અને તેનું મૂલ્ય પણ કરશે, પણ જૈન શબ્દની વ્યાખ્યામાં ન છેડી શકાય એવો એ ધર્મ છે એમ તે નહિ માને.
આ બે બાબત સિવાય ભોગપભોગની બાબતમાં નવયુગ સુંદર પરિણામ બતાવી શકશે. મઘમાંસને એ છેડશે અથવા એને સ્વીકાર નહિ કરે. એને દારૂ કોઈ પણ આકારમાં વૃણ ઉત્પન્ન
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮મું
કરશે. માંસ મચ્છી ઈંડાંમાં એને હકને સવાલ થશે. આપણને જીવવાને હક છે તેવો સર્વને જીવવાને હક છે અને જે પ્રાણ આપી શકે નહિ તેને પ્રાણ લેવાને હક નથી એમ તે માનશે. અનંતકાયની બાબતમાં એ બહુ ઊંડો નહિ ઉતરે, પણ સામાન્ય રીતે જ્યાં એ અનંતજીવ જાણુ શકશે ત્યાં ત્યાગ કરશે. એને ખાવાની બાબત કદિ રસ જ ઉત્પન્ન નહિ કરે. મળે કે તૈયાર હોય તે ખાઈ લેવું અને એની વિશેષ ઘડભાંજ ન કરવી એવી એની ઉદાસીન અથવા બેદરકાર સ્થિતિ રહેશે. છતાં મળે તે ખાવું તેને અર્થ એમ સમજશે નહિ કે જે ખોરાક કે પેય પદાર્થ અભક્ષ્ય અપેય હોય તેને વિવેક ન કર. એ ખાવાની બાબતમાં અમુક જ જોઈએ અને અમુક રીતે તૈયાર કરેલું જ જોઈએ એવી ચાપચીપ કરનારે નહિ થાય.
ભોગપભોગને અંગે એક બે બાબત હજુ વિચારવાની રહે છે. આનો ઉપયોગ હજુ વધશે કે નહિ તે કહેવું જરા મુશ્કેલ છે. નવયુગનો એક ભાગ ચાનો ત્યાગ કરનાર નીકળશે, ત્યારે એક વિભાગ ચાને દિવસમાં અનેક વાર પીનાર નીકળશે. એ જ પ્રમાણે આઈસક્રીમનું સમજવું. એને ત્યાગ કરનાર થડા નીકળશે, એને ઉપગ કરનાર વધારે નીકળશે. કર્માદાન સંબંધી છૂટાછવાયા અસ્તવ્યસ્ત વિચારે ઘણું ચાલશે, પણ શક્યતા એવી લાગે છે કે આર્થિક પરિસ્થિતિ વધારે આકરી થવાના કારણે, જીવનકલહ ભીષણ થવાને કારણે અને ઉદ્યોગ, કળા, હુન્નર અને વ્યાપારનાં નવીન ક્ષેત્રે નીકળવાને પરિણામે કેટલાંક કર્માદાને સંબંધમાં નવયુગ છૂટ લેશે. શાસ્ત્રને આદેશ સમજવા છતાં એ મિલ નહિ જ કરે કે ખેતીવાડી નહિ જ કરે અથવા કોલસા કે ધાતુની ખાણોને અડશે જ નહિ એમ લાગતું નથી.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
‘ઉપભાગ' એટલે જે એકની એક વસ્તુ અનેક વાર ભાગવાય તે. આ ભાગ અને ઉપભાગને અંગે ઉપર જણાવી તેવી સ્થિતિ રહેશે અને કેટલુંક અવ્યવસ્થિત રીતે ચર્ચા કરવાનું સ્થાન પણ પ્રાપ્ત થશે.
૧૦૨
અનંદ...ડની ખાખતમાં સ્થિતિ બગડશે. નાટક સિનેમાને ઉપયાગ હદ પાર થશે. સિનેમાના કેળવણીના કાય માટે ઉપયાગ થશે તે અનડની કાટિમાં નહિ ગણાય. પણ એ આનંદઆરામના વિષય પણ થશે. વ્યાપારધંધાને અંગે સલાહ આપવાનું થશે. મેટાં કારખાનાના શેરહેાલ્ડર થવામાં સાતમા અને આઠમા વ્રતને વિરાધ આવશે. પ્રમાદ આચરણુ ઓછાં થશે. નવયુગમાં અન્યની ટીકા કરવાના નિંદા કરવાના સમય જ અલ્પ મળશે. જનસમાજ જેમ જેમ વધારે સંકીણ થતા જાય તેમ તેમ આત રૌદ્ર ધ્યાનના પ્રસંગેા વધારે આવે તેવા સંભવ છે. આ સંબંધમાં ઉપયાગ રહેશે, પણ પ્રસંગેા ધણા વધી જશે. એક વાત એ પણ ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે અત્યારના અનંદ...ડના પ્રસંગેા કરતાં તદ્દન નૂતન પ્રકાર જ હસ્તીમાં આવશે.
આ રીતે ત્રણ ગુણવ્રતની હકીકત થશે. ચાર શિક્ષાત્રતાને અંગે સ્થિતિ કેવી રહેશે તે સંક્ષેપમાં જોઈ જઈ એ. સામાયિક તરફ નવયુગની ફિચ રહેશે. તે યથાવકાશ સામાયિક કરશે અને તે વખતના ઉપયોગ વાચન કરવામાં મુખ્યતયા કરશે. સામાયિક તરફ જનતાની રૂચિ વધશે. જૈનધર્મનું એ એક ઉત્તમ વ્રત ગણાશે. એ ધડી સંસારને છેડી દેવાનેા આદર્શો જ ઘણા સુંદર અને આકર્ષક લાગશે.
દેશાવગાશિક વ્રતને અંગે દિપરમાણુવ્રતની સર્વાં ટીકા લાગુ પડે છે. પૌષધત્રતને ઉપરના સામાયિકન્નતની સ ટીકા લાગુ પડે
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહેર સુ
૧૦૪
છે. પૌષધ તરફ ચિ રહેશે, પણ તે આખા દિવસના સવાલ હાવાથી તેને જીવનકલહ આદિ આર્થિક પ્રશ્ને અસર કરશે. પૌષધમાં જ્ઞાનચર્ચા ઘણી સુંદર પ્રેરક અને ઉત્તેજક થશે. ડિ લેહણાદિ વિધિમાં કાઈ પણ પ્રકારના ફેરફાર નવયુગ નહિ માગે. ચેાથુ શિક્ષાવ્રત અતિથિ સંવિભાગનું આવે છે. ખરા અર્થાંમાં સાધુ હશે તેના ઉપર નવયુગ વારી જશે; પણ ખટપટી, ધમાલિયા, લગભગ એક નવા પ્રકારના સંસાર માંડી બેઠેલા દુકાનદારી ચલાવનારને નવયુગ સાધુ માનશે નહિ અને તેના તરફ ઉપેક્ષા રાખશે અથવા તે વને સુધારી યોગ્ય ભૂમિકાવાળાને તેમાં સ્થાન આપવાના આગ્રહ કરશે, સાધુતા આખા પ્રશ્ન આગળ વિચારવાના છે ત્યાં આ સંબંધી વિશેષ ચર્ચા થશે. આ વ્રતમાં જૈન બંધુના વાત્સલ્યને। સમાવેશ થશે, જ્ઞાતિભેદ નહિ રહે. ગમે ત્યાં જન્મ્યા હાય, પણ જૈનધર્મને સ્વીકારનાર મારા બંધુ છે એવી ભાવના વધશે. . જ્ઞાતિના તફાવત વગર સ જૈનને ૫તિભાજનમાં સ્થાન મળશે, જૈનની સર્વ સંસ્થાને વગર સંચે લાભ મળશે અને ગચ્છના કે ફીરકાના ભેદ સિવાય બંધુત્વ ખૂબ વિસ્તાર પામશે, કોઈ પણ ગચ્છ કે ફીરકા માટે તુચ્છ ભાષામાં વાત કરવાના કે ઉલ્લેખ કરવાને પ્રતિબંધ થશે અને સ્વામીવાત્સલ્યને જમણવાર અર્થ થાય છે તેમાં ઘણા વિસ્તાર કરવામાં આવશે અને તે એટલી હદ સુધી જશે કે જમણવાર તેા અલ્પ થઈ જશે, બંધુને વિદ્યાદાન, ધંધામાં સ્થાપન, આપત્તિ વખતે અનેક સફળ પ્રયત્ના નવી નવી દિશાએ થશે. અન્યના ઉત્કૃષ જોઈ જે અસૂયાત્તિ અત્યારે જાગે છે તે પ્રાયઃ બંધ થઈ જશે. ક્રાઈ પણ બંધુને ચઢેલા જોઈ બાકીના વર્ગ રાજી વધવાના માર્ગો તેને ભલામણ ગોઠવણ આદિ દ્વારા આપવામાં આવશે.
પણ સ્વધર્મી
સહાય
કરવાના .
અને
કરી
થશે
સુકર
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
નવયુગને જૈન
સંયમના આ માર્ગો ખાસ પ્રસંગોને ધ્યાનમાં રાખી ચર્ચા છે. આખા વિશાળ ક્ષેત્રને અવલેકવા માટે આ બાબતને ઇરાદાપૂર્વક વિસ્તૃત સ્થાન આપ્યું છે. એ ધોરણ પ્રમાણે દ્રવ્યશ્રાવકના તથા ભાવશ્રાવકના ગુણે તપાસી જવા.
સંયમના ક્ષેત્રમાં સાધુના ક્ષેત્રને વિચાર પ્રસ્તુત છે તે આગળ તરતમાં જ કરવાનું છે ત્યાંથી જોઈ લેવો. એ વિષય જરા વધારે અટપટ હોઈ તેને સ્વતંત્ર સ્થાન આપવું યોગ્ય ધારવામાં આવ્યું છે.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૯ મું
જૈનધર્મનાં મૂળ ત્રણ અંગે પૈકી અહિંસા અને સંયમ સંબંધી ઉલ્લેખ થયો. તપના સંબંધમાં નવયુગનું વલણ તપાસી આપણે આગળ વધીએ.
તપના મુખ્ય બે પ્રકારઃ બાહ્ય અને અત્યંતર.
બાહ્ય તપમાં ન ખાવું, ઓછું ખાવું, વસ્તુઓને ત્યાગ કરવો, ઇષ્ટમિષ્ટ પદાર્થને તજવા, કાયાને પીડા ઉપજાવવી અને શરીર સંકેચ કરવો. આ સર્વ પ્રકારમાં પ્રથમ અનશનનો પ્રકાર તે વર્તમાન યુગના ઉપવાસ કે એકાસણાદિ તપ ગણાય છે. એને મહિમા નવયુગમાં ઘણું વધશે. શારીરિક નજરે ઉપવાસને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ પર મૂકવામાં આવશે. એ ઉપરાંત એાછું ખાવું આદિ સર્વ બાબતે સ્થૂળ દૃષ્ટિએ આરેગ્યની નજરે ઉચ્ચ સ્થાન પામશે. એમાં શ્રદ્ધા કરતાં આરોગ્યની અને વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિ વિશેષ સ્થાન લેશે. એનું સ્થાન સમજણપૂર્વક ઉચ્ચ થશે. ઉપવાસાદિની પદ્ધતિ શેડી ફરશે, પણ મુદ્દો જળવાઈ રહેશે.
રસત્યાગ અને વૃત્તિસંક્ષેપને ખૂબ ઉચ્ચ સ્થાન આદરપૂર્વક મળશે. એની સાથે સાદા જીવનના પ્રશ્નો ગૂંથાઈ જશે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
પ્ર**,,vvvvvvvvvv
v
અમુક વર્ગ જ્યાં સુધી ધનની મહત્તા માનશે ત્યાં સુધી આ બાહ્ય તપને પૂરું વજન નહિ મળે, પણ સામ્યવાદ સમાજવાદ અને સમાનતાવાદ ટ્રક વખતમાં એવું રૂપ પકડશે કે ધનવાનને વર્ગ જુદો નહિ રહી શકે. અત્યારે સંસ્કારી પ્રજાનું વલણ સામ્યવાદ તરફ છે અને તેનાથી જૈન અલગ નહિ રહી શકે. સમાન ભૂમિકા ઉપર આવ્યા પછી સાદું જીવન સાધ્ય થશે અને બાહ્ય તપને સ્થાન મળશે. તપની બાબતમાં શરીરની શક્તિને ખ્યાલ કર્યા વગર આઠ દશ પંદર ત્રીશ ઉપવાસ કરનાર કોઈ કાઈક જ નીકળશે, પણ તેમ થશે તે આશ્ચર્યકારક જ ગણાશે. ત્યાગભાવ અને સાદાઈની વિપુલતા થવાનો પ્રસંગ દેખાય છે તેથી તેમને સમજણપૂર્વકનું સ્થાન મળશે.
આ તે બાહ્ય તપની વાત થઈ. અત્યંતર તપમાં સ્વાધ્યાય ખૂબ વધી જશે. એમાં એકલા ધર્મના વિષયને જ સમાવેશ થત નવયુગ નહિ ગણે. નવી શોધખોળ, પરમાણુશાસ્ત્ર, વસ્તુવિજ્ઞાન (કેમિસ્ટિ), પ્રવિદ્યા (ઓસ્ટ્રેમિ), પ્રકાશને સિદ્ધાંત (લાઈટ), અવાજનો સિદ્ધાંત (સાઉન્ડ) આદિ અનેક વિષયોને સ્વાધ્યાયની કોટિમાં ગણવામાં આવશે. જૂના આકારમાં આ સર્વ શાસ્ત્રીય વિષયો જ છે, પણ નવા આકારમાં તેની શોધખોળે કરી નવાં સાધન દ્વારા જૂની બાબતને ચર્ચવી એને પણ નવયુગ સ્વાધ્યાયની કાટિમાં ગણશે. વિનય, વૈયાવચ્ચ તે યોગ્યને જ કરશે, પણ ગ્યતાની પરીક્ષા પછી તેને આધીન થઈ જશે. સૈનિવૃત્તિ એટલી કેળવાશે કે ઉપરી અધિકારીના હુકમને અમલ કરવો એ લશ્કરીનું કર્તવ્ય છે, એણે આખી વ્યુહરચનાના જ્ઞાનને અભાવે વ્યક્તિગત હુકમની તુલના કરવાની હોય જ નહિ. આ વૃત્તિ અત્યારે કેળવાતી જાય છે. પણ એવા અધિકારીનું પદ જેને તેને નહિ મળે. દીર્ઘ દૃષ્ટા, ઉચ્ચ ચારિત્રવાન પિતાનો
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ સુ
વિચાર ન કરનાર, સેવાર્થે—પરાર્થે જીવન અર્પનાર, સત્ય અને અહિંસામય જે વ્યક્તિ હશે તેને વિનય પણ મળશે અને વૈયાવચ્ચ પણ મળશે.
૧૦૭.
અને વિનય વૈયાવચ્ચ શબ્દ અમુક વગ પરત્વે જ નહિ રહે. વિનય સાર્વાંત્રિક થશે અને વૈયાવચ્ચ સેવાભાવનાનું રૂપ લેશે. માંદાની માવજતથી માંડીને અનેક રીતે સેવાના અર્થાત સેવા આપવી એમાં અભ્યંતર તપ મનાશે. વચ્ચેના વખતમાં સુવાવડ પ્રસૂતિ કર્મ કરનાર ક`બંધન કરે છે અને એમાં સેવા જેવું કાંઈ નથી એવી માન્યતા ચાલતી હતી તેને નવા યુગ નહિ માને. પ્રસૂતિકમ વખતે સેવાની ખાસ જરૂર છે અને તેની સેવા કરવી એ વૈયાવચ્ચની કક્ષામાં આવે છે એમ નવા યુગ માનશે. અને સેવાનાં ક્ષેત્રા તે પાર વગરનાં વધી જશે. મેાટા મેળાવડામાં આવનારને પાણી પાવું, ભાજન સમારંભમાં પીરસવું, મોટા મેળાઓ વખતે પદ્ધતિસર વ્યવસ્થા કરવી, આવા આવા અનેક માર્ગો ખુલશે, શિસ્ત જાળવવું એ નવયુગને નવા મા જ નીકળશે અને તેની અસર વારતહેવારે મેાટે પ્રસંગે મેળાવડામાં અનેક રીતે થશે, એટલું જ નહિ પણ નાની નાની બાબતેામાં તેની છાયા પડશે. વિવેકસર કરેલી સેવા, જનસમાજની સગવડ અને અનેક યાતનાની અટકાયતના પ્રસંગાને નવયુગ અભ્યતર તપ ગણશે.
એની ખરી બહાર તે। મહામારી પ્લેગ, કાલેરા જેવા જીવલેણુ વ્યાધિ ચાલતા હાય, ભયંકર આગ થઈ હાય, મેળામાં લાખા માણસા એકઠા થયા હાય—થવાના હોય, ગામેગામ ઘેર ઘેર જઇ પ્રચાર કાર્ય કરવાનું હાય ત્યારે જણાય. આ અનેક અભિનવ ક્ષેત્રામાં પોતાના સ્થાન સંપત્તિ કે મેાભાને વિચાર કર્યો સિવાય નવયુગને જૈન પોતાની ફરજ માનીને ઝ ંપલાવશે. આ સ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
નવયુગને જૈન
સેવાઓ અત્યંતર તપની કટિમાં આવે છે એમ નવયુગ સમજાવવાનો પ્રયત્ન કરશે અને તે માટે પ્રમાણો રજુ કરશે.
પ્રાયશ્ચિત્તની બાબત તદ્દન અભિનવ વલણ લેશે. જાહેરમાં ક્ષમા માગવા જેવી સરળતા બહુ થોડામાં આવશે, પણ આવશે ત્યાં તે આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરશે. પ્રાચીન પદ્ધતિએ પ્રાયશ્ચિત્ત લેવાની રીત ભાગ્યે જ ચાલુ રહી શકશે.
યોગને અભ્યાસ વધશે. ધ્યાનનો આ વિષય તદ્દન નવીન આકાર લેશે. એને અંગે શોધખળ ખૂબ થશે. એ લગભગ ભૂલાઈ ગયેલો વિષય પ્રતિપાદન કરતાં જરા વખત લાગશે. પણ અંતે તે અસલ સ્થાને વ્યવહારૂ રૂપે અને પ્રાગતિક આકારે આવિર્ભાવ પામશે.
ગના માર્ગો, મુદ્રાઓ, આસને આદિ નવ રૂપ લેશે અને એમાં પ્રાચીન પદ્ધતિને મૂળ સિંહાસન પર સ્થાપન કરવામાં આવશે. આ વિષયમાં રસ લેનારની સંખ્યા ઉત્તરોત્તર વધતી જશે. તદ્દન લુપ્તપ્રાય થઈ ગયેલા યોગના વિષયને નવયુગ પુનરૂદ્ધાર કરશે.
કાયેત્સર્ગ તરફ રુચિ વધશે અને તેને સમજી જાણે તેને યોગના એક પ્રકારમાં સમાવેશ કરવામાં આવશે.
આવી રીતે અહિંસા, સંયમ અને તપને અંગે નવયુગમાં ઘટના થશે. એના અવાંતર ભેદે અને પ્રકારે અનેક છે, આવિર્ભાવ પાર વગરના છે. સર્વને ચર્ચવાનું અસંભવિત છે. મુદ્દાઓ ચર્ચાયા છે. બાકી એ મુદ્દા અનુસાર નાની મેટી અનેક બાબતે થશે એટલું જણાવી ધર્મનાં બીજાં અંગો તરફ જઈએ.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૦ મું
સાધુસાડવી – મધ્યમકક્ષા - ધર્મ સંબંધી વિચાર કરતાં સાધુઓનાં સ્થાન તરફ પ્રથમ વિચાર જાય તે સ્વાભાવિક છે. જૈન દર્શનની વિશેષતા એ છે કે એણે સાધુનું ચિત્ર અભુત ચીતર્યું છે. કંચનને સર્વથા ત્યાગ કરવો અને સ્ત્રીસંસર્ગ (સ્ત્રીઓએ પુરુષસંસર્ગ) સીધી કે આડકતરી રીતે કરવો નહિ એ બે મુદ્દાને જ બરાબર લક્ષ્યમાં રાખવામાં આવે તે સાધુની વિશિષ્ટતાને સાચો ખ્યાલ આવ્યા વગર રહે, તેમ નથી. અન્યની સાથે સરખામણી કરી કોઈને ઉતારી પાડવાની ઈચ્છા નથી, પણ વિરોધના જરા પણ ભય વગર કહી શકાય તેમ છે કે સાધુને–ત્યાગને જે આદર્શ જૈન ધર્મે આલેખે છે તે અપ્રતિમેય છે, અન્યત્ર કેઈ પણ સ્થાનકે એટલા ઉચ્ચ સ્થાને અપ્રાપ્ય છે અને મનુષ્યમાનસના અતિ ઉચ્ચ અભ્યાસ અને બારીક અવલોકનને પરિણામે ગોઠવેલી ત્યાગની ઉચ્ચ દશાને એ રજૂ કરે છે.
જૈનદર્શનને આદર્શ ત્યાગને છે. એના એકેએક વ્રતની વિચારણામાં, ભાવનામાં, સંવ્યવહારમાં ત્યાગ ઝળહળી રહે છે. સર્વથા
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
નવયુગને જૈન
ત્યાગનો આદર્શ દષ્ટિ સમીપ રાખી મધ્યમ ત્યાગ પણ બતાવે છે અને એ પણ ન સ્વીકારી શકે તેને માટે અલ્પ ત્યાગની રચનાઓ કરી છે. પણ એને આ નૈતિક વિભાગ બારીકીથી જોતાં ત્યાગની ભાવનાને પોષણ એક યા બીજે રૂપે અપાયેલું જોવામાં આવશે.
આથી ઘરસંસારનો ત્યાગ કરી સ્ત્રીપુત્ર કે સગાંસંબંધીને તજી દઈ ધન માલમિલ્કત અને સર્વ સંબંધને દૂર કરી અંતરવૃત્તિથી તેના ઉપર વિરાગ લાવી સર્વ સંબંધ અને વસ્તુઓને અનિત્ય ભાવ વિચારી એને ત્યાગ કરવા ઉપદેશ કર્યો. એની સાથે સાધુધર્મનું પાલન કરવા સારુ અને ત્યાગને તેની પરાકાષ્ટાએ લઈ જવા શરીરનું પિષણ ન કરવા ફરમાવ્યું. શરીર માત્ર ધર્મ સાધનનું નિમિત્ત છે તેથી તેને ભાડું આપવા પૂરતું ખાવુંપીવું અને તે પણ સ્વાદથી, પ્રેમથી, ગૃદ્ધિથી નહિ, પણ માત્ર શરીર નભાવવા ખાતર જ ખાવાપીવાને ઉપદેશ કર્યો. એની સાથે ભોજન અને પાનના એવા આકરા નિયમે બતાવ્યા કે એને અમલ સર્વથા. ભારે મુશ્કેલ દેખાય તેવો લાગ્યો. આખે આદર્શ ત્યાગ પર રચાયેલ હોઈ ચમત્કાર ઉપજાવે તેવો છે અને હૃદયને નમાવી દે તે છે.
એ ઉત્તમ આદર્શમાં માત્ર સ્થળ ત્યાગની વાત જ નથી. તેમાં અંતરંગ મનેવિકારોને બારીક અભ્યાસ અને તે પર વિજય મેળવવાના સર્વ રસ્તાઓ રજૂ કર્યા છે. જૈન યતિ એટલે ક્ષમાવાન, નિરભિમાની, સરળ, નિષ્પરિગ્રહી, બ્રહ્મચારી, અસૂયા વગરને, દ્વેષ વગરને, મારાતારાની ગણન વગરને, નિંદાને માર્ગે પણ ન જનારો, પારકી પંચાત નહિ કરનારે, પિતાના અભ્યાસક્રિયામાં પ્રવૃત્ત, જ્ઞાનક્રિયાનો મેળ મેળવનારે અને આદર્શ ચારિત્રવાન,
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૦ મું
૧૧
ભવભીરૂ, સંસારથી દૂર ગયેલ ઉત્કૃષ્ટ માનવી (Superman) સમજે. એના અંતરંગ અને બાહ્યમાર્ગો, અનુષ્ઠાને અને વિધિનિષેધે એવાં સુંદર યોજ્યાં છે કે એમાં કોઈ વધારે કરવા જેવું તત્ત્વ બાકી રહેતું હોય તેમ લાગે તેમ નથી. લગભગ સર્વ સગુણોનું સ્થાન યુતિ હોવા છતાં એ સંસારથી ત્યારે આત્મારામને સાધના અને દુનિયાની જંજાળથી મુક્ત મહાત્મા એના વિશિષ્ટ અર્થમાં છે એમાં કોઈને લવલેશ શંકા થાય તેવું નથી.
આ અતિ વિશિષ્ટ આદર્શ મુનિ–યતિ–સાધુને નમસ્કાર કરીને આપણે હવે એની વર્તમાન સ્થિતિ તપાસીએ.
સાધુધર્મનું ઉચ્ચ સ્થાન કાયમ રહે તે માટે અહીં એક આડકતરી વાત પ્રથમ કરી દેવાથી આ વિષય સ્પષ્ટ થવા સંભવ છે. ઉચ્ચ આદર્શને કાયમ રાખી નવયુગ એમાં ઊંડા ઉતરી વિચારશે ત્યારે એને એમાં ઘણી મુશીબત જણાશે. નવયુગનું મુખ્ય એય સેવાનું છે. એને જનતાની સેવા અનેક આકારમાં કરવી છે. એ સેવા ખાતર ભારેમાં ભારે સ્વાર્પણ કરવા તૈયાર રહેશે. આ સેવાભાવના ખ્યાલ સાથે એક બીજી પણ ગૂંચવણ ઉત્પન્ન થશે. સાધુધર્મ અતિ ઉચ્ચ કક્ષાને હોઈ આદર્શ સ્થાને રહેવા છતાં તે સ્વીકારવાનો માર્ગ બહુ ઓછા લઈ શકશે. સાધુમાર્ગની કઠીનતાને અંગે એને મુસાફરી કરવાની અગવડ, સેવાસ્થાને તરત પહોંચવાના નવયુગના મોટર, રેલવે, વાયુયાન આદિ સગવડે લેવાની હકીકત છેડી દેવાનું નહિ પાલવે ખાનપાનના આકરા નિયમે તેને ગભરાવશે અને અમુક ક્રિયાઓ અમુક વખતે કરવી જ જોઈએ એ બંધન એને રૂચિકર નહિ લાગે. આ અને આવાં અનેક કારણને લઈને એ સાધુ અને ગૃહસ્થ વચ્ચે એક નવી સંરથા ઊભી કરશે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
નવયુગને જૈન એ સંસ્થાને નવયુગ “મધ્યમ કક્ષા” એવું ઉપનામ આપશે. એ સંસ્થાના જોડાનાર સભ્યોને આદર્શ સેવાનો રહેશે. પિતાની જાતથી સમાજનો અનેક પ્રકારે સેવા કરવા તે તત્પર રહેશે. સેવાનાં અનેક ક્ષેત્રે તે ઊભાં કરશે. માંદાની માવજતથી માંડીને રાષ્ટ્રસેવા ધર્મસેવા, સાહિત્યસેવા, શોધખોળ, ઉપદેશ, ભાષણ, જનતામાં કેળવણી, કેળવણું કેમ આપવી તેને માટે શિક્ષકે તૈયાર કરનારી સંસ્થા, પ્રસૂતિ સમયની સેવા, પુસ્તકપ્રચાર, જ્ઞાનસેવા, નાનાં મોટાં પુસ્તક દ્વારા સાહિત્યની અભિવૃદ્ધિ, વૃદ્ધોને આશ્વાસન, દીન અનાથને ઉદ્ધાર, અપંગ ઢેર માટે પાંજરાપોળ, દીન દુઃખી માટે આશ્રમે, પરિયા ખહીવાળા માટે આશ્રમે, આરોગ્યભવને, આદિ અનેક જનાઓ નવયુગ જશે. એને સમાજસેવાની તમન્ના લાગશે. તે ખાતર તે નીચે પ્રમાણે લેજના કરશે.'
જેણે આ મધ્યમ કક્ષામાં સભ્ય તરીકે જોડાવાની ઈચ્છા હોય તેણે આજીવન સેવાભાવ સ્વીકારવું પડશે.
તેણે આજીવન બ્રહ્મચારી રહેવું પડશે.
તેણે સેવાને કઈ પ્રકારને બદલે સેવાના ઉદ્દેશ તળે લેવાને નહિ.
તેણે સેવા કેવા પ્રકારની ક્યાં અને ક્યારે કરવી તે તેને સંસ્થા તેની આવડત શક્તિ અને પરિસ્થિતિ અનુસાર વખતોવખત મુકરર કરી આપશે.
તેને નિર્વાહ અને મુસાફરી ખર્ચ માટે સર્વ વ્યવસ્થા સંસ્થા કરી આપશે.
તેણે ધનસંચય કઈ પણ પ્રકારનો કરવાને નહિ, પણ જરૂરી ખર્ચ કરવા પૂરતી રકમ પિતાની પાસે આગળપાછળ રાખવાની તેને છૂટ રહેશે.
તેણે મધમાંસથી સર્વથા દૂર રહેવું પડશે.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૦ મું
૧૧૩
ખાનપાનમાં તેણે તદ્દન સાદાઈ રાખવી પડશે.
દરરોજ કેટલી વસ્તુ ખાવી તેની સંખ્યાને સવારથી નિર્ણય કરવો પડશે. દ્રવ્યગણના (ખાદ્યપદાર્થને અંગે) કરવી પડશે.
પિતાથી શું શું કાર્ય બની શક્યું તેની વિગતવાર રજનિશી રાખવી પડશે. તેનાં સેવાકાર્યની પ્રત્યેક દિવસની ગણના ઉપરાંત
સ્થૂળ કે માનસિક જે કાંઈ સ્કૂલના થઈ હશે તેની વિગતવાર નોંધ રાખવી પડશે.'
તેનું વર્તન આદર્શમય, દેવગુરૂ ધર્મ તરફ સમજણપૂર્વકની શ્રદ્ધા અને ત્યાગ ગૃહસ્થ કરતાં ઘણી વધારે રાખવા પડશે.
એણે રાત્રિભોજનનો ત્યાગ કરવો પડશે. સત્ય, અહિંસા અને અસ્તેય એણે ખાસ જાળવવાં પડશે.
એણે દરરોજ સ્થળ કે માનસિક પૂજન અથવા ધ્યાન અથવા બને એક કલાક અવશ્ય કરવાં પડશે, માત્ર જ્યારે તેના સેવાક્ષેત્રમાં તેની આખા વખતની હાજરીની જરૂર હોય અને તેને અવકાશ મળી શકે તેમ નહિ જ હોય ત્યારે તે પિતાની જાતને છેતર્યા સિવાય આ બાબતમાં અપવાદ કરી શકશે અને અપવાદ કરશે તે તેની નોંધ કારણ સાથે નિત્યનિશીમાં પિતાને હાથે રાખશે.
એણે પિતાને આ વખત સેવા માટે અર્પણ કરવો પડશે અને તેને જ્યારે સેવાકાર્ય માટે આવું કરવામાં આવે ત્યારે તરત જવું પડશે અને બાકી પિતાને માટે યોગ્ય સેવાક્ષેત્ર શોધી તેની ગ્ય સાધના કરવામાં તે સમયને ઉપયોગ કરશે.
કોઈ પણ સાન માણસ એગ્ય અભ્યાસ કર્યા પછી આ સેવા સત્રમાં દાખલ થઈ શકશે અને અતિ વિશિષ્ટ ઉચ્ચ જીવન વહન કરવું પડશે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
નવયુગને જૈન
અતિ વૃદ્ધ અથવા શારીરિક ખેડવાળે આ વર્ગમાં દાખલ નહિ થાય. દેવાદાર કુટુંબકબીલાવાળો આ વર્ગમાં જોડાવા પહેલાં પિતાનું દેવું આપીને અને કુટુંબીઓની સંમતિ મેળવીને આ વર્ગમાં જોડાઈ શકશે.
સેવામંડળ આવા અને આને મળતા નિયમો કરી એક સેવામંડળ નવયુગ ઊભું કરશે. એને ઉદ્દેશ સેવાકાર્ય અનેક દિશાએ કરવાનો રહેશે અને તેની સાથે વર્તમાન પરિસ્થિતિને અનુકૂળ વ્યવસ્થા કરવાની તેને જરૂર લાગશે. એ ખાવાપીવાના, વસ્ત્રાદિના અને મુસાફરીના નિયમો મુદ્દામ હેતુ લક્ષ્યમાં રાખીને ઘડશે અને તેથી સેવાભાવી સાધુઓને ઘણી વાર જે અગવડ પડે છે તે આ રીતે નવયુગ દૂર કરશે. આ મધ્યમ કક્ષાને ઉદ્દેશ સેવક સમાજ ઊભો કરવાનું હોઈ તે સંસારથી અમુક અંશે વિરક્ત રહેશે અને અમુક બાબતમાં સંસારમાં પણ રહેશે. એને લાયક થવાની કસોટિ સખ્ત રાખવામાં આવશે અને ગમે તેવા સગવડનો લાભ લેનારા પણ સેવાભાવિ નહિ હોય તેને દાખલ કરવામાં નહિ આવે.
આવા મંડળને તૈયાર કર્યા બાદ અનુભવથી એમ જણાશે કે એ મંડળના અમુક સભ્યને પરણવાની જરૂર છે અથવા પરણેલા સ્ત્રી સહિત સભ્યને મંડળમાં દાખલ કરવાની આવશ્યકતા છે તો પરણેલ ન હોય તેના મનની સ્થિરતા આદિ કેવા રહે છે તેને
ખ્યાલ કરી બારીક તપાસ કરી ખાસ જરૂર લાગશે તે નિયમમાં સુધારાવધારા પણ કરશે. એનું ધ્યેય સેવાનું હોઈ તે જે માર્ગે વધારે ઉપયોગી, વધારે અસરકારક અને સર્વોત્કૃષ્ટ પરિણામ જે રીતે લાવી શકનાર નીવડશે તે પ્રમાણે તેની યોજના થશે. આ બાબતને છેવટનો નિર્ણય શું થશે તે કહેવું મુશ્કેલ છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૦ સુ
૧૧૫
એ સંસ્થાના સભ્ય શ્રી તથા પુરુષ બન્ને થઈ શકશે.
તેઓ કેળવણી આદિ અનેક સેવાસ્થાને ઊભાં કરશે, યાજશે, જમાવશે, ચલાવશે અને ભાષણથી પ્રચારકાર્યથી અને પેાતાના દૃષ્ટાંતથી શ્રી મહાવીર પરમાત્માના સંદેશા જગત પાસે રજૂ કરશે અને નિઃસ્વાર્થ સેવાના જ્વલંત દૃષ્ટાંતો પૂરા પાડશે.
આદ્ય સાધુ
એ સેવાભાવિ મધ્યમ કક્ષાવાળા આદર્શ સાધુધર્મની પરિપૂર્ણ ભાવના સન્મુખ રાખશે અને સર્વ ત્યાગ થઈ શકશે ત્યારે એ નવયુગના સાધુ થશે.
સાધુ થયા પછી એ કાઈ જાતની ખટપટમાં પડશે નહિ. જ્ઞાન ધ્યાનમાં પેાતાને સમય વ્યતિત કરશે. એના આદ આનંદધન થશે. એ ચેાગમાના પુનરુદ્ધાર કરશે. એ નકામી વાતા, પારકી પંચાતી, શ્રાવક વર્ગની ગૂંચવણામાં ભાગ નહિ લે. એ અમુક વાડા આંધવા કે મારા તારા કરવાનાં કાર્યને સ્વીકારશે નહિ. એનામાં શાંતિનું સામ્રાજ્ય દેખાશે, સહિષ્ણુતાને વેગ દેખાશે અને આત્મબળનું એજસ્ દેખાશે. તે વિના કારણ ખેલશે નહિ, ખાવામાં અતિ મર્યાદિત થઈ જશે અને એનું મનેારાજ્ય અતિ વિશાળ એજસ્વી અને સ્વવશ થશે. એ આદર્શો સાધુની સ્થિતિએ પહેાંચવા પ્રયત્ન કરશે. એ ગચ્છભેદ જેવું કાંઈ માનશે નહિ. એ સત્ય ગમે ત્યાં જોવામાં આવશે ત્યાંથી લેશે. એ સંકુચિતતામાં મિથ્યાત્વ માનશે. ધર્મ પ્રચાર વિશાળક્ષેત્રમાં વિસ્તાર અને નૈસર્ગિક આત્મવિભૂતિમાં સ્વયં તૃપ્ત રહેશે અને લેાકસત્કારની વિચારણા પણ તેનામાં દેખાશે નહિ અને લેકૈષણાનું નામ પણ તેની પાસે જાશે નહિ. અતિ વિશિષ્ટ ચારિત્ર વહન કરી એ પેાતાના દૃષ્ટાંતથી જગતને સમૃદ્ધ બનાવશે. અવારનવાર ઉપદેશ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
પણ આપશે અને વીતરાગ દશાનું નાનું દૃષ્ટાંત જગતને રજૂ કરશે. આવા આદર્શ સાધુઓ અતિ અલ્પ સંખ્યામાં થશે. સેવામંડળમાં જોડાનારની સંખ્યા બહુ મેટી ઉત્તરોત્તર થતી જશે.
સાધુઓ પ્રત્યેનું વલણ વર્તમાન યુગના સાધુઓ પ્રત્યે નવયુગ જુદું જુદું વલણ લેશે. ચારિત્રભ્રષ્ટ દુકાનદારી ચલાવનારા વૈદુ કરનારા અને ગરજી જતિ શ્રીપૂજ્ય આદિ નામ ધારણ કરનારાને એ વિજ્ઞપ્તિ કરી મધ્યમ કક્ષામાં જોડાવાની લાયકાત મેળવવા કહેશે અને જેઓ તેમ કરવા તૈયાર થશે અને તેને ગ્ય અભ્યાસાદિ કરશે તેને જૈન સમાજનું સેવા અંગ જાળવવાના કામમાં રોકી દેશે.
જે યતિ ગેરછ આદિ મધ્યમ કક્ષાને ત્યાગ પણ નહિ બતાવી શકે તેને ગૃહસ્થ થઈ પ્રમાણિક આવક ઉત્પન્ન કરવાનું જણાવવામાં આવશે. ચારિત્ર વગર ધર્મને નામે ભવાઈને દુકાનદારીને કે ધંધાને સ્થાન નહિ રહે, પણ સમાજના કેઈ વિકૃત થયેલા અંગને કાપીને ફેંકી દેતા પહેલાં તેને જરા ઓછા દરજજાની તકે પૂરતી આપવામાં આવશે. નવયુગ સમાજને સનબ્દબદ્ધ કરવાની યોજના કરનાર હોવાથી તેના હાથમાં પ્રત્યેક કક્ષાના માણસને ઉપયોગ થઈ શકે તેમ રહેશે અને તેથી પ્રત્યેકને સમજાવી તેને યોગ્ય કાર્યમાં જોડવામાં આવશે. આળસુ, એદી, સુસ્તને સમાજ પર નભવાનો હક્ક નહિ રહે, તેની સાથે ખરા સેવાર્થી આત્માથી ભેગ આપનારને નાનાં મોટાં ક્ષેત્રમાં અનેકવિધ કાર્ય કરવાનું મળશે અને તેના બદલામાં સમાજ તેને પોષશે. અતિ ઉચ્ચ વિશિષ્ટ ભેગ આપનાર આદર્શ સાધુને માટે તે સર્વદા સ્થાન ખુલ્લું જ રહેશે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૦ મું
ખટપટી સાધુઓ પણ જે સાધુઓ માત્ર ખટપટ કરવા ખાતર સાધુવેશમાં ગયા હોય, જે જૈનધર્મને આદેશ સમજ્યા ન હોય, જે ખટપટ કરવામાં રસ લેનારા હોય, જે વાડા બાંધવામાં મલકાતા હય, જે ફીરકાઓને લડાવવામાં ધર્મ સમજતા હોય, જેને અસત્ય કે ભળતું બલવામાં વ્રતને હાનિ અને પદને પતનશીલતા ન લાગતાં હોય, જેને જીવનને આદર્શ જ કાંઈ ન હોય, જે ઉપર ઉપરની વાત કરવામાં ભારે પક્કા હોય પણ જેના જીવનવ્યવહારમાં સરખાઈ ન હોય એવા મોહથી કે દુઃખથી વેશપલટો કરાયેલા સાધુઓને માટે આવતા યુગમાં સ્થાન નહિ રહે. સાધુમાં જ્ઞાન વિશિષ્ટ હોવું કે અલ્પ વધારે હોવું એ એના કબજાની વાત નહિ ગણાય, પણ ચારિત્ર તે મુદ્દામ હોવું જોઈએ એમ નવો યુગ માગશે. અને સાધુમાં સંકુચિત દષ્ટિ હોય, અસહિષ્ણુતા હય, મારાતારાને રાગદેષ હોય, સમાજને છિન્નભિન્ન કરવાની ઉચ્છેદક આવડત હેય તે તેની જાતને ભારે કરે છે એટલું જ નહિ પણ સમાજની પ્રગતિને વર્ષો સુધી અટકાવે છે અથવા પ્રગતિને બદલે પશ્ચાદ્ગતિ કરે છે એમ સમાજ માનતો થતો હોવાથી એવા પ્રકારના સાધુને સમાજનું અંગ ગણવામાં નહિ આવે. ગમે તેવી ઓછી આવડત કે ત્યાગવાળા હોય અને કોઈ જાતની કસોટિમાંથી પસાર થયો ન હોય અને સાધુ થવા પહેલાં આદર્શ જીવનની ગંધ પણ ન બતાવી શક્યો હોય તે અમુક વેશ પહેરે માટે સાધુ કહેવાય અને શ્રાવકોએ તેની સર્વ ગ્ય જરૂરિયાત પૂરી પાડવી જોઈએ અને તેને નમવું જોઈએ એ જાતની માન્યતા નવયુગ કબૂલ નહિ કરે. એ સાચા આદર્શને નમશે અને તેની ઉપર વારી જશે, પણ ધમાલ, ધામધુમ, બાહ્ય દેખાવ. પ્રચંડવાદ અને ખળભળાટને જરા પણ અવકાશ નહિ આપે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
સાધુઓની પરીક્ષા આ રીતે જોતાં આ સાધુવ મહા પરિવર્તન પામશે એવું જણાય છે. આદર્શ સાધુ નહિ થાય એમ માનવાનું કારણ નથી, પણ ગમે તે સાધુમાં પસાર થાય એ સ્થિતિ નવયુગ કદિ નહિ સ્વીકારે. ભગવાનની આદર્શ વિશાળતા, દષ્ટિભેદ છતાં ઐક્ય, નયની અપેક્ષા અને જૈનદર્શનના મૂળ ગુણને વિરોધ દેખાય ત્યાં આખો જૈનધર્મ ઉડી જાય છે એમ નવયુગ માનશે અને દુનિયાના આદર્શ સ્થાને આવવાનો દાવો કરનારને તોળશનું ધોરણ પણ નવયુગ ઘણું ઊંચું રાખશે. જે ગુણે માર્ગાનુસારી તથા શ્રાવકમાં હેય તે તે સાધુમાં લેવા જ જોઈએ એમ તે આગ્રહપૂર્વક માનશે (ઘટતા ફેરફાર સાથે), પણ એ ઉપરાંત અંતરંગ ગુણમાં, શાંતિ સામ્રાજ્યમાં, રાગદ્વેષની અલ્પતા દાખવવામાં અને માત્ર ધ્યેય ખાતર જીવન ગાળવાની બાબતમાં મુદ્દામ રીતે સાધુની કસોટિ કરશે અને તેમાં જે લાયક નીવડશે તેને જ સાધુસ્થાનનું પૂજ્યત્વ આદિ પ્રાપ્ત થશે.
સાધુઓના બે વિભાગ સાધુના બે વિભાગ પડશે. એક વિભાગ સંસારને સર્વથા ત્યાગ કરી જ્ઞાનમાં મસ્ત રહેશે. એ વિશિષ્ટ તત્ત્વજ્ઞાની થશે. એ શાસ્ત્રના વિશિષ્ટ સૂત્રો સમાજ પાસે વગર સંકેચે રજૂ કરશે. એ માત્ર ઉપાશ્રયમાં જ પોતાની કાર્યવાહીને પરિસમાપ્ત નહિ કરે, પણ જગતના ચોકમાં મહાન સત્ય લેખ અને વષ્નવ દ્વારા વિસ્તારશે. એ તત્ત્વજ્ઞાનીમાં સત્યશોધનની બુદ્ધિ ખૂબ વિસ્તાર પામશે. એને વિજ્ઞાન (સાયન્સ)નું જ્ઞાન અને દેશીય પ્રાપ્ત થશે અને શોધકબુદ્ધિએ દષ્ટિબિન્દુ સમજવા યોગ્ય વિશાળ હૃદય એ દાખવશે. એ અંશ સત્યને સર્વ સ્થાનકેથી સંગ્રહશે અને મહાન સત્યને
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૦ મું
૧૧૯
સમન્વય કરશે. એ વિધિમાર્ગના નિરર્થક ઝઘડામાં પડશે નહિ. પિતાની અનુકૂળતા પ્રમાણે ક્રિયા કરશે અને વિશેષ ધ્યાન જ્ઞાનપ્રાપ્તિ અને જ્ઞાન પ્રસારમાં રોકશે. એનામાં વિવેચકશક્તિ એટલી ખીલશે કે અત્યાર સુધીના ઝઘડાને એ એકદમ પતાવી દેશે, દરેકને યોગ્ય સ્થાન આપશે અને નવીન પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થતાં સર્વ દિશાએ દીર્ઘનજરથી વિચાર કરશે. એ શિષ્યમોહ કરશે નહિ, દેશ કાળના સૂત્રોને માન આપશે અને જૈનદર્શનનાં વિશિષ્ટ તો પ્રેરકભાવે પ્રસરાવશે. એને જ્ઞાનની જિજ્ઞાસા એટલી રહેશે કે એને નિરર્થક ઝઘડાઓ કરવાનો સમય જ નહિ મળે. એ સર્વ દર્શનના અભ્યાસી અને ઇતિહાસના જ્ઞાતા હેઈ નિણિત બુદ્ધિથી નહિ પણ શોધકબુદ્ધિથી આગળ વધશે અને એનામાં સરળતા એટલી બધી આવશે કે કોઈ વાત નહિ સમજાતી હોય તે તેટલા પૂરતી અશક્તિ જાહેર કરતાં એ શરમાશે નહિ. શ્રાદ્ધવર્ગની ખટપટથી એ દૂર રહેશે, પણ સમાજનિયમન સંબંધી યોગ્ય સલાહ પિતાના વિશાળ જ્ઞાનથી આપશે. નાયક થવાના સર્વોત્તમ આદર્શ ગુણો તેનામાં આવશે અને જે અર્થમાં “ગીતાર્થ' શબ્દ જૈન શાસ્ત્રકારે વાપર્યો છે તેને એ બરાબર સાર્થક કરનાર નીવડી કચવાટ ઉત્પન્ન કર્યા વગર, બળજે વાપર્યા વગર, સ્વાભાવિક રીતે સમાજના દેરનાર
સ્થાનને પ્રાપ્ત કરશે. સંસારથી અલિપ્ત રહ્યા છતાં માનસવિદ્યાના પ્રખર અભ્યાસી હોઈ સમાજની અંદર ભળ્યા સિવાય કે રાગદ્વેષને વિવશ થયા વગર સામાજિક પ્રગ્નેને તેડ ઉતારવાનું ચાતુર્ય તેનામાં આવશે.
સાધુને એક બીજો વર્ગ સંસારને સર્વથા ત્યાગ કરી વેગમાં લીન થઈ જશે. એ અવધૂત જેવો થશે. એ વિસરાઈ ગયેલા યોગને પુનરુદ્ધાર કરશે, એ સંસાર સાથે કોઈ પણ પ્રકારને
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
નવયુગને જૈન
સંબંધ નહિ રાખે, અવારનવાર વસ્તીમાં આવી એ ખોરાક લઈ જશે, પણ એ જરાયે જિવહાસ્વાદુ નહિ હોય. લોકથી દૂર રહી એ ચેતનરામને ધપાવશે. અનેક મુદ્દાઓને એ જમાવશે, મહા તપ કરશે અને સંસાર તરફ જશે પણ નહિ. એને જોતાં આનંદ-. ધનજી કેવા થયા હશે તેનો તે સહજ ખ્યાલ આપશે. એને વસ્ત્રપાત્રની કે વસ્તીની પરવા રહેશે નહિ. એ તે આખો વખત અંતરાત્મામાં રમણ કરવામાં જ માનશે અને સંસારથી તદ્દન અલિપ્ત રહી એ કઈ જાતના વ્યવહારમાં પડશે નહિ.
એ ઉપરાંત સંસારના ખરા ત્યાગી પણ સેવાભાવી એવા પણ કેટલાક સાધુઓ થશે, જેઓ તત્ત્વજ્ઞાનીની સહાયમાં રહેશે અને સેવા કરવામાં સાધનેને એકઠાં કરવામાં સમય ગાળશે.
સંખ્યા નાની પણ સાધક આ પ્રકારની સામાન્ય પરિસ્થિતિ નવયુગના સાધુની થશે. એની સંખ્યા નાની હશે તે પણ એની આત્મવિભૂતિ તેજસ્વી અને જાજ્વલ્યમાન હોઈ સમાજ એના તરફ પૂજ્યભાવ રેડશે. બાકી ખટપટ કરનારા અને સાધુતાને દુકાનદારી સમજનારાને કોઈ સ્થાન નહિ રહે. આખા સમાજને વિના કારણ પગભર રાખનાર વાદવિવાદના ઝઘડા ખડા કરનાર અને સુંઠને ગાંગડે ગાંધી થઈ બેઠેલાને નવયુગમાં સાધુસ્થાન નહિ રહે. જેને સાચું સ્થાન પ્રાપ્ત થશે તે આદર્શ સાધુતા પ્રાપ્ત કરશે અને માત્ર વેશથી ચલાવ્યું જનારને માન કે પિષણ મળવું અશક્ય થઈ પડશે. પ્રકાશન લાભ લેનારી પ્રજા આગળ ગોટા વાળવાથી કાંઈ વળશે નહિ અને ઉપાશ્રયને ઝઘડાસ્થાન કરનારાઓના કોઈ ભાવ પૂછશે નહિ એટલે એ વર્ગ ધીમે ધીમે ઓસરી જશે અને અંતે આથમી જશે. સાધ્વાભાસનું સ્થાન આદર્શ સાધુઓ લેશે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૦ મું
સાધ્વીઓ સાધ્વીને પ્રશ્ન ઉપરના જ ધોરણે પતશે. સાધ્વીનું કાર્ય શ્રાવિકા વર્ગને ઉપદેશ આપવાનું અને તેમને શ્રદ્ધાળુ બનાવવાનું રહેશે. પવિત્ર સાધ્વીઓ જાહેરમાં ભાષણે પણ આપશે અને તેની નૈસર્ગિક છટાથી એ ખૂબ સુંદર પરિણામ નીપજાવી શકશે. એના ભાષણમાં સ્ત્રી અને પુરુષે ભાગ લેશે. ખરું કાર્ય સાધ્વીઓ પવિત્રતાના, સ્વચ્છતાના, સેવાના, સુઘડતાના, જીવરક્ષાના સંદેશા ફેલાવવાનું કરશે. એના આદર્શો વિશુદ્ધ રહી શકશે અને શ્રાવકગૃહ સંસ્કારી ઉન્નત વિશિષ્ટ દીવ્ય કેવી રીતે બને અને કઈ ચાવીઓ દ્વારા આદર્શ ગૃહિણીઓ મારફત ધર્મ, અર્થ અને કામ ત્રણે પરસ્પર અવિરેધપણે સાધી શકાય એની યુક્તિઓ તે બતાવશે. સ્ત્રીવર્ગને સેવાભાવ તે વિશે અને અનેક પ્રકારે સંસારને ઉજજવળ કરવા છતાં પિતે તદ્દન અલિપ્ત રહી શકશે. એનામાં જ્ઞાનનો પ્રકાશ ખૂબ જામશે અને એનું લક્ષ્ય સેવાભાવ તરફ વધારે મક્કમપણે, દઢપણે અને સાપેક્ષ સ્વરૂપે રહેશે.
સાધુઓને તૈયાર કરવાની, મધ્યમ કક્ષા માટે તૈયાર કરવાની અને સાધ્વી ગ્ય થવાની વિશાળ આકર્ષક પેજના નવયુગ કરશે. એ કસોટિમાં જે પસાર થાય તેને જ સાધુ કે અન્ય કઈ પણ વર્ગમાં જોડાવાની પરવાનગી મળી શકશે.
સમાજસંરક્ષણ, સંપ્રદાય જ્ઞાનની આવશ્યકતા, બાળપણમાં સંસ્કાર છાપની સુકરતા, વર્તમાન કાયદા અને સમાજનું હિત લક્ષ્યમાં રાખી દીક્ષાની વય નવયુગ મુકરર કરશે અને અસાધારણ સંગમાં વિશિષ્ટ લાભને હેતુ તપાસણીને અંગે પ્રાપ્ત થશે તો તેમાં અપવાદ કરવાનો અધિકાર એના સૂત્રધારને કુલ સ્વાધીન રાખશે. એ નિર્ણયમાં સમાજહિત અને દર્શન પ્રગતિના લક્ષ્યો જ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
નવયુગને જૈન
અ
રાખવામાં આવશે, પણ શિષ્યમેહ કે ખળભળાટનાં પ્રસંગને દૂર કરવામાં આવશે.
શિષ્યચોરી, દેખાદેડ, દીક્ષા માટે ફોસલામણ, કોરટ-દરબાર અથવા ધર્મની ફજેતીના પ્રસંગે નવયુગમાં નહિ બને તેવી સુંદર સમાજરચના કરવાની આવડત નવયુગમાં આવશે. જ્ઞાન અનુભવ અને જરૂરિયાતના અભ્યાસીને સાધુ માર્ગને અવરોધ કર્યા સિવાય એ બાબતનો રસ્તો સંતોષકારક રીતે કરતાં આવડશે. સાધુ અને મધ્યમ કક્ષા માટે અન્ય બાબતે પ્રસંગોપાત આવશે. આપણે હવે ધર્મક્ષેત્રના બીજા પેટા વિભાગ તરફ નજર નાંખીએ. એ વિષય ઘણે વિશાળ હોઇ સર્વગ્રાહી છે તેથી તે પર મુદ્દામ લક્ષ્ય આપીએ.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૧ મું
મંદિરે અને નવયુગ નવયુગમાં મંદિરની પવિત્રતા અત્યારે જળવાય છે અને મનાય છે તેથી પણ વધારે મનાશે. મંદિરને ધર્મના લાક્ષણિક સ્થાન ગણવામાં આવશે. અત્યારે એક વર્ગ મંદિરને માનતે નથી તે મંદિરના બાળજીવના અવલંબનસ્થાન, સામાન્ય જ્ઞાનીના આશ્રયસ્થાન અને વિશેષ જ્ઞાનીનાં ધ્યાનસ્થાન તરીકે જોઈ શકશે. અત્યારે જે કચવાટ તેઓમાં એક વર્ગ તરફથી ફેલાવવામાં આવે છે અને મંદિરને અંગે ઝનૂન બતાવવામાં આવે છે તે દૂર થઈ જશે. જેને મંદિરે જવું હોય તે જાય, સાધન તરીકે જે એની ઉપયુક્તતા જાણે, માને, સ્વીકારે તે મંદિરે જાય. ન જવું હોય તેને આગ્રહ કરવો નહિ, તેની ટીકા કરવી નહિ એ નિયમ સાર્વજનિક થઈ જતાં મંદિરે જનાર અને સ્થાનકવાસી એવા વર્ગો રહેશે નહિ. સાધનને સાધન જેટલી જ અગત્ય અપાશે એટલે વૈમનસ્યનું કારણ નાશ પામી જશે અને ધર્મને નામે જે અપશબ્દપરંપરા અને વરડાના હાલહવાલ થયા છે તે બંધ થઈ જતાં એકી ભાવ વધશે. મંદિરની ભવ્યતા અને પવિત્રતા નવયુગમાં ખૂબ વધશે.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
અત્યારે એ લીલામખાનાં થઈ ગયાં છે તે સ્થિતિ દૂર થઈ જશે. મંદિરમાં કાઈ સ્થાને શાંતિ નહિ એ સ્થિતિ બંધ થશે. ખ્રિસ્તી પ્રજાના વિશાળ દેવળા જેવી શાંતિ મદિરમાં પ્રવશે. ખોટી ધામધૂમ અને શાંતિ વગરની પડાપડને બદલે પૂજનને અંતર્ આશય સમજવામાં આવશે અને મદિરા ભવ્ય દેવસ્થાન અનશે.
૧૨૪
મદિર માટે અનર્ગળ દ્રવ્યસંચય કરવામાં આવશે નહિ, મંદિર નિર્વાહ પૂરતી આવક જેટલું દ્રવ્ય એકઠું થયા પછી વધારાની સવ' આવક મદિરાધાર અને જરૂર હાય તેવાં સ્થાન મંદિર સ્થાપવામાં વાપરવાની રીત સ્વીકારવામાં આવશે. મદિરના વહીવટદારા પેાતાને શેઠે નહિ માને, પણ સેવક માનશે.
પૂજન અને યાન
મંદિરમાં સ્વચ્છતા ઘણી વધારે થશે. ન્હાવાનાં સ્થાને વ્યવસ્થિત સુધડ અને સગવડવાળાં થશે. પૂજનમાં આડંબર કરતાં સાદાઈ આવશે. આંગી અને અલંકારા વીતરાગભાવને વિાધી લાગશે. પ્રભુ–શરીરને–મૂર્તિને ભગવાનના આદર્શ બનાવવાની રીતિને વધારે વધારે પ્રસાર થતા જશે. વિવેક વગરની અતિ પૂજાએ જેમાં પુષ્પ ફ્ળ આદિમાં જીવ છે કે નહિ એવી શંકા થઈ જાય તેવા અતિરેક આછે થશે. પુષ્પપૂજા શાસ્ત્રોક્ત પદ્ધતિએ અને વિવેકસર થશે, પુષ્પને કીલામના ન થાય તે માટે ઉપયાગ થશે. ટૂંકામાં આસ્થા, પ્રેમ અને ભક્તિ વધશે, પણ દરેકમાં વિવેક દેખાશે. શાંતિ એટલી બધી જળવાશે કે ધ્યાન વિન્ન કરનાર ઘટાએ અમુક આરાત્રિક વખતે જ વગાડવાના નિયમે રચાશે. મંદિરનિર્વાહની ફરજ પ્રજાને માથે પડશે તેને તે અતિ આનંદપૂર્વક વધાવી લેશે. અત્યારે શ્રુતિકઠુ સ્વરે ઘીની ઉછામણી થાય છે તે
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૧ મું
*
૧૨૫
આખી પ્રથા મૂળથી નાબૂદ થઈ જશે. મંદિર શાંતિનાં સ્થાન થઈ જશે અને વીતરાગ દશા કેવી હોઈ શકે એનાં એ જીવતાં દષ્ટાંતિ થઈ પડશે.
પૂજન કરનારાઓને માથે તે બે કે ફરજ હોય એ ખ્યાલ નહિ થાય, પણ સ્વેચ્છા ઉપર તે બાબત છેડતાં પૂજન મહિમા વધશે અને દેખાવ કરતાં હૃદયંગત થશે. મહાપૂજાઓ થશે તે તેમાં તાલબદ્ધતા અને માનસવિદ્યાને અભ્યાસ જોઈ શકાય તેવો અભિનવ આકાર તે લેશે. પૂજન કરનારમાં ગંભીરતા ઘણી આવી જશે અને મંદિર એ સ્વર્ગનાં સોપાન છે એવી ભાવના વધવા સાથે એનું સૌનું ગૌરવ વધશે.
મંદિરમાં ધ્યાન કેમ થાય, મુદ્રાઓ કેમ થાય, એનાં મૂળ કારણે અને હેતુઓ શાં છે, તેના પર મંદિરની આસપાસના ખુલ્લા ભાગમાં લાક્ષણિક પાઠ આપવામાં આવશે. તે સંબંધી સાહિત્ય ભાષણ અને પુસ્તકપ્રચાર ખૂબ વધતા જશે અને આશાતના આદિના સ્વરૂપે મૂળ મુદ્દાને અનુસરીને સુઘડતા આરોગ્ય અને સ્વચ્છતાના ધેરણ ઉપર એવી સુંદર રીતે મૂકવામાં આવશે કે એ બેજા રૂપ ન લાગતાં જનતા એને માનથી–પ્રેમથીગૌરવથી વધાવી લેશે.
તીર્થસ્થાને તીર્થસ્થાનેને મહિમા વધશે, પણ તીર્થો ઝઘડાનું રૂપ નહિ લે. ત્યાં જે જૈન આવે તે પૂજા કરી શકશે. એણે કયા વિધિ પ્રમાણે પૂજન કરવું તે પ્રત્યેકની ઈચ્છા ઉપર છોડવામાં આવશે અને જનતામાં પરસ્પરના તરફ માન અને સભ્યતાના આદર્શો એટલા વધી જશે કે એકબીજાને કચવાટ ન થાય તેમ રસ્તાઓ કરી લેશે. ઉદારતા જ્યારે વિચારમાર્ગમાં
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
આવે, વિશાળતા જ્યારે પ્રજાને પ્રાણ બને, પાડેશીનું સન્માન એ સ્વભાવને એક ભાગ જ બની જાય ત્યારે જે પરિસ્થિતિ થવી કલ્પી શકાય તે સર્વ મંદિરને અંગે થશે.
અત્યારે થાય છે તેવી ધમાલ ન થાય તેને અંગે પૂજન કરનારની સંખ્યા કે અંતરની ભક્તિ ઉપર ખાસ વિચારે થશે. સંખ્યા વધશે, અંતરને પ્રેમ થશે અને વીતરાગ ભાવનું પોષણ થશે; પણ બાહ્ય દેખાવ ઘણે ઓછો થશે અને આદર્શો તદ્દન નવીન માર્ગ લેશે.
મંદિર અને તીર્થને અંગે વરઘોડા નહિવત થઈ જશે. વરઘેડાથી કઈ અન્ય ધર્મી જૈન થઈ જશે અથવા જૈન ધર્મની પ્રશંસા કરશે એ વાત મનુષ્યસ્વભાવના અભ્યાસી નવયુગને ગળે નહિ ઉતરે. વરઘોડામાં એ બેટ દેખાવ વધારે જોશે અને સમાજમાં ન હોય તેવી જાહોજલાલી બતાવવાને દંભ તેને અકર્તવ્ય લાગશે.
મંદિર કે તીર્થને કઈ ઝઘડે કદાચ પડી જશે તે તેને નિકાલ લવાદીથી લાવવામાં આવશે. દેવદ્રવ્ય કોને કહેવું તેની વ્યાખ્યા સર્વસંમત કરવામાં આવશે. તેને ઉપયોગ નિયત કરવામાં આવશે. પૂર્વકાળના કોઈ પણ દેવદ્રવ્યને પૂર્વકાળના નિર્ણયથી અલગ પ્રકારમાં વાપરવામાં નહિ આવે. નવીન નિર્ણય જાહેર કરી તે અનુસાર નવું દ્રવ્ય આવશે તેને તત્કાલીન વ્યાખ્યા પ્રમાણે ઉપયોગ કરવાનું ઠરાવવામાં આવશે.
દિગંબર–વેતાંબર દિગંબર બંધુઓ વેતાંબર મંદિરમાં જશે અને નમશે. વેતાંબરે દિગંબરે મંદિરમાં જશે અને નમશે. દિગંબરે ધ્યાનસ્થ દશાને પૂજશે, શ્વેતાંબર સમવસરણસ્થ દશાને કે રાજદશાને પૂજશે.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૧ સુ
પણ બન્ને વીતરાગને જ પૂજશે અને વીતરાગપૂજનમાં તે સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા હેાવી ઘટે એટલા નૈસર્ગિક વિચારની પ્રરૂપણા અને પ્રચારને અંગે દિગંબર શ્વેતાંબરના આખા સવાલ જ ઉડી જશે અને સ્થાનકવાસી ભાઈ એની સાથે તે સાધનધર્મને અંગે ભેદ પડવાનું કારણ જ નહિ રહે. જેને ઇચ્છા થાય તે આવે, વીતરાગને નમે—પૂજે; જેને ન ગમે તે હૃદયમાં ધ્યાન કરે. સાધનધર્મોંમાં ઝઘડા કરવા એ તા તદ્દન અલ્પજ્ઞાન ઉપરચોટિયા જ્ઞાનની નિશાની છે એમ નવયુગ તુરત માની લેશે તેને પરિણામે મદિરા અને તીથૅ ઝધડાનાં કદ્રો થઈ પડ્યાં છે તેને બદલે શાંતિદિશ અને જીવનરસપ્રદ સરિત્ઝવાહેા બનશે.
-
૧૨૭
આદર્શોના પલટા
જિનપૂજાતા આખે આદશ કરી જશે, અને તે મૂળ મા તે અનુરૂપ, વીતરાગદશાના પ્રતિનિધિરૂપ અને મુમુક્ષુ દશાને શેાભે તેવા થશે એમ નવયુગ માનશે. એ મદિરને ઉપરના નિયમે। પ્રમાણે વ્યવસ્થિત કરી દઈ જૈનધર્મને અનુરૂપ બનાવવાનું કાર્ય કેળવણી પ્રચાર અને સમજાવટ દ્વારા જેમ અને તેમ જલદી પહેલી તકે નવયુગ કરશે. કોઈ પણ પ્રજામાં કેટલી પ્રગતિ થઈ છે તે તેનાં મદિરા અને જમણેા બતાવી આપે છે એવી માન્યતા થવાથી નવા યુગ આ મંદિરના પ્રશ્ન ખાસ જલ્દી હાથ ધરશે. જમણવારને અંગે એ કેવું વલણ લેશે તે એને યાગ્ય સ્થળે વિચાર પર લેવાનું છે. અત્ર મદિર તીની બાબત પર સામાન્ય ઉષાદન કર્યું. તેની વધારે વિગતા મૂળ મુદ્દાએ અનુસાર ગોઠવી લેવી. વીતરાગદશા, આદર્શો અને પૂજન દ્વારા અંતિમ ધ્યેય શું છે તે ખાસ લક્ષમાં રાખવાની નવયુગની ઈચ્છા વધારે રહેશે અને તે અનુસાર બાકીની સ ગાઠવણુ થશે એમ સમજવું. સામાન્ય રીતે
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
નવયુગને જૈન
wwwwwww
કહીએ તે નવયુગ મંદિરને ભક્તિ ઉપાસનાનાં કેંદ્ર બનાવશે, ત્યાં ધામધુમ એાછી થશે, બાહ્ય દેખાવ અલ્પ થશે અને દુકાનદારી બંધ થશે. મંદિરની પેઢીને “કારખાનું' કહેવામાં આવે છે તે શબ્દ ધ્વનિ અને અર્થમાં નવયુગને આઘાત કરશે અને તેના મૂળ ઉદ્દેશને અનુસરી એ કારખાનાને “પ્રભુસ્થાન બનાવશે. મૂળ આશય શો છે તે શોધી કાઢી આખી મંદિરની ભાવનામાં જબરદસ્ત ઉત્ક્રાંતિ કરશે અને તેમ કરવામાં તે જૈનદર્શનના રહસ્યને આગળ કરશે. સ્વચ્છતા, સાદાઈ, સભ્યતા અને વિવેક વધશે અને આખું વાતાવરણ વીતરાગ ભાવને પિષક દેખાશે. ઉક્ત સર્વ ફેરફાર જૈન આદર્શની મૂળ આખાય અનુસાર છે એમ નવયુગ માનશે અને પ્રચારકાર્ય દ્વારા, ચર્ચા દ્વારા, ભાષણ દ્વારા એને અનુસરતો લોકમત એ ઘડશે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૩ મું
જ્ઞાનસ ઉપાશ્રયમાં અવારનવાર સાધુઓ અને સાધ્વીઓ ઉતરશે. એ ઉપરાંત ઉપાશ્રયને ઉપયોગ ભાષણગૃહ, જૈનસંસ્કૃતિના કેંદ્રસ્થાન અને કેળવણી ગ્રહ તરીકે થશે. ત્યાં અનેક વિષય પર જેસરી ચર્ચાઓ થશે. ત્યાં નવયુગના બાળકે ધાર્મિક શિક્ષણનું જ્ઞાન તદ્દન નવીન પદ્ધતિએ લેશે. ત્યાંથી અનેક મૂળ તો, આદર્શો અને શોધખોળનાં પરિણામ જાહેર થશે. ત્યાં ધર્મધ્યાન કરનારા, સામાયિક પૌષધ કરનારને સ્થાન મળશે, પણ નિરૂઘમી, કુથલી કરનારા અને નવરા નકામા માણસોને સ્થાન નહિ મળે. નાના ઉપાશ્રયમાં અને મેટી વિશાળ જગાઓમાં સ્થાનને અનુરૂપ નવયુગીન વ્યવસ્થા ગોઠવણપૂર્વક કરવામાં આવશે.
ઉપાશ્રયમાં સાધુ-સાધ્વીને શાસ્ત્રના આદેશ પ્રમાણે જ રહેવા દેવામાં આવશે. શેષ કાળે એક માસ અને ચાતુર્માસમાં ચાર મહિનાના કાળ મુકરર રાખવામાં આવશે. અમુક વ્યક્તિ કે શહેર તરફ સાધુ સાધ્વીને પ્રતિબંધ થઈ જાય એવા પ્રસંગે દૂર કરવામાં આવશે. અમુક ઉપાશ્રય ચોક્કસ સાધુ કે યતિને છે એ વાત અસંભવિત બની જશે.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૩૦
નવયુગને જૈન દરેક ઉપાશ્રય સાથે નાનું મોટું પુસ્તકાલય અનિવાર્ય ગણવામાં આવશે. તેને વહીવટ સેવાભાવી નવયુગનો જૈન વગર વેતને કરશે. નાના મોટા પાયા ઉપર વાચનગ્રહ ઉપાશ્રયને અંગે રાખવામાં આવશે. ગામની સ્થિતિ અને ઉદારતા પ્રમાણે પુસ્તકાલયને આકાર વિવિધતા ધારણ કરશે.
પુસ્તકાલયો પુસ્તકાલયે ઠામ ઠામ ઉપાશ્રય સાથે અથવા અલગ સ્થાને થશે. એ પુસ્તકાલયમાં વિવિધ પુસ્તકોને સંગ્રહ કરવામાં આવશે અને તેને લાભ પુસ્તકના સંરક્ષણ અને પુનરાવર્તન માટે ચોકસી કરી સાર્વત્રિક કરવામાં આવશે. પુસ્તકસંગ્રહમાં જ્ઞાનવૃદ્ધિનું કેન્દ્ર સન્મુખ રાખવામાં આવશે. જ્ઞાનને પ્રચાર જેમ વધારે બની આવે તેમ કરવાના પ્રયત્ન વ્યવસ્થિત રીતે કરવામાં આવશે. પુસ્તકાલયને વિશેષ આકર્ષક કરવા ખાસ પ્રયત્ન કરવામાં આવશે. ધર્મપ્રભાવનાનું રૂપ જ્ઞાનપ્રસારનો આકાર ધારણ કરશે. અત્યારે જે પ્રકારે પ્રભાવના કરવામાં આવે છે તેમાં આકર્ષણ કરવાનું તત્ત્વ રહેતું ન હોવાથી અને એકથી વધારે મનોવિકારને પોષનાર તે બને છે આવો અભિપ્રાય નવયુગને થવાને પરિણામે એ પ્રકારની પ્રભાવનાઓ તદ્દન બંધ કરવામાં આવશે. નવયુગ એમ માનશે કે પ્રભાવનાને બદલે “પરભાવના” થઈ ગઈ છે, એમાં “પર” એટલે આત્મ વ્યતિરિક્ત પરભાવનું પોષણ થાય છે અને મૂળ ઉદ્દેશને હાનિકર્તા થવાને આકાર તેણે લીધો છે. આથી પ્રભાવના બંધ થશે પણ એને બદલે જ્ઞાનપ્રસારના અનેક સત્રો મંડાશે. નાનાં નાનાં પુસ્તકૅની વહેંચણી, મફત અથવા મફત જેવી નામની કિંમતે જ્ઞાન પ્રસાર કરવો તેને નવયુગ “ધર્મપ્રભાવના' માનશે અને તેના પેટામાં પુસ્તકાલયો અને વાચનગ્રહને સમાવેશ કરવામાં
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૨ મું
આવશે. ગામેગામ અને શહેરેશહેર આવાં જ્ઞાનસત્ર મંડાય અને નભાવાય તેને માટે ખાસ યોજના નવયુગ કરશે. આ બાબતમાં તે ખૂબ રસ લેશે અને જ્ઞાનપ્રસારને ધર્મનું ખાસ અંગ ગણવામાં આવશે.
ભાષણે ધર્મપ્રસાર માટે ભાષણોને એક ઉપયોગી સાધન ગણવામાં આવશે. સાધુ મહારાજ જ્ઞાનને પ્રસાર જાહેર સ્થાનમાં વ્યાખ્યાન આપીને કરશે. તેઓની બોલવાની પદ્ધતિ અને ભાષા અસરકારક અને શૈલી તદ્દન નૂતન રહેશે. એને વાક્યપ્રયોગ સાહિત્યની ભાષાને અનુરૂપ થશે. “મહાવીર કહેતા હવા” એવા વાક્ય પ્રયોગો બંધ થઈ જશે. ખડી ભાષામાં સર્વને ગ્રાહ્ય થાય તેવી પદ્ધતિએ ધર્મના ઊંડા વિષય ઉપર પ્રવચને થશે. તત્ત્વચિંતવન, સૃષ્ટિક્રમ, અનાદિત્વ, કર્મને સિદ્ધાંત, નિગોદને સિદ્ધાંત, નયપ્રમાણુનું જ્ઞાન, વ્રતપચ્ચખાણની વિશિષ્ટતા, દ્રવ્યપૂજન ભાવપૂજન વૈજ્ઞાનિક નજરે, ગૃહસ્થ ધર્મના આદર્શો, સુઘડતા ને ધર્મ સાથે સંબંધ, વિજ્ઞાન અને ધર્મની નજરે અવાજ, પ્રકાશ, વીજળી, ગુરુત્વાકર્ષણ, ધર્મ અને વ્યવહારને સમન્વય, બાર વતની કુંચીઓ, દ્રવ્ય શ્રાવકત્વ અને ભાવ શ્રાવકત્વના આંતરરહસ્યો, સમકિતનું
સ્થાન, ગ્રંથીભેદનું રહસ્ય, ગુણસ્થાનક્રમારોહ, આઠ દૃષ્ટિએ, પ્રથમની ચાર દૃષ્ટિ અને મિથ્યાત્વ, ઓઘ દૃષ્ટિમાં સંસ્થિતિ, નયપ્રમાણ જ્ઞાનની અભિનવતા, સપ્તભંગીનું સ્વરૂપ, અનેકાંત મત છતાં નિર્ણયની સ્પષ્ટતા, અનેકાંતતાની મર્યાદા, અનેકાંત માર્ગ અને ગણિતનાં સત્ય, યુગને પૂર્વકાળ, એગમાં પ્રગતિ, ધ્યાનના ભેદ, શૈલેશીકરણની વ્યાપકતા, મેક્ષમાં ચેતનનું વ્યક્તિત્વ, શમ ભાવની વિશિષ્ટતા, સંવેદ અને નિર્વેદના તફાવત, હિંસાહિંસાદિનું
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
વિશિષ્ટ સ્વરૂપ, કષાયેાની કાશ્યતા, ઇંદ્રિયાની ઉ ંખળતા, વિકથાના આવિર્ભાવા, જ્ઞાનક્રિયાના સહયોગ, અનુષ્ઠાનની મર્યાદા, આદિ અનેક વિષયેા પર પ્રવચન થશે અને તૈયાર થયેલાં પ્રવચન નાની પુસ્તિકાના આકારે ખૂબ વિસ્તાર પામશે.
૧૩૨
અને આ ભાષણ દ્વારા અને પુસ્તક પ્રચાર દ્વારા ધર્મપ્રભાવનાના કાર્યમાં સાધુએ ઉપરાંત ગૃહસ્થા પણ સારી રીતે ભાગ લેશે. પ્રત્યેક વિષય પર વ્યાખ્યાન આપવા પહેલાં તેનું તલસ્પર્શી જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં આવશે. શેાધખાળ, મૂળમાર્ગ અને ઇતિહાસના આશ્રય લઈ દરેક વિષયને ઝળકાવવામાં આવશે અને નિગ્રંથ પ્રવચનને એના અસલ સનાતન સ્વરૂપે ચીતરવામાં ઉપલબ્ધ સાધતેના પૂરતા ઉપયાગ કરવામાં આવશે અને કેટલાક વિસરાઈ ગયેલા સાંપ્રદાયિક જ્ઞાનની પુનઃપ્રાપ્તિ માટે અનેક દિશાએ ખંતથી, ચીવટથી અને બાંધી દીધેલા નિણૅય વગર શેાધકબુદ્ધિએ કામ લેવામાં આવશે અને તેનાં પરિણામેા જનતા સમક્ષ પૂરતી સ્વતંત્રતાથી રજૂ કરવામાં આવશે.
ભાષણા કરનારામાં મધ્યમ કક્ષાના નવયુવા સારી રીતે ભાગ લેનારા થશે. એ જેવું અંતરમાં વેદન કરશે તેવું ખેાલશે, અને દંભ અને દેખાવ સામે વાંધા રહેશે અને પેાતાની નિળતાને સ્વીકાર કરવામાં તે તત્પર રહેશે. એ ઉપરાંત જે વાત તે નહિ સમજે તેને સ્વીકાર કરવામાં તે કોઈ પ્રકારની હીણપત નહિ માને.
ભાષાને અંગે મેગાફાન, લાઉડસ્પીકર વગેરે નવયુગના સાધનાના પૂરતી છૂટથી ઉપયોગ કરવામાં આવશે. નવયુગના ઉપાશ્રયામાં વીજળીના પ`ખા દાખલ થશે. વાંચવામાં કે ખીજી રીતે વીજળીને પોતાને અંગે ઉપયોગ થઈ શકે કે નહિ તેની વિચારણા માટે સાધુએ વીજળીને અભ્યાસ કરશે. તે નિદ્ય માલૂમ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૨મું
૧૩૨
પડશે તે તેને ઉપગ સ્વીકારશે. શ્રાવક વીજળી અને ઘતેલના દીવા વચ્ચે વીજળીને પ્રમાણમાં નિર્વઘ ગણી તેને પ્રભુ દ્વાર સુધી મૂળ ગભારામાં પણ દાખલ કરશે અને ભાષણગૃહમાં વીજળીને ઉપયોગ પ્રકાશ અને પવન માટે નવયુગમાં થતો જશે.
જ્ઞાન ભંડાર જ્ઞાનપ્રસારને અંગે જ્ઞાનભંડારને ખૂબ અગત્ય મળશે. પ્રાચીન ભંડારોને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ જાળવવાનો પ્રબંધ થશે અને નવીન ભંડારોની સ્થાપના થશે. એના પુસ્તકોની નેંધ નવીન રીતિએ જરૂરી વિસ્તાર સાથે રાખવામાં આવશે અને એવા નિશ્ચિત ભંડારમાં પ્રસિદ્ધ થતા મુકિત મૂળગ્રંથને સંગ્રહ પણ સામેલ કરવામાં આવશે. પુસ્તકને ઊધઈ ન લાગે, શરદી ન લાગે, પાનાં રેંટી જાય નહિ અને તેનું આયુષ્ય વધે તે માટે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ અભ્યાસ કરી નિર્વઘ સાધનને ઉપગ ચીવટથી કરવામાં આવશે. અત્યાર સુધી અભ્યાસ તરફ જનતાની અલ્પરૂચિને કારણે, રાજ્યતંત્રની અસ્થિરતાને કારણે ગમે તેટલે વારસ ગુમાવી બેઠા છીએ તે વાતને શેચ કરતાં અત્યારનાં ઉપસ્થિત સાધનમાંથી એક પણ ગ્રંથને નાશ નવયુગ થવા દેશે નહિ. વારસો જાળવી રાખશ.
અહીં સંક્ષેપમાં એક વાત પ્રસ્તુત હોવાથી કહી દેવી ઉચિત છે. એમ સમજાવવામાં આવે છે કે મુસલમાનના વખતમાં અનેક ભંડારેને રાજ્યદુવ્યવસ્થાને કારણે નાશ થયેલ છે. આ વાત સત્યથી વેગળી છે. એ દુર્વ્યવસ્થાના સમયમાં તે સંરક્ષણવૃત્તિ એટલી મજબૂત હતી કે એક પણ પ્રતિને સર્વથા નાશ થયે નથી. તે વખતના રક્ષકાએ ઠામ ઠામ પ્રતિઓ કરીને ભંડારમાં રાખી લીધી, એને માટે તાડપત્રે ભાજપ જ્યાં અને એક
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
નવયુગને જૈન
ભંડારને નાશ થવાથી અમુક પ્રતિને સર્વથા નાશ થય નથી એ ટાંકેલા ગ્રંથોના વર્ગીકરણ પરથી જણાય છે. અમુક પ્રત ચાલી ગઈ હરો, પણ તેને સર્વ સ્થાનકેથી નાશ થઈ ગયો એ દાખલ મુસ્લીમ સમયમાં બન્યું નથી.
પુસ્તકેનો નાશ અલ્પ અભ્યાસથી થયું છે. છેલ્લાં બેસે અઢીસો વર્ષ એટલાં ઠંડાં ગયાં છે કે તેમાં વિશિષ્ટ ગ્રંથ ઉઘાડવાની પણ કોઈએ દરકાર કરી નથી. વીસમી સદીમાં એક પ્રખર જૈન સાધુએ “સન્મતિ' વાંચવા માંડયું ત્યારે તેમને ખબર પડી કે ઉપાધ્યાય શ્રીમદ્યોવિજયજીએ તે વાંચી તે પર નેંધ લખી બંધ કર્યું ત્યાર પછી બસો વર્ષમાં કેઈએ તે ઉઘાડયું નથી. અભ્યાસની જરૂર ન રહી એટલે પ્રતિ શુદ્ધ મળવી અટકી ગઈ અને અભ્યાભ્યાસીએ સમજ્યા વગર જ્યાં ત્યાં હરતાલ લગાવી દીધી. આ હરતાલની કથા પણ ભારે જબરી છે ! કહેવાની વાત એ છે કે બહારના ત્રાસ કરતાં આપણા પિતાના પ્રમાદથીબેદરકારીથી આપણે વધારે ગુમાવ્યું છે. એક બીજે પણ પ્રસંગ ભારે શરમાવનારે બન્યો છે. અભિપ્રાયભેદ થાય અથવા ઉત્તર આપવાની આવડત ન હોય તે પુસ્તકને જળ શરણ કરવાની ભયંકર કથા સત્તરમા સૈકામાં પ્રવર્તે છે. આવો અતિક્રમ પિતાના વર્ગ તરફથી જ થવાને બનાવ અન્યત્ર અલભ્ય છે. આ તે મહાન વિષય છે, પણ અહીં તેને ઇતિહાસની નજરે સ્થાન મળે તેવું નથી. વાત એ છે કે નવયુગ બેદરકારીથી કે વિરોધને કારણે સર્વકાલીન ગ્રંથને નાશ થવા નહિ દે. અવ્યવસ્થિત કવને ઢંગધડા વગરના લેખે તે ઘણાં ચાલ્યા જશે. જે પુસ્તકની બીજી આવૃત્તિ થવા યોગ્ય ન હોય તે ગ્રંચ જાળવવાની જરૂર ભાગ્યે જ ગણાય. બાકી જે જળવવા લાયક પ્રાચીન કે નવીન ગ્રંથ હશે તેનું સંરક્ષણ અમૂલ્ય વારસા પેઠે નવયુગ કરશે.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૨મું
w
ww
wwwwwww
ધર્મજ્ઞાનપ્રસારની વ્યવસ્થા ધર્મજ્ઞાનના પ્રસાર માટે ટૂંકામાં નીચેની વ્યવસ્થા નવયુગ કરશેઃ
તત્ત્વજ્ઞાનને આકર્ષક ભાષામાં વાંચનમાળાના આકારમાં તૈયાર કરશે. નાના બાળક માટે પાઠ રૂપે, મધ્યમ માટે ભાષણ રૂપે અને વિશેષ રુચિવાળા માટે ખૂબ વિસ્તારથી ધર્મ સાહિત્ય તૈયાર કરશે.
કથા સાહિત્યને સાહિત્યના પાસા સાથે અભિનવ આકર્ષક રૂપે મૂળ કથાઓને ભાવ બગાડ્યા વગર બહાર લાવશે.
નીતિ વિભાગ ઉપર વધારે ભાર મૂકવામાં આવશે. માર્ગાનુસારીના ગુણોથી માંડીને ભાવશ્રાવક સુધીના ગુણોની દેશકાળાનુરૂપ વ્યાખ્યા આકર્ષક રીતે તૈયાર કરવામાં આવશે.
વ્રતનું માહામ્ય ખૂબ વધારવા માટે આખું નવીન તત્ત્વજ્ઞાન વ્રતની પદ્ધતિ આવશ્યકતા અને વિશિષ્ટતા પર રચાશે.
ગુણસ્થાન, દૃષ્ટિ, ગ આદિ પ્રત્યેક વિષય પર વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ સાહિત્યને હાથે નૂતન પદ્ધતિએ ઉલ્લેખ તૈયાર થશે.
આત્માનું અસ્તિત્વ, પરભવ, કર્મ, મેક્ષ આદિ શાસ્ત્રીય વિષય વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ લખાશે. દર્શન અને જ્ઞાનને અંગે મેટા મોટા નિબંધ તૈયાર થશે અને સમકિતને એના શુદ્ધ સનાતન સ્થાન પર અતિ બારિકાઈથી મૂકવામાં આવશે.
નીતિ (Ethics), આત્મશાસ્ત્ર (metaphysics) અને તત્ત્વજ્ઞાનને ( philosophy) અનેક દિશાએ ખૂબ ઝળકાવવામાં આવશે. તે લેકે સમજી શકે તેવી સાદી ભાષામાં અનેક આકારમાં પ્રકટ થશે. નવયુગ જ્ઞાનયુગ થશે અને સર્વ શક્તિ, આવડત અને તર્કને ઉપગ જ્ઞાનના પ્રકાશ માટે થશે.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
નવયુગને જૈન
- એમાં સામાજિક સ્વાસ્થ વધે તે દષ્ટિએ અનેક ચર્ચાઓ જાગશે, પ્રશ્ન ઉઠશે, મતભેદ પડશે, પણ તે કલેશ કે વિરોધ કરાવનાર નહિ થાય પણ સત્યશોધનને માટે થશે. જનતા મૂળમાર્ગ તરફ વધશે, મૂળ પુસ્તક વાંચશે અને અસલ સાહિત્ય જે નજરે જોવાયું હશે તે પર અનેક પ્રકારે પ્રકાશ પાડશે.
જ્ઞાનપ્રકાશ માટે પુસ્તક, પુસ્તિકાઓ ઉપરાંત ભાષણે પણ ઘણું થશે અને તે આકર્ષક નીવડશે.
કથાનુગના પ્રસાર માટે રસભરી કથાઓ સંગીત સાથે અર્થ અને આશય સમજાવવાની પદ્ધતિએ જાહેર મેળાવડાઓમાં કરનારા તૈયાર થશે અને તે માટે રચનાઓ, કવિતા અને ગદ્યનું સંમિશ્રણ કરી નવીન સાહિત્ય પદ્ધતિસર ઊભું કરવામાં આવશે.
બાળપણથી ધર્મના સંસ્કાર પડે તેવું રસભરપૂર બાળસાહિત્ય ખાસ તૈયાર કરવામાં આવશે અને તેમાં એકદેશીયતા ન આવી જાય, રાષ્ટ્રીય ભાવના વિસ્તૃત થાય અને વિશ્વબંધુત્વ વધે એવી જના કરવામાં આવશે.
ધાર્મિક જ્ઞાનપ્રસાર માટે આ ઉપરાંત બીજી અનેક યોજનાઓ કરવામાં આવશે. વીતરાગના સંદેશા ઘેર ઘેર પહોંચતા કરવામાં આવશે.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૩ મું
સંગઠન ધર્મના વિષયના પ્રકરણ નીચે સંગઠનની યોજના નવયુગ કેવી રીતે કરશે તે વિચારવાનું સહજ પ્રાપ્ત થાય છે. અત્યાર સુધી
વ્યક્તિગત વાત થઈ હવે ધર્મને અને સમાજને કે સંબંધ રહેશે તે આ શિર્ષક નીચે વિચારવાનું પ્રાપ્ત થાય છે. | સર્વથી અગત્યને પ્રશ્ન દિગંબર, શ્વેતાંબર, સ્થાનકવાસી, ફિરકાઓ વચ્ચેના સહકાર-સંગઠનને છે. દિગંબરે અને કહેતાંબરે વચ્ચે હજાર વર્ષથી પણ વધારે વખતથી વિરોધ ચાલે છે અને સ્થાનક્વાસી અને મૂર્તિપૂજક શ્વેતાંબરે વચ્ચે બસે વર્ષથી વિરોધ ચાલે છે. એમાં અગવડ કરનારું તત્ત્વ અરસ્મરસના ભ્રાતૃભાવના અભાવનું છે. ક્લેશ, કડવાશ અને અવ્યવસ્થિત ટીકા એટલી અંગત રૂપ લઈ લે છે કે વર્ષોથી સત્ય શોધન માટે કેઈએ દરકાર કરી નથી કે સર્વને મળતા મુદ્દા ઉપર એકત્ર કરી એક વ્યાસપીઠ (પ્લેટફર્મ) પર લાવવાને સબળ પ્રયત્ન પણ કેઈએ કર્યો નથી. દુર્ભાગ્યે એ સંબંધમાં જ્યાંથી એક્યના ઉપદેશની આશા રખાય ત્યાંથી ભયંકર આક્રમણે ધર્મને નામે થતાં આવ્યાં છે. આથી
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૩૮
નવયુગને જૈન અંતર દહાડેદિવસે વધતું જ ગયું છે અને ધાર્મિક લાગણીઓ ઝનૂનનું રૂપ લીધું છે. એક જ પિતાના પુત્ર છીએ, એક જ શાસનના સેવક છીએ, એક જ મહાન વૃક્ષની ડાળીએ છીએ – એવો ખ્યાલ જ થયો નથી અને ઝઘડાઓએ નવા નવા આકાર એટલા ધારણ કર્યા છે કે એ ઝઘડામાં આપણે જુગના જુગ કાઢી નાખ્યા છે અને તેને લઈને ખાસ મહત્ત્વનું કાર્ય આપણે કરી શક્યા નથી. એ ખાસ મહત્ત્વનું કાર્ય જૈન સંખ્યાબળ વધારવાનું છે તે મુદ્દા પર તરતમાં આવશે. ઝઘડાનું મૂળ જોઈએ તે જરા પણ તત્ત્વ વગરનું છે. કોઈ પણ ફીરકા વચ્ચે તત્ત્વને ઝઘડે નથી, જીવ, જગત કર્તવ, મોક્ષ, કર્મ, ન નિક્ષેપ આદિ કોઈ પણ મહત્ત્વની બાબતમાં વાંધો કે મતભેદ નથી.
ત્યારે આ સર્વ કયા કારણે ચાલ્યું? જરા હસવા જેવું લાગે તેવી વાત છે પણ તદ્દન સત્ય છે અને તે એ છે કે તફાવતના મુદ્દા તદ્દન સાદા, સાધનધર્મોને અંગેના અને વસ્તુતઃ દૈવત વગરના છે. દિગંબર વેતાંબરની માન્યતા પર અગાઉ લખાઈ ગયું છે. કેવળીને ભક્તિ કે સ્ત્રીને મુક્તિ એમાં કાંઈ મુદ્દો નથી અને આ કાળમાં, આ ક્ષેત્રમાં કોઈને કેવળજ્ઞાન થવાનું નથી, અહીંથી સ્ત્રી કે પુરુષ કોઈ મેક્ષ જનાર નથી. ત્યારે ઝઘડા શેના? મૂર્તિ પર આભૂષણ ચડાવવાં કે નહિ, મૂર્તિ ને એની બનાવટમાં હોય તે ઉપરાંત ચક્ષુ ટીલાં લગાડવાં કે નહિ. આ મતભેદ કવેતાંબરદિગંબરાને. એક મેટા કેસમાં એક વિદ્વાન બેરિસ્ટર પાસે આ તફાવત વિગતથી સ્પષ્ટ કર્યા, તે વખતે તે હસી પડ્યા ત્યારે જૈન કેમ કેટલી શરમાવનારી સ્થિતિએ ઉતરી પડી હતી એ ખ્યાલથી નીચું જોવું પડયું હતું. બીજા છેડા તફાવત છે તે મુદ્દાના નથી, ઉપલકિયા છે અને શાંત પતાવટને આધીન થઈ જાય તેવા છે. અને પતાવટ એ માન્યતાના વિષયમાં ન ચાલે એમ ધારવામાં
જવળ શ્રેનમાં મા
સારી
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૩ મું
૧૨૯
આવે તે બન્ને વર્ગ પિતપતાની માન્યતામાં કાયમ રહે છે તેમાં પણ સંગઠન કરવામાં વાંધો આવે તેમ નથી.
વાત એટલે સુધી છે કે તત્ત્વના ગ્રંથ અને સિદ્ધાંત સામાન્ય છે અને બન્ને પક્ષને માન્ય છે. દિગંબરના ગ્રંથ ઉપર શ્વેતાંબર વિદ્વાનોએ ટીકાઓ રચી છે અને એકબીજાના ગ્રંથના આધાર લીધા છે. શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકના “તત્ત્વાર્થીધિગમ' સૂત્રને બન્ને વર્ગ માન્ય કરે છે. એ આચાર્ય દિગંબર હતા કે તાંબર હતા તે ભાંજગડમાં આપણે નહિ ઉતરીએ, પણ એમાંથી એક રહસ્ય તારવીએ કે તત્ત્વની બાબતમાં બન્ને વચ્ચે મુદ્દાને એક પણ તફાવત નથી. આખા તત્ત્વાર્થમાં નમ પરીષહ કહેવાય કે અચેલક પરીષહ પરીષહ કહેવાય એ સિવાય એક પણ મુદ્દાને તફાવત જોવામાં આવતું નથી. ત્યારે ઝઘડા શેના? અને કોણે અંતર વધાર્યા જ કર્યો છે? અને જૈન જેવી સમજુ કેમે એ વિષને અત્યાર સુધી કેમ પડ્યું છે? આ પ્રશ્ન નવયુગને માટે સ્વાભાવિક છે.
સ્થાનકવાસી અને મૂર્તિપૂજક શ્વેતાંબર વચ્ચે તે માત્ર મૂર્તિપૂજાની તકરાર છે. એ સાધનધર્મને અંગેનો ઉઘાડો પ્રશ્ન છે, તત્ત્વને ને એ પ્રશ્નને લેવાદેવા નથી. છતાં અછાજતી ભાષામાં અરસપરસ ટીકાઓ થઈ છે, પુસ્તક લખાયાં છે અને ગૃહસ્થના મુખમાં ન શોભે તેવાં કવિતે એકબીજાને ઉતારી પાડવા લખાયાં છે અને જળવાયાં છે. આ તફાવત–અંતર તે માત્ર પ્રેમ દ્વારા તરત જીતી શકાય તેમ છે. ખરી રીતે દેત્પાદક ભાષા વાપરી વિષને વધારવામાં સમય, બુદ્ધિ અને સાધનને દુરુપયોગ કરવામાં આવ્યો છે અને ગામેગામ પ્રેમના ઉમળકાને બદલે ઝેરના પમરાટ પાથર્યા છે.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
નવયુગને જૈન
આ મેટા તફાવતેમાં કાંઈ દમ નથી. નવયુગ એકત્ર મળી એને સપાટાબંધ નિકાલ કરી નાખશે. દિગંબર ભાઈઓ પિતાના મંદિરોમાં સાદાઈ વધારે રાખશે, શ્વેતાંબરો એ સાદાઈનું ઓછુંવતું અનુકરણ કરશે અને નવયુગમાં પરસ્પર એકબીજાનાં મંદિરમાં છૂટથી જશે અને ભક્તિમાં ભાગ લેશે. ભગવાનની ભક્તિ ગમે તે પ્રકારે કરવામાં આવશે તે જોઈ પ્રકારને કારણે દેષ બંધ થઈ જશે અને કઈ તીર્થોમાં અમાનુષી દેખાવો, ચક્ષુ ઉતારવા ચઢાવવાના થાય છે એ સર્વ પ્રબંધ અટકી જશે. એક વખત પ્રેમ અને વિશ્વાસ ઉત્પન્ન થયો એટલે સર્વ ગૂંચવણના રસ્તા નીકળશે અને એવા રસ્તાઓ કાઢવાની આવડત નવયુગમાં આવશે. આ બને ફીરકાઓ વચ્ચે પ્રેમ થશે અને સંગઠન થઈ શ્રી વીરના સંદેશા જગતભરમાં પહોંચાડવા બને ફીરકાઓ હાથોહાથ મીલાવશે. તેમને લાગશે કે આપણે ખૂબ નકામા લડ્યા, નિરર્થક શક્તિ વાપરી અને ધન, બુદ્ધિ અને તકને દુરુપયોગ કર્યો. એને જ સદુપયોગ કરીને બન્નેનું સાધ્ય સાધશે. આ કાર્ય પહેલી તકે થશે અને તેમાં આડે આવનાર ઉપદેશક પંડિત વર્ગની ઉલટી સલાહની ઉપેક્ષા કરવામાં નવયુગ ધર્મ માનશે, વીતરાગ ભાવની વાનગી માનશે અને કર્તવ્યનું ઉદ્દઘાટન ઠાર માનશે.
મૂર્તિપૂજક અને સ્થાનકવાસીને તફાવત તે પ્રેમ, આદર અને વિવેકની પાસે બહુ અલ્પ પ્રયાસે પતી જશે. નવયુગ દરેકને ઈચ્છાનુસાર મૂર્તિપૂજા કરવા ન કરવાની છૂટ આપશે અને આગ્રહ દૂર થયો એટલે રસ્તે સરળ દેખાય છે.
આ ત્રણે ફરકાઓના પૂજ્ય પુરુષ એક જ છે, આ ફિરકાને ઇતિહાસ એક જ છે, જ્ઞાનની મહત્તા સર્વ સ્વીકારે છે, કષાયનું ત્યાજ્યપણું સર્વ માને છે અને સેંકડો બાબતમાં, હજારે
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૩સુ
બાબતામાં એક જ જાતની માન્યતાવાળા છે. એક મુદ્દા ઉપર મતભેદ થયા તેથી બાપે માર્યાં જેવા વૈરની ઉત્પત્તિ કેમ થઈ હશે. અને તેને કઈ સમજણથી પેષણ મળ્યું હશે તે વાત પશુ નવયુગના ગ્રાહ્યમાં નહિ આવે અને આ સંગઠન નવયુગ પહેલી તકે કરશે. એમ કરવામાં તેમને અડચણા પડશે તે દૂર કરવાની આવડત, ધીરજ અને શક્તિ નવયુગ પેાતાના જ્ઞાનપ્રકાશથી સુવ્યવસ્થિત રીતે પ્રાપ્ત કરશે. પરિણામે ગામેગામના સ્થાનકવાસી મૂર્તિપૂજકના ભવાડા અને શ્વેતાંબર દિગંબરના પ્રિવિકાઉન્સિલ સુધીના ફજેતા અટકી જશે અને જનતાને એક બાપના દીકરાએ લડે તેનું નાટક જોવાનું બંધ થશે.
આ ઝઘડા અંધ થયા પછી નવયુગે કરવાનું કાર્ય આગળ વિચારવાનું છે, પણ તે પહેલાં અંદર અંદરના ગચ્છના અને પેટા ગાના ઝધડાનું સંગઠન અથવા તો ઝધડાના નિકાલ કેવી રીતે થશે તે જરા જોઈ જઈ એ. નવયુગ એ ઝધડાઓને તપાસી હસશે. એને એમ થશે કે આવી સામાન્ય બાબતામાં વીય વ્યય શા માટે કરવામાં આવ્યા હશે ? એ ઝધડાના ઇતિહાસ તપાસી એને સમન્વય કરશે અને તે કેવી રીતે કરશે તેની રૂપરેખા શરૂઆતમાં વિગતવાર બતાવી છે. એ દરેકને પેાતાની માન્યતા પ્રમાણે વવા છૂટ આપશે. તમે વાર્ષિક પ્રતિક્રમણ કરી વૈવિરાધ શમાવા એ મુદ્દો છે, પણ ચેાથે કરા કે પાંચમે કરે એમાં કાંઈ મુદ્દો નથી, એ ઝધડામાં કાંઈ વિચારવા જેવું પણ નથી. એવી જ થાઈ ખેલવાથી કે ત્રણ જ ખેાલાવાથી મેાક્ષ નજીક કે જાય છે પ્રેમ માનવાની નવયુગ જોરશેારથી ના પાડશે. પ્રમાણે નાના મોટા પ્રત્યેક મતફેર માટે સમજવું.
૧૪૧
રીતે ચાર
થ
દૂર
આ
એ સર્વ વિરાધા ક્રિયાવાદના છે, સાધનધના છે અને વિશાળ વીતરાગ દૃષ્ટિએ અકતવ્ય છે; આવેા અભિપ્રાય બુદ્ધિશાળી
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન નવયુગના થશે, અરસ્પરસ વર્ષોં સુધી લડ્યા અને શક્તિને દુરુપયોગ કર્યો તે માટે અંતરવેદનાથી પરસ્પર ક્ષમાપન કરશે અને પ્રત્યેકને ક્રિયામાર્ગ તે અંગે તેની માન્યતા પ્રમાણે વર્તવાની છૂટ આપી એક આવારે પાણી પીશે, એક મૂળ પુરુષના નામના જયધ્વનિ કરશે અને એક વ્યાસપીઠ પર ખેસી શાંતિ અને અહિંસાના, તપ અને સંયમના, શ્રમણ દશાના અને શ્રાદ્ધ દશાના સંદેશાઓ જગતને પહેાંચાડી · શિવમસ્તુ સર્વ જગતઃ, પરહિતનિરતા ભવતુ ભૂતગણા ; દાષા પ્રાંતુ નાશ', સર્વાંત્ર સુખીભવન્તુ લેાકાઃ' એ સૂત્રને સાક્ષાત્કાર કરાવવા મૈત્રી, પ્રમેાદ, કરુણા અને માધ્યસ્થ્યનુ' જગતને પાન કરાવશે.
૧૪૨
સંગઠનનાં પરિણામ
(૧) આખી જૈન કૈામનું અંદર અંદર સંગઠન કર્યો પછી નવયુગ એસી નહિ રહે. એ સંગઠનને મજબૂત કરવા એક નિયમાવિલ ઘડશે. પ્રત્યેક પાતપેાતાના ફીરકાને આધીન રહે અથવા અરસ્પરસ ગમે ત્યાં જાય તે તેની બુદ્ધિ પર રાખવામાં આવશે. નિયમાવલિમાં શિસ્ત માટે વ્યવસ્થા રાખવામાં આવશે. ભવિષ્યમાં શક્ય લાગતાં વૈમનસ્યાના પ્રસંગેા માટે અગમચેતી વાપરી વ્યવસ્થા કરવામાં આવશે. ખાસ મતભેદના પ્રસંગેામાં લવાદીને ઉપયાગ કરવાનું હરાવવામાં આવશે અને આખી યેાજના વ્યવહારુ અને વ્યવસ્થિત ગાવવામાં આવશે. સંગઠન કાયમ રહે તે માટે પૂરતી ચીવટ અને સંધ`ણુના શક્ય પ્રસંગાના નિવારણ માટે ખૂબ બુદ્દિવ્યય કરવામાં આવશે. હૃદયને પ્રેમ દિવસાનુદિવસ વધતા જશે અને ભૂતકાળમાં કંકાસથી કેટલું નુકસાન થયું છે તેના દાખલાઓ સામે રહેવાથી અનિષ્ટ પ્રસંગો કદાચ આવી પડશે તે વાત્સલ્યભાવે, બંધુલાવે, સમાજહિતની નજરે તેના પ્રતિકાર કરવામાં આવશે. આવી રીતે ફીરકાઓ અને ગુચ્છા વચ્ચેના સંગઠનને વાંધા ન આવે અને ક્રાઈ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૩ મું
૧૭
ખટપટ કરનારા તેમાં ફાવી જાય તેવું ન થાય તેની આગાહી કરવાનું કાર્ય એ સંગઠનનું પ્રથમ પરિણામ. એટલે કે સંગઠન કાયમ રહેવાના રસ્તાઓની શોધ અને તેને ગ્રહણ કરવાની તીવ્ર ઈચ્છા એ તેને કાયમ કરવામાં ખાસ સહાયભૂત થશે. સંગઠન ધર્મને પ્રાણ છે એમ ગણવામાં આવશે અને તેની પવિત્રતા સાર્વત્રિક થઈ જાય તેમ વ્યવસ્થા કરવામાં આવશે.
(૨) સંગઠનનું બીજું પરિણામ જૈનેતરને જૈન બનાવવાનું થશે. તે વિષય વધારે વિસ્તારવાળો હોઈ નીચે જુદા શિર્ષક નીચે ચર્ચા છે. એ વિષયને ઘણી મહત્તા આપવામાં આવશે.
સંઘબળને ઉપયોગ (૩) સંગઠનનું ત્રીજું પરિણામ સંધબળને કાયમ કરવાનું થશે. સંઘબળ માત્ર ધાર્મિક બાબતને અંગે જ ઉપયુક્ત થશે. ધર્મક્ષેત્રમાં સન્નહબદ્ધ થઈ સર્વ જૈન તરફ બંધુભાવ વધે તેવી યોજના થશે, પણ તેમ કરવામાં જાતીય ભાવના વધે અથવા રાષ્ટ્રીય ભાવનાને વિરોધ થાય તેવું એક પણ પગલું ભરવામાં નહિ આવે. વાત એ છે કે ધર્મનો વિષય જ તદ્દન અલગ કરી દેવામાં આવશે. એમાં તત્ત્વજ્ઞાન અને મનુષ્યોના આંતર જીવનના પ્રશ્ન એવી રીતે ગુંથાઈ જશે કે એને રાષ્ટ્રધર્મ સાથે સંઘદન થવાને પ્રસંગ જ નહિ આવે. નવયુગ પિતાના બુદ્ધિબળ અને જ્ઞાનશક્તિનો ઉપયોગ એવી રીતે કરશે કે એ દેખીતી અશક્ય લાગતી બાબત સિદ્ધ કરવા હામ ભીડશે અને તે પ્રયત્નમાં તે સમાજના સહકારથી મક્કમ ફતેહ મેળવી શકશે.
સંગઠનને ઉપયોગ કોઈને કચરવા માટે નહિ થાય, પણ ધાર્મિક પ્રગતિ એના વિશાળ અર્થમાં સિદ્ધ કરવા સતત પ્રયત્ન અનેક દિશાએ ચાલુ થઈ જશે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
ઉપરના નિર્ણય પ્રમાણે કોઈ પણ વ્યક્તિને સંઘ બહાર કરવાનું ઉચ્છેદક પગલું સંગઠન લેશે નહિ. એ સજાને એ દેહાંતદંડની સજા સરખી ગણશે અને જૈનની વિશાળ દયામાં દેહાંતદંડને
સ્થાન હોય જ નહિ એમ નવયુગને તેમના વખતની ધર્મની માન્યતા શીખવશે. એને રચનાત્મક કાર્ય કરવાનું હોઈ એ સંધબળ–સંગઠનબળ નબળું થાય એ એક પણ માર્ગ સ્વીકારશે નહિ. આ તેમના નિર્ણયમાં સંઘબહાર કરવાનું કાર્ય આવી જશે.
સ્વાભાવિક પ્રશ્ન થાય કે કઈ ખરેખર ધર્મને નુકસાન કરવાને ગુનો કરે તે શું કરશે? અલબત સાંસારિક ગુના ખાતર, ધનવાનનો વિરોધ કરનારને અંગે અથવા ધર્મ સંબંધી શંકા કરનાર કે પ્રશ્ન કરનારને તે સંધ બહાર કરવાની ઘેલછા નવયુગ નહિ જ કરે એ સમજી શકાય તેવી વાત છે અને તે બાબતને અત્યંત શરમીંદગી ભરેલે ઈતિહાસ વધારે નહિ જ લંબાવે. દા. ત. કોઈ નવયુગની નવી સંહિતા રચે, પૂર્વકાળમાં વિકારે સાહિત્યને અંગે બતાવે કે વચ્ચેના મધ્યકાળમાં ખૂબ અંધકાર વ્યા હતા એવું ઈતિહાસથી બતાવે તે તેને સંઘબહાર કરવાની
સ્મલના નવયુગ નહિ જ કરે પણ, પણ...... પછી કાંઈ રહેતું જ નથી. ધર્મને સમજવામાં આવે તે તેનો ગુનો અશક્ય છે. ઉપદેશ, સમજાવટને ધર્મમાં સ્થાન જરૂર છે, મતઐક્ય કરવાનું કાર્ય પ્રશસ્ય છે, પણ મિથ્યાત્વ જેવા ગાઢ અંધકારમાં જનતાને માટે ભાગ વ્યાપ્ત છે. તેને પણ સંઘબહાર મૂકવાની કદિ કલ્પના કરવામાં આવી નથી તે પછી કયા ગુના બદલ સંધબહાર કરાય? એક આચાર્યને વિચાર પ્રચલિત પ્રવૃત્તિ જોઈ સર્વ સાહિત્ય સંસ્કૃતમાં લખવાને થાય, અત્યારે કોઈને સૂત્રોનાં ભાષાંતરે કરવાનું મન થઈ આવે તેને સંઘબહાર કરવાને ઈતિહાસ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૩ મું
૧૪૫
www.www www
કાળો છે, પ્રાચીન તરફ માનની હાનિ ન થાય તેવી નરમ ભાષામાં નવયુગ એ આખી પદ્ધતિ સામે સખ્ત બળ કરશે અને નવવિચારકને ફાંસીની સજા થાય તેમાં જૈનદર્શનના મૂળ મુદ્દાને ક્ષતિ અને પ્રગતિનો પ્રત્યક્ષ વિરોધ જોશે. આખા જૈનશાસનનું બંધારણ તપાસી તેની સમાચારી અને તત્ત્વના મુદ્દા જોતાં નવયુગ કોઈ પણ પ્રાણીને તરવાને માર્ગ છીનવી લેવાનું ધર્મસિદ્ધાન્તના મૂળ મુદ્દાને અને તેના અંતર આશયને પ્રતિકૂળ માનશે ટૂંકામાં સંઘબહારની સજા કોઈને થઈ શકે નહિ એ નિર્ણય બહુ ચર્ચાને પરિણામે નવયુગ કરશે અને તે નિર્ણય સશાસ્ત્ર છે એમ બતાવવા માટે આધારે રજૂ કરશે.
સંગઠનને પરિણામે માત્ર મંદિરે શ્વેતાંબર દિગંબરનાં અલગ રહેશે, પણ તેમાં ઘુરકાધુરકી જેવું કાંઈ નહિ થાય. પરસ્પર પ્રેમ જળવાઈ રહે તે રીતે અરસ્પર એકબીજાના મંદિરમાં મહાપૂજાદિ પ્રસંગે પ્રેમપૂર્વક જવા આવવાનું થશે અને બંધુભાવે મંદિરો પડખેપડખ રહેશે. એકબીજાનાં મંદિરને મસીદ અને મંદિર જેવાં માનવામાં નહિ આવે અને ધર્મના નામે આંખે વઢતી આળસી જશે.
આ સિવાય (મંદિર સિવાય) સર્વ જૈન સંસ્થાઓ સર્વ જૈનને માટે ખુલ્લી થશે. નવયુગની કોઈ પણ સંસ્થા શ્વેતાંબર કે દિગંબર નામ નીચે ચલાવવામાં નહિ આવે. જૈન એટલે જૈન– એક જ અર્થ થશે અને સર્વ ભેદભાવ વગર વિલંબે તૂટી જશે.
નિર્વેર સાહિત્યની રચના સાહિત્ય અરસ્પરસ ફીરકાનું હશે તે ખુશીથી વાંચવામાં આવશે. નવીન સાહિત્ય તત્ત્વજ્ઞાન અને નીતિ વિષયક ખૂબ નીકળશે અને તે સર્વ સામાન્ય થઈ પડશે. માત્ર માન્યતાની
૧૦.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
નવયુગના જૈન
ખાબત આવશે તેા નીચે નેટમાં તફાવત ગૃહસ્થને ચેાગ્ય ભાષામાં બતાવવામાં આવશે. દાખલા તરીકે દેવલેાકની વાત ચાલતી હશે, લેખક શ્વેતાંબર હશે તા ઉપર ખાર લેાકનું વર્ણન કરશે ત્યારે નીચે નાટમાં લખશે કે દિગબર બંધુએ સાળ દેવલાક માટે છે. ગુણવ્રત શિક્ષાવ્રતની વાત લખશે તા કહેશે કે શ્વેતાંબર જેને ગુણવ્રત કહે છે તેને દિગંબર વિદ્યાને શિક્ષાવ્રત કહે છે અને શ્વેતાંબરા જેને શિક્ષાવ્રત કહે છે તેને દિગંબર બંધુએ ગુણવ્રત કહે છે. ત્રતા એકનાં એક જ છે, માત્ર છ સાત આઠના સમુચ્ચયને એક અમુક અપેક્ષાએ ગુણવ્રત કહે છે, બીજા તે જ ત્રતાને શિક્ષાત્રતા કહે છે, એ જ પ્રમાણે નવ દશ અગિયાર અને ખારમા વ્રત માટે સમજવું. આ પદ્ધતિએ કામ લેવામાં આવશે. પૂર્વકાળનું સર્વ સાહિત્ય જળવાશે અને પરસ્પરના પ્રેમ વધતા જશે,
કેટલાક નિંદાત્રથા પરસ્પર ફીરકાને અંગે લખાયલા છે અને ગચ્છાને અંગે તથા નાની મેાટી માન્યતાને અંગે લખાયા છે તેમાં શિષ્ટ શૈલી પણ જળવાણી નથી. એવા ગ્રંથા કાઈ છપાવશે કે પ્રસારશે નહિ એટલે સ્વયં તેને નાશ થઈ જશે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૪ મું
જૈન સંખ્યાબળ સંગઠન શબ્દની સાથે શુદ્ધિ શબ્દ ગૂંથાઈ ગયો છે. નવયુગ શુદ્ધિ' શબ્દ નહિ વાપરે. એ શબ્દ વાયડે થઈ જવાને કારણે અને બીજા અનેક કારણોને લઈને એ શબ્દને ઉપયોગ નહિ થાય. એ વટલાવવાને શબ્દ પણ વાપરશે નહિ. એ કદાચ “ધર્માન્તર” શબ્દ વાપરશે, પણ આપણે તે સંગઠનના પરિણામ તરીકે જૈન સંખ્યાબળને જ વિચાર કરશું.
સંગઠનના વિચાર દ્વારા નવયુગ પ્રથમ જૈનોની અંદર અંદર ઐક્ય કરવાની વાત કરશે. એ ગચ્છના ભેદોને ભાંગી નાંખશે, સંધાડાના ભેદો તોડીને ફેંકી દેશે અને ઉપર વર્ણવેલી રીતે સનાતન જૈનત્વને પ્રસાર કરશે. શિસ્ત ખાતર અમુક ગુરુના ચેલા કે વર્ગ પડશે પણ અંદર અંદર સહચાર, મેળ અને પ્રેમ અસાધારણ વધશે એટલે આંતરા તૂટી જશે. ત્યાર બાદ ફીરકા ફિરકા વચ્ચેની એક્તા સાધશે. અહીં દિગંબરે કે શ્વેતાંબરે પિતાની માન્યતા પ્રમાણે ક્રિયા–માન્યતા કરે એવી છૂટ રહેશે, પણ આપણે સર્વ મહાવીર પિતાના પુત્ર છીએ અને ભગવાનના
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જેના
સમવસરણમાં વૈર વિરોધ ન હોય તે ન્યાયે સર્વ વિધ ટળી જશે અને કઈ કચવાટનું કારણ રહેશે તે તેને અંદર અંદર પ્રેમભરી ચર્ચાથી નિકાલ લાવશે અને ખાસ જરૂર જણાશે ત્યાં છેવટે લવાદીથી નિકાલ લાવશે. કેટ દરબાર સર્વ બંધ થઈ જશે. .
સ્થાનકવાસી ભાઈઓમાં જેને ફાવે તે મંદિરે જાય, ન મરછમાં આવે તે આત્મસાધન કરે. એમાં પરસ્પર પ્રેમ છે ન થાય એવી તત્ત્વ ચિંતવના કરવામાં આવશે.
આ અંદર અંદરની એકતા થતા એક વ્યાસપીઠ પર સર્વ જેને આવશે. ત્યાં સર્વથી પહેલું ધ્યાન સંખ્યાબળ ઉપર જશે. તેઓને એમ લાગશે કે છેલ્લાં સેંકડે વર્ષથી આપણે અંદર અંદર લડી પરસ્પરને હૃાસ કર્યો છે. રત્નપ્રભસૂરિએ લાખે ક્ષત્રિયોને જૈન બનાવ્યા અને હેમચંદ્રાચાર્યું અનેક બ્રાહ્મણોને ભોજક-પૂજક બનાવ્યા. ત્યાર પછી મેટા પાયા ઉપર જૈન ધર્મને પ્રેમથી સ્વીકાર કરાવવાનાં પગલાં પદ્ધતિસર લેવાયાં નથી એમ તેમને લાગશે. ઇતિહાસની આરસીમાં તેમને દેખાશે કે કુમારપાળથી શ્રી હીરવિજયસૂરિ સુધી જે જૈન કેમની ગણના ઓછામાં ઓછી બે કરોડની હતી તેની સંખ્યા બાર લાખ આસપાસ આવી પડી અને પ્રત્યેક ગણતરીમાં હિંદની વસ્તી વધતી જાય છે ત્યારે આપણે વીસ લાખથી ઘટીને ૪૦ વર્ષમાં બાર લાખે આવી પહોંચ્યા તેનું કારણ શું?
આ ભડકામણા આંકડા જ સંગઠન કરવામાં સહાયભૂત થશે. પણ પછી જે વિચારણા થશે તે ખાસ અગત્યની છે. જૈનેને માટે એ મરણજીવનને પ્રશ્ન છે અને એના વ્યવસ્થિત નિકાલમાં એના દીર્ધદષ્ટિપણાનું મૂલ્ય છે.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૪મું
رخ
میں جا که به مه یه بره بار با
સંખ્યા ઘટવાનાં કારણે પ્રથમ સંખ્યા ઘટવાનાં કારણે તપાસશે. ત્યાં નીચેનાં કારણે નવયુગની નજરમાં મુખ્ય લાગશે.
સંગઠનનો અભાવ. લગ્ન સંસ્થાના પ્રશ્નો નિકાલ કરવાની બિનઆવડત.
એકતા ખીલવવાને બદલે પ્રતિસ્પર્ધીત્વને ખ્યાલ. વળના કેંદ્ર થવાની પ્રત્યેકની ભાવના.
વિશાળ પ્રશ્ન વિચારવાને, જીરવવાને, ઉકેલવાને જોઈએ તેટલી વિચારશક્તિ, છનાવટ અને દીર્ધદર્શિતાને અભાવે.
આ પ્રશ્નની વિચારણામાં પ્રાચીને તરફ ગૌરવ નહિ જળવાય, અને તેઓ (નવયુગ) ખુલી રીતે કહેશે કે જે પ્રાચીને એ વારસો ગુમાવ્યો છે અથવા સદંતર ગુમાવવાની અણી પર મૂકી દીધો છે તેને જે પ્રકારનું ઘટે તેટલું જ અને તે પ્રકારનું જ સન્માન અપાય. અંદર અંદરની લડતમાં પચી રહેલા પૂર્વજોને કેમ કે ધર્મનું નિઃસંતાન થઈ જાય તેની કેદી પરવા હતી! આવા આવા વિચારે તે બતાવશે.
દાખલા દલીલ તેઓ દાખલાદલીલથી બતાવશે કે અમદાવાદ અને આણંદ વચ્ચે ૨૫૦૦૦થી વધારે પાટીદાર જૈન હતા. ૪૦ વર્ષમાં હવે તે ઘટીને હજાર બે હજાર આસપાસ આવી ગયા છે. તેનું કારણ સમાજે કોઈ દિવસ વિચાર્યું હતું? તપાસ કરશે તે જણાશે કે દીકરાદીકરીના વેવિશાળ લગ્ન ક્યાં કરવાં તેની અગવડે ઘણાં ઘરે જૈન મટી ગયાં. આવી વાત કરશે ત્યારે પ્રાચીને કહેશે કે તે તેઓની આસ્થા-શ્રદ્ધા પાકી નહિ. જ્યાં તત્ત્વજ્ઞાન લગાડવાનું હોય ત્યાં ન લગાડે, પણ વ્યવહારનાં કૂટ પ્રશ્નોમાં તેને દુરૂપયોગ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન થાય તે પ્રકારનું કુયુક્તિશાસ્ત્ર ને માં એટલું ચાલે છે કે તમે પદ્ધતિસર દલીલ કરી શકે જ નહિ. એક વર્ગ તે લાકડી લઈને બેઠે જ છે કે નવયુગ જે બોલે તે સર્વ ખરાબ, માટે વજ્ય, માટે અકર્તવ્ય. એ દલીલની કિંમત નહિ કરે, પણ બોલનાર કેણું છે તે ઉપર જ ફેંસલો કરશે. નવયુગ આ વર્ગને બેસાડી દેશે. એ કહેશે કે સંસારમાં રહેનારને તે ધર્મ, અર્થ અને કામ ત્રણે સાધવાનાં છે તેથી તમારે લગ્ન અને ભોજનના પ્રશ્નનો નિકાલ કરવો જ પડશે.
શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્યની જન્મભૂમિ ધંધુકામાં સેંકડે મઢ જૈન હતા. એમણે અનેક પ્રતિષ્ઠા કરાવ્યાના શિલાલેખો મેજુદ છે. આખી કેમ જૈન મટી ગઈ તેને યશ (2) સંઘવ્યવસ્થા કરનારને ઘટે.
આખી કપોળ કેમ જૈન હતી એમ આજે કોઈને કહેવામાં આવે તે માનશે પણ નહિ. છતાં તે ઐતિહાસિક સત્ય છે. એ કેમ થયું?
પિરવાડ દશા અને વિસા કુલ જૈન હતા, આજે તેને બાર આની ભાગ જૈન મટી ગયો. કારણે વિચારવાની, તપાસવાની કે તે પર કમિશન બેસાડવાની ફુરસદ મળી છે?
અને વ્યવસ્થા () તે એટલી હદ સુધી કરી છે કે લાડવા શ્રીમાળીને જૈનધર્મ પાળતાં સેંકડો વર્ષ થયાં, છતાં એક કલ્પિત કિંવદન્તીને આધારે તેમની સાથે ભોજન વ્યવહાર નહિ, તેમને નવકારશીમાં નોતરું નહિ, તેમની વ્યવસ્થિત દલીલને સભ્યતા ભરેલો જવાબ પણ નહિ. તેમણે ગમે તેટલાં મંદિરો સ્થાપન કર્યા હોય, પ્રતિષ્ઠા કરી હોય, પણ પ્રાચીનેની ગણતરીમાં તે જૈન નહિ.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
પ્રકરણ ૧૪ મું
૧૫૧
કચ્છી દશા ઓશવાળ સાથેનું વર્તન તે નવયુગને ભારે અસહ્ય લાગશે. તેઓ અનેક મંદિર બાંધે, સેંકડે વર્ષથી જૈન ધર્મ પાળે અને અનેક ક્રિયા અનુષ્ઠાન કરે, છતાં તેમને નવકારશીમાં નેતરું તે નહિ, પણ તેઓ જમણ આપે તેને સ્વીકાર કરવાની પણ ના!
પ્રાચીનેએ સેંકડે ભાવસાર કુટુંબને હીન માની અલગ જમાડ્યા, તેમણે પાંચા અને નીમા વાણિયા પૂર જૈન હોવા છતાં તેમની દરકાર કરી નહિ, લુહાણ ઘાંચા સાચા જૈન હોવા છતાં તેમને પંક્તિમાં જમાડ્યા નહિ.
આવી તે અનેક કર્મકથાઓ છે. આવી વ્યવસ્થા થઈ હોય ત્યાં મોટો ભાગ જૈન મટી અજૈન થઈ જાય, આખી કોમેની કેમોને ગુમાવી બેસાય તેમાં જરા પણ નવાઈ જેવું નથી. જાણે જૈનને પરભવ સાથે જ સંબંધ હોય અને આ ભવમાં તે તેણે જૈન થવું હોય કે રહેવું હોય તે લગ્નની કે ભજનવ્યવહારની વાત પણ વિચારવી ન ઘટે એવી નિર્વેદ દષ્ટિની વાત કરતાં વ્યવહારુ જૈને તદ્દન અવ્યવહારુ બની ગયા, અને બાપની પૂજી જાળવતાં ન આવડી એટલે વારસે ઉત્તરોત્તર ગુમાવતા ગયા; એ ફેંસલો તેમને માટે નવયુગ આપશે. નવયુગને લાગશે કે આવા વિચિત્ર સંગમાં મેટી સંખ્યા જૈન મટી જાય તેમાં નવાઈ જેવું કાંઈ નથી. નવાઈ તે આવા વિપરીત સંગે અને અંદર અંદરની કાપાકાપી હોવા છતાં બાર લાખ જૈને છૂટાછવાયા પણ રહી ગયા છે એ જ છે! કારણકે જે રીતે શાસન ચાલ્યું છે તે રીતે તે એટલી સંખ્યા પણ રહેવી ન ઘટે એવી નિર્ધાતક રીતે આખી દુર્વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે. એના અંદર અંદરના અર્થ વગરના ઝઘડા જોયા હોય કે એના સંધના મેળાવડા જોયા હોય તે એ કેમ કેટલી નીચી હદે ઉતરી ગઈ છે એને જરા ખ્યાલ આવે.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
નવયુગને જૈન
આ સર્વ બાબતનો ઉપાય નવયુગ પૂર્ણ મજબૂતીથી કરશે, પ્રાચીનોને ખળભળાવી નાખે તેવા પાકા પાયા ઉપર કામ લેશે અને તેને અંગે કેવા જોરણે કામ લેશે તે આ ઉલ્લેખમાં સ્પષ્ટ કરવાનું અહીં પ્રયોજન પ્રાપ્ત થાય છે.
નવયુગ પ્રાચીને શું કહેશે? નવયુગ પ્રાચીનને ખુલ્લા શબ્દોમાં કહેશે કે વ્યવહાર ચલાવવા માટે તમારે સમસ્ત જૈન શ્રાદ્ધ વર્ગ માટે જરૂરી નિયમે કરી આપવાની આવશ્યકતા હતી. તમે માત્ર એમ જ સમજ્યા લાગે છે કે જૈન થયો એટલે એણે લગ્નાદિ વ્યવહારની દરકાર જ કરવી ન જોઈએ. એ ઊંચી કક્ષાની વાતને તમે સામાન્ય ચાલુ વ્યવહાર સાથે જોડી નાંખી. તમે આ નિયમ ન ઘડવામાં મનુષ્યસ્વભાવને અભ્યાસ ન કરવાનું પરિણામ બતાવ્યું.
બીજું તમે એક મુદ્દાની વાત વીસરી ગયા. જૈન એ બંધુસમાજ છે. જે કઈ સમ્યકત્વને સ્વીકારે છે તે સ્વધર્મી બંધું. તેનું વ્યાવહારિક વાત્સલ્ય કરવું ઘટે. આ પરમાત્માના ઉપદેશને તમે તદ્દન ભૂલી ગયા. તમે સ્વામીવાત્સલ્ય એટલે લાડવા કે જમણવાર જ સમજ્યા. આ સંબંધમાં શાસ્ત્ર શું કહે છે તે બતાવવા કદી તસ્દી લીધી છે? તમારો વ્યવહાર, તમારું વર્તન શાસ્ત્રના ઉપદેશથી તદ્દન વિરુદ્ધ હતું. તમે ચાલુ વ્યવહારમાં સ્વામીવાત્સલ્યને અર્થ સમજ્યા નથી અને એને ઉપગ તમારા કઈ પણ વ્યવહારમાં તમે કેવાં ગોથાં ખાધાં છે તે બતાવે છે.
ત્રીજું–નવયુગ કહેશે કે વર્ણાશ્રમની વિરુદ્ધ સખત વાંધે જૈન ધર્મને છે. એને આ ઈતિહાસ વર્ણને તેડનાર છે. એમાં મહાવીર પરમાત્માના ગર્ભસંક્રમણમાં મહાન રહસ્ય છે એ પ્રાચીને સમજ્યા નહિ. જે જૈને એક બંધુભાવે રહેવા જોઈએ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૪સુ
તે હિંદુએથી પણ વધારે વર્ણના સ્વીકાર કરી રહ્યા, પાર વગરના પેટાભેદો ઉપભેદોમાં વહેંચાઈ ગયા અને આખા જૈન શાસનના ત્રિકલાબાધિત મુદ્દો સમજ્યા નહિ, પરિણામે જૈતામાં બંધુભાવ જામ્યા નહિ. શ્રીમાળી, એશવાળ, પારવાડમાં વળી અ વગરના દશાવીશાના ભેદ, પ્રાંતના ભેદ અને વાણિયા સિવાય અન્યના સ્વીકાર કરતાં આંચકા, ભાજનવ્યવહારમાં પંક્તિભેદ. આ સર્વ જૈન ધર્મના અસલ પાયાના મુદ્દાને હાનિ કરનાર અને સ્પષ્ટ રીતે કહેતાં, જે અધાર્મિક રીતિ જૈનને આંગણે દાખલ કરવામાં આવી તેને પરિણામે જૈન સંધભાવનાનાં મૂળ સડી ગયાં. માત્ર દેવદન-પૂજા માટે સંધ અને બાકી સ`ત્ર અરાજકતા, એટલું જ નહિ પણ અન્યત્ર જૈનેતરના વટહુકમને આશ્રય કરવા પડે એવી તદ્દન અકુદરતી સ્થિતિના સ્વીકાર કરવા પડ્યો,
૧૫૩
આને પરિણામે બધુભાવ ન જામ્યા એટલું જ નહિ, પણ કેટલેક પ્રસ ંગે તે જૈનાને અજૈનના મેાટા સમૂહ સાથે કન્યાવ્યવહાર કરવાના હોઈ તેમની સ્થિતિ ત્રિશંકુ જેવી થઈ પડી. દીકરીને અભ્યાસ જરા જરા કરાવ્યા હાય ત્યાં તે તેને અર્જુનને આપવી પડે. ત્યાં તેને તિરસ્કાર થતા જોઈ અંતે માબાપ થાક્યા અને આ મુદ્દામ કારણે જૈનના છાંયડા ધીમે ધીમે મૂકી એ ત્રણ પેઢીએ અજૈન બની ગયા. ઉપદેશા સત્ર પહેાંચી શક્યા નહિ એ પણ સંખ્યાહાનિનું એક મુદ્દામ કારણ છે, પણ પ્રબળ કારણુ લગ્નસંસ્થાની ઉપેક્ષા કરવાનું અને અભાવનેા અમલ ન કરવાનું જ છે એને! આખા ઇતિહાસ સાક્ષી પૂરે છે.
આ ઉપરાંત જ્ઞાતિમડળાની અવ્યવસ્થિત હાલત, જ્ઞાતિના આગેવાનાના પક્ષપાત, તેની દ્રસ્થ થવાની વૃત્તિ અને વિશાળતાના ખ્યાલ કરવા કરતાં પોતાનાં ધર કે કુટુંબીએમાં જ
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
નવયુગને જૈન નજર કરવાની સાંકડી વૃત્તિને પરિણામે જે કામ ધર્મબળે એક થવી જોઈએ તે છિન્નભિન્ન થઈ ગઈ અને શેઠિયાઓના ત્રાસથી, દીકરીઓના કલ્પાંતથી અને ઉપદેશકના અભાવથી આખી કેમે. અથવા તેનો મોટો ભાગ જૈનેતર થઈ ગયે. આ સર્વ ઇતિહાસની બાબત છે, તેના દાખલા મેજુદ છે અને તેની વિગતે ત્રાસ ઉપજાવે તેવી ભયંકર છે. નવયુગ બતાવશે કે તમે કઈ જ્ઞાતિના સાજનામાં ગયા છે, ત્યાં જે પદ્ધતિએ કામ લેવાય છે તે નિહાળ્યું હોય તે કઈ સ્વમાની માણસ એમાં ચાલુ રહેવા ઈચ્છે નહિ એટલા બધા ત્યાં ગડબડગોટા છે.
આ સર્વ અજૈન દશા ફેલાવાને પરિણામે બંધુભાવ ખીલી શકયો નહિ અને માત્ર દેવદર્શન કે પૂજાને સંબંધ કેટલે વખત ચાલે? એ ઉપરાંત એવા ત્રાસને ભેગ થઈ પડેલા જૈનેની ચાલુ અરજીઓ ઉપર ધ્યાન અપાયું નહિ અને તમે ઇરાદાપૂર્વક જૈનેને અર્જન થવા દીધા છે અને કપાળે હાથ મૂકી અજૈન થનારનાં કર્મોને દેષ કાર્યો છે. વ્યક્તિગત ધર્મ ઉપરાંત સમાજનાં બંધન, જરૂરિયાત અને નિયમનને તમને અભ્યાસ નથી, તમને એ વિષય પર રૂચિ પણ નથી થઈ અને આખી પ્રણાલિકાને તમે તેડી કેડી મચડી નાખી છે.
થોડા મુદ્દાના સવાલ તમે એક વાતનો ખુલાસો આપી શકશે? ચેડા મુદ્દાના સવાલ નવયુગ કરશેઃ
દશાવીશાને ભેદ ક્યાંથી ઉદ્ભવ્યો? એને કાંઈ અર્થ છે? એની જરૂરિયાત છે? એને ઉપયોગ છે? એ કઈ શેઠિયાના મગજના ફાંટામાંથી ઉઠયો હશે અને પછી તે આગુ સે ચલી આતી હૈ. તમે કોઈ ખુલાસો આપી શકે તેમ છે ?
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૪સુ
પ્રાંત પ્રાંતના તફાવતનેા આ રેલવે, તાર, ટેલીફાન, મેટરના યુગમાં કાંઈ અર્થ છે? છતાં એ કાળના જરીપુરાણા તફાવતા તમે શા માટે ચલાવી રાખ્યા છે?
૧૫૫
જે જૈતા એક પંક્તિએ જમી શકે તે કન્યાવ્યવહાર શા માટે ન કરી શકે એનું શાસ્ત્રસંમત કાંઈ કારણ બતાવશે ?
જૈનમાં જ્ઞાતિભેદ હાઈ શકે? જૈન થાય તે સર્વને પ્રભુમંદિર ખુલ્લાં હોય તો સંત્રમણ કેમ ખુલ્લાં ન હોય ?
અન્ય કામનું એક સૂત્ર છે. ધર્મથી ઢિ બળવાન છે.’ ધર્માંર્ હી વન્દ્રિયની આ સૂત્ર તમારે માન્ય છે? તમે અધાર્મિક રૂઢી અને ધર્મ સિદ્ધાંત વચ્ચે વિરાધ હોય તે। કાને માન આપે ? ખૂબ વિચારીને જવાબ આપશે. ગૂંચવણમાં પાડી નાંખે એવા આ સવાલ છે. ખાસ વિચાર કરો, બન્ને જવાબમાં તમે જોખમમાં છે તે ખૂબ વિચારજો અને જવાબ આપતી વખતે તમે જૈન છે! એ વાત જરા પણ વીસરતા નહિ.
આ આખા ઇતિહાસને ખૂબ લંબાવી શકાય તેમ છે, નવયુગ પાસે પુરાણપ્રિય મિત્રાને અનેક રીતે શરમમાં નાખે તેવા પાર વગરના પ્રસંગેા છે. આપણે અહીં અટકી જઈ એ. નાની નાની ક્રામાએ ધર્મને નામે વેપાર કર્યો છે, પ્રતિસ્પર્ધીપણાના તત્ત્વને ખૂબ અવકાશ આપ્યા છે અને જૈનસમિષ્ટ શરીરને પ્રત્યેક યુગે આધાત પહોંચાડ્યો છે. એ કરુણકથા બંધ કરીએ.
નવયુગ એક સપાટે આ સ પ્રત્યવાયા તેાડી નાખશે.
કાઈ પણ જૈન તે પેાતાના બંધુ અને વ્યવહાર કરવા યાગ્ય. એ વીશા દશાના ભેદો, નાની નાની ન્યાતાના ભેદે તા પ્રથમ ઝપાટે કાપી નાખશે અને પ્રાંત પ્રાંતના ભેદાને વિરૂદ્ધ ઉકળાટ તા ક્યારના શરૂ થઈ ગયા છે.
પી જશે. એના
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
પ્રથમ વાણિયા–વણિક સર્વ કન્યાવ્યવહાર કરી શકે તે ફેરફાર નવયુગ તરત કરશે. એક બે વર્ષમાં ત્યાર પછી કોઈ પણ જૈન સાથે કન્યાવ્યવહાર કરશે. એ જ્ઞાતિમાં માનશે જ નહિ. આ નવો યુગ જ્ઞાતિસંસ્થાને ફેંકી દેશે. એ વર્તમાન યુગમાં બિલકુલ અર્થ વગરની, પ્રગતિને અડચણ કરનારી અને સમાજ શરીરને વલવનારી માલૂમ પડશે. અવ્યવસ્થાના–ભયત્રાસના સમયમાં એ સંસ્થાને કદાચ સહજ પણ ઉપયોગ હશે એમ સ્વીકાર્યા વગર દલીલ ખાતર કદાચ માનશે, પણ અત્યારના યુગમાં તે એ નિરર્થક નુકસાનકારક છે એમ સમજી એને એક સપાટે રદ કરશે.
આ રીતે પ્રાંત પ્રાંતના, જ્ઞાતિ જ્ઞાતિના, દશા વીશાના–એ સર્વ તફાવતે ઉડી જશે અને જૈન સંઘભાવના–બંધુત્વ ખીલશે. તે બંધુત્વ પણ જે સમાજવાદને અનુરૂપ થઈ શકશે અને રાષ્ટ્રીય ભાવનાની વિરૂદ્ધ નહિ જાય તે જ એ બંધુભાવ પણ ટકશે. આ પ્રશ્ન જુદો છે તે આગળ ચર્ચવામાં આવશે. મુદ્દાની વાત એ છે કે જ્ઞાતિભેદે ટકી શકશે નહિ, જ્ઞાતિના શેઠિયાઓની પટેલાઈ ઊડી જશે અને જરા ફંફાડા મારશે, પણ એમનું કાંઈ વળશે નહિ. આ રીતે જૈનોની સંખ્યા ટૂંકા થવામાં જે મૂળ મુદ્દામસરને વાંધે નહિ તે દૂર થઈ જશે. કન્યાવ્યવહારનું ક્ષેત્ર ઘણું વધી જશે. આ મુદ્દા પર વ્યાવહારિક સ્થિતિની વિચારણા નવયુગ કેવી રીતે કરશે તે સંબંધી આગળ વિગતવાર વિચારણા કરવાની છે.
સંખ્યા વધારવા વ્યવસ્થિત પ્રયત્ન આ ઉપરાંત જૈન સંખ્યાબળ વધારવા માટે વ્યવસ્થિત પ્રયત્ન થશે. નવયુગ તે કાર્ય કેવી રીતે કરશે તેની આ રૂપરેખાઃ
સર્વથી પ્રથમ આગમ ગ્રંથના સ્પષ્ટ, સીધાં અને સરળ ભાષાંતર હિંદી, ગુજરાતી, મરાઠી અને અંગ્રેજી વગેરે ભાષામાં
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૪મું
કરશે. એમાં પણ તત્ત્વના ગ્રંથ ઉપર ખાસ ભાર મૂકી તેને અગ્રસ્થાન આપવામાં આવશે.
એ દરેક આગમ ગ્રંથના ભાષ્ય ચૂર્ણિ નિર્યુક્તિને પ્રગટ કરવામાં આવશે અને ટીકાઓ ઉપર દેશકાળની કેટલી અસર થઈ છે તે નેંધ દ્વારા સ્પષ્ટ કરવામાં આવશે. પ્રત્યેક આગમ ગ્રંથ કોણે અને ક્યારે બનાવ્યો તેને ઈતિહાસ શોધવામાં આવશે અને પ્રચલિત માન્યતા કે સંપ્રદાય પર આધાર ન રાખતાં અત્યંતર પુરાવા ઉપર ખાસ લક્ષ્ય રાખવામાં આવશે અને જે પરિણામો સ્પષ્ટ જણાશે તે સત્યશોધનની નજરે નિર્ભયપણે પ્રકટ કરવામાં આવશે.
ન્યાયના ગ્રંથ ઉપર વિસ્તારપૂર્વક ભાષાંતરે અને ચર્ચાઓ પ્રકટ કરવામાં આવશે. મૂળ ગ્રંથે અને તે પર સંસ્કારી ને પ્રકટ કરવામાં આવશે.
કઈ ગ્રંથ વાંચવાને અમુક વર્ગને ઈજારે હોઈ શકે એ મતને દૂર કરવામાં આવશે. એ વિચારણા બતાવવાનું મૂળ શોધવામાં આવશે અને તેમાં જ્ઞાન અને ચારિત્રની કેવી ગૂંચવણ કરી નાંખવામાં આવી છે તે બતાવવામાં આવશે. ભગવાનની વાણું કે ગણધરની ગૂંથણી જે સાંભળી શકે તે વાંચી પણ શકે એવી માન્યતા થશે અને મૂળ ગ્રં –આગમે તરફ પ્રીતિ વધે તે માટે ખાસ યત્ન થશે. ' એ ઉપરાંત કર્મ, નિગોદ, નયનિક્ષેપ, પ્રમાણ આદિ જુદા જુદા મુદ્દા પર, નવ તત્ત્વ પર, સપ્તભંગી પર ખૂબ વિસ્તારથી તેમજ પ્રાથમિક લેખે, પુસ્તક, પુસ્તિકાઓ અને ચર્ચાઓ અનેક ભાષામાં પ્રકટ કરવામાં આવશે. અનેકાંત મતને અનેક દષ્ટિએ બહાર લાવવામાં આવશે. એની યુક્તિમત્તા, એનું દેશકાળને અનુરૂપ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
નવયુગને જૈન
સ્વરૂપ, એની ન્યાય–તક પર આખી રચના, ભાષણ, લેખ અને અન્ય પ્રસંગે સાધી જનતા પાસે રજૂ કરવામાં આવશે.
છેદ જેવા ગ્રંથે ચર્ચાપૂર્વકની નેધો સાથે જાહેર પાસે વિસ્તાર રૂપમાં અને સંક્ષેપ રૂપમાં રજૂ કરવામાં આવશે. જૈનશાસ્ત્ર એ ઉઘાડું શાસ્ત્ર છે, સર્વ જનમ્રાહી વિશ્વમુખ શાસ્ત્ર છે અને એને જે ઉપયોગ કરે તેને અહીં અને આગળ લાભ કરનાર છે એ વાત સ્પષ્ટ કરવામાં આવશે.
ખાસ કરીને આખા જૈન શાસનમાં પરસ્પર વિરોધ થાય તેવું એક સૂત્ર નથી, એમાંથી ત પણ નીકળે અને અદ્વૈત પણ નીકળે એવી એક પણ અક્કસ વાત જૈનના મૂળ ગ્રંથમાંથી નીકળે તેમ નથી, એ બતાવવામાં આવશે અને પછી જે મતભેદ થયા છે તે ક્રિયાવાને અંગે કે સાધનધર્મોને અંગે જ થયા છે, પણ આત્મા, તેનું અનાદિવ, સૃષ્ટિકર્તવ, ચેતનને મેક્ષ–મોક્ષની સ્થિતિ આદિ અંતિમ મહા પ્રશ્નોને અંગે જરા પણ મતભેદ થયે નથી કે આખા શાસનમાં એને અંગે અરાજકતા થઈ નથી એ બતાવશે.
જૈન ધર્મ સંબંધી થયેલી ગેરસમજુતીઓ અનેક પ્રમાણોથી દૂર કરવામાં આવશે. એનું મૂળ સ્વરૂપ કેવું છે, એનો ઇતિહાસ કેટલે પુરાણું છે અને એને વેદ સાથે સંબંધ કેવા પ્રકારનો છે, બૌદ્ધને અને એને ક્યાં સામ્ય અને પરસ્પરને સંબંધ છે એ સંબંધી અનેક પુરાવા સિદ્ધ હસ્તે રજૂ કરવામાં આવશે.
આક્રમણની ભાષા, ભાંગતોડ કરવાની વિવાદ વૃત્તિ અને તુચ્છગાળીપ્રદાન છે અથવા અર્ધદગ્ધ શબ્દપ્રયોગ રદ કરવામાં આવશે અને રચનાત્મક પદ્ધતિઓ, પ્રતિપાદક શૈલીએ, સમજાવટની રીતે સત્યશોધનને માર્ગ અને હોય તેટલું જ બતાવવાની રીતે લેખન અને ભાષણ દ્વારા ધર્મપ્રસાર કરવામાં આવશે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૪મું
૧૫૯
AAAAAAAAAAAAAAAAA
ન્યાયનીતિના સિદ્ધાંતે, ગૃહસ્થ ધર્મો, સમ્યકત્વના સ્વરૂપ, વ્રત નિયમની આવશ્યકતા, શિસ્તની જરૂરિયાત, ગુણસ્થાન ક્રમાહ, દષ્ટિ અને યોગનાં અંગો ને વિસ્તારથી લેખન–ભાષણ દ્વારા લેકે સમજી શકે તેવી રીતે દાખલા દલીલો સાથે રજૂ કરવામાં આવશે.
ધર્મ પરિષદે, કેન્ફરન્સ આદિ અનેક જાહેર પ્રસંગમાં જૈન દર્શનનું આંતરિક સ્વરૂપે રજૂ કરી એ દર્શન ન્યાય (લોજીક) ની કસોટિમાંથી પસાર થઈ શકે તેવું અને વર્તમાન જરૂરિયાતને સર્વ પ્રકારે પહોંચી વળે તેવું અને છતાં વ્યવહારુ અને ત્યાગી એકી સાથે રહી શકે તેવું છે–તે ખૂબ સુંદર રીતે રજૂ કરવામાં આવશે.
એ ઉપરાંત રાસાદિના વાચનથી, રચનાત્મક ચર્ચાઓથી, જાતજાતનાં દષ્ટાંતથી અને આદર્શ સાધુજીવનના મહાત્યાગથી એ દર્શન સર્વ રૂચિકર થાય તેવા અનેક માર્ગો લેવામાં આવશે અને ક્રિયામાર્ગને બદલે તત્વરૂચિને મુખ્યતા આપીને, ધામધુમ અને ધમાધમને બદલે શાંત આદર્શત્યાગના દાખલાઓથી અને વીતરાગને આદર્શ સર્વસંમત જ હોઈ શકે એના નિષ્પક્ષપાત આલેખનથી સંખ્યાબળ અનેક દિશાએ વધારી મૂકવામાં આવશે.
આ કાર્ય કરવામાં મધ્યમ કક્ષાના સેવાભાવીઓ સારું કામ કરશે, સાધુવર્ગ દુનિયાદારીમાં નહિ પડતાં આદર્શ ત્યાગ રજૂ કરશે અને આદર્શધર્મમાર્ગ એની અનેક દિશાએ રજૂ કરશે.
આવા અનેક દિશાના પ્રયોગથી સંખ્યાબળ વધશે. ખાસ પ્રયોગ તો સમાજવાદ, વિશ્વવાદ અને મૈત્રીને જૈનના મુદ્દાને અનુકૂળ બતાવવાને કરવામાં આવશે. રૂશિયા જેવી ધર્મપરાક્ષુખ સ્થિતિ આપણે ત્યાં શક્ય જ નથી અને આપણે જે દુનિયાને કઈ મોટો ખરે અને સ્થાયી લાભ કરી આપી શકીએ તેમ હોય તે તે
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
નવયુગના જૈન
ધર્મ જ છે એમ બતાવી મનુષ્યની સંભાવના ધ`મય થઈ જાય એ બતાવવામાં આવશે. દુનિયાની અત્યારે જે ગૂંચવણભરી હાલત થઈ પડી છે તેના નિકાલ જૈનના આદર્શો કરી આપશે. એના અહિંસાના સૂત્રથી જગતની લડાઈ એ જશે, એના બ્રહ્મચય ના આદથી સંતતિનિયમન થશે, એના સાદાઈના આદર્શથી અશાસ્ત્રની મૂ’ઝવણ દૂર થશે, એનાકના આદર્શ સિદ્ધાન્તથી આપઘાતના પ્રસંગો દૂર થશે, એનાં પાંચ અણુત્રતાથી ચેરી, લૂંટ, ખૂન, છેતરપીંડી, વિશ્વાસઘાત, બળાત્કાર આદિ મહાનગુના દૂર થશે અને સમાજને સુવ્યવસ્થિત, સુઘટ્ટ અને પરસ્પર પ્રેમમય કરવાનું માન જૈનદર્શન ખાટી જશે. આ પ્રત્યેક મુદ્દાથી જગત પર શી અસર થશે તે પર અત્ર વિવેચન સ્થળસં કાચથી થઈ શકે તેમ નથી પણ ટૂંકામાં એક મહાન વ્યક્તિ નીકળશે અને તે દુનિયાને એ આદર્શો બતાવી શાંતિ, પ્રેમ અને ઉચ્ચ જીવનની ચાવીઓ બતાવશે. કંટાળેલી, ત્રાસ પામેલી, મુંઝાઈ ગયેલી દુનિયા એ આદર્શો ઝીલશે. આવું કા અત્યારે એક વ્યક્તિ કરી રહી છે તેના કાને નવયુગ વધારશે, વિસ્તારશે અને એને ઉચ્ચતર કક્ષાપર મૂકશે.
પરિણામે નામધારી જૈન સંખ્યા વધે કે ન વધે તે વાત બાજુ ઉપર રાખતાં જૈન વાતાવરણ વિશ્વમાં પ્રસરશે અને એ જીવન જીવવાની ભાવના સતે નહિ તે દુનિયાના મેાટા ભાગને થશે. છેલ્લા દશ વર્ષમાં જૈન ભાવના કેટલી વધી છે તેથી અહિંસા, ત્યાગ, સાદાઈ અને સેવાભાવ કેટલા વધ્યા છે તે બતાવી નવયુગ એ અધૂરા રહેલા કાને અનેક દિશાએથી ખહલાવશે અને શ્રી વીર પરમાત્માના ઝુડા જગતભરમાં ફરકશે
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૫ મું નવયુગમાં સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા
નવયુગમાં ધર્મક્ષેત્રને અંગે સાધુસાધ્વી અને શ્રાવકશ્રાવિકાની શી સ્થિતિ રહેશે તેનું સંક્ષિપ્ત નિવેદન નવયુગ નીચે પ્રમાણે રજૂ કરે છેઃ
સાધુ: બે પ્રકાર નવયુગને સાધુઃ એના બે પ્રકાર રહેશેઃ એક આત્મસાક્ષાત્કાર કરવા પાછળ લાગેલા યેગી જેવા. તેનું નામ આત્મપરિણતિમત અને તેનો પરિચય જંગલ સાથે વિશેષ. તે આહાર માટે વસ્તીમાં આવશે, પણ જનતા સાથે તે બહુ અલ્પ સંબંધ રાખશે. એની આસપાસ શાંતિનું વાતાવરણ જામશે અને તે બહુધા મૌન રહેશે. પ્રસંગે ઉપદેશ આપશે તે આત્મજ્ઞાન સંબંધી. એને અંતરાત્મા સાથે વધારે સંબંધ રહેશે. એ મને પુનરુદ્ધાર કરશે, પિતાના તપ અને ત્યાગના દષ્ટાંતથી જગતને પવિત્ર કરશે અને આશ્ચર્યચકિત કરશે. એને ધૂન ધ્યાનની, જપની, અંતરલયની લાગશે અને દુનિયાની નજરે તે અવધૂત જણાશે. આવા પ્રકારના સાધુ વિરલ થશે, પણું થશે ખરા. થશે ત્યારે જનતાને
૧૧
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
છાપ પાડી જશે. એ જગતની પરવા ન કરનારા, આત્મારામમાં રમનારા અને સાધ્યને અનુલક્ષીને પિતાને ફાવે તેવો કાર્યક્રમ કરનારા થશે. એ ક્રિયાઅનુષ્ઠાન પણ અમુક વખતે મનમાં આવે તેમ કરશે. એનું ચારિત્ર-વર્તન અતિ વિશિષ્ટ અને એને જોતાં નવી પરિસ્થિતિના ઉમળકા આવે એવી એની નિઃસ્પૃહતા થશે. આ વર્ગ આનંદઘન જેવા યોગીને મળતો આવશે.
સાધુઓને બીજે વર્ગ તત્ત્વજ્ઞાની થશે. એ પરિપૂર્ણ વૈરાગ્યવાન, જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય બતાવનાર, સંસારથી પરાભુખ, તત્ત્વજ્ઞાનના અભ્યાસી, વિશિષ્ટ વ્યાખ્યાતા અને જનતા પર છાપ પાડનાર થશે. એનો અભ્યાસ શાસ્ત્રના ગ્રંથો ઉપરાંત વિજ્ઞાન ઇતિહાસ અને બીજા અનેક વિષયોમાં હશે. તે બહુશ્રુત થશે, ગીતાર્થ હાઈ ધુરા વહન કરવા સમર્થ થશે. એને રચનાત્મક રીતે સમાજને ચલાવતાં આવડશે. એ સામાજિક કાર્યમાં સલાહ આપવાનું કામ કરશે, શાસનને અંગે સાધુને અધ્યયન કરાવશે અને અનેક શોધખોળ પ્રેરશે, કરશે અને ઉપદેશ રૂપે વ્યાખ્યાને ભાષણ જાહેરમાં આ પશે. એને આદર્શ અતિ વિશાળ રહેશે. એ જૈન દર્શનનું વિશાળ સ્વરૂપ સમજશે, અને સમજશે તેવું જનતાને બતાવશે. એ તદ્દન નિરીહ નિરાભિમાની અને મનોવિકાર પર વિજય કરવા તત્પર, જિતેંદ્રિય અને તપ ત્યાગના આદર્શ થશે. શ્રી વીરપરમાત્માના સંદેશા જગતભરમાં પહોંચાડવાનું પોતાનું કર્તવ્ય તે સમજશે અને સનાતન શુદ્ધ જૈનત્વના આશયે શોધી કાઢી અધિકાર પ્રમાણે સર્વને જશે. એ સેવાભાવી થશે અને સેવાભાવ અનેક પ્રકારે આચરવાને જૈન આદર્શ તે વ્યક્ત કરી બતાવશે. એ કંચનકામિનીના સર્વથા બરાબર ત્યાગી બનશે. એ ગૃહરથને આધીન કદી નહિ થાય. એને પિતાનું વર્તુળ જમાવવાની ભાવના નહિ થાય. એનામાં ખટપટ દંભ કે વિલાસનું
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
પ્રકરણ ૧૫ મું
૧૬૩
નામ નહિ હોય. ક્રિયાજ્ઞાનને સહયોગ કરશે અને માત્ર ક્રિયારૂયિ થઈ નહિ જાય. અહિંસાને આદર્શ જગતને સમજાવી વૈરવિરોધ જેમ બને તેમ અલ્પ કરાવશે અને શાસનના ડંકા દિગંતમાં વગડાવશે. એનામાં સહિષ્ણુભાવ ખૂબ થશે. એ પ્રત્યેક દર્શનના દષ્ટિબિંદુ સમજશે સમજાવશે અને અંશ સત્યને તેટલા પૂરતું માન આપશે. એની ભાષામાં કલીષ્ટતા નહિ આવે, એ અન્ય દર્શન ઉપર આક્રમણ નહિ કરે, પણ વસ્તુસ્થિતિનું યથાર્થ જ્ઞાન આપશે. એ જ્ઞાન મેળવવા માટે હમેશાં જિજ્ઞાસુ રહેશે અને સત્ય જ્યાં હશે ત્યાંથી શોધી તેનો સ્વીકાર કરશે. સમાજને સાચે રસ્તે મૂકવાની પિતાની ફરજ સમજશે અને તે માટે અનેક પ્રકારનાં સુપ્રયોગો કરશે, પણ તેમ કરવામાં તે જરા પણ અસભ્ય નહિ થાય. જૈનના આદર્શ ત્યાગનો દાખલ એ રજૂ કરશે અને આત્મસાધન કરતાં તેના એક વિભાગ તરીકે પર તારવાના રસ્તે પાડવાનો અને સંસારથી ઊંચા આવવાનો માર્ગ બતાવશે.
સાવી સાધ્વીનું સ્વરૂપ નવયુગમાં તદ્દન અભિનવ થઈ જશે. એ નો સંસાર નહિ માંડે. એ શ્રાવિકાઓની ખટપટનું કેન્દ્ર નહિ બને. એ શ્રાવિકા વર્ગને સેવાકાર્યમાં, અભ્યાસકાર્યમાં અને ઉદ્યોગકાર્યમાં જોડવા ખાસ પ્રયાસ કરશે. એને આદર્શ બ્રાહ્મી અને સુંદરીને રહેશે. અભ્યાસ વગરનું જીવન સાથ્વીનું શોભે જ નહિ તેમ તે માનશે. માયાળુતા નમ્રતા આદિ હૃદયના ગુણો તેનામાં ખૂબ ખીલશે અને તે જગતમાં ખીલાવશે, પ્રસરાવશે અને જગતની દયાદેવીનું સ્થાન લેશે. એ પિતે નિરર્થક વાતે કરશે નહિ અને ખાસ કરીને સ્ત્રીવર્ગ કુથલી શા માટે કરે છે તેનું કારણ શોધી કાઢી તેને ઉપચાર કરશે. નવયુગની સ્ત્રીઓને કુરસદ વધારે રહે
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
નવયુગના જૈન
છે, તેમને સમય વધારે મળે છે, પણ શક્તિના ઉપયાગ કરવાનું કાંઈ સાધન નથી—એ સર્વ સમજી એ સ્ત્રીવર્ગને સુધારવા ભારે મજબૂત પ્રયોગા કરશે. આદ` માતા ગૃહિણી કેમ થવાય, ધર્મ, અથ અને કામ ત્રણે કેમ સાધી શકાય એની નવી ચાવીએ તે શેાધી કાઢશે અને સમાજને શીખવશે. ખાસ કરીને સ્ત્રીવ માં તેમનું કામ વધારે રહેશે. જ્ઞાનનું સરસ્વતી સમ વસ્ત્ર ધારણ કરતી એ સુશીલ આ સતીજી સંસારને ધર્મ સન્મુખ બનાવતી નવપલ્લવિત કરશે. એ પેાતે જાહેરમાં ભાષા આપશે, લેખે લખશે અને એનાં વ્યાખ્યાન પુરુષો પણ વગર વિકારે સાંભળી હૃદયવાન બનશે. સ્ત્રીએ સંસ્કૃત ન ખેાલી શકે એ વાત તે સમજી નહિ શકે અને મેાક્ષનેા પેાતાને હક્ક બરાબર સ્થાપન કરશે. ગમે તે સાધ્વી નહિ થઈ શકે. જેને સાચા વૈરાગ્ય થયા હોય, જરૂરી જ્ઞાન હાય અને નિર્ણિત કસોટિમાં ઉમેદવારી કરી પસાર થયેલ હશે તે જ આ ગૌરવવાળું જવાબદારીથી ભરપૂર પદ પ્રાપ્ત કરી શકરશે અને જે તેને પ્રાપ્ત કરશે તે પેાતાના ત્યાગ ચારિત્ર અને તપથી દીપાવશે. એ પેાતાના અસ્ખલિત પ્રયાસ આવડત અને ઉદ્યોગથી સાધ્વીપદ સાધુ જેટલું જ માન્ય અને પૂજ્ય છે એવું બતાવી આપશે અને એની નિઃસ્પૃહ સેવાથી જનતા અને વગર માગ્યે સમાજનું ઉચ્ચ સ્થાન આપશે. એ કાઈ પણ પ્રકારે સમાજ પર મેજા રૂપ છે એવી સ્થિતિ પેાતાના કાર્યાં અને ત્યાગ દ્વારા રહેવા દેશે નહિ.
સાધુસાધ્વીમાં આવનાર ગમે તે જ્ઞાતિમાં જન્મેલ હાય તેની સાથે આહાર થઈ શકે એ તે! સાદી વાત છે. એ બાબતમાં નવયુગમાં તફાવત કરવાના કે આંતરી રાખવાના કાઈ તે ખ્યાલ પણ નહિ આવે.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૫ મું
૧૧૫
શ્રાવક ભગવાનનું સમ્યગ્દર્શન જે સ્વીકારે તે જૈન. એમાં કોઈ પ્રકારને ભેદ નહિ રહે. દેવ ગુરૂ ધર્મ–જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રને જે માને, વીતરાગ ભાવને આદર્શ રાખે અને ગુણપ્રાપ્તિની સ્થિતિમાં જે પોતાને મૂકે તે સર્વ શ્રાદ્ધ – તે સર્વ જૈન – તે સર્વ સ્વધર્મો બંધુ અને એક બાબતમાં બંધુ તે સર્વ બાબતમાં બંધુ. વ્યવહારમાં મદદ, પંક્તિભોજન, દીકરીદીકરાનાં લગ્ન અને આપત્તિ વખતે બાજુમાં અવસ્થિતિ એ સર્વ બંધુભાવને અંગે ઉત્તરોત્તર ચાલ્યું આવશે. ત્યાં પ્રાંતના કે વીશાદશાના ભેદનો સવાલ જ નહિ રહે, પણ ગમે તે જાતિમાં જન્મ્યા હોય પણ જૈન સાચા થયા એટલે એ બંધુભાવે વર્તશે. એ ઉપરાંત જૈનને આદર્શ સંઘબળને મજબૂત કરવા તરફ જશે. એ ગચ્છના ને ફીરકાના દેને ભાંગી નાખશે. ક્રિયાને અંગે યોગ્ય લાગે તેમ કરવાની સર્વને છૂટ આપવામાં આવશે. સંઘબળમાં સમસ્ત જૈને એક સાથે થઈ જશે અને પિતાના વ્યવહારિક અને ધાર્મિક પ્રશ્ન બંધુભાવે એક વ્યાસપીઠ પરથી ચર્ચાશે અને તેનો અમલ એક સમાજ તરીકે અન્ય સમાજ સાથે વિરોધ ન આવે અને રાષ્ટ્રહિતને બગાડ ન થાય તે રીતે સાધશે.
બાકી વિકાસક્રમમાં તે શ્રાદ્ધવર્ગમાં તરતમતા ઘણી રહેશે. કેટલાક સંસાર તરફ રાગવાળા વિષયમાં મોજ માણનારા અને કામક્રીડામાં રસ લેનારા પણ નીકળશે અને કેટલાક સંસારમાં રહી નીતિને માર્ગે ધન એકઠું કરી “ગૃહસ્થ’ શબ્દની વ્યાખ્યામાં આવતા સર્વ ગુણોનું ઓછેવધતે અંશે પાલન કરનારા નીકળશે. અનેક શ્રાદ્ધો દેવગુરૂધર્મને ઓળખી જ્ઞાન દ્વારા શ્રદ્ધાવાળા થશે. માર્ગાનુસારીના ગુણ બતાવતાં અગાઉ તેમનાં દૃષ્ટિબિંદુઓ બતાવ્યાં છે તે અહીં સમજી લેવાં. તે ઉપરાંત દેશયાગી પણ અનેક
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન નીકળશે. એ ક્રિયા અનુષ્ઠાનમાં પરિપૂર્ણતા માનશે નહિ, પણ જ્ઞાનમાર્ગે મુક્તિ સાધવા પ્રયત્નશાળી થશે અને તેને અંગે જરૂરી અનુષ્ઠાને જરૂર કરશે. એ ક્રિયા કરતાં જ્ઞાનને અને સમજીને ક્રિયા કરવાનો આગ્રહ રાખશે અને વીર પરમાત્માના આદર્શ શ્રાવક થવાના અભિલાષા કરશે.
એ ધર્મપ્રભાવક થશે. જૈનધર્મને વિશ્વધર્મ તરીકે સ્વીકાર કરાવવા માટે તે ગ્ય પગલાં ભરશે, સાહિત્યરસ તેના જીવનનો ભાગ બનશે અને શોધખોળના કાર્યને અને અસલ શુદ્ધ જૈનત્વને ફરી ઉદ્ધાર કરવા તે ખૂબ યત્ન કરશે. એની ભાવના વિશેષ ઉન્નત, જગતમાં શાંતિ પ્રસરાવનારી અને સાપેક્ષ્ય થશે. એનો આદર્શ જગતમાં મંત્રી, પ્રદ, કરૂણ અને માધ્યસ્થના વિચારો ફેલાવવાને અને તે પિતાના દષ્ટાંતથી સફળ કરવાનું રહેશે અને એનામાં કમીવાદ નામ પણ નહિ રહે, સહિષ્ણુતા અસાધારણ આવશે અને સત્યની શોધ ચારે બાજુથી કરશે. એમાંના કેટલાક ઉત્કૃષ્ટ ગૃહસ્થજીવન જીવનારા અને ત્યાગીની કેટી સુધી આદર્શ રાખનારા પણ થશે.
એ નવીન રૂપમાં અત્યંત વિશાળતા સાથે અનેક સંસ્થા નવયુગને અનુરૂપ સ્થાપશે અને ત્યાં કેળવણી, તત્ત્વજ્ઞાન, નીતિ, યોગ આદિ અનેક બાબતોને આકર્ષક આકારમાં વિજ્ઞાનને અનુરૂપ બનાવશે. એનો એક મુદ્દો કેળવણુ માટે આગ્રહપૂર્વકનું રહેશે. સર્વત્ર કેળવણી વધે, ભવિષ્યને જૈન અતિ વિશાળ કક્ષાને થાય અને ધર્મને આભૂષણ રૂપ બને, વ્યવહારમાં જૈન નામને દીપાવે, ગૃહસ્થ તરીકે આદર્શમય થાય અને ગૂંચવણવાળા પરસ્પર વિઘાતક પ્રસંગો વખતે બરાબર આરપાર નીકળી જાય તેવાને ઉત્પન્ન કરવાના કાર્ય પાછળ તે પોતાનાં ધન, આવડત અને શક્તિનો વ્યય કરશે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
પ્રકરણ ૧૫ મું
૧૬૭
એ જૈનસંખ્યાબળને જોઈ મુંઝાશે. એને લાગશે કે પ્રાચીનએ એ સંબંધમાં ભારે અવ્યવસ્થા કરી છે. ધર્મને નામે દુકાનદારી થઈ છે અથવા ભવાડા થયા છે, સાહિત્યમાં બસ વર્ષમાં નામને વધારો થયો છે અને શ્રાવકે પિતાની ફરજને અંગે નિરપેક્ષ બન્યા છે અને સાધુવગ લગભગ બિનજવાબદાર બની ગયો છે. એ સર્વ બાબતને વ્યવસ્થિત આકારમાં મૂકતાં એ યુગધર્મને ખાસ લક્ષમાં લેશે. કોઈ જાતના આક્રમણ વગર એ જૈન ધર્મને વિસ્તાર એવી સીફતથી વધારી મૂકશે કે સંખ્યામાં શ્રદ્ધામાં, વર્તનમાં, વિચારમાં જૈનમય જગત થઈ જાય અને છતાં આખી પદ્ધતિ જરા પણ આક્ષેપક ન થાય. એ સર્વને માટે એ પૂરતી આવડતથી ચાલાકીથી અને દીર્ઘ દૃષ્ટિથી કામ લેશે. એકંદરે જૈન એટલે ખરે જીતનાર છે એમ તે બતાવશે. એ માનસિક ખેડાણના સર્વ ક્ષેત્રોમાં આનંદથી ઘૂમશે અને એની પાસે પૂર્વપુરુષનો અમૂલ્ય વારસો હશે તેને પૂરતો લાભ લઈ, તેને બરાબર અનુરૂ૫ રહી અને તેને સર્વ બાબતમાં નવયુગને આકાર આપી એ સર્વ ક્ષેત્રમાં ઘૂમતો જશે અને જય પ્રાપ્ત કરતો જશે.
એને ભૂગોળ આદિ કઈ કઈ વિષયમાં રસાયણશાસ્ત્રમાં પ્રાણુશાસ્ત્રમાં વર્તમાન જ્ઞાન સાથે સંઘદનના પ્રસંગો પણ આવશે. તે વખતે એ જ્યાં પિતાની નજર નહિ પહોંચે ત્યાં બન્ને સ્વરૂપ રજૂ કરશે, પણ પિતાની અમુક બાબતમાં અશક્તિ સ્વીકારતાં એને જરા પણ સંકેચ નહિ લાગે. એ કદી વિજ્ઞાનને તુચ્છકારશે નહિ અને જ્યાં વિરોધ પ્રાપ્ત થશે ત્યાં બન્ને પક્ષને સરખે ન્યાય આપશે. એનું ખરું સામ્રાજ્ય તે તત્ત્વમાર્ગમાં આવશે. ત્યાં આત્મા અને અજીવના અંતિમ પ્રશ્ન, પરમાણુના સિદ્ધાંત, પરિણામ પણાનો અર્થ, આકાશપ્રદેશને ભાવ, વેશ્યા અને અધ્યવસાય, મને વર્ગણાનું સૂમ સ્વરૂપ, આત્મા અને મનને
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
નવયુગને જૈન
સબંધ, કર્મના અનેક પ્રકારે આદિ એ એવા સુંદર આકારમાં રજૂ કરશે અને ન નિક્ષેપ સપ્તભંગીને એ એવી સુંદર રીતે નૂતન યુગને બતાવશે કે ઘડીભર દુનિયા ચકિત થઈ જશે અને ત્યાં એની ઉચ્ચ કેળવણીનો ખરો ઉપયોગ કરી બતાવી નવયુગની પદ્ધતિના આવકારદાયક માર્ગોને એ સાક્ષાત્કાર કરાવશે.
જૈન ધર્મના સર્વ પ્રદેશ અનેક રીતે ખેડાશે, બેડવામાં શ્રાદ્ધો મદદ કરશે અને જાતે કરશે, અન્ય પાસે કરાવશે અને જનતાને અનેક નવાં લક્ષ્યબિંદુઓ વિચાર માટે આપશે.
એને આદર્શ ધનપ્રાપ્તિને બદલે સેવાને રહેશે. એ જનતાને પિતાની શક્તિને લાભ આપવામાં જીવનસાફલ્ય માનશે અને એને જીવનક્રમ સાદા, સરળ નિર્દભ અને છતાં નવયુગને અનુકૂળ બનશે.
એ રાજદ્વારી, નૈતિક, વ્યાપારી આદિ અનેક બાબતમાં કેવી રીતે કામ લેશે તે આ પુસ્તકમાં અન્યત્ર આવ્યું છે અથવા આવવાનું છે. ટૂંકામાં જૈનના ડંકા વાગશે અને તે નવયુગ વગાડશે અને છતાં તે એકદેશીય નહિ થાય, ટીકાપાત્ર નહિ થાય, અવ્યવસ્થિત નહિ થાય, કંટાળો આપનાર નહિ થાય.
શ્રાવિકા અને શ્રાવિકાઓ નવયુગમાં ભારે પ્રગતિ બતાવશે. એ ઘરમાં જ નહિ રહે. એ જાહેરમાં ભાગ લેશે, સેવાક્ષેત્રને પિતાનું બનાવશે અને ખાસ કરીને નમ્રતાના સદ્દગુણોનું કેંદ્ર બનશે. અનેક ઘરગથ્થુ દવાઓને અંગે, અકસ્માત વખતે, સેવાને અંગે, માંદાની માવજતને અંગે, પ્રસુતિ કર્મની અધિષ્ઠાત્રી તરીકે અને એવા એવા સેવાના અનેક માર્ગોમાં એ અનુકૂળતા પ્રમાણે ભાગ લેશે. એક કે સ્ત્રીઓ પણ ભણ્યા વગરની નહિ રહે અને કેળવણીના પ્રસાર સાથે
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
પ્રકરણ ૧૫ મું
૧૬૯
જવાબદારીને ખ્યાલ અનિવાર્ય હેઈએ પોતાનું સ્થાન બરાબર લઈ લેશે.
નવયુગની સ્ત્રીઓ મોટી સંસ્થાઓ પોતે ચલાવશે. પુરુષની સાથે છૂટથી ભળવા છતાં વર્તનની બાબતમાં શિથિલતા એકંદરે નહિ બતાવે અને જાહેર સેવા કરવા છતાં ઉત્તમ ગૃહિણી વત્સલતાભરેલી માતા અને પ્રેમી પત્ની બની શકશે.
વિધવાઓનો પ્રશ્ન નવયુગ કેવી રીતે પતવશે એ બાબત એના સ્થાને આવશે. પણ અત્ર જે વિધવાવસ્થા હોંશથી સ્વીકારશે તે સેવાકાર્ય વિશેષ કરશે એ બતાવવું પ્રાસંગિક છે. વિધવા એટલે જેમ ઘરને બોજા રૂપ ન લાગે તેવી આદર્શ બ્રહ્મચારી સ્ત્રીરત્ન બનશે, તેમ તે વિધવાનું સ્થાન એટલું ઊંચું કરશે કે જે વિધવા આજે અપશુકનભરેલી મનાય છે અને જેને આજે સાસરામાં કે પિયરમાં આશરે નથી તે દયાની દેવી, શુભ શુકનવાળી અને સર્વત્ર માન પામનાર આદર્શ સ્ત્રી થશે. વિધવાઓ તરફનો આ ભાવ જ ફરી જશે, જનતાની તેમના પ્રત્યેની આખી વલણમાં ભારે ફેરફાર થઈ જશે અને વિધવાના ત્યાગની કિંમત થશે. એની વ્યવહારૂ આવડતથી, કુલીન લજજા મર્યાદાથી અને અપરિમિત સેવાભાવથી એ હિંદની આર્યમયાઓ જનહૃદયમાં દેવસ્થાન લેશે અને એના તરફ જગત અનન્ય પૂજ્યબુદ્ધિથી જેશે.
સંસ્થાઓ ચલાવવામાં હૃદયના ગુણો જે જોઈએ તે આ સ્ત્રીવર્ગ પૂરા પાડશે અને સંસ્થાઓ સ્ત્રી અને પુરુષના સહયોગ અને સહકાર્યથી ચાલશે જ્યારે કેટલીક આદર્શ સંસ્થાઓ માત્ર સ્ત્રીઓ જ ચલાવશે.
નકામી ખટપટ, કજિયા, કંકાસ, કપડાંની સ્પર્ધા, કુથલી અને કલેશ રહેશે નહિ. સ્ત્રીઓની શક્તિને માર્ગ મળતાં અત્યારે
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન,
و مية
م
به امیه ای هم تیمی به بهره می بره
જે વખતને દુરૂપયોગ કાર્યને અભાવે થાય છે તે બંધ થઈ જશે અને સેવાને આદર્શ જામતાં અનેક નવીન કાર્યદિશાઓ સ્ત્રીઓ માટે ખુલ્લી થઈ જશે. ઘરસંસાર બળતા અંગારા અને કલેશનાં ધાને બદલે થાકેલના આશ્રય અને ગૃહસ્થજીવનનાં કેંદ્રો બનશે. અને એકંદરે સંસારવ્યવહાર ઉચ્ચ કક્ષા પર જાતે જશે.
સ્ત્રીઓ વ્રત પચ્ચખાણ અધિક કરશે અને તે સમજીને કરશે. બાહ્ય દેખાવ તરફ એને મન ઓછું જતું જશે. ખાસ કરીને જીવનની સાદાઈ, ગૃહવ્યવસ્થા, સુઘડતા, સ્વચ્છતા આદિ ખૂબ વધશે. એનામાં રાષ્ટ્રીય ભાવના ખૂબ પિલાશે. એ રાષ્ટ્રીય સેવાસમાં વગર ભયે કામ કરશે, એ જેલ જવામાં પણ ડરશે નહિ અને પિતાના નૈતિક બળથી સંસારને ઉચ્ચ, ધર્મસન્મુખ અને સાપેક્ષ્ય સાધ્વગામી બનાવશે. કપડાં એ દેશી જ વાપરશે અને તેમાં પણ સાદાઈ ઘણી દાખવશે.
નવયુગની જૈન સ્ત્રીઓને વર્ગ ચૈતન્યવાન, કર્મશીલ અને આદર્શવાહી નીકળશે. એ ગમે તેમ જીવન વહન કરનાર, મરવાને વાંકે જીવનાર નહિ થાય. એનામાં વિચારસ્વાતંત્ર્ય ખૂબ આવશે. એ નકામાં મેંણાટોણું ખમશે નહિ અને નકામા ઝઘડા વઢવાડ કરશે નહિ. આ આદર્શવાહી સ્ત્રીઓની છાયા ભવિષ્યની પ્રજા ઉપર ભારે સુંદર પડશે. કેળવાયલી આદર્શવાન માંતાના ખેળામાં સેવા અને રાષ્ટ્ર, ધર્મ અને આદર્શનાં દૂધ પીનાર નવયુગનાં બાળકે કેવા થાય તે ચીતરવા કરતાં કલ્પવું વધારે સહેલું છે.
હવે કેટલાક મુખ્ય પ્રશ્ન સંબંધી નવયુગની વિચારધારા કેવા પ્રકારની રહેશે તે જોઈ લઈએ.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૬ મું દેવદ્રવ્ય, સાધારણુદ્રવ્ય અને સાતે ક્ષેત્રે
દેવદ્રવ્યના પ્રશ્ન વસમી સદીના છેલ્લાં વર્ષોમાં એક વખત ભારે ખળભળાટ મચાવ્યો હતો. એ પ્રશ્નના મૂળમાં નવયુગ ઉતરશે. એ દેવદ્રવ્યના સંબંધમાં જોધખોળ કરશે ત્યારે એને ન જ ઇતિહાસ માલૂમ પડશે. એને મૂળ ગ્રંથમાં પ્રાચીન પ્રાસાદિક વાણીમાં કઈ જગ્યાએ દેવદ્રવ્ય માલૂમ જ નહિ પડે. એ શબ્દ જૈન પરિભાષામાં ક્યારથી વાપરો શરૂ થયે એના ઊંડાણમાં ઉતરતાં તે બાર વર્ષ સુધીને ઇતિહાસ જોઈ જશે. શ્રી વીરનિર્વાણાત બાર સૈકા સુધી એ શબ્દ પણ એના જવામાં આવશે નહિ ત્યારે એની પ્રાથમિક શંકા મજબૂત બનશે. એને દેવ શબ્દ સાથે દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષ વિરોધી જણાશે. દેવનું દ્રવ્ય તે હેઈ શકે નહિ, કારણ કે ભગવાન પોતે નિષ્પરિગ્રહી અને વીતરાગ હોઈ એની સાથે દ્રવ્ય જેડવું એ તે સંકર દેષ જેવું એ માનતે થતો જશે. ચૈત્યવાસના સમય નજીક એ આવશે ત્યારે એ દેવદ્રવ્ય શબ્દની ઉત્પત્તિ જશે અને પછી તે એ સંબંધી અનેક ઉલ્લેખ એને માલૂમ પડશે છતાં સમાજમાં ખળભળાટ ન થાય તે દષ્ટિ નજરમાં રાખી તે નીચેને રસ્તો કાઢશે.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
૧૭૨
નવયુગને જૈન
પ્રત્યેક મંદિરે પિતાના ખર્ચને અડસટ્ટો કરી તેટલી રકમની વ્યાજની આવક થાય તેથી વિશેષ દેવદ્રવ્ય હોય તેનો ઉપયોગ જિર્ણ મંદિરે દ્વારમાં એ કરી નાંખશે.
નવીન દ્રવ્યસંચય દેરાસરની મરામત પૂરત કરશે અને બાકીની આવક વ્યાજની કે બીજી રીતે થશે તે બીજા વર્ષમાં જરૂરી જિર્ણોદ્ધારમાં વાપરી નાંખશે.
પ્રત્યેક પ્રાણીને જેમ પરિગ્રહની મર્યાદા હોય છે તેમ મંદિરને પણ મર્યાદા હેવી જોઈએ એમ તે માનનારે થશે. ' દેરાસરમાં બાહ્ય ભપકા કરતાં સાદાઈ કેમ પોષાય તે માટે તે વધારે ધ્યાન આપશે. મંદિરે ક્રીડાસ્થાને, કેલીસ્થાને કે રતિગ્રહ નથી, પણ આત્મધ્યાનના એકતાનના હૃદયગુહાના આશ્વાસને-આવાસે છે એ ભાવનાને એ પ્રત્યક્ષ કરશે એટલે અર્થ વગરની ચિત્રામણ બિહામણા રંગે અને કળા વગરનાં સ્થાપત્યોને દૂર કરશે અથવા તનિમિત્તે દેવદ્રવ્ય વ્યય કરવાનું બંધ કરશે.
જે મંદિરને ખર્ચ જોગી વ્યવસ્થા થઈ હોય તેમાં વધારે દ્રવ્યસંચય થાય એવા સર્વ માર્ગો એ બંધ કરી દેશે. છતાં સામાન્ય આવક થશે તેને ઉપર પ્રમાણે વ્યય કરી નાંખશે.
મંદિર પાસે આબેની ચકી રાખવી પડે એવી મંદિરની પરિસ્થિતિ નહિ રહેવા દે. પૂર્વ કાળમાં દેવમંદિરે અભંગાર હતા એ કેમ રહી શક્યા હશે એની ગાઠ પણ વિચારી તે આદર્શ પહોંચવા વ્યવસ્થા કરશે. જૈન મંદિરે કળા અને સ્થાપત્યના નમૂના થાય અને છતાં સાદાં રહી શકે, અંતરનાદનાં પ્રેરક બની શકે અને ધ્યાન, જાપ અને એકતાનના પ્રેરક ઉત્તેજક અને ઉદ્ભવસ્થાન થઈ રહે એવી રીતનું વાતાવરણ એની આસપાસ ગોઠવવામાં
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૬ મું
આવશે અને મંદિરના ગર્ભાગાર અને રંગમંડપ વીતરાગ દશાના પિષક બનાવવા નવયુગ પ્રાગતિક સુધારા અને ફેરફાર મક્કમપણે કરશે. આ સર્વ યોજના એ પૂર્વકાળના વર્ણન અને વિચારોને વાંચી તે તદનુસાર ગોઠવશે અને પ્રભુમંદિરને દીવ્ય સૂચક અને શાંત વાતાવરણમય કરવા ઉદ્યમ કરશે.
તે દેવદ્રવ્યની મીમાંસામાં ઉતરશે ત્યારે એને જણાશે કે દેવસેવામાં આખો વખત રહેનાર પૂજારી સેવકને ધરેલ ચોખાનૈવેદ્ય વૃત્તિના બદલામાં લેવાને રિવાજ હતું. જે વગર બદલે સેવા કરે તેની કક્ષા ઉચ્ચ ગણશે પણ જે તેમ ન કરી શકે તે પિતાની લાયકાત પ્રમાણે બદલે લે તે દેવદ્રવ્ય ખાનાર ગણાય એ વાત તે નહિ સ્વીકારે. મતલબ સેવાને બદલો લેવામાં તેને વાંધો નહિ લાગે. એ એમ માનશે કે જે દેવસેના બદલામાં એ ચઢાવો લેવાને ન હેય તે ચઢાવાને કાંઈ અર્થ જ નથી. નિરર્થક મૂડી એકઠી કરવી અને કોઈ જાતની જાવક ન રાખવી એ આર્થિક બાબત જ ન ગણાય, એ યોજના સુવીહિત હોઈ શકે નહિ અને એ ધોરણે સમાજબંધારણ થઈ શકે નહિ. વચ્ચેના વખતમાં દેવદ્રવ્યની વ્યાખ્યા મુદ્દો સમજ્યા વગર થઈ છે તેમ તે માનશે અને તેને મૂળ આશય પર લઈ આવવામાં તે જૈન તરીકેની પોતાની ફરજ માનશે. આ પગલું લેવા પહેલાં એ સત્યશોધક દૃષ્ટિએ શોધન કરશે અને અસલ સ્થિતિ તે લઈ આવશે. મંદિરને આશય અને ચઢાવાને ઉદ્દેશ વિચારતાં તેને નિર્ણય ઉપર આવવા 5 પૂરતું સાહિત્ય મૂળ ગ્ર માં મળી આવશે અને કોઈ પ્રકારના પૂર્વબદ્ધ વિચાર વગર આદર્શ જૈન મંદિર કેવાં હોય તેને નિર્ણય કરતાં એ દેવદ્રવ્યના પ્રશ્નને ભારે સંતોષકારક રીતે છણ નાંખશે. એમ કરવામાં અત્યાર સુધી જેને દેવદ્રવ્ય માનવામાં આવ્યું છે તેને એ અડશે નહિ, તેને ઉપગ એ મારવાડ, મેવાડ આદિ અનેક સ્થળમાં આવેલા ભવ્ય
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
અને નૂતન પ્રણાલિકા
તદ્દન નવીન
વારસાને જાળવવામાં કરશે ધારણસર પ્રાચીન પદ્ધતિ અનુસાર કરશે. એને મુદ્દો મ ંદિરની મંદિરતા જાળવવામાં, એને અલગાર કરવામાં અને એને તસ થયેલ દુનિયાનાં આશ્રયસ્થાન કરવાના રહેશે. આ સર્વ બાબતમાં મૂળ સાહિત્ય એને ખૂબ મદદ કરશે.
જિનપ્રતિમા
આ ખીજાં અગત્યનું ક્ષેત્ર છે. એનું સાત ક્ષેત્રમાં પ્રથમ સ્થાન છે અને હેાવું જ જોઇ એ. મદિર માટે મૂર્તિ નથી, પણ મૂર્તિ માટે મંદિર છે એમ તેા ન કહી શકાય, પણ હાવું જોઈ એ એમ સામાન્ય બુદ્ધિથી ભાસે છે. એમ નથી રહી શક્યું એ વચ્ચેના કાળની દુર્દશા, સંપ્રદાય જ્ઞાનને નાશ, ખાદ્ય આદર્શોમાં તલ્લીનતા અને અસલ ઉદ્દેશ સમજવાની અક્તિને લઇ તે બન્યું છે એમ નવા યુગ માનશે,
૧૭૪
-
નવયુગને એમ થશે કે પ્રશમનમગ્ન દશા, પ્રસન્ન ષ્ટિયુગ્મના આદર્શો, કામિનીન્સંગશુન્ય ખેાળા — આવી વીતરાગ ભાવનાને પેાષવાને બદલે એના ઉપર વાધા, અને જાકીટ, એને ઘડિયાળ, એને માથે હીરાજડિત મુગટ, એની ઉપર સે।નાયાંદીનાં ખાખાં ( આંગી) થવા લાગ્યાં એ તે જૈનના પાત કેટલા થઇ ગયા ? વીતરાગ દશાથી માંડીને ચાલ્યા તે સરાગી પણ ભાગ્યે જ વાપરે એવાં વસ્ત્ર, એવાં આભૂષણે!! આ તે કઈ વાત? અને પછી તે વિવેક ન રહેતાં પગ ચૂક્યા એટલે ઉતરતા જ ગયા, ઉપાશ્રયમાં એક દીવા ન કરનાર શ્રાવક મંદિરમાં હજારા દીવા કરે એમાં વીતરાગદશાની ભાવના રહી કેમ શકે? પુષ્પના થર કરતાં, એને વીંધતાં, અને છંદતાં મૂળ મુદ્દા જ ઊડી જાય છે એવા ખ્યાલ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
પ્રકરણ ૧૬ સુ
પણ ન થયા ! અને રાત્રીને વખતે નવ દશ વાગ્યા સુધી ધમાલ વગેરેમાં એક દરે વૈષ્ણવાના ભાગી દેવાનું અથવા તેમની કહેવાતી પૂજાનુ જૈન દ્રવ્યભાવપૂજાને આશય કે આદશ સમજ્યા વગર અંધ અનુકરણ થયું છે અને એક બે પેઢી ગયા પછી એ અસલ ધ હતા એવી અંધપર પરા ચાલી છે એવા નવયુગને સ્પષ્ટ મત થશે. એ આ સર્વ ધામધુમાને અજૈન ગણશે, એ રાજવહીવટને શહેનશાહી ગણશે, એ મહામૂલ્યવાન મેાતી હીરાની માળાએને કાઈ ઝાર કે નિઝામને લાયકની ગણશે. એને તે સંસારતાપથી ખળેલા ઝળેલાના આશ્રય સરીખડા વીતરાગ પાસે જવું છે અને ત્યાં પેાતાના નાનામેાટા વૈભવને ત્યાગ કરવાના મારથ કરવા છે. ત્યાં તે એ સામે ચિત્ર જ જુદું જુએ. આખા જૈન મૂર્તિપૂજા આદર્શ તદ્દન ઉથલાઈ ગયા એને લાગે અને એ પંડિત ધનપાળે કયુ હતું તેને મતું કરે તેા ના નહિ. ધનપાળ પંડિત ગમે તે દેવની પૂજા કરવા જાય છે. એક દેવને સ્ત્રી સાથે જે તેની આગળ પડદા બાંધી ચાલી નીકળે છે. એક દેવના હાથમાં ગદાચક્રાદિ આયુધા જોઈ ત્યાંથી ભય પામ્યા હોય તેમ ગભરાટ બતાવી નાસી છૂટે છે. એ ધનપાળ જો અત્યારના વૈભવ વિલાસવાળાં જૈનમંદિરશ જીએ તેા એના મુખ્ય દરવાજા ઉપર ઉઘાડ દે થાય તેવા દરવાજા ( કાલેપ્સીબલ ડેાસ ) અને ચારે તરફ લાદ્યાનેા ગઢ બંધાવવાના વાંચશે હુકમ આપે. આવા દૃષ્ટિબિંદુથી નવયુગ પુરાણી કથા અને એને ઉપર ઉપરની ધમાધમ જૈન મૂર્તિપૂજાના આદર્શ વિરૂદ્ધ પછવાડેથી દાખલ થઈ ગયેલ અને ભક્તિમાં અક્કલ ન હેાય તે ન્યાયે ચાલવા દીધેલી અને પચીસ પચાસ વર્ષે તે જાણે અનાદિ કાળથી ચાલી આવેલી હેાય તેવું રૂપ લઇ- લીધેલી માલૂમ પડશે. એ મદિરની અને મૂર્તિની આખી વ્યવસ્થામાં અન્ય દતાનું વગર વિચારનું અનુકરણ દેખશે.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન એને ઉપાય તદ્દન સાદાઈ, વિતરાગભાવને સાચે ખ્યાલ આપે તેવી શાંત મૂર્તિ અને એ મૂર્તિ પાસે જતાં આપણે આદર્શ વીતરાગદશા સન્મુખ થાય એ પ્રકારનું આખું વિશુદ્ધ વાતાવરણ મૂર્તિ અને મંદિરને અંગે કરશે અને એને વિરોધ કરનારી જે કાંઈ પરિસ્થિતિ એ જેશે તેને એ વગરવાંધે મક્કમપણે અને બરાબર સમજીને તેડી ફેડીને ફેંકી દેશે. નવયુગ આ પગલું ભરવા પહેલાં શાસ્ત્રનું સારી રીતે અવગાહન કરશે. એને એમ જણાશે કે દેવો કે ઈદ્રો પ્રભુના શરીર ઉપર ઘરેણાં પહેરાવતા નહોતા, ગળામાં હીરામાણેકની માળા નાખતા નહોતા અને મૂર્તિપૂજામાં પણ અનેક વનવિહારમાં જઈ બડા આડંબરથી પૂજા કરતા હતા – એ સર્વ અસલ વાત શોધી તેનું પૃથકકરણ કરી આગમાનુસાર દેવસેવા ગોઠવશે અને જેના માર્ગને વિસરાઈ ગયેલે આદર્શ પુનર્જીવન કરશે અને એમ કરવામાં એ પૂર્વબદ્ધ વિચારથી ન દેરવાતાં સાચો આદર્શ શોધશે, સંગ્રહશે અને અમલમાં મૂકશે.
તીર્થો તીર્થોને એ વારસો માનશે. ત્યાં સેવાપૂજા કરવાની સર્વને છૂટ રહેશે. તેની વ્યવસ્થા જે સેવાભાવી કામદારોના હાથમાં હશે તે તેની મરામત અને જાહોજલાલી રાખશે. એમાં દિગંબર શ્વેતાંબરના ઝઘડાને સ્થાન જ ન રહે એવી સુંદર વ્યવસ્થા ગોઠવશે અને અરસપરસ એકબીજાનાં તીર્થોમાં જવામાં આનંદ માનશે. એ વીતરાગભાવને આદર્શ જ્યાં જળવાય ત્યાં ખૂબ પ્રેમથી જશે આવશે અને દૃષ્ટિની વિશાળતા થતાં ફરકાના તફાવત નામમાત્ર પણ નહિ રહે. નવયુગ આ સંબંધી જે વ્યવસ્થા કરશે તેમાં તેની દીર્ધદષ્ટિ અને વ્યવહાર નિકાલ લાવવાની દક્ષતાનું બરાબર પ્રદર્શન કરશે અને એ નિકાલને સર્વ માન આપશે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૬ મું
જૈનના મંદિરમાં કઈ આવી શકે નહિ, પૂજન કરી શકે નહિ–એ વિચાર પણ નવયુગને હાસ્યાસ્પદ લાગશે, એવો ખ્યાલ પણ એને અજૈન લાગશે અને એ વિચારને અમલ તે પૂરતી વ્યવહારૂ રીતે કરશે. એ પ્રત્યેક આત્માને મેક્ષને રસ્તે પ્રગતિ સાધવાનો અધિકાર જૈન આદર્શને અનુરૂપ માનશે અને એ વિશાળતા દાખવ્યા પછી આવા પ્રશ્નમાં જૈન શું કરે તેને નિર્ણય કરવામાં તેને બહુ સમય પણ નહિ લાગે અને તેવી ચર્ચાને નિકાલ તે સત્વર લાવી શકશે. આમ કરવામાં એ સનાતન મૂળ આશયન ઉપયોગ કરશે અને કેઈ જિજ્ઞાસાભાવે મંદિર જોવા કે મૂર્તિને અભ્યાસ કરવા આવવા માગે છે તેને પણ અમુક શરતે ઘણી ખુશીથી દાખલ કરશે. એનો મંદિરના અભંગ કારનો આશય એ આ રીતે વ્યવહારમાં મૂકશે અને તેનાથી બીજી અન્ય રીતે તેને નિર્ણય થઈ શકે એમ તેની વિવેકદષ્ટિમાં નહિ આવે.
આ રીતે દેવદ્રવ્યને પ્રશ્ન છણવામાં અનેક પ્રશ્નોનો નિકાલ નવયુગ સનાતન જૈનત્વને લક્ષ્યમાં રાખી કરશે અને તેમાં કોઈ જગાએ ચર્ચા કરવી પડશે તો શાંતિથી જૈનને શોભે તેવી ભાષામાં અને સત્યશોધકની દૃષ્ટિએ સર્વ એ કરશે. વિશાળ નજરે સત્ય. શોધવું હોય, અસલ પૂર્વ સ્વરૂપ ખડું કરવું હોય અને આદર્શને અનુરૂપ પરિસ્થિતિને ઝળકાટ કરવો હોય ત્યાં કોઈ વાતની મુશ્કેલી નથી, કોઈ આશય પાર પાડવાને મુદ્દો નથી અને કઈ ઘટના દુઃશક્ય કે અશક્ય નથી એમ એનું જ્ઞાન કેળવણી એને શીખવશે.
સાત ક્ષેત્ર માટે પ્રકીર્ણ સાત ક્ષેત્રે પૈકી હવે જ્ઞાનક્ષેત્રની ચર્ચા બાકીમાં રહે છે. શાસ્ત્રાંતર્ગત એને ક્રમ નીચે પ્રમાણે છે:
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯
નવયુગના જૈન
જિનબિંબ, જિનમદિર, જ્ઞાન, સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને
શ્રાવિકા
આ સાત ક્ષેત્રનું પાષણ જૈનાએ કરવું એવું ફરમાન છે. એમાં ક્રમ એમ બતાવ્યો છે કે એ અનુક્રમમાં આવેલ કાઈ પણ નીચેના ખાતાનુ દ્રવ્ય ઉપરના ખાતા માટે વાપરી શકાય, પણુ ઉપરના ખાતાનું દ્રવ્ય નીચેના ઉપયાગમાં ન આવે. આ તફાવત ન્યાયક્રાટ સ્વીકારે તેમ નથી. તેના નિયમ પ્રમાણે તે જે ખાતાનું દ્રવ્ય હાય તેમાં જ તે ખરચી શકાય, અને એ જો સીપ્રેને નિયમ લાગુ પડે તે બિનજરૂરી મંદિર દ્રવ્યના ઉપયાગ શ્રાવકશ્રાવિકા માટે કરવાની પરવાનગી આપે.
પ્રાચીન દેવદ્રવ્ય
ખર્ચ માટે જરૂર
આ ગૂંચવણમાં નવયુગ નહિ પડે. એ જિર્ણોદ્વારમાં જ વાપરી નાંખશે. અને જ્યાં નહિ હાય ત્યાં એ નવીન ઉત્પત્તિ તદ્દન બંધ નહિવત્ કરી દેશે. એ શેાધ કરશે ત્યારે એને
કરી દેશે અથવા
શાસ્ત્રને આદેશ
એવા પણ મળી આવશે કે પ્રથમથી જાહેર કરેલા સંકેત પ્રમાણે એ દ્રવ્યના ઉપયાગ થઈ શકે છે. એ નિયમના ઉપયેાગ કરી એ નવીન ઉત્પત્તિ માટે નિયમા અને ખવાના ઉપયાગ જાહેર પણ કરી દેશે. મતલબ શાસ્ત્રમર્યાદામાં રહી એ આપ્યા દેવદ્રવ્યના પ્રશ્ન ઘણી સીફતથી પતાવી આપશે. એક વાત અહીં કરવાની છે. નવયુગના વિચાર પ્રમાણે જ્યાં જરૂર નહિ હૈાય બાંધવાનું નવયુગ પસંદ નહિ કરે. ખાનગી અંદાય તા પણ તેની જવાબદારી જૈન કામ છે તે વાતના ખ્યાલ કરી તે જરૂર વગર દેરાસર વધારવાના રિવાજ પસંદ નહિ કરે. અત્યાર સુધી જે જવાબદારી એને અંગે જૈન કામને માથે છે તે પૂરતી ગણવામાં આવશે.
ત્યાં નવીન દેરાસર ખર્ચથી દેરાસર ઉપર જ છેવટે પડે
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૬ મું
૧૭૯
નાના ગામડાઓમાં ટૂંકી વસ્તી હોય ત્યાં નીચે ઉપાશ્રય, ઉપર ગૃહ ચિત્ય અને માથે છાપરું. ખર્ચ બન્નેને થઈને બે હજાર રૂપિયાથી વધારે ન થાય એ શરતે નવીન દેરાસર કોઈ ગામમાં ન હોય તે કરવાને પ્રચાર થશે. એમાં પણ સાદાઈ અને ઉપયોગિતા ઉપર વધારે ધ્યાન આપવામાં આવશે.
જ્ઞાનક્ષેત્ર એ સાત ક્ષેત્રે પૈકી જ્ઞાનક્ષેત્રને વિચાર નવયુગ કરશે ત્યારે તેને પૂર્વ કાળને વિચાર માટે માન થશે અને છેલ્લાં વર્ષોમાં ચાલેલી અંધાધૂંધી માટે ખેદ થશે. જ્ઞાનદ્રવ્ય તે અલગ રાખશે. એને ઉપયોગ પ્રાચીન ગ્રંથના શુદ્ધ મુદ્રણમાં કરશે. એક ગ્રંથ છપાવવો હોય તે તેની અનેક પ્રતિ એકઠી કરી સર્વ પાઠાંતરે Hધી તે ઉપર જરૂરી નોટ કરી અને વિદ્વતાપૂર્ણ ઉપઘાત સાથે તે બહાર પાડશે. તેમાં સૂત્રો માટે અનુક્રમણિકા, વિષયાનુક્રમ, ઐતિહાસિક બાબતેનાં તારણે વગેરે આપી એ ગ્રંથને અભ્યાસ યોગ્ય તૈયાર કરશે. કઈ પાઠ પિતાને ન બેસે અથવા ન ગમે તે તેથી તેની સાથે છૂટ લેવાની જે રીતિ મધ્યકાળમાં ગ્રંથલેખન અને ગ્રંથમુદ્રણમાં સ્વીકારાઈ છે તે તે રદ કરશે. એ સર્વ ગ્રંથની અનેક પ્રત એકઠી કરી પ્રકટ કરશે અને તેની ઉપયોગિતા વધારવા માટે અનેક પ્રયત્ન કરશે. એને અંગે સેવાભાવે કામ આપનારને તે સ્વીકાર કરશે, માનવેતન (નેરિયમ) જ્ઞાનદ્રવ્યમાંથી આપશે અને ધનકાર્ય, મુફવાચન અને ગ્રંથના ફેલાવા માટે કરવર્ગને રેકશે તેને પગાર જ્ઞાનખાતામાંથી આપશે અને તે સ્વીકારવામાં સમાજ પણ વધે નહિ જુએ. પ્રત્યેક ગ્રંથને અનેક રીતે ઉપયોગી બનાવવાનું કરવામાં આવશે અને ઉપયોગી ગ્રંથે પ્રાકૃતમાં હશે તેની સામે તેનું સંસ્કૃત કરી બતાવવામાં આવશે અને અતિ ઉપયોગીનું અંગ્રેજી
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
અને દેશી ભાષામાં સ્પષ્ટ સાચું અને સમજાય તેવું ભાષાંતર કરશે. આ સર્વ કાર્ય જ્ઞાનખાતામાંથી ચલાવવામાં આવશે.
૧૯૦
રાસેા પ્રકટ કરવામાં આવશે, પ્રાચીન અપભ્રંશ આદિ ભાષાના ગ્રંથા તેનાં વ્યાકરણા અને તેનાં સાધને મુદ્દાસરની માંધ સાથે પ્રકટ કરવામાં આવશે. એ ઉપરાંત સાહિત્ય, છંદ, વૃત્ત, કાવ્ય, કાશ, વ્યાકરણ આદિ સર્વ ક્ષેત્રને ખેડવા માટે પ્રયત્ન થશે, ન્યાયના ગ્રંથાને સહેલા કરવામાં આવશે પણ મૂળ ગ્રંથને ક્ષતિ લગાડવામાં નહિ આવે. એ ઉપરાંત પ્રાચીન ગુજરાતી ગદ્યપ્રથાને પણ પૂરતા ન્યાય આપવામાં આવશે. ગુજરાતી ભાષાને સાચે ઇતિહાસ નિષ્પક્ષ રીતે પ્રકટ કરવામાં આવશે અને તેમાં જૈનજૈનેતર સાહિત્યને પૂરતા ઉપયાગ કરી જૈન સાહિત્યને થયેલા અન્યાય દૂર કરવામાં આવશે.
આમાં ભૂગાળના ગ્રંથાને ખાતલ રાખવામાં નહિ આવે. ગણિતાનુયાગના અભ્યાસ કરી તેનાં પરિણામેા પણ જાહેર કરવામાં આવશે. જૈન કાયદા હતા કે નહિ, હતેા તા તેનેા અમલ થયેા હતા કે નહિ એ સવ ખાબતમાં ઊંડી શેાધખેાળ કરી તેનું ઉપલબ્ધ સાહિત્ય ઐતિહાસિક અને ચર્ચાત્મક આકારમાં પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવશે.
પ્રચલિત ભંડારાની માંધ (કેટલગા) તૈયાર કરવામાં આવશે અને જ્યાં જરૂર હેાય ત્યાં પ્રત પુસ્તકા ધીરવામાં આવશે.
આ ઉપરાંત તત્ત્વજ્ઞાનના અનેક ગ્રંથા ખાળ, મધ્યમાધિકારી અને વિદ્વાનને ઉપયાગ થાય તેવા તૈયાર કરવામાં આવશે. એક એક વિષય પર ભાષામાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવશે. પુદ્ગલપરમાણુ, આકાશ, શબ્દ, વનસ્પતિ, સમભ’ગી, નય, નિક્ષેપ, ક, મેાક્ષ આદિ અનેક વિષયેા પર સમજી શકાય તેવી રીતે ચર્ચા કરવામાં
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૧
પ્રકરણ ૧૬સુ
ખ્યાલ,
આવશે. જીવવિચાર, નવતત્ત્વ, ગત્યાગતિ, દૈવલેાકના કાળની ગણના, જુદા જુદા પ્રકારના ભાવા, મતિશ્રુત જ્ઞાનના તાવત, વ્યંજનાવગ્રહાદિની વર્તમાન તર્ક ( લેાજીક ) સાથે સરખામણી એવા અનેક ઉલ્લેખા તત્ત્વમાર્ગીમાં થશે. નીતિ વિભાગમાં તે। પાર વગરના વિષયેા પર જુદા જુદા ઉલ્લેખેા થશે. ભાવનાનાં સ્વરૂપ, અષ્ટપ્રવચનમાતા, અઢાર દૂષણ રહિતતા, ગુણુસ્થાનક્રમ, કષાયનું સ્વરૂપ, દનમેાહનીય અને ચારિત્રમેાહનીય, મેાહનીય કર્મીની વિષમતા, જૈનત્વને દરવાજે પાંત્રીશ માર્ગાનુસારીના ગુણે, નિયમને! મહિમા, ગ્રંથીભેદ, બાર ત્રતા, પાંચ મહાવ્રતા, સામાયકને મહિમા, અતિથિસંવિભાગને આશય, સમ્યકત્વના લક્ષણા, પ્રભાવકનાં ચિહ્નો, અઢાર પાપસ્થાનક પૈકી પ્રત્યેક પર વિવેચન, આશાતના આદિ અનેક અનેક વિષયો પર પ્રૌઢ ભાષામાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવશે અને તે પૈકી જે લેખા સંમાનનીય થશે તે જાળવી રાખવામાં આવશે.
કથાસાહિત્યને મૂળ આકારમાં તેમજ સાદાં ભાષાંતરામાં પ્રકટ કરવા ઉપરાંત તેના ઉપર નવયુગની સંસ્કારી સાહિત્ય ભાષામાં સાદી રીતે સમજાય તેમ પણ આકર્ષીક રીતે તથા કાવ્યકવિતામાં અનેક ભાષામાં સંસ્કાર થશે. અને લેાકરુચિ જાગે તેવી રીતે કથામાં તત્ત્વની વાતને તથા નીતિ નિયમાદિને ગૂંથી નાખવામાં આવશે.
ક્રિયાના મૂળ આશય હેતુ બતાવનાર ગ્રંથા ખૂબ પ્રકટ થશે. ધણી વિસરાઈ ગયેલી વાત પરત્વે શેાધખાળ કરવામાં આવશે. અમુક સૂત્ર ઊભાં ઊભાં કેમ ખેલવું, શરૂઆતમાં અમુક રીતે સ્થાપના કેમ કરવી, તથા મુદ્રાઓનાં કારણેા શેાધી પ્રકટ કરવામાં આવશે.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
જૈન સાહિત્ય એના વિસ્તૃત આકારમાં જરા પણ અતિશયાક્તિ વગર એનું સાચુ' સાહિત્યસ્થાન લે અને તે વિશ્વને ગળે અંધાય એવી ચેાજનાથી એના વિસ્તાર કરવામાં આવશે અને તે સ` કા` જ્ઞાનખાતાંમાંથી થશે. જ્ઞાનખાતામાંથી સાહિત્ય અભિવૃદ્ધિ માટે ભાષણા ગાઠવાશે, નિબંધો મંગાવાશે અને હરિફાઇ આ કરાવવામાં આવશે. જ્ઞાનખાતાના દ્રવ્યતે। મૂળ આશય શે! હાવા જોઈએ તે શોધી તેને અનુરૂપ આખી યેાજના કરવામાં આવશે. સાત ક્ષેત્ર-સામાન્ય
૧૯૨
આ રીતે સાત ક્ષેત્રની યેાજના નવયુગ કરશે. તેમાં તે સથી વધારે ધ્યાન શ્રાવકશ્રાવિકા ક્ષેત્રને અંગે આપશે. સ ક્ષેત્રને પાષક હાય તેની પાષણા કરવામાં બાકીના સનું પોષણ થાય છે એમ તે માનશે. જે કાળે જે ક્ષેત્ર પાછું પડતું હાય, પરિભાષામાં કહીએ તે। સીદાતું હાય, તેને પ્રથમ પેવું જોઈ એ એવા શાસ્રદેશને પ્રાચીનાએ અવગણ્યા છે તે અવગણના નવયુગ સુધારી લેશે. એમ કરવું તે તેને સ્વાભાવિક જ લાગશે. આથી જૈતા માટે અભ્યાસગૃહાદિ અનેક ચેજના કરશે અને તેની રાજદ્વારી, વ્યાવહારિક, નૈતિક, ધાર્મિક પ્રગતિ થાય તેવા અનેક માર્ગો લેશે, અનેક સંસ્થાઓ સ્થાપશે અને અનેક કેળવણીપાષક સત્રા સ્થાપશે.
સાધુસાધ્વીને તે વર્ગોમાં દાખલ કરવા પહેલાં પ્રાથમિક તૈયારી કરવા માટે સંસ્થાએ શહેરના સંબંધમાં, પણ તેનાથી દૂર બાંધવામાં આવશે. ત્યાં ચાગ્ય શિક્ષણ આપી સાધુસાધ્વી તરીકે રહી શકે તેવા ત્યાગ, વૈરાગ્ય અને અભ્યાસ જે બતાવશે તેને પ્રમાણપત્ર તે સંસ્થા આપશે અને એવાં પ્રમાણપત્ર ધરાવનારને જ સાધુસાધ્વી અનાવવાના ઠરાવ કરવામાં આવશે. સેાળ વર્ષોંની અંદરના બાળકને
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૬ મું
દીક્ષા આપવાનો પ્રશ્ન નવયુગમાં રહેશે જ નહિ. એવાં બાળક અથવા બાળાઓને આવી સંસ્થાના વ્યવસ્થિત વાતાવરણમાં તેમની ભાવના પિષાય અને તેમને કેળવણું મળે એવી સર્વ ગોઠવણ નવયુગ કરી આપશે.
સાત ક્ષેત્રની વ્યવસ્થા જૈનેની પ્રગતિમાં અસાધારણ ઝડપે વધાર કરનારી અને જૈન સંખ્યાબળના પ્રચારકાર્યમાં અને નવીન વાતાવરણ તૈયાર કરવામાં આગેવાન ભાગ લેનારી કરવામાં નવયુગ પિતાનાં સાધનો-ધન, આવડત, શક્તિ આદિ સર્વ–ને તેમની નજરે ઉત્તમ ઉપયોગ કરશે.'
સાધારણ દ્રવ્ય ઉપરની વિચારણામાં સાધારણ દ્રવ્યને સ્થાન મળ્યું નથી. એ જૈનેને ભવ્ય વિચાર છે, ખૂબ વિચાર કરીને ગોઠવેલ વ્યવહારૂ સંસ્થા છે અને નવયુગને તે ખૂબ આકર્ષક લાગશે અને તેને તે સારી રીતે વિકસાવશે. એને અંગેના નવયુગના ખ્યાલા સંક્ષેપમાં જોઈ જઈએ.
સાધારણુદ્રવ્ય એટલે સર્વ ખાતામાં – ગમે તે બાબતમાં – ખર્ચી શકાય તેવું દ્રવ્ય. પારસીઓમાં જેવો પંચાયતી દ્રવ્યને ખ્યાલ છે તેવું એ દ્રવ્ય છે. જિનબિંબથી માંડીને શ્રાવિકાના ઉપયોગમાં લઈ શકાય તેવા ધનને સાધારણ દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. કઈ પણ ખાતાને પોષણની જરૂર હોય અને તેની પાસે દ્રવ્ય ન હોય તો તેને અંગે આ સાધારણદ્રવ્ય ખર્ચી શકાય છે. એ ઉપરાંત ઉપરનાં ખાતાં (જિનબિંબ અને જિનમંદિર તથા જ્ઞાન) એનું દ્રવ્ય શ્રાવકના ઉપયોગમાં ન લેવાનો અસલ ઇરાદે જણાય છે એટલે કે એનાથી શ્રાવકના હિતનાં ખાતાં ન ચલાવાય. પણ સર્વથી વધારે જરૂર શ્રાવકશ્રાવિકાઓને અંગે દ્રવ્યની લાગી.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
નવયુગને જન
એમને જીવનક્રમમાં સ્થિર કરવા માટે એમના શિક્ષણાદિની વ્યવસ્થા કરવા માટે, એમનામાં વ્યવહારકુશળતાનાં, શરીરમરદાનગીનાં, જાહેર મિલનસ્થાને કરવાનાં આદિ અનેક પ્રસંગેનો ખ્યાલ કરી સામાજિક અને વૈયક્તિક આવશ્યકતાને અંગે જે ધનનો ઉપયોગ કરવાનું યોગ્ય ધારવામાં આવ્યું તે સાધારણદ્રવ્ય.
એને સર્વસામાન્ય ગલ્લો પણ કહી શકાય. આપત્તિ, દુકાળ, નિરાધારતા, નિરાશ્રિતદશા આદિ પ્રસંગે શ્રાવકે આ દ્રવ્યને ઉપયોગ કરી શકે, એમાંથી અભણને ભણાવી શકાય, નિરૂઘમીને ઉદ્યમે લગાડી શકાય અને એ દ્રવ્યને દુરૂપયોગ કરવો હોય તો એમાંથી જમણ ઉજાણી ઊડાવી પણ શકાય. વચગાળાના વખતમાં દેવસેવા કરવા બદલ નોકરી કરનાર જૈનને દેવદ્રવ્યમાંથી જરૂરી પગાર લેતાં સંકોચ થયેલે ત્યારે તેમને પગાર પણ આ સાધારણદ્રવ્યમાંથી આપવાની રીતિ દાખલ થઈ હોય એમ જણાય છે. જે દ્રવ્યને જમણ માટે નિર્માણ કરવામાં આવ્યું હોય તેને તે તેમાં જ વાપરવું ઘટે, પણ એવું દ્રવ્ય નિર્માણ કરી ગયેલાના દ્રવ્યને ઉપયોગ અન્ય સાધારણ કાર્યોમાં કરી નાખેલ અનેક સ્થળે અનુભવાય છે.
આવી પરિસ્થિતિને કારણે સાધારણદ્રવ્ય ઉપર માગણીઓ ઘણું રહેતી આવી છે. નવયુગને એમ લાગશે કે સાધારણદ્રવ્ય ઉપર કેટલાક અણઘટતા બોજા પડ્યા છે અને કેટલીક વખત જે હેતુથી એ દ્રવ્ય નિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું તેને બદલે ખાડે પૂરવામાં એ દ્રવ્યનો ઉપયોગ થઈ ટ્રસ્ટની શરતોનો ભંગ કરવામાં આવ્યો છે. આ વિચિત્ર લાગતી બાબત એમ જણાય છે કે સાધારણુદ્રવ્ય ઉપર ઘણું દબાણ થવાને કારણે, જે રકમ દેવદ્રવ્યમાંથી વપરાવી જોઈએ તે રકમ સાધારણ ખાતે ઉધરવાને કારણે અને બની શકતી સર્વ આવકનાં સાધને દેવદ્રવ્યમાં જમે
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૬ મું
૧૮૫
કરવાની પદ્ધતિએ સાધારણ ખાતાં લગભગ દરેક સ્થળે ડૂબતાં રહ્યાં અને એ ખાડાઓ પૂરવામાં બીનવારસ દાન આપનારાની રકમ સાધારણ ખાતાના ખાડા પૂરવામાં વપરાઈ ગઈ. આ તે ભૂતકાળની દુર્વ્યવસ્થા નવયુગની નજરે થઈ નવયુગ સાધારણ ખાતાને મજબૂત કરવા ખૂબ પ્રયત્ન કરશે. એ કોઈ પણ ટ્રસ્ટને ડૂબાડશે નહિ, સાધારણ ખાતાની આવક વધારવા યોજનાઓ કરશે અને તે પંચાયતી દ્રવ્યને વધારવા ખૂબ રસ્તાઓ કાઢશે.
સાધારણખાતાને ઉપયોગ જૈનને વ્યાવહારિક શિક્ષણ આપવામાં, તેમને વેતન (સ્કોલરશીપો) આપવામાં, તેમની પાસે વ્યવહાર ઉચ્ચ પ્રકારનો થાય તેવા નિબંધ લખાવવામાં, કેળવણગૃહ સ્થાપવામાં અને એકંદરે જૈન સમાજનો ઉત્કર્ષ થાય તેવા બાળાશ્રમે, વિધવા, વિદ્યામંદિરે, યુનિવર્સિટિ (વિશ્વવિદ્યાલયો) સ્થાપવામાં–ચલાવવામાં કરશે. જૈનોનો વ્યવહાર અતિ ઉચ્ચ કક્ષાએ મૂકાય તેવી રીતે તેને સન્નબ્દબદ્ધ કરવામાં અને તેનું આખું ધોરણ પાયામાંથી મજબૂત કરવામાં તે દ્રવ્યને વ્યય કરશે. નવયુગ એમ માનશે કે જૈને હશે તો મંદિરે જળવાશે, જ્ઞાન વંચાશે, વીરના સંદેશા જગતને પહોંચાડી શકાશે, અહિંસા, સંયમ અને તપને બહલાવી શકાશે અને સર્વ ખાતાઓને પહોંચી શકાશે. તેઓના મતે અમુક અપેક્ષાએ પૂજા કરનારની આવશ્યકતા મોટો વારસો જાળવવાને અંગે વિશેષ જણાશે અને તેથી સંખ્યાબળ વધારવામાં અને હોય તેને મજબૂત કરવામાં એ સાધારણ દ્રવ્યને ઉપયોગ કરવાની જરૂરિયાત વધારે માનશે. પ્રાચીન એમ માનતા હતા કે મંદિરે હશે તે પૂજા કરનારા આવી પડશે, ન યુગ માનશે કે મંદિરની રક્ષા કરવા માટે જૈનાની આવશ્યકતા ખાસ છે. પૂજા કરનાર નહિ હોય અથવા પોતાના ઉદરનિર્વાહના કામમાંથી ઊંચા આવી શકે તેમ નહિ હોય તે મંદિરોને ઉપયોગ શું છે?
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
નવયુગના જૈન
મંદિરની જાળવણી, વૃદ્ધિ અને વિસ્તાર માટે શ્રાવકશ્રાવિકા ક્ષેત્રને ઉન્નત કરવાની, સ્થિત કરવાની, મજબૂત કરવાની જરૂર તેમના ધ્યાનમાં વધારે આવશે.
૧૮૬
આવા અનેક વિચારો અને ચર્ચાને પરિણામે સાધારણ દ્રવ્યની વધારે ઉત્પત્તિ થાય અને તેને મજબૂત કરવાની આવશ્યકતા ખાસ જણાય તે નવયુગની નજરે તદ્દન સામાન્ય અથવા સ્વાભાવિક હકીકત ગણાશે. એ સાધારણ દ્રવ્યમાંથી અનેક શ્રાવકશ્રાવિકાના વ્યવહારને મજબૂત કરનારાં ખાતાં જન્મશે, એમાંથી શ્રાવિકાએને માંદાંની માવજત, પ્રસૂતિ સમયનું દાર્દક, ઉદ્યોગથી ધન કમાવાની માનસહયેાજના થશે. સુંદર આરાગ્યમંદિરા, દવાખાનાં આદિ અનેક સગવડ થશે અને તેમાંથી ઉદ્યમગૃહા, કળાશાળાઓ, કૌશલ્યમ દિશ આદિ અનેક રચના થશે. ટૂંકામાં કહીએ તેા નવયુગ આ પંચાયતી દ્રવ્યમાંથી શ્રાવકસંસાર ઉચ્ચ બનાવવા પૂરતા પ્રયાસ કરશે. એની આખી યાજના એવા પ્રકારની કરશે કે ઠામ દામ હારેા લાખા રૂપિયાની સંખ્યામાં સાધારણ દ્રવ્ય ઠામ ઠામ વધે અને તેની વૃદ્ધિને માટે નવીન નવીન ચેાજનાએ થયા કરે.
જ્યાં ટ્રસ્ટથી ખાસ રકમ નિર્માણ કરવામાં આવી હશે તે સિવાયના સાધારણુદ્રવ્યને ઉપયોગ લાડવા જમવામાં સાકરનાં પાણી પાવામાં નવયુગ નહિ કરે. જ્યારે આખા સમાજ સડી જતા હાય, તેને ક્ષય રોગ લાગ્યા હાય અને તેની સંખ્યા અને તેનાં સમાજનાં સ્થાને ભૂંસાતાં જતાં હોય તે વખતે મીઠાઈ ઉડાવવી એ અંતઃકરણના અટ્ટહાસજેવું લાગશે. આથી આગળ વિષય જાય ત્યારે તે વ્યાવહારિક સ્થિતિમાં લઇ જાય છે જ્યાં તે પર વિચાર થવાના છે. ધાર્મિક નજરે તે ધ માર્ગોમાં
સ્થિત કરવા માટે
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૬ મું
૧૦૭
વ્યાવહારિક તૈયારીઓને ધર્મને ભાગ ગણવામાં આવશે અને તે પૂરતું એ વિષયને અત્ર સ્થાન છે.
નવયુગ ઉચ્ચ વ્યવહારને ધર્મનું અંગ ગણશે એટલે ઉપરને દેખાતે વિરોધ તેમની નજરમાં મહત્ત્વને નહિ લાગે.
સાધારણ ખાતામાંથી ભાષણગ્રહે, પુસ્તકાલય અને સભાસ્થાન પણ બનશે. નવયુગ આવા પ્રકારના શિક્ષણને ધર્મનું અંગ માનશે. એ સાધારણ દ્રવ્યથી વ્યાયામશાળાઓ સ્થાપશે, શરીરની મજબૂતીને હૃદયમજબૂતીની સાથે સંબંધ કેટલું છે તેને અભ્યાસ કરી તે આ બાબતને નિર્ણય કરશે. જૈન સમાજની સમુચ્ચયે અને વ્યક્તિગત પ્રત્યેક જૈન પુરુષ સ્ત્રીની ઉન્નતિના રસ્તા કરવાના કાર્યમાં આ સાધારણદ્રવ્યને ઉપયોગ કરવામાં આવશે.
સાધારણદ્રવ્યને વ્યય કરવા માટે એકાદ ધનપતિના હાથમાં સત્તા નહિ રહે, પણ મતાધિકાર પ્રમાણે ઠામ ઠામ એની વ્યવસ્થા કરનાર વિચારમંડળ અથવા વ્યવસ્થાપક મંડળ નિમાશે. એ મંડળ પિતાનાં ગામ કે શહેર પૂરતી વિચારણા કરી દ્રવ્ય ઉત્પત્તિના અને ખર્ચનાં માર્ગો નિર્માણ કરશે. નવયુગ એકહથ્થુ સત્તાની વિરુદ્ધ રહેશે. પ્રત્યેક સભ્યને જુદા જુદા વિભાગીય ક્ષેત્રો સોંપવામાં આવશે અને તેના નિવેદન ઉપર વ્યવસ્થાપક મંડળ છેવટનો નિર્ણય કરશે.
આ ઉપરાંત એક કેંદ્રસ્થ સાધારણ–પંચાયત ખાતે સ્થાપવામાં આવશે. તે સમસ્ત જૈન કેમના સામાન્ય હિતના પ્રશ્નોનો નિકાલ કરશે. વિશ્વવિદ્યાલય, કેંદ્રસ્થ કેળવણમંદિર જેવાં ખાતાંએની વ્યવસ્થા આ કેન્દ્રસ્થમંડળ કરશે. આવા ખાતાનું ભંડોળ લાખ અને કરોડ સુધી વધારવામાં આવશે અને તે દેખાવ કરતાં ઉપયોગિતા અને ઉપર ઉપરની ટાપટીપ કરતાં જૈન સમષ્ટિના
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
નવયુગને જૈન
હદય સુધી પહોંચવા પ્રયત્ન કરશે. આ વ્યવસ્થિત કેંદ્રસ્થ મંડળ
સ્થાનિક સાધારણ ખાતાઓને સલાહ અને સહાય આપનાર તરીકે કાર્ય કરશે. એને સત્તાન કે અધિકારને લાભ નહિ રહે, પણ એની નજર વિશાળ જૈન કેમ તરફ અને તેના અન્ય સાથે તેમજ રાષ્ટ્ર સાથે સંબંધના ગૂંચવણવાળા પ્રકને તરફ મુદ્દામ રીતે રહેશે અને જનતાને આશ્ચર્ય થાય તેવી સીફતથી એ આખી વ્યવસ્થાને સમાજહિતને માટે ધર્મને અવિરેાધપણે અને રાષ્ટ્રહિત જાળવીને અપનાવવા શકિતમાન થશે.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૭ મું
સામાજિક ધર્મને અંગે કેટલાક અગત્યના મુદ્દાનો નવયુગ સાથે સંબંધ જોઈ ગયા. ધર્મના વિષયને અંગે ઘણું વક્તવ્ય છે, કારણકે સર્વ મુદ્દાઓની વિચારણામાં ધર્મને સીધે કે આડકતરે સંબંધ તે રહેવાનું જ છે. પણ વિષય એકદેશીય ન થઈ જાય તે ખાતર આપણે સામાજિક બાબતે પર જરા વિચારધારા ફેરવીએ. દરેક વિચારમાં ધાર્મિક પરિસ્થિતિને કેંદ્ર સ્થાને રાખીને જ વિચારણા કરવામાં આવશે.
પ્રાસ્તાવિક સ્વાભાવિક પ્રશ્ન થાય તે છે કે ધર્મને આટલું મહત્ત્વ નવયુગ આપશે ખરો ? એને કેંદ્રસ્થાને રાખશે? કે એને ગૌણ કરી દેશે? આ આખો ચાવીને પ્રશ્ન છે અને પહોંચી શકે તેટલી કલ્પના કરતાં નવયુગ ધર્મને ઘણું વધારે મહત્ત્વ આપશે એમ ચક્કસ દેખાય છે. અત્યારે જેમાં ધર્મ માનવામાં આવે છે તેને ઘણે ભાગ ઉડી જશે અથવા પરિવર્તન પામી જશે અને આ યુગના ત્રાજવાથી તોળવામાં આવશે તે નવયુગમાં ધર્મ જેવું કાંઈ
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
ધ
―
રહેશે નહિ અથવા અતિ અલ્પ રહેશે. અત્યારે ધમ શેમાં મનાયેા છે તે પર ઉલ્લેખ કરવાની ભાગ્યે જ જરૂર હૈાય. માત્ર બાહ્ય ક્રિયા થાડી જતાંઆવતાં કરવી, વ્યવસ્થા કે ધેારણ વગર અમુક ક્રિયાની ગંભીરતા કે તેનું હાર્દ સમજ્યા વગર તેમાં પસાર થઈ જવાને દેખાવ કરવા, અમુક પ્રકારના હાલમાર્ક ( ધણા માટે— સ` માટે નહિં) કપાળે કરવા અને ઘેાડા નિયમ રાખવા – અમુક તિથિએ લીલેાતરી ન ખાવી, રાત્રિભાજન ન કરવું – આ મનાયેા છે. વિશેષ ચુસ્ત હાય તે બાહ્ય ક્રિયા સહજ વધારે કરે, થાડા ઉપવાસ એકાસણાં કરે — અહીં આખું લીસ્ટ પૂરું થાય છે. ક્રિયાને ઉદ્દેશ શા, આત્મવિકાસનાં પગથિયાં કેવાં બંધાયાં છે, ક્રિયાના વિકાસ સાથે સંબંધ શા, આત્મા ાણુ છે, છે કે નહિ, હાય તા તેનું સ્વરૂપ શું છે, પ્રત્યગાત્માને જગત સાથે સંબંધ શા છે, ક્રમ થી મુક્તિ થયા પછી એની શી સ્થિતિ રહે છે એવા એવા અંતિમ પ્રશ્ના કે ચેતન અચેતનના સંબંધ, કારા, નિમિત્તો આદિ મહાપ્રશ્ના સાથે જૈન ક્રામના ૯૯ ટકાને કાંઈ લાગતું વળગતું નથી. એ મહા તત્ત્વજ્ઞાન છે અને દુનિયાને ઝેખ કરી નાંખે એવું એનું તર્કજ્ઞાન છે, એવા એને નયવાદ છે, એવા એના કા સિધાન્ત છે, અનેક બાબતાથી ભરપૂર એ સન્નબદ્ધ પરિપૂર્ણ દર્શન છે એના વિચાર જૈનના ઘણા માટા ભાગને નથી અને અત્યારે જે ખાદ્ય દશાએ શાસન ચલાવવામાં આવે છે તેમાં એને સ્થાન પણ નથી. છેલ્લા બે ત્રણ સૈકાથી તેા જ્ઞાન ઉપર જૈન કામને વૈરાગ્ય– વિરાગ થઈ ગયા છે અને છતાં એનું ગાડું ચાલ્યું જાય છે, એ કાળમાં જે પ્રકારના ધમ ચાલ્યા છે અને જેના સંબંધમાં પ્રખર વિચારકાએ સખ્ત ફરિયાદ કરી છે તેવા પ્રકારના ધર્મ નવયુગમાં ટકવાની જરા પણ સંભવ નથી. એ ધમ કેવા પ્રકારના જામશે અને કયા આકાર લેશે તે આ આખા પુસ્તકની પંક્તિએ પક્તિએથી
૧૯૩૦
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૭ સુધ
તારવવાનું છે. કહેવાનું તાત્પય એ છે કે એના વ્યવહારની વિચારણામાં પણ મધ્ય સ્થાને તે ધમ જ રહેશે.
વ્યવહારના સામાજિક બાબતને વિચાર કરતાં અનેક પ્રશ્ના એક સાથે ખડા થઈ જાય છે. એને એક સાથે વિચાર ન થઈ શકે. પ્રથમ આખા સમાજને સુન્નબદ્ધ રાખવા માટે કયા ધારણે કામ લેવામાં આવશે તે પર વિચાર કરીએ. સંઘમ ધારણ
૧૯૧
.
સમાજને સુનિયંત્રિત રાખવા માટે વ્યવસ્થિત મંડળ કેવી રીતે કરવું તેના વિચાર કરતાં નવયુગ ચાલતા ‘ સંધા ' તરફ જોશે. ત્યાં તેને નીચેના વાંધાઓ માલૂમ પડશે.
સંધવ્યવસ્થામાં ધનવાનેાને જ સક્રિય કાર્ય કરવાના અધિકાર રહે છે. સંધવ્યવસ્થામાં ધનવાના પૈકી પણ જેએ ચેાટિયા, ખટપટી અને અંતરર્ડસ વગરના હોય છે તેમને જ સ્થાન મળે છે અથવા તે તે સ્થાન પેાતાને માથે આરેાપ કરી લે છે.
સંધવ્યવસ્થામાં ગરીબ વર્ગના કાઈ પ્રતિનિધિ પણ હાતા નથી અને તેમના મતની કદિ ગણના પણ થતી નથી અને તેમને પૂછવાની જરૂર હૈાય એમ પણ ધારવામાં આવતું નથી.
સંધવ્યવસ્થામાં જથાવાળા અથવા બહુ ખેલ ખેાલ કરનારા માણસ ફ્રાવી જાય છે જ્યારે શુદ્ધ પ્રમાણિક પણ એવું ખેલનારને સ્થાન નથી.
છતાં સ્ત્રીઓની
સંધવ્યવસ્થામાં પ્રતિનિધિ તત્ત્વ નામનું પણ નથી. સંધ કેટલીક વાર ચતુર્વિધ કહેવાય છે, હયાતી પણ સઁધે સ્વીકારી હાય એમ કાઈ સ્થાને જોવામાં આવ્યું નથી. સર્વ સામાન્ય પ્રશ્નામાં તે નહિ જ, પણ ખાસ સ્ત્રીઓને લગતા પ્રશ્ના પરત્વે પણ તેને સંધમાં ખેાલાવી ઢાય એમ જણાતું
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
નથી. સ્ત્રી સંબંધી સર્વ પ્રશ્નનો નિકાલ એકતરફી જ થાય છે અને છતાં ગણ્યાગાંઠ્યા વગરનિમાયેલા આગેવાને જે ઠરાવ કરે તે સ્ત્રીઓ ઉપર, મતાધિકાર વગરના ગરીબ કે મધ્યમ વર્ગ ઉપર બંધનકર્તા ગણવામાં આવે છે. સમગ્ર સંઘના પ્રશ્નોને અંગે સાધુસાધ્વીને કદી પૂછવામાં આવ્યું હોય કે તેમને સંઘના મેળાવડામાં હાજર રહેવા આમંત્રણ થયું હોય તેવું જાણવામાં નથી. માત્ર કોઈ વાર તેમને આગેવાને શેત્રુંજની રમતના પ્યાદા કરી શક્યા છે, પણ તે અમુક મુદ્દાઓ સાધવા પૂરતા જ. સાધુસાધ્વીને સામાજિક વિધાનમાં કશું સ્પષ્ટ સ્થાન મળ્યું નથી.
સંઘના આગેવાનોના ફેંસલાએ દીર્ધદષ્ઠિત્વ બહુધા બતાવ્યું નથી. સદર ફેંસલાઓ તદ્દન નિષ્પક્ષપાતપણે અપાયા હોય એવું ઘણી વાર બન્યું નથી. એક સરખા પ્રસંગમાં અરસ્પરસ વિરૂદ્ધ ફેંસલાઓ વ્યક્તિને લઈને અપાયા છે.
સંઘે એકઠા મળીને કદી પણ સામાજિક સ્થિતિને વિચાર કર્યો નથી, સમાજની પ્રગતિના સંબંધમાં પિતાની કાંઈ ફરજ છે
એ ખ્યાલ પણ કર્યો નથી અને જૈન દર્શનની પ્રગતિ પ્રસાર કે વિસ્તાર માટે એમનું કાંઈ પણ કર્તવ્ય હતું એ ખ્યાલ પણ કર્યો નથી.
એણે અવ્યવસ્થા એટલી હદ સુધી કરી છે કે કઈ પણ સંઘની પાસે એના હાથ નીચે પુરુષસ્ત્રી, બાળકબાળિકાની સંખ્યા કેટલી છે તેના આંકડા કેઈ વખતે મેળવ્યા નથી. એના દર વર્ષે કે અમુક વર્ષને અંતરે આંકડા મેળવવા જોઈએ અને વ્યવસ્થિત રાખવા જોઈએ એ જરૂરી બાબત તરીકે પણ કંઈ સંધે સ્વીકારેલ નથી. પરિણામે કઈ પણ સંઘને પૂછવામાં આવે કે તેનો અધિકાર કેટલા પર ચાલે તો તેના આંકડામાં પચીસથી પચાસ ટકાને
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૩ મું
૧૯૩
કેર આવશે અને તે સર્વ અધરિયા જ વાત હશે. ૩૫૦૦ની સંખ્યાવાળા સંઘના આંકડા ૬૦૦૦ સુધી ગમે તે બોલાશે.
આંકડાની ગેરહાજરીમાં દશ વર્ષે કેટલા વધ્યા તેની સાથે સંધને કાંઈ લેવાદેવા નથી એવી સ્થિતિ થઈ ગઈ અને તેથી સંખ્યા ઘટતી ગઈ તે વાતે સંઘના વિચારમાં કદી ચિંતા ઊભી કરી નથી. આર્થિક પરિસ્થિતિમાં વ્યાપારધંધામાં સંઘે સમુચ્ચયે પ્રગતિ કરી કે પશ્ચાદગતિ કરી તે વિચારવાનું સંઘને હોય જ નહિ એવી નિવૃત્તિ સંઘે ધારણ કરી એની પ્રાથમિક ફરજમાંથી મુક્તિ મેળવી છે.
સંઘ મળવાના બે જ પ્રસંગે બહુધા રહ્યા છે. કોઈ સંઘ જમણનું આમંત્રણ આપે તેને સ્વીકાર કરવા અને અમુક ગુના બદલ અથવા અંગત દેષથી કોઈને સંઘ બહારની સજા કરવા.
સંઘના ફેંસલાઓએ જનતામાં વિશ્વાસ ફેલાવ્યો નથી અને ભય ફેલાવ્યું છે તે માત્ર અંગત અગવડને અંગે, પણ વસ્તુ પરીક્ષણ તેના ત્યાજ્યત્વ કે સ્વીકારના ધોરણે બહુધા ફેંસલા અપાયા નથી.
સંઘ પાંખમાં લેનાર વડીલ–પિતાના સ્થાનને બદલે વહીવટ કરનાર પેઢીનું રૂપક બની ગયો છે.
આ તો ઘણાં ઉપર ઉપરનાં કારણો અત્રે નોંધ્યાં છે. તે અને બીજે અનેક કારણોને લઈને પ્રચલિત બંધારણ નવયુગને આકર્ષક લાગશે નહિ.
સંઘની નવીન રચના ઉપરનાં કારણોને લઈને સંધબંધારણની રચના હાથ ધરવામાં આવશે.
અહીં એક વાત સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર છે. અત્યાર સુધી સંધ' શબ્દ એક ગામ અથવા શહેરના જૈને અથવા વધારે ૧૩
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
ચોખવટથી બેલીએ તે શ્વેતાંબર સંધ, સ્થાનકવાસી સંધ, એટલે એક ગામમાં એકથી વધારે સંધ હોઈ શકે. મુંબઈ જેવામાં તે ઓછામાં ઓછા દશ બાર સંઘે મેજુદ છે, કદાચ તેથી ઘણું વધારે હશે. આથી વધારે વિશાળ સંધ હોઈ શકે એ ખ્યાલ પ્રાચીન જૈનોને આવ્યો નથી. આપણે હાલ એ જ અર્થમાં સંઘ શબ્દ વાપરશું.
ત્યાં નવયુગ એક શહેરના જૈનોનો એક જ સંધ કરી શકશે. મંદિર કે સ્થાનકની વહીવટી બાબત એ પેટાકમિટીને સેંપી એ અભંગ અખંડ એક સંઘની ભાવના પ્રથમ ગામ કે શહેર પ્રત્યે દાખલ કરશે અને પછી તેમાં વધારે કરશે.
સંધનું બંધારણ વ્યવસ્થિત અને લેખિત કરવામાં આવશે.
મુદાનો નિર્ણય એક ગામને સમસ્ત સંઘ કરશે. યોજના પ્રમાણે અમલ કમિટી કરશે.
કમિટીની નિમણુક સંઘ ચુંટણીના ધોરણ પર કરશે. તેમાં સ્થાન કામ કરનાર સેવાભાવીને મળશે. ધનવાનને અગ્ર હક રદ થશે. તે સેવાભાવી હશે તે સમિતિમાં આવી શકશે, પણ તેની સેવાને કારણે અને નહિ કે ધનને કારણે.
સંઘમાં સ્ત્રી અને પુરુષ સજ્ઞાનને મત આપવાને અને હાજર રહેવાને તથા સમિતિમાં બેસવાને સમાન હક રહેશે.
સાધુસાધ્વીને સંઘબંધારણમાં બિલકુલ સ્થાન નહિ રહે. ચતુર્વિધ સંઘ એ સમૂહ બતાવનાર જૈન વર્ગનું સમુચ્ચય નામ છે. સાધુસાધ્વીને વહીવટી બાબતમાં ઉતારવા એ એમના ગૌરવને હાનિ કરનાર છે એમ ધારવામાં આવશે અને નવયુગના ઉપર વર્ણવ્યા છે તેવા પ્રકારના સાધુ સંધકાર્યમાં સક્રિય ભાગ લેશે પણ નહિ, તેમનું કાર્ય ઉપદેશ અને પ્રેરણા આપવાનું રહેશે અને તેમનું નિયત
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૭મું સ્થાન ન હોવાથી તેમને સંઘમાં સમાવેશ વસ્તુસ્થિત્યા અશક્ય ગણવામાં હશે.
જે સ્ત્રીઓને અત્યાર સુધી સંઘમાં બોલાવી નથી, બલવા દીધી નથી, સાંભળી નથી, તે નવયુગમાં ખૂબ રસ લઈ સંધકાર્યમાં ભાગ લેશે અને સમસ્ત સંઘનો મેળાવડે થશે ત્યારે પ્રમુખની આખી જમણી બાજુ સ્ત્રીઓ લેશે અને તે બાજુ ભરચક રહેશે, ડાબી બાજુ પુરુષોને આપવામાં આવશે.
સંધ અને તેની સમિતિનું કામ બહુ મતના ધોરણે થશે.
સંધ પિતાના શહેરના જૈનેનું વસ્તીપત્રક વગેરે જરૂરી સર્વ આંકડા વખતેવખત એકઠા કરશે. સંઘ સાધારણ ખાતાને વિશેષ પુષ્ટ કરશે. સર્વ ખાતાંઓ સંઘની દેખરેખ નીચે ચાલશે. નાની નાની ઉપસમિતિઓ પિતા યોગ્ય કાર્ય સેવાભાવે ઉપાડી લઈ તેને ઠરાવ પ્રમાણે અમલ કરશે.
સંઘના ફેંસલામાં વિશાળતા દીર્ધદષ્ટિતા અને માર્ગદર્શિતા આવશે અને મહત્ત્વના ફેંસલાઓને સંગ્રહ કરવામાં આવશે.
સમૂહબળ એ શી ચીજ છે, પ્રત્યેક વ્યક્તિને સમૂહબળથી કેટલી દૂફ રહે છે, સલાહ, સહાય અને સૌહાન શો મહિમા છે, સ્વામીવાત્સલ્યને ભગવાને શા માટે સાચામાં સાચું સગપણ કહ્યું છે એના જીવંત દાખલા સંધ આપશે. એ પ્રત્યેક વ્યક્તિને ઓળખશે, એને ભણાવશે, રસ્તે ચઢાવશે, એની આપત્તિ વખતે યોગ્ય સહાય કરશે અને પ્રત્યેક અંગના ઉત્કર્ષમાં સમાજન–સંઘને ઉત્કર્ષ માનશે. સંઘ એ સત્તાધારી મંડળને બદલે પરસ્પર સહાય કરનાર મંડળ બની જશે અને એના કાર્યવાહકે પિતાને શેઠ નહિ પણ સેવક માનશે
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
સજ્ઞાન સ` જૈનને મતાધિકાર મળશે. સંધના ફેંસલા એક
નાની સમિતિ આપશે. તે નિષ્પક્ષ અને સાપેક્ષ રહેશે. સંધના ફૈસલા તરફ જનતાની રૂચિ ઉત્પન્ન થશે અને લેાકેા તેને વધાવી લેશે.
૧૯૩
સૌંધ સ્થાનિક સર્વ પ્રશ્ના વિચારશે. સામાજિક પ્રશ્ન! તે શહેરને લાગેવળગે તેટલા જ વિચારશે અને વિશેષ વિશાળ–મોટા પ્રશ્ના ઉપર પ્રાંતિક સંગઠનને લખી મેાકલશે. પ્રત્યેક જૈન વ્યક્તિને કેવી રીતે અગવડમાંથી દૂર કરાય તે સંબંધી તે અનતી ચેાજના કરશે. તે માત્ર તેાતરાં માનવાં કે સધબહાર કરવા જ નહિ મળે અને એ બન્ને બાબતે તે નવયુગમાં તદ્દન નહિવત્ થશે, પણ ખરું કાં ા તે સહકારનું કરશે. આર્થિક પ્રશ્ના વિચારવા, વ્યાપારધંધા, ખેતીઉત્પત્તિ, સ્વદેશી, ઔદ્યોગિક એ સર્વ પ્રશ્ના સ્થાનિક દષ્ટિએ વિચારશે અને સહકારી મંડળ (કા-ઓપરેટીવ)ના ધારણ ઉપર જેની પાસે વધારે ધન હશે તેનું જમે કરી જેતે જરૂર હશે તેને ચેાગ્ય સલામતી સાથે ધીરશે. એકંદરે સંધના સભ્યની સર્વ પ્રકારની અડચણા-અગવડા દૂર કરવા સ્થાનિક સંધ મજબૂત પ્રયત્ન કરશે.
સંધ ધારણના ઘણાખરા નિયમે સર્વ સ્થાને સામાન્ય રીતે એક સરખા રહેશે, પણ સ્થાનિક પરિસ્થિતિ પર લક્ષ્ય રાખી જરૂરી વધારાસુધારા કરવામાં આવશે. પ્રત્યેક સજ્ઞાન સ્ત્રીપુરુષ જૈનના મતાધિકાર સબંધમાં કાઈ પ્રકારના અપવાદ કરવામાં આવશે નહિ. એ ઉપરાંત ઉપયાગી પ્રશ્નને વિચારવા અને પરસ્પર સહાય કરવા પ્રાંતિક સધ સંગઠનને પણ આવિર્ભાવ થશે. તેમાં સ્થાનિક સધા પ્રતિનિધિ મેાકલશે અને આખા પ્રાંતને લાગુ પડે તેવા પ્રશ્ને આ પ્રાંતિક સંગઠને વિચારશે, નિરધારશે અને તેની અને સ્થાનિક સધાની વચ્ચે ખૂબ સહકાર અને આદર રહેશે.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૭ મું
૧૦૭
પરિષદ સમસ્ત સંધ–આખા હિંદના સંઘે ઉપર એક પરિષદીય બંધારણ થશે, જેના હાથ નીચે પ્રાંતિક સંગઠને કાર્ય કરશે. આ પરિષદ તે અત્યારની કોનફરન્સોનું રૂપક લેશે અને સમસ્ત જૈન કામનું પ્રતિનિધિ બનશે. દિગંબર, સ્થાનકવાસી, શ્વેતાંબર કોન્ફરન્સની આવશ્યક્તા નહિ રહેવાથી તે સર્વ બંધારણનું એકતાના રૂપમાં પરિવર્તન થઈ જશે.
આ પરિષદ તે વર્ષમાં ત્રણ ચાર દિવસ મળનાર મેળાવડો જ માત્ર નહિ રહે, પણ તે આખા વર્ષમાં કામ કરનાર જીવતું સક્રિય રૂપ લેનાર મંડળ થશે. એના અધિવેશન વખતે સ્થાનિક સંઘે જૈન વસ્તીના પ્રમાણમાં ઠરાવવામાં આવશે તે સંખ્યામાં પ્રતિનિધિ મોકલશે. એ અધિવેશન વખતે અતિ અલ્પ સંખ્યાવાળું એક કાર્યવાહક મંડળ નીમવામાં આવશે જે વર્ષ દરમિયાન વ્યવહારુ અમલી કાર્ય કરશે અને અધિવેશનના ઠરાના અમલ કરાવશે. એને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થતાં મહાસભા-પરિષદના મૂળ સ્વરૂપને અનુરૂપ ઠરાવો કરવાની સત્તા રહેશે. તાત્કાલિક સલાહ લેવા માટે સમસ્ત ભારતીય પરિષદ સમિતિ પણ નીમવામાં આવશે (અધિવેશન વખતે) અને તે ખાસ આવશ્યક પ્રસંગોમાં કાર્યવાહક સમિતિને સલાહ આપશે. કાર્યવાહક સમિતિ તથા અખિલ ભારતીય સમિતિના સભ્યોની સંખ્યા અધિવેશન મુકરર કરશે.
સમસ્ત ભારતસંધ અથવા પરિષદમાં સર્વ ફરકા, ગચ્છે કે જ્ઞાતિના ભેદ સિવાય વીતરાગને ધર્મ સ્વીકારનાર સર્વને પ્રતિનિધિ મેકલવાને અધિકાર રહેશે. એ પ્રતિનિધિની પસંદગીમાં વિદ્યા અભ્યાસ અનુભવને ખાસ પ્રાધાન્ય આપવામાં આવશે. સ્ત્રી અને પુરુષ અને પ્રતિનિધિ થઈ શકશે અને ચુંટાશે તે સમિતિ પર
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
કામ કરી શકશે. સ્ત્રીઓ ખાસ પ્રતિનિધિત્વ માગશે નહિ. તેને વિકાસ એટલે થઈ ગયો હશે કે પુરુષ તરફની કૃપાની તેમને જરૂર રહેશે નહિ, તેઓ પિતાના બળથી જ અધિવેશનમાં ગ્ય સ્થાન પ્રાપ્ત કરી લેશે.
અધિવેશનમાં સમસ્ત જૈન કોમને લગતા પ્રશ્ન ઉપર ચર્ચા અને ઠરાવ થશે. જૈનધર્મને વિશ્વધર્મ કરવાની અનેક નવી નવી યોજનાઓ વિચારી તે પૈકી જેને વ્યવહાર શક્ય હોય તેને અમલ કરવાનો નિર્ધાર કરવામાં આવશે અને ઠરાવ કરીને અટકી ન જતાં તેને અમલ કરવામાં આવશે.
સાહિત્યને પ્રસાર, જનોપયોગી સાહિત્યની રચના, પૂર્વકાળના સાહિત્યને ઉદ્ધાર, ઔદ્યોગિક આર્થિક પ્રશ્નોની વિચારણા, જનતામાં જૈનોનું સ્થાન, દુનિયામાં ઉઠતા રાષ્ટ્ર તથા આંતરરાષ્ટ્રના પ્રશ્ન પર વિચારણ, વ્યાપાર-મજૂરીને અરસ્પર સંબંધ એવા સર્વ પ્રશ્નને નિકાલ કરવામાં આવશે. જેનોના હાથમાંથી કેાઈ વ્યાપાર ચાલ્યા જતા કે મંદ થતા જણાશે તે તેની તપાસ, જરૂરી બાબતો પર કમિશન આદિ અને વ્યાવહારિક પ્રશ્ન પર વિચારણા અને અમલ કરવામાં આવશે.
જેનેને સાંસારિક વ્યવહાર સુધરે, ઉચ્ચ કક્ષા પર જાય તેવા લગ્નની તથા રીતરિવાજના પ્રકને પર નિર્ણય કરવામાં આવશે અને કેટલાક સલાહ આપનારા ઠરાવો પણ કરવામાં આવશે.
જૈન વસ્તીના આંકડા સ્થાનિક અને પ્રાંતિક સંધે અને સંગઠને તરફથી મળેલ હશે તેને સમુચ્ચય કરી તેના ઉપર અનેક જાતના ઠરાવો કરવામાં આવશે. અને આગામી પ્રગતિના માર્ગો વિચારવામાં આવશે. સમસ્ત જૈન કેમમાં કોઈ અભણ ન રહે તેની પ્રથમ યોજના કરવામાં આવશે. ત્યાર પછી માધ્યમિક
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૭ મું
૧૯૯
અભ્યાસ, ઉચ્ચ અભ્યાસ, વ્યાપારી અભ્યાસ, વિજ્ઞાનને અભ્યાસ– કેળવણીની અનેક દિશાઓ ખેલવા માટે સક્રિય ઠરાવ કરવામાં આવશે. કેળવણગ્રહે, બોર્ડિગે અભ્યાસગ્રહોને એવી રીતે
જવામાં આવશે કે વ્યાવહારિક શિક્ષણ સાથે ધાર્મિક શિક્ષણ ગૂંથાઈ જાય અને પરિણામે સેવાભાવી સાદા જીવનને વહન કરવાવાળા ત્યાગસન્મુખ માણસો ઉત્પન્ન કરવા પણ તે નજર રાખશે.
કેળવણીની સંસ્થાઓ કરવામાં જૈન કેમની જરૂરિયાત અને આજુબાજુનું વાતાવરણ એ સવની સાથે ચાલવા પૂરતી ચિવટ રહેશે અને તે સર્વેમાં જૈનની મૂળ ભાવના ઉપરથી લક્ષ્ય કદિ ખેંચી લેવામાં નહિ આવે. આખી યોજનાનો આશય એવો રહેશે કે જૈનમાં નિરાશ્રિત શબ્દ ન રહે અને સખત હરીફાઈના જમાનામાં જૈને પિતાનું સ્થાન જાળવી રાખે અને આગળ ધપાવી શકે. આ દેખીતી મુશ્કેલ બાબત સર્વના સહકારથી સ્થાપવા જૈન દાવો કરશે અને એક પિતાના પુત્રની માફક પરસ્પર પ્રેમથી તેને પ્રાપ્ત કરશે.
પરિષદમાં સમસ્ત જૈન કોમને લાગેવળગે તેવા સામાન્ય પ્રશ્નો જ વિચારવામાં આવશે. મંદિર અને તીર્થના પ્રશ્નો શ્વેતાંબરે પિતાની વિભાગી પેટા પરિષદમાં વિચારશે અને દિગંબરે પિતાની પેટા પરિષદમાં વિચારશે, પણ તીર્થ કે મંદિર અન્યને બાધા પીડા કરનાર ન થાય અને વીતરાગના શાસનમાં વૈરવિરોધ વધારવાનું નિમિત્ત સીધી કે આડકતરી રીતે બની ન આવે તેની ચીવટ રાખવામાં આવશે.
પરિષદ રાષ્ટ્રધર્મ ઉપર ખૂબ ધ્યાન આપશે. ધર્મ પરિષદ એકદેશીય કે કોમી ન થઈ જાય તે મુદ્દા પર ચીવટ રાખી અમલ કરશે. જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના પ્રચારથી જનતાને ખાસ લાભ છે અને
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
२००
નવયુગને જૈન
એના લડાઈ દારૂગોળાના પ્રશ્નના નિકાલ ત્યાં જ પ્રાપ્તવ્ય છે એ દષ્ટિએ અને જનતામાં મૈત્રીભાવ તથા અહિંસા ફેલાવવામાં જ તે પિતાનું અસ્તિત્વ સકારણ અને સફળ થયેલું માનશે. આ મુદ્દા પર ચીવટ રાખી ધ્યાન આપવામાં આવશે.
આવા અધિવેશનનું પ્રમુખસ્થાન અનુભવી વિદ્વાન અને સિદ્ધ દીર્ધદષ્ટ જૈનને આપવામાં આવશે. એ યોગ્ય સન્નારી કે સજજન હોઈ શકે. ધનવાનને એ સ્થાન પર હકક નહિ રહે, છતાં ધનવાન પણ અનુભવીની કક્ષામાં આવી શકે તેવા હોય અને તે સ્થાનને આધિપત્ય કે શેઠાઈના સ્થાન તરીકે નહિ પણ સેવાને ઉજજવળ પંથ ઉઘાડનાર તરીકે સમજનાર હશે તે ધનવાન હવા ખાતર તેને નિષેધ કરવામાં નહિ આવે.
સ્થાનિક સંધેના તફાવતને નિર્ણય પ્રાંતિક સંગઠન કરશે, પણુ અતિ ગૂંચવણવાળી કે મુદ્દાની બાબત હશે તે તેને નિકાલ કાર્યવાહક મંડળ કરશે.
આ પરિષદ મંડળનાં સ્થાને જરૂરિયાત પ્રમાણે પ્રાંતપ્રાંતમાં ગોઠવવામાં આવશે. એની મુખ્ય જગા એક વર્ષ માટે કઈ મધ્યસ્થ સ્થળે અથવા કાર્યવાહક મંડળ ઠરાવે ત્યાં રાખવામાં આવશે.
કાર્યવાહક મંડળ લગભગ ૧૫ સભ્યનું બનશે, ભારતીય સમિતિ લગભગ ૩૦૦ સભ્યોની બનશે. આ સંખ્યામાં ફેરફાર જરૂરિયાત પ્રમાણે વખતોવખત થયા કરશે. આખી યેાજના યંત્રવત કાર્ય કરશે અને આખું મંડળ અને એનું પ્રત્યેક અંગ પિતાનું કાર્ય બરાબર બતાવી શકશે. સમસ્ત હિંદની, પ્રાંતની અને સ્થાનિક કાર્યોની, કાર્ય કરનારાઓની અને અમલ કરવાની પદ્ધતિની એવી સુંદર ભેજનાપૂર્વકની વ્યવસ્થા કરવામાં આવશે કે આખી
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૭ મું
૨૦૧
યોજના કોઈ ઠેકાણે સંઘદન નહિ કરે કે પરસ્પર ગૂંચવાઈ નહિ જાય અને ક્ષેત્રમર્યાદાની કોઈ ગૂંચવણ થશે તે કાર્યવાહક મંડળના ફેંસલાને જનતા શિરસાવંઘ ગણશે. આખું સંધ સંગઠન અને અને પરિષદનું આખું બંધારણ લેખીત કરવામાં આવશે અને તેમાં શંકા કે ગૂંચવણને સ્થાન ન રહે તેટલું તે સાદું, સ્પષ્ટ અને વ્યવહાર કરવામાં આવશે. આ પરિષદ આદિમાં વિચારવાના અનેક પ્રશ્નો અહીં નથી ચર્ચા પણ લેખમાં તે તેના સ્થાન પર આવી ગયા છે અને હવે પછી આવશે. દરેક વિચારણા અને નિર્ણયમાં સાપેક્ષવૃત્તિ રાખવામાં આવશે અને ભગવાનને માર્ગ જગતના હિતને માટે બતાવવા–વિસ્તારવા યોગ્ય છે એ નજરે અને નહિ કે મારો ધર્મ છે કે મારા બાપદાદાને ધર્મ છે એ નજરે એના પર જોવામાં આવશે. હૃદયની નિર્મળતા, સાધ્યની સાપેક્ષતા અને પુરુષાર્થની પ્રચુરતા આગળ પર્વત જેવી મુશ્કેલીઓ પર દૂર થઈ શકે છે અને સેવાભાવે અપાયેલા ભોગે કે કરેલાં કાર્યો કદિ નકામાં જતાં નથી એ નિશ્ચયના બળ પર નવયુગ ઝઝૂમશે.
સામાજિક સ્થિતિને અંગે આપણે શિખર પર એકદમ શરૂઆતથી જ ગયા. આ પરિષદ આદિ બંધારણ પર અવારનવાર વિચાર કરવાનું રહેશે તે આગળ આવશે. આપણે હવે સામાજિક પ્રશ્નો પર અને ખાસ કરીને વ્યવહારના પ્રશ્નો પર નવયુગનો શો નિર્ણય રહેશે તે સંક્ષેપમાં જોઈ જઈએ. નવયુગની વિચારધારાના મુદ્દાઓ આપણે ઓછેવત્તે અંશે સમજી ગયા છીએ તેથી હવે ઘણે વિસ્તાર કરવાની જરૂર નહિ રહે. નવયુગનું ધોરણ અનેક પ્રશ્નને અંગે તદ્દન નૂતન થવાનું છે એટલી પ્રસ્તાવના સાથે આપણે વ્યવહારના થોડા પ્રસંગો વિચારી જઈએ.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
નવયુગને જૈન
-
-
-
-
જ્ઞાતિ સામાજિક પ્રશ્ન વિચારતાં સૌથી મહત્ત્વના બે પ્રશ્ન તરી આવે છે. તેમાં પહેલો પ્રશ્ન જ્ઞાતિનો છે. જૈનદર્શનને આપે પ્રશ્ન જોતાં અત્યારે જે ઉપલબ્ધ સાહિત્ય છે તેમાંથી કેઈ ગ્રંથમાં અમુક માતપિતાને ત્યાં જન્મ થવાથી મોક્ષપ્રાપ્તિપ્રયાસ માટે બીનલાયકાત થતી હોય એવું નવયુગના જોવામાં આવશે નહિ. એ કર્મને આ સિદ્ધાન્ત તપાસી જશે તે તેને ઉચ્ચગેત્ર અને નીચગોત્ર નામક એક કર્મ મળશે, પણ તેના હાર્દમાં તે ઉતરશે ત્યારે અમુક વિભાગમાં ઉચ્ચનીચતા એટલે સરખામણીમાં વ્યવહારનજરે એ વિભાગ જણાશે પણ એને આ આશય તદ્દન જુદો જ છે એમ એ જશે. એ તત્ત્વજ્ઞાનને વિભાગ અત્ર ચર્ચવા નહિ રોકાઈએ. પણ એક વાત તેને સ્પષ્ટ મળી આવશે તે એ છે કે જન્મથી ઉચ્ચ કે નીચ ગેત્ર તેને સાંપડયું હોય તેથી તે ભવમાં મોક્ષ જવાની તેની યોગ્યતા ઉપયુક્ત સાધનો દ્વારા પુરુષાર્થસાધ્ય હવામાં તેને વાંધે જોવામાં આવશે નહિ.
તેને મહાચેરી કરનાર મેલે ગયેલા દેખાશે, તેને દરરોજ પાંચસે પાડાને વધ કરનાર તદ્દભવ મેક્ષ સાધતા દેખાશે, મનુષ્યના મારેલા શરીરથી વિખૂટી પાડેલી પરી હાથમાં રાખનાર “ઉપશમ વિવેક સંવર’ એટલા શબ્દો સાંભળી મોક્ષમાર્ગે ચઢી જતાં એ જેશે. ચંડાળ કુળમાં ઉપજેલ હરિકેશિ, તુચ્છ ઢેડ જેવા હલકા મેતાર્ય મુનિ, નાટક કરતા એલાયચી કુમારને વરનારી ડુંબકન્યા તદ્દભવ મોક્ષગામી દેખાશે અને અઠંગચોર રેહણેય જેવાને રસ્તે સાંપડતે એને જણાશે. ખુદ મહાવીર પરમાત્માને એ ભવમાં નીચગોત્ર કર્મને ઉદય ૮૨ રાત્રિ સુધી રહ્યો હતે, છતાં તેમને મેક્ષ જવામાં વાંધો આવ્યો નથી. આવા અનેક દાખલાઓ
તાર્થ
મા આ
મહા
તો હતો
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०३
પ્રકરણ ૧૭ મું નવયુગને શિક્ષણય થઈ પડશે અને તેમાંથી એ જે પરિણામ તારવશે તે વર્તમાન યુગને અતિ ભયંકર લાગે તેવું છે.
શ્રી વીરપરમાત્માને અંગે કલ્પસૂત્રમાં જે પાઠ આપવામાં આવ્યા છે તે એને શું બતાવશે? “અરિહંત, ચક્રવર્તી, વાસુદેવ, બળદેવ વગેરે અંતકુળ, તુચ્છકુળ. દારિદ્રકુળ, બ્રાહ્મણકુળમાં જન્મે નહિ. અરિહંત ચક્રી બળદેવ વાસુદેવ ઈક્વાકુકુળમાં, રાજકુળમાં, ભેગકુળમાં, હરિવંશકુળમાં જન્મે.” આ આખા પાઠને આશય સમજવા યોગ્ય છે. બ્રાહ્મણકુળને તુચ્છ શા માટે કહ્યું? દરિદ્રી શા માટે કહ્યું? એની પછવાડે મેટો ઇતિહાસ છે. બ્રાહ્મણોએ મળેલ અથવા ઓઢી લીધેલ સત્તાને ખૂબ દુરૂપયોગ કર્યો હતે. તેઓએ યાને હિંસાનાં મોટાં સત્ર બનાવી દીધાં હતાં, સેમરસને નામે દારૂને પીવામાં મસ્તી બતાવી હતી અને નિગને ધમ્ય બતાવી તે કાર્ય વિદ્યાસંપન્ન બ્રાહ્મણને સોંપી તે મારા વિષયલાલસા, તૃપ્ત કરવાનાં ધતિંગ ઊભાં કર્યા હતાં. આ સર્વ ઇતિહાસથી સિદ્ધ થયેલી બાબત છે. એની સામે જૈનદર્શનનો મોટામાં મોટે વિરોધ હતો. બ્રાહ્મણે એ વેદાધ્યયન માટે એકહથ્થુ અધિકાર કરી તેને દુરૂપયોગ કર્યો હતો અને ઉચ્ચ લોક અને યજમાન વચ્ચે
એજન્ટ”નું સ્થાન પ્રાપ્ત કરી લીધું હતું તે એટલે સુધી કે જરૂરી મંત્ર યજમાનને બોલાવતા હોય તે પણ બ્રાહ્મણે જ બોલે.
આ એજન્સીની પદ્ધતિ, હિંસા અને દારૂનો પ્રચાર અને ઇન્દ્રિયતૃપ્તિ માટે બ્રહ્મભોજન નિગ આદિ સર્વ વાત સામાન્ય બુદ્ધિને પણ વિરૂ૫ લાગી. જૈનદર્શને એ સામે ઉઘાડે આક્ષેપ કર્યો. હિંદમાં પ્રાચીન ધર્મ જૈન હતા, બ્રાહ્મણો મધ્ય એશિયામાંથી ચેડાં કુદરતી સત્તાઓની પ્રશંસા કરનારા સો લઈ આવ્યા હતા. જૈનેના સંબંધમાં આવ્યા પછી તેમણે જીવ, જગત અને ઈશ્વરનું તત્ત્વજ્ઞાન ઉપનિષદ દ્વારા વિકસાવ્યું—એ સર્વ પણ ઇતિ
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
નવયુગને જૈન
હાસની બાબત છે. અત્રે પ્રસ્તુત વાત એ છે કે બ્રાહ્મણની એકહથ્થુ સત્તા સામે અને વર્ણાશ્રમના ભેદ સામે જૈનેએ પ્રથમ ઝુંડ ઉપાડ્યો. જૈનદર્શનને આ મેક્ષવાદ કે ગુણક્રમારેહ એવો સ્પષ્ટ છે કે એમાં વર્ણ કે આશ્રમને સ્થાન હોઈ શકે નહિ. વર્ણ અને આશ્રમ તેડી સર્વ પ્રાણીઓને સમાન કક્ષા પર મૂકવા અને જેઓને પ્રયત્ન કરી પ્રગતિ કરવી હોય તે વય કે જન્મના વાંધા સિવાય કરી શકે એ મૂળ સિદ્ધાંત જૈન અને બૌદ્ધોએ પણ તુરત જ ત્યાર પછી તેને સ્વીકારેલે એ ઐતિહાસિક સત્યનું રહસ્ય વિચારતાં તેઓને જ્ઞાતિઓ જૈનદર્શનના મૂળ ઉદ્દેશ અને પાયાની તદ્દન વિરુદ્ધ લાગશે.
પણ તેમને સવાલ કરવામાં આવશે કે જૈન ધર્મ માનનાર તે અનેક જાતિઓ છે. એશવાળ, શ્રીમાળ, પિરિવાડ–તેમાં વળી વીશા અને દશા અને કાંઈ નાની નાતને પાર નથી. એને એ તપાસ કરી જવાબ આપશે કે હિંદુ સાથેના ગાઢ સહવાસનું એ પરિણામ છે. ધીમે ધીમે હિંદુ સાથે ભાઈચારો વધતાં તેમના વ્રત–પર્વે કરવા માંડ્યા અને જ્ઞાતિઓ જૈનમાં પણ દાખલ થઈ ગઈ અને કાળક્રમે એણે એવું રૂપ લઈ લીધું કે હિંદુઓ કરતાં પણ જૈને જ્ઞાતિના ચક્કરમાં વધારે સપડાઈ ગયા. પણ મૂળ મુદ્દો અને આખા દર્શનના વિકાસનું રહસ્ય અને તેને ઇતિહાસ વિચારતાં કંઈ પણ રીતે જ્ઞાતિભેદ જૈનદર્શનને પાલવે નહિ, પોષાય નહિ, એના સુસ્પષ્ટ સિદ્ધાંતોની સાથે કોઈ પણ રીતે મેળ ખાય નહિ. આ નિર્ણય એ ખૂબ ચર્ચા કરી શાસ્ત્રગ્રંથે જઈ અનેક ઐતિહાસિક પ્રસંગે અવલોકી જૂની શોધખોળ કરી જાહેર કરશે.
અને તેમાં હાલમાં જે રીતે જ્ઞાતિઓ ભાંગીતૂટી રીતે ચાલે છે તે બાબત એના નિર્ણયને પુષ્ટિ આપશે. જ્ઞાતિ વ્યક્તિ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૭ મું
-
૨૦૫
વિકાસની આડે આવનાર થાય છે, એ જ્ઞાતિજનના વિકાસ માટે કદી વિચાર કરતી નથી, એની કર્તવ્યતા જમણુ અને લગ્નની પરવાનગીમાં અને નિરર્થક પરિણામશૂન્ય ઝઘડા કરવામાં સમાઈ જાય છે અને પૂર્વકાળમાં તેણે કદાચ શંકાસ્પદ સેવા બજાવી હોય કે ગમે તેમ હોય, પણ આ નવયુગમાં તેને ચાલુ રાખવી એ પાપ છે, દોષ છે, પ્રગતિ વિરેાધક છે અને વગર અર્થને ગળે બાંધેલો પથ્થર છે. નવયુગને માણસ પ્રાચીન કાળના નાતેના મેળાવડાઓ, તેમાં થતા ન્યાયે, વિધવાઓની હાલાકીઓ અને ગરીબોને થતા ત્રાસોનાં નાટક કરશે. ન્યાય, વાત્સલ્ય, પ્રેમ, લાગણી કે ભ્રાતૃભાવ જેવું એ નાત-જ્ઞાતિમાં એક તત્વ પણ જેશે નહિ. એના મેળાવડાની અનિયમિતતા, એમાં ભાગ લેનાર પિતાને માનતે વડીલવર્ગ અને એની આખી સંકલના અર્થશન્ય, વિચારશૂન્ય, વિવેકશન્ય થઈ ગયેલી નવયુગને લાગશે. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી તૂટું તૂટું થઈ રહેલા આ જ્ઞાતિ સાંજનાઓને નવયુગ એક ધડાકે બેસાડી દેશે. એની સામે સખત વાંધાઓ તે લેવાયા છે અને લેવાશે, પણ એની રહીસહી સત્તા નવયુગમાં ચગદાઈ જશે. ખાસ કારણ કે પરિણામને વિચાર કર્યા વગર નવયુગ કોઈ સંસ્થા કે બંધારણ માત્ર પ્રાચીન હોવાને કારણે ભાંગી નાખવાની ધૃષ્ટતા કે મૂર્ખતા નહિ કરે, પણ જ્ઞાતિને અત્યારના આકારમાં ચાલુ રાખવાનું તેને એક પણ કારણ જણાશે નહિ. સમષ્ટિ કે વ્યક્તિને એનાથી લાભ થવાનો સંભવ પણ એ જોશે નહિ અને એનો છેલ્લા કાળને સોએક વર્ષને ઇતિહાસ એના જીવનને વધારે લંબાવવામાં સહાયભૂત થવાને બદલે એને જેમ બને તેમ જલદી જમીનદોસ્ત કરવા જ પ્રેરશે. આ જ્ઞાતિની તૂટતી સ્થિતિ એકલી જૈન કેમને જ લાગુ પડે છે એમ સમજવાનું નથી; એને એ જ અથવા એ જ ઈતિહાસ અન્યત્ર પણ છે અને ત્યાં એની
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
२०६
નવયુગને જૈન
પડતી દશા શરૂ થઈ ગઈ છે અને તે વર્તમાન ઇતિહાસથી અજાણ્યું રહ્યું નથી. જ્ઞાતિઓને સ્વીકારવામાં જૈનેએ હિંદુઓનું અનુકરણ કર્યું છે તો તેને ઓળવાણે ચડાવવામાં તેને પગલે ચાલે તે તેમાં નવાઈ જેવું નથી એમ નવયુગને લાગશે.
જ્ઞાતિની બાબત ચાલે છે ત્યારે એક વાત વિચારવા જેવી છે. જેવી નાની નાની નાતે, પ્રાંતિક ભેદે ગુજરાત કાઠિયાવાડમાં છે તેવાં અન્યત્ર હિંદમાં કઈ સ્થાન નથી. ગુજરાતમાં કેટલીક આખી વાતની પુરુષ, સ્ત્રી અને બાળકોની સંખ્યા ૨૩૦ની છે. આ જ્ઞાતિમાં પરણવા યોગ્ય કન્યાને લાયક પતિ મળતું નથી અને રમતા ખપતા લાયક યુવક ગ્રેજ્યુએટને કન્યા મળતી નથી. જ્ઞાતિના પ્રશ્નને લગ્નના પ્રશ્ન સાથે અતલગને સંબંધ છે તે આગળ જોઈશું.
દીર્ધદષ્ટિ વગરના, અજ્ઞાનતાને કારણે પિતાની અતિ નાની બુદ્ધિને દુનિયાની અકકલને ઈજારે માનનારા જ્ઞાતિના આગેવાનોએ નાતને વહીવટ એટલો ખરાબ કરી નાંખ્યો છે કે એ શબ્દ જ ધૃણાસ્પદ થઈ ગયું છે. સંઘબંધારણને ઉદ્ધાર સુધારે અને પ્રગતિ નવયુગમાં થશે ત્યારે તેના પિતાના જ ભારથી જ્ઞાતિઓ દટાઈ કુટાઈ ખલાસ થઈ જશે.
અને તેમ થાય તેમાં જૈનદર્શનની નજરે જરા પણ શોચ કરવા ગ્ય નથી એમ નવયુગને લાગશે. નાતે ભ્રાતૃભાવ અંદર પિકી શકતી નથી અને બહારના ભ્રાતૃભાવની આડે આવે છે. સંસ્કારી જૈન પતે દશાશ્રીમાળી હેવાથી પોરવાડની કન્યા લઈ શકે નહિ કે આપી શકે નહિ એ આખી વાત એવી વિચિત્ર છે કે નવયુગને એ આખી વ્યવસ્થામાં કાંઈ પણ પસંદ કરવા ગ્ય કે ચર્ચા કરીને રસ્તો કાઢવા યોગ્ય પણ પ્રસંગ લાગશે નહિ. આ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૭ મું
૨૦૭
રીતે વ્યવહારમાં પ્રથમ અગત્યને જ્ઞાતિનો પ્રશ્ન પૂરે થાય છે અથવા નવયુગમાં જ્ઞાતિ પર ઢાંકણું પડે છે અને તે જૈનદર્શનના ઊંડા રહસ્યને તદ્દન અનુરૂ૫ છે એવી નવયુગની માન્યતા સાથે તે ઉપર પડદો પડે છે.
લગ્ન
પણ જ્ઞાતિના પ્રશ્નના નિકાલથી લગ્નના પ્રશ્નનો નિકાલ થઈ જતો નથી. આ પ્રશ્નના સંબંધમાં ખૂબ ચર્ચા નવયુગમાં થશે. એ પ્રશ્ન નવયુગના અતિ મહત્ત્વના બે પ્રશ્નોમાંના એકનું રૂપ લેશે. લગ્ન અને મિલ્કત (Marriage and property) આ બે પ્રનો હિંદમાં એના અનેક આકારમાં ચર્ચાશે.
બાળલગ્નને પ્રતિબંધ ત્યાં સુધીમાં પૂરે થઈ ગયો હશે. અષ્ટવર્ષની ગૌરી અને રજસ્વલા કન્યાને પિતા જુએ તે સાત પેઢી રૌસે નર્કમાં જાય એ સનાતન હિંદુ માન્યતાના કુડચા ત્યાં સુધીમાં ઊડી ગયા હશે. ઢીંગલા ઢીંગલીના લગ્નના પ્રસંગે દૂર થવાથી એક મોટા પ્રશ્નને લગ્નને અંગે સુધારે થઈ ગયે હશે, પણ લગ્નને અંગે કન્યાસંબંધ ક્યાં કરે તેના ક્ષેત્રની વિચારણા ભારે ચર્ચા ઉત્પન્ન કરશે.
વર્તમાન કાળમાં નાની જ્ઞાતિઓને કન્યા લઈને કેળવણીને ભારે મેટો આઘાત થાય છે. માબાપ સંસ્કારી હોય, કન્યાકેળવણીમાં જાતે રસ લેનારા હોય અને કન્યાને કેળવણી આપવી જોઈએ એ મતના હેય, છતાં પણ કન્યાને કે પતિ મળશે, તે ભણેલ હશે કે થેડું ભણેલ હશે, આદિ અનેક ગૂંચવણને કારણે કન્યાને ઉચ્ચ કેળવણી આપતાં અચકાય છે. કેટલાક તે પ્રાથમિક દેશી ભાષાને અભ્યાસ કરાવી કન્યાને ગૃહોપયોગી કાર્ય કરતાં શીખવવા લાગે છે અને એક કન્યાનો જન્મ થાય ત્યારથી એને ઠેકાણે ક્યાં
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
નવયુગને જૈન
પાડવી તેની ચિંતા કર્યા કરે છે. અનેક સરકારી માબાપને પિતાની પ્રિય પુત્રીઓ ખાટી છાશને ઉકરડે નાખે તેવી સ્થિતિમાં મર્યાદિત ક્ષેત્રને કારણે ગમે તેને આપવી પડે છે. કેઈ સંસ્કારી માબાપને આ વાત ગમતી નથી. છતાં હૃદયબળની ખામીને કારણે તેને ઉપાય વિચારી શકતા નથી. એક વિદ્યાગૃહના સંચાલક ઉપર છે... પતિ શેધી આપવા માટે એટલા ભલામણપત્ર કે સલાહ માગનારા પત્રો આવે છે કે એને લગ્નાલય કાઢવું જ બાકી રહે.
એ દરમિયાન નાના મોટા બળવા થવાના અનેક પ્રસંગે બને છે. કોઈ હિંમતવાન માબાપ મર્યાદાની હદ મૂકી દે છે, કોઈ સંસ્કારી કન્યા પિતા યોગ્ય પસંદગી કરી માબાપને ઘેર રાખી લગ્ન કરી નાંખે છે અને આવા અનેક પ્રસંગે પરિવર્તન કાળમાં બને છે. સંસ્કારી કન્યાઓ જૈન ધર્મ છોડી દેતી અનુભવાય છે અને તેનાં કર્મને ઠપકે આપવાને બદલે સમાજબંધારણને વિચારવાનું કે તેમાં દેશકાળાનુસાર ફેરફાર કરવાનું પ્રાચીનને પાલવ્યું નહિ કે સૂઝયું નહિ તે ગમે તે હે, પણ તેથી સમાજને ઘણું નુકસાન થયું છે તે વગર શંકાની વાત છે–એ ફેંસલો આખા પરિવર્તનકાળના પ્રસંગે પર નવયુગ મુક્ત કંઠે આપશે.
છતાં પરિવર્તન કાળમાં જ્ઞાતિનાં બંધારણ ભાંગવાની અણી ઉપર આવવા છતાં ગમે તેમ ટકી રહ્યા છે, પણ તે તે નવયુગમાં ટકી શકે તેમ નથી તે ઉપર આપણે જોઈ ગયા. એ સંબંધી નવયુગ નિર્ણય કોઈ પ્રકારનો અર્ધ માર્ગ સ્વીકારે તેવું પણ લાગતું નથી. એટલે પરિવર્તન કાળના દાખલાઓને દિશાસૂચક ગણી નવયુગ લગ્નના પ્રશ્નને નીચે પ્રમાણે નિકાલ કરશે.
આ સંબંધમાં અનુભવીના મતે એમ થાય છે કે નવયુગ પ્રથમ પ્રાંતિક તફાવત દૂર કરશે. એટલે દાખલા તરીકે વિશા
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૩ મું
२०९
-
-
****
****
**
*******
*
શ્રીમાળીની જ્ઞાતિમાં અત્યારે માત્ર ગુજરાત કાઠિયાવાડમાં ચોદ અલગ વિભાગે છે તે પ્રથમ જોડાશે. ત્યાર પછી દશાવીશાને ભેદ ટળશે. પછી ઓશવાળ, શ્રીમાળી, પિરવાડ સર્વને ભેદ જઈ વણિક જૈન કન્યા આપતા લેતા થશે. ધીમે ધીમે સુધારા કરનારાઓનો આ મત છે. આ હિસાબે કન્યાના છૂટથી લગ્ન થવામાં ઓછામાં ઓછા સે વર્ષ લાગે, અને સો વર્ષની આખરે વાણિયાઓમાં પરસ્પર લગ્ન વ્યવહાર થઈ શકે એવી સ્થિતિ કપી શકાય.
વધારે માનસશાસ્ત્રના અભ્યાસી અને પશ્ચિમના સંસ્કારને સમજનાર અને પચાવનાર વિચારકોને મત એવો છે કે નવયુગમાં એક સપાટે હલે થશે. સુધારાઓ ભાઈ બાપુ કરીને થતા નથી. એમ કરતાં તે જમાનાઓ પસાર થઈ જાય અને દરમ્યાન અનેક નિર્દોષના ભોગ અપાઈ જાય. સુધારા બળવાથી જ થાય છે. અને જ્યારે વાત મૂળથી ખોટી લાગે છે અને દીકરીના જન્મ જ સુધારો છે તો પછી અર્થ વગરની મર્યાદા શા માટે ઘડીભર પણ ચલાવવી જોઈએ? એક વસ્તુને ત્યાજ્ય જાણ્યા પછી તો તે ખાતર સહન કરવું પડે તે થોડી અગવડ વેઠીને પણ વાતને ફેરવી નાખવી ઘટે અને નવયુગમાં જ્યારે જવાઆવવાનાં સાધને માત્ર રગશિયાં ગાડાં નહિ પણ રેલવે મેટર અને વાયુયાન થયાં છે તેવા વખતમાં સેળમી સદીના સૂ-મુસલમાન યુગના રિવાજ કેમ ચલાવી લેવાય? અને કેમ ચલાવવા દેવાય?
ટૂંકામાં આ વર્ગને નિર્ણય કન્યાને ગમે તે જૈન ધર્મ માનનારને આપી શકાય તેવો રહેશે. એને ધર્મ માટે જરૂર ગૌરવ રહેશે, એ પિતાની કન્યાને અન્ય ધર્મી સાથે લગ્ન કરતી ઇચ્છશે નહિ, પણ સરકારી સભાનવયસ્કને આ બાબતમાં પૂરતી છૂટ
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
નવયુગના જૈન
મળવામાં કાઇ પણ પ્રકારના દોષ થતા તેની નજરમાં નહિ આવે. આવા પ્રચંડ ફેરફાર—સુધારા સામે જ્ઞાતિ ઉગ્ર રૂપ બતાવશે, પણ તે માત્ર નામનું જ રહેશે. જ્ઞાતિએ ભાંગવાની અણી ઉપર જ છે, એના બારીક અભ્યાસ કરવામાં આવે તે એને ભાંગી ગયેલી જોઈ પણ શકાય છે, પરંતુ લગ્નના પ્રશ્નથી એના ઉપર છેલ્લે કડાકા પડશે એવા આ વર્ગના મત છે.
લગ્નના પ્રશ્નને અને
જ્ઞાતિના અસ્તિત્વના પ્રશ્નને ગૂંચવી નાખવા જેવા નથી. જ્ઞાતિ ા લગ્નના પ્રશ્ન વગર પણ મરણપથારીએ પડેલી છે. એને જ્ઞાતિજનેાના હિત સાથે બહુધા સંબંધ જ નથી. એણે જ્ઞાતિના પુત્રપુત્રીઓને ભણાવવા વિચાર કર્યો નથી અને લગ્નને પ્રશ્ન એ મગજને ઠેકાણે રાખી ગાઠવી શકે એવી એની સ્થિતિ નથી. જ્ઞાતિસમૂહમાં એવું એક પણ તત્ત્વ નવયુગના દૃષ્ટિબિંદુથી શેાધ્યું જડી શકે તેમ પણ નથી કે જેની' ખાતર જ્ઞાતિના જીવનને લખાવવા પ્રયત્ન કરવાની પણ જરૂર રહી શકે, એ જીવનકાળ એ ઉલ્લંઘી ગઈ છે, નવયુગમાં એ ઇતિહાસ વૈપરિત્ય જ ગણાશે અને લગ્નને પ્રશ્ન એના મૃત્યુઘંટ બનશે.
દીકરાના જેવું શિક્ષણ આપી નવયુગના સંસ્કારથી વાહિત કરેલી સુધડતા, સ્વચ્છતા સેવાભાવનાના વાતાવરણમાં ઉછરેલી કન્યાને ગમે તેવા મૂખતે આપવી અને તે જ વખતે યાગ્ય પતિ એને સહધર્મો સમાનવયસ્ક સંસ્કારી મળતા હોય તેને ન આપવી એ કયા નિયમી નવયુગ માન્ય રાખે તેની નથી અને આ ષ્ટિ હજી સુધી પ્રાચીને તેમની લાંબો નજર પહેાંચાડવાની શક્તિ છે એવા મત નવયુગને થશે,
કલ્પના પણ એસતી જોઈ શક્યા નથી એ અશક્તિને જ નિર્દેશ કરે
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૭મું
પુત્રીનાં લગ્નને અંગે ત્રણ પ્રશ્નો પણ લગ્નના પ્રકરણમાં જ્ઞાતિને મૂંઝવનારા બીજા ચાર પ્રસંગો બનશે તે પૈકી ત્રણને વિચારવાનું અત્ર સ્થાન છે. પ્રથમ પ્રશ્ન: અત્યાર સુધીની માન્યતા એવી છે કે કન્યાનું લગ્ન માતપિતા કરે અને તે કન્યાએ માન્ય રાખવું પડે. “દીકરી ને ગાય-જ્યાં દોરે ત્યાં જાય.” આ મત પ્રચલિત હતે. નવયુગની દીકરીઓ ગાય જેવું જનાવર પ્રાણી નહિ રહે અને તે દરવણું સ્વીકારશે નહિ અને તેને દેરવી શકાશે નહિ. આ ભારે મૂંઝવણને સવાલ છે.
દીકરી સંસ્કારી થશે એટલે કોને પરણવું, કયારે પરણવું તે નક્કી કરવાને માબાપને હકક લઈ લેશે. દીકરીને ગાય ધારવામાં આવતી હતી તે વિચારમાં પણ તેને અપમાન લાગશે અને તે પોતાનો પતિ શોધવાને અને નિર્ણય કરવાને હકક કાયમ કરશે. અને માતપિતા તે વધારેમાં વધારે તેને સલાહ આપી - શકે તેટલું જ કરી શકશે. માબાપ લગ્નની બાબતમાં વધારે માથું મારી શકે એવી સ્થિતિ જ નહિ રહે. જ્ઞાતિજનેની આ . પહેલી મુંઝવણ થશે. સંસ્કારી છતાં નાતજાતના સંસ્કારમાં ઉછરેલા માબાપો નાતને જવાબ આપશે કે દીકરી એની ઈચ્છા પ્રમાણે કરે અને છતાં પૂછવું હોય તે તેને પૂછો. અત્યાર સુધીના જ્ઞાતિ વહીવટમાં દીકરીને પૂછવું નથી, હવે ન પૂછે તો ચાલે તેવું નથી અને દીકરીને પૂછતાં નાતને વટ જાય–આ પ્રથમ મુંઝવણ.
બીજી મૂંઝવણ જ્ઞાતિને એ થશે કે અનેક કન્યાઓ ભણીગણી પત્ની તરીકેની જવાબદારી લેવા જ ના પાડશે. સંસાર માંડવો કે નહિ તે તેના કબજાની–મરજીની વાત છે. “ડોસે કુંવારે સાંભળ્યું છે, ડેશી કુંવારી સાંભળી નથી.” આ આખું સત્ર
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
નાતના આગેવાનાને દીવા જેવું લાગશે અને છતાં ઇચ્છાવિ સંસાર માંડવાની સજ્ઞાન છેાકરીને ફરજ પાડી શકશે નહિ એ જ્ઞાતિજનાની ખીજી મુંઝવણ.
"
અને ત્રીજી મુંઝવણ નવયુગની છેાકરીએ જ્ઞાતિમાં આવીને કહેશે કે અમારા પ્રશ્નને નિકાલ કરનારા તમે ક્રાણુ ? તમે વહીવટ કરવામાં ખરાખર અર્ધી સંખ્યામાં સ્ત્રીઓને સ્થાન આપે, ચૂંટણીના ધેારણ પર જ્ઞાતિના વહીવટ કરેા અને બહુમતને ધેારણે પ્રજાસત્તાક રાજ્યપતિ સ્વીકારા. સત્તામદમાં અંધ થયેલા પ્રાચીનેાને આ ભારે આધાતક દલીલ લાગશે, પણ એના કશા જવાબ આપી શકશે નહિ. જ્ઞાતિના પ્રશ્નના નિકાલ અમુક પટેલિયા અને તે પણ પુરુષો જ કરે એવા તાંબાને પતરે કરી આપેલા કાઈ લેખ નીકળશે નહિ અને આવી મૂળ બાબતમાં ચાલી આવતી રૂઢિ તે દલીલને સ્થાનકે મૂકી શકાશે નહિ. આ ત્રીજા પ્રશ્નથી ભારે ગૂંચવણ થશે. એ દેખીતે અશક્ય લાગતા પ્રસંગ નવયુગ એસે તે પહેલાં પણ આવી જશે. ચારે તરફ એની ઝણઝણાટી થઈ રહી છે, દિગંતમાં એનું વાતાવરણ જામવા માંડયું છે અને સેંકડ વર્ષથી સ્ત્રીજાતિને થયેલા અન્યાયેાની નોંધ તૈયાર થવા માંડી છે. આ ગૂંચવણમાંથી પ્રાચીને કેવી રીતે પાર પડશે તે જોવા જેવું થશે. નવયુગ તે। આ પ્રત્યેક પગલાં, એ દરેકની કિંમત અને અંત પરિણામ બરાબર જોઈ રહ્યો છે અને એને પરિણામ માટે શંકા નથી. આ સ કારણેા ધ્યાનમાં રાખી નવયુગ ઠરાવ કરશે કે માતપિતાની સંમતિથી અથવા પેાતાની ઇચ્છાથી કન્યા કાઈ પણ જૈનને પરણે તેમાં તેણે સલાહ તરીકે નીચેના નિયમા ઉપર લક્ષ્ય રાખવું. એણે પતિની પસંદગીમાં ધર્મને અગ્રસ્થાન આપવું, પેાતાને ભવાંતર બગડી ન જાય અને બાળકાળની કેળવણીને
૧૩
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૭ સુ
લાંછન ન લાગે એટલું જરૂર લક્ષ્યમાં લઈ ધર્મ, અર્થ અને કામ પરસ્પર અવિાધીપણે સધાય એ સાપેક્ષ દૃષ્ટિએ પસંદગી કરવી.
૧૩
બાકી વય, સ્વભાવ, ગુણ, શીલ, સતીત્ત્વ, કેળવણી, સંસ્કાર, આદર્શ આદિ બાબતા જાણીતી હાઈ એ ભલામણેાનું અહીં પુનરાવર્તન કરવાની ભાગ્યે જ જરૂર હાય. મુદ્દાની વાત એ છે કે લગ્નની સંસ્થા નવયુગમાં તદ્દન નવીન આકાર ધારણ કરશે, મામાપની ફરજ માત્ર સલાહ અથવા તે વિવેકસરની પરવાનગી આપવા પૂરતી જ રહેશે અને લગ્ન એટલે જેતે નજરે જોયેલ પણુ ન હાય તેની સાથે લાકડેમાંક વળગાડી દેવાના ઉન્માદને બદલે ગુણ સ્વભાવ અભ્યાસના સહવાસને પરિણામે થયેલ સહચાર થશે. પ્રાચીનાને એમાં ઉન્માદ લાગશે, નવયુગને પ્રાચીન પદ્ધતિમાં અનેક વાંધા જણાશે. આ સંબંધમાં પ્રાચીનેાની ધમકી કે સમજાવટ કાઈ રીતે નવયુગને કારગત થઈ નહિ પડે. નવયુગ લગ્નને પ્રશ્ન ઘણા સ્વતંત્ર રીતે વર્તમાન કાળને અનુસરી તદ્ન જુદાં જ સૂત્રેા પર નિર્ભર કરશે અને તે નિર્ણય પણ વખત જતાં ફેરફારને આધીન રહેશે. લગ્નને પ્રશ્ન નવયુગમાં અતિ મહત્ત્વના ગણાશે અને એની વેદી ઉપર જ જ્ઞાતિએ ભાંગીને સૂક્કા થઈ જશે. નવયુગના લગ્નપ્રસંગના પ્રાચીને ને વધારે મુંઝવણ કરાવે તેવા એક મુદ્દો આગળ આવશે તે તેના યેાગ્ય સ્થાને વિચારવાના રહે છે. મહાસભા જૈન કામમાં
લગ્નને પ્રશ્ન વિચારશે. તેની વિચારણા માં જ્ઞાતિ અને ધમ વચ્ચેના તફાવત સ્પષ્ટ રહેશે. જૈનને કેટલાક ક્રામ (કાસ્ટ) ધારે છે તે ગેરસમજુતી તે દૂર કરશે. જૈન ધર્મ છે અને જૈના વચ્ચે ધર્મ તત્ત્વ જ સામાન્ય છે એ વાત જનતા જાણશે ત્યારે એને નવાઈ લાગશે. મહાસભા અથવા પરિષદ સાંસારિક સબંધ માટે દિશાસૂચન જરૂર કરશે. એની નજર ઘણી વિશાળ
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
નવયુગને જૈન રહેશે. એ જૈન જૈન વચ્ચે લગ્ન કરવાની વાતને ખૂબ ઉત્તેજન અને પ્રેરણા આપશે. એને મુદ્દો પણ એક શાસન નીચે રહેનાર પર બંધુભાવના વધારવાનો જ રહેશે. એ ગૃહસ્થ ધર્મને અંગે લગ્નની સંસ્થાને ગૃહસ્થના આદર્શમય બનાવવાની, એને વિશાળ પાયા પર રચવાની અને એના અમલ દ્વારા એકતા સાધવાની તક બરાબર સાધશે.
સમાન ધર્મીઓમાં લગ્ન સંસ્થા દ્વારા એકતા લાવવાને સંપ અને સહકાર વધારવા અને તેમ છતાં રાષ્ટ્ર ધર્મ અને વિશ્વબંધુત્વને વિરોધ ન આવે તેને એ ભીષ્મપ્રવેગ કરશે અને તેમાં તે જેટલે અંશે ફતેહ મેળવશે તેના પ્રમાણમાં જૈનત્વની પ્રગતિ થતી જશે અને બહુ થોડાં વર્ષમાં એ એવા પ્રકારની એકતા સ્થાપી સમસ્ત જૈનોમાં લગ્ન વ્યવહાર ખુલ્લે કરાવી શકશે. આ વિચારણા અને અમલથી થનારા લાભ અને તેની જુદી જુદી પાયરીઓને અત્ર વિચાર કરવાનું સ્થળ નથી, પણ એને પરિણામે સન્નહબદ્ધ જૈન આદર્શ એની ઘણી મોટી સંખ્યામાં પ્રગતિના દ્વારે ખડે થઈ જશે.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૮ મું સામાજિક (ચાલુ)
વિધવાને પ્રશ્ન લગ્નના વિષયની સાથે સંબંધ ધરાવનાર વિધવાને પ્રશ્ન છે. અત્યારે તે એ પ્રશ્નને જ્ઞાતિઓ સાથે સંબંધ છે, પણ નવયુગમાં જ્ઞાતિને સ્થાન નહિ રહે એ ધોરણે જૈન જનતાની નજરે એ સવાલ વિચારવાનું અત્ર પ્રાપ્ત થાય છે. આ વિધવાના આખા પ્રશ્નને નવયુગ તદ્દન જુદી જ રીતે ચર્ચશે તે આપણે જોઈએ.
અત્યારની વિધવા વિધવા એટલે અપશુકન કરનાર તજાયેલી હણાયેલી સ્ત્રી. જેની સર્વ આશા ઈચ્છા અને સ્વપ્નો મરી ગયાં હોય, જેને આ જીવનમાં કોઈ જાતનો રસ ન રહ્યો હોય, જે સાસરીઆમાં હડધૂત થતી હોય અને પિયરમાં પિછાતી ન હોય, જેને બેથી પાંચ રૂપિયાને મહિને કરી આપવામાં આવા આર્થિક ગૂંચવણવાળા સમયમાં જ્ઞાતિના નેતાઓ મોટો ઉપકાર સમજતા હેય—એનું નામ અત્યારે વિધવા છે. એને હૃદયની ગૂંચવણ ઠાલવવાનું સ્થાન નથી, એને ઉપર આકાશ અને નીચે ધરતી છે, એના વેશ અને
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩
નવયુગના જૈન
વિચારમાં ખિન્નતા છે, એના શરીરની કાષ્ઠને દરકાર નથી, એનાં આક્રંદ કાઈને સાંભળવાં નથી, એને આશ્વાસન કાઈ એ આપવાનાં નથી, એને કાઈ મહાત્સવમાં જોડાવાનું નથી અને હેતુ ઉદ્દેશ અને સાધ્ય વગરનું જીવન પૂરું કરી મેાત આવે ત્યારે ચાલ્યા જવા સિવાય આ જીવનમાં એને કાંઈ રસ નથી. અસાધારણ અપવાદ જે બહુ થાડા છે તે બાદ કરતાં આ વિધવાઓની વર્તમાન સ્થિતિ છે. એને માટે કાઈ માર્ગ નથી. માત્ર પતિ સાથે વિલાસ કરતી કાઈ રમણી પતિ સાથે નવા નવા આનંદ કરતી હાય તેમાં અનેક પ્રકારના વ્યાધિએ અથવા મરકી ન્યૂમેાનિયા ક્ષય આદિ કાઈ પણ રાગ થતાં અથવા અકસ્માત આવતી કાલે પતિ મરણ પામે તે આજા દિવસથી એ સત્યાગી બની જાય છે અને ધર્માંની વિમળજ્યેાતિ અને એમ લેાકેા તેને માટે ધારે છે. એક આનંદ કરતી ખીલતી કુમળી કળીને આ પરિવર્તન કેવું આધાતક થતું હશે તે તે તેની સ્થિતિમાં મૂકાવા જેટલી વિશાળ કલ્પના હાય તે વિચારી શકે.
સ્ત્રીજાતિના સેવાભાવ
એ ધ'માં રસ લેતી થાય અને ત્યાગવૃત્તિ કેળવે એ જૈન ધર્મની નજરે મૂલ્યવાળી ચીજ છે. જૈન ધર્મનું આખું બંધારણ ત્યાગધર્મ ઉપર રચાયેલું છે, આ જીવનમાં પરભાવને જેટલા ત્યાગ થાય તેટલા પૂરતી તેની ફતેહ છે અને વિકાસક્રમમાં તેને અચૂક સ્થાન છે એ દૃષ્ટિ પ્રથમ ધ્યાનમાં રાખવાની છે. આ દૃષ્ટિએ જે વિધવાએ ત્યાગને માર્ગ સ્વીકારી શકે એને નવયુગ ઘણી સગવડ કરી આપશે. અત્યારે માટી અગવડ શક્તિને મા આપવાના રસ્તાઓ નથી તેને પરિણામે થયેલ છે તે નવયુગ જોઇ લેશે. સ્ત્રીઓમાં વાત્સલ્ય, પ્રેમ, નમ્રતા આદિ નૈસર્ગિક ગુણા
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૮ મું
૨૧૭ ---- ૧૦૦
છે અને ખાસ કરીને “સેવા”નું તેનામાં કુદરતી તત્ત્વ એના બંધારણમાં ભરેલું હોય છે એ નવયુગ અભ્યાસ કરીને જોઈ લેશે. ઉપલકિયા નજરે ગૃહવ્યવસ્થાને બારીક અભ્યાસ કરવામાં આવશે તે જોઈ શકાશે કે સ્ત્રીઓને પિતાની જાત ઉપર ઘણું વધારે અંકુશ હેય છે. એ પિતાની સગવડ ભાગ્યે જ જેશે. એ પતિ પુત્ર કે સસરાની રાહ જોવામાં અનેક પ્રકારની સગવડોને ત્યાગ કરશે. આ તે સામાન્ય વાત છે, પણ સ્ત્રીમાનસના અભ્યાસ પછી ઘણું જાણવા જેવું મળે તેવું ત્યાં ભરેલું છે.
કેઈ તક આપતું નથી દુઃખની વાત એ બની છે કે એને તક મળી નથી. એ હજાર વર્ષથી છૂદાઈ ગયેલી છે, એનું વ્યક્તિત્વ કચરાઈ ગયું છે, એની શક્તિને અવકાશ મળ્યો નથી, એની સેવાભાવનાને યોગ્ય પરિસ્થિતિ પુરુષોએ નીપજાવી નથી, નીપજવા દીધી નથી; સ્ત્રીવર્ગના દષ્ટિબિંદુથી કઈ પ્રશ્ન હજુ સુધી વિચારાણે નથી. આથી વિધવાને ભારે વિપત્તિ થઈ છે. એને પતિ સાથેના પ્રસંગો દૂર થયા તેને બદલે તેનું માનસ રોકે એ વ્યવહાર કે પ્રયોગ તેને માટે તૈયાર નથી અને પરિણામે નવરા માણસ અનેક પ્રકારે શક્તિને દુર્વ્યય કરે છે તેમ સામાન્ય રીતે આ સ્ત્રીવર્ગ અને વિધવાવર્ગ ખાસ કરીને પિતાની શક્તિનો ઉપયોગ નિંદા કુથલી, ગૃહકંકાસ વગેરે બાબતોમાં સામાન્ય રીતે કરે છે.
વૈધવ્યનાં કારણે નવયુગ વિધવાના પ્રશ્નને હાથ ધરતાં પ્રથમ તે વૈધવ્યના પ્રસંગે શાં કારણોથી આવે છે તેની તપાસ કરશે. ત્યારે તેને માલુમ પડશે કે તેનો મોટે ભાગ બાળલગ્ન કે વૃદ્ધવિવાહને કારણે બને છે. બાળલગ્ન એ તે હસવા જેવી વાત લાગશે. લગ્ન.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
એટલે શું રમવાનાં રમકડાં છે? કે એ તે કાંઈ બચ્ચાના ખેલ છે? અને વૃદ્ધો તે કેટલી વાર પરણે? અને ક્યાં સુધી પરણ્યા જ કરે ? આ બન્ને બાબતને એકદમ છેડે આવી જશે. ચાળીશ વર્ષની વય પછી કઈ કુમારી કન્યાને પરણી શકે નહિ અને પુરુષના લગ્ન પહેલાં ઓછામાં ઓછી તેની વય વીસ વર્ષની તે હોવી જ જોઈએ એ અત્યારના શરીરબંધારણ અને કેળવણીને અનુરૂપ બાબત ઠરાવવામાં આવશે.
વિધવાશ્રમે ઉક્ત ઠરાવથી વિધવાઓની સંખ્યા ઘણી ઓછી થઈ જશે. છતાં વિધવા ન થાય એમ તે ન જ કહેવાય. યુવાન માણસે પણ અનેક મરે છે અને વિધવા પૈકી જે ભરજુવાનીમાં હોય તેને જ પ્રશ્ન આગળ આવે છે. તેમની શક્તિને રોકવા અને તેને ઉપયોગ કરવા વિધવાશ્રમે ઠામઠામ સ્થાપવામાં આવશે એ આશ્રમમાં વિધવાને અપૂર્ણ કે અધૂરી રહેલી કેળવણી પૂરી કરાવવામાં આવશે. ત્યાં એને જનસેવાના અનેક કાર્યો શીખવવામાં આવશે. બાળઉછેર, માંદાની માવજત, સ્ત્રીઓની કેળવણી, પ્રસૂતિકાર્ય, અકસ્માત સમયે તાત્કાલિક મદદ, આરોગ્ય (સેનિટેશન) આદિ અનેક ઉોગી સેવાશ્રયી કાર્યનું તેને શિક્ષણ આપવામાં આવશે. આને લઈને જે વિધવા બહેનને શક્તિ હેવા છતાં સેવાનો અવકાશ ન મળતા હોય તેને અનેક દિશાઓ ખુલ્લી કરવામાં આવશે. આ તે સાધનસંપન્ન વિધવાઓને પાલવે. સાધન વગરની વિધવાઓને શીવણ, ભરત, ગૂંથણકામ, સાંચાકામ, વાંસકામ, વણાટકામ આદિ અનેક ઉદ્યોગો શીખવવામાં આવશે. દરેક ઉદ્યોગમાં એક બાબતનું ખાસ લક્ષ્ય રાખવામાં આવશે અને તે એ કે તેમાં નિષ્ણાત થયેલ વિધવા સાધનહીન હોય તે તે ઓછામાં ઓછું ઘરમાં રહીને ઉદરનિર્વાહ જેટલું રળી શકે. ગૃહ ઉદ્યોગની
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૮ સુ
ખાખતા પાર વગરની છે. મેાાં તૈયાર કરે કે કેનવાસ ઉપર ભરતકામ કરે, સારી કાર ભરતકામમાં કરે તે કાઇ પણ વિધવા પેાતાના નિર્વાહ જરૂર કરી શકે. એ ગૃહઉદ્યોગનું લિસ્ટ આપવાની જરૂર નથી. જાપાનમાં પ્રત્યેક સ્ત્રી ઘેર રહીને માટી રકમ પેદા કરે છે. આ ઉદ્યોગકાર્ય માં મીજી કરામત એ છે કે શક્તિને અવકાશ મળતાં નવરાશ રહેશે નહિ એટલે ક’કાસકુથલીને નાશ થઈ જશે અને ચાર મળે ચેટલા ત્યાં ભાંગે એક એ એટલા’ એ આખી કહેવત અસત્ય થઈ જશે.
૨૧૯
ભવિષ્યનું કાર્ય ક્ષેત્ર
આવી રીતે સેવાના અને ઉદ્યોગના ક્ષેત્રે ખુલ્લાં કરવાને પિરણામે વિધવાના આખા પ્રશ્ન સહેલે કરી નાખવામાં આવશે. અત્યારે અવકાશને માગ આપવાના વાંધાને કારણે સ્ત્રીજાતિ અધમ દશામાં સરી પડી છે. તેને માટે સેવામા` ઘણા વિશાળ છે. પરિવતન કાળમાં સ્ત્રીએએ જે અજબ ધૈય સેવાભાવ અને ત્યાગભાવ બતાવ્યા છે તેથી તેમનું ભવિષ્યનું ક્ષેત્ર નિર્માણ થઈ ચૂક્યું છે અને ત્યાં માનભરેલી રીતે તેએ જીવન સફળ કરી શકે અથવા નિરાધાર સ્થિતિમાં તેના ઉપર આધાર રાખી શકે એવી સ્થિતિ નવયુગની સ્ત્રીઓ જ ઊભી કરશે અને તે માગશે તેવા સંયાગામાં પુરુષવર્ગ તેમને સલાહ સહાય અને સહકાર આપશે.
આશ્રમે એવી વ્યવસ્થા કરશે કે સ્ત્રીઓએ તૈયાર કરેલ વસ્તુ તે સંસ્થા જ વેચાતી લઈ લે. વળી મેાટા માટા હાથઉદ્યોગના સ્ટેારા સ્ત્રીએ જ કાઢશે અને ચલાવશે. રોકડ નાણે વ્યાપારી ચલાવશે અને વેચવાનું કા સ્ત્રીએ વધારે અસરકારક રીતે કરી શકશે તે તો તેણે પશ્ચિમની દુનિયામાં સામાન્ય રીતે અને હિંદમાં અત્રતત્ર સારી રીતે બતાવી આપ્યું છે.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
નવયુગને જૈન
એ સિવાય સેવાભાવી વિધવાઓ પૈકી અનેક કેળવણીનું કાર્ય કરશે. એમની શિક્ષણ પદ્ધતિ હૃદયને અસર કરનારી જ નીવડે છે. પ્રાથમિક વર્ગોમાં તે સ્ત્રીશિક્ષકે વધારે સુંદર પરિણામ બતાવી રહી છે. એ ઉપરાંત ભાષણો, ગૃહવર્ગો, આરોગ્યવિચારને પ્રચાર આદિ અનેક નાનાં મોટાં ક્ષેત્રો સ્ત્રીઓ માટે ખૂલશે અને તેમાં તેની બચતશક્તિને ઉપયોગ થશે. વિધવાઓને સેવામાર્ગમાં જોડવાથી તેઓને ઉદ્યમે ચડાવવાથી અને તેમને સર્વ સગવડ મળવાથી વિધવાનો પ્રશ્ન અત્યારે જે ગંભીર બની ગયું છે તેવો નવયુગને નહિ લાગે. વિધવાના પ્રશ્નનો નિકાલ સ્ત્રીઓ જ કરી લેશે. નવયુગમાં સ્ત્રીઓ પોતાનું સ્થાન શોધી લેશે, તેમની આવડત અને હૃદયશક્તિને ઉપયોગ કરી એ પુરુષોની પડખે બેસશે અને વિધવાની શક્તિનો ઉપયોગ થવાને રસ્તે તેમને સાંપડ્યો એટલે વિધવાને પ્રશ્ન સ્વતઃ નીકળી જશે અથવા તેના સંબંધમાં ઘણેખરે નિકાલ થઈ જશે.
વિધવા પૈકી જે તપ ત્યાગ કરી શકે તેમ હોય, જેનું ધર્મ તરફ વલણ હોય તેને તે માટે સર્વ સગવડ નવયુગ આપશે. એ ધર્મની તિ બને અને આત્મગુણોને પ્રગતિમાન બનાવી વિશ્વના વિકાસમાં પોતાના વિકાસ સાથે લાભ આપે તે માટે અનેક સગવડે નવયુગ યોજશે. ધર્મ માર્ગમાં સ્ત્રીઓ ઘણું ઉપયોગી કાર્ય કરી બતાવશે અને જનતાના હાર્દિક ગુણો ખીલવવામાં અગ્રગણ્ય ભાગ લેશે.
મહાન પરિવર્તનની આશા જનતાને સ્ત્રી જાતિ તરફની વલણમાં મટે ફેરફાર થઈ જશે. સ્ત્રીઓ પદવી પામશે, કેળવાયલી થશે, પિતાની જવાબદારી સમજનારી થશે એટલે સમાજમાં પિતાનું સ્થાન માગી જ લેશે.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
પ્રકરણ ૧૮ મું
૨૨૧
પુરુષવર્ગનું વલણ આથી મોટું પરિવર્તન પામશે. સ્ત્રીસંબંધી પ્રશ્નમાં એ બન્નેના હકકો અને જવાબદારીઓ વિચારતો થઈ જશે. વિધવાઓને અપશુકન કરનાર કે ભારભૂત માનવાને બદલે એને એ સતીત્વનું આદર્શ, આર્યભાવનાનું જીવંત સ્વરૂપ, મહાકલ્યાણી, મહાત્યાગી અને વંદન કરવા યોગ્ય માનશે. આર્ય ભાવનાના એ ઉચ્ચ આદર્શને જૈન જનતા કદી નિર્ભસ્મશે નહિ, ઉપેક્ષશે નહિ, વિસારી મૂકશે નહિ. દાંપત્ય ભાવનાનું જે વિશાળ સ્વરૂપ આર્ય દેશમાં ચીતરાયું છે તે અન્યત્ર અપ્રાપ્ય છે. એ આદર્શનું પર્યવસાન વિધવાજીવન છે. એને પોષાક સાદે રહેશે પણ એની સેવાભાવના એને વિશાળ આકાશમાં ઉડ્ડયન કરાવશે.
નવયુગ સંકીર્ણ થઈ ગયેલા વિધવાના પ્રશ્નને ઘણી સુકરતાથી ઉકેલશે. સ્ત્રી કીર્તિને વેગ ક્ષેત્રો તૈયાર થયા પછી વિધવાને પ્રશ્ન આકરો રહેશે નહિ. આર્ય લોહીમાં જે તપ અને ત્યાગ ઉતર્યા છે, જૈન હૃદયમાં જે અહિંસા અને સંયમ ઉતર્યા છે તે વિધવાને સ્થિર રાખશે. છતાં કઈ બાળવિધવા હશે અથવા કોઈ પોતાની જાત ઉપર અંકુશ રાખવા જેટલું સૌહાર્દ બતાવી શકે તેવી નહિ હોય તે તેને કુકર્મ કરી ગર્ભપાત કરાવવાને બદલે એને પરણી જતી અટકાવવામાં આવશે નહિ. આવા કેસે બહુ ઓછા બનશે. સમાજ ફરજિયાત વૈધવ્યની વાત ચાલુ રાખશે નહિ. એ આદર્શ ઉચ્ચ રાખશે, પણ છૂટાછવાયા કેસમાં કોઈ પરણવા માગશે તે તેને અપરિહાર્ય આપત્તિ ગણી તેના તરફ પરાક્ષુખ રહેશે. આવી રીતે ફરજિયાત વૈધવ્યને સિદ્ધાંત છોડી દેવા છતાં આર્ય આદર્શને નબળો ન પડવા દઈ અને જૈન ત્યાગનાં દ્વાર ખુલ્લાં કરી તદ્દન અકથ્ય સહેલાઈથી વિધવાને પ્રશ્ન સમાજને જરા પણ નીચે ઉતાર્યા વગર નવયુગ ઉકેલશે. એની નજરમાં બાળહત્યા ગર્ભપાત અને એકાંતમાં અનિષ્ટ કુકર્મ વધારે મહત્વનાં
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
રરર
નવયુગને જૈન
લાગશે અને એને બદલે ટૅગ કરીને દેખાવ જાળવવામાં એ આખા સમાજને નુકસાન માનશે. આવા કેસો એટલા ઓછા બનશે કે એનું પ્રમાણ નહિવત આવશે. વિધવાવિવાહને પ્રતિબંધ કર્યા વગર લગભગ ઈષ્ટ પરિણામ નવયુગ લાવી શકશે અને તેની સાથે પંચેન્દ્રિય જીવઘાત અને એકાંતમાં ગુપ્ત વિષયસેવનથી થતાં નિકાચિત કર્મબંધનના પ્રસંગેને પણ એ દૂર કરી શકશે.
આ વિધવાવિવાહના પ્રજને વર્તમાન યુગમાં ભારે ચર્ચા ઉત્પન્ન કરી છે તેથી નવયુગ એ સંબંધમાં સ્પષ્ટ મત ઉચ્ચારશે. એ આદર્શ આર્ય ભાવનાને જ રાખશે, છતાં એ દલીલ કરશે કે જેમ સતી થવાની રીતિ બંધ કરવાથી આર્ય ભાવનાને લેપ થયે નથી, તેમજ અતિ નાની વયવાળી અક્ષતની લગભગ સ્થિતિની બાળા અથવા ગૃહ માંડવા પહેલાં ગૃહ ઊપાડી મૂકેલ અપૂર્ણ મનોરથા જેનું વલણ ત્યાગ સેવામાર્ગે ન જઈ શકે તેવું હોય તે એકાંતમાં કુકર્મ કરી મહા તીવ્ર કર્મબંધ કરે તેને બદલે લગ્નગ્રંથીથી એક પતિ સાથે જોડાય તેમાં તેના પૂરતા ભાવનાને આદર્શ જરા નરમ પડે છે ખરે, પણ બે આપત્તિમાંથી ઓછી આપત્તિ વહોરવાને એ એક જ માર્ગ છે. આ નિર્ણયમાં નવયુગ એક મત જ રહેશે, પણ તે અપવાદને સ્વીકાર આપત્તિધર્મ તરીકે જ કરશે.
વિધવાવિવાહના પ્રસંગો અટકાવવા માટે બાળલ અને વૃદ્ધલગ્ન અટકાવવામાં આવશે એ વાત ઉપર થઈ ગઈ છે. એવા જ કેટલા રિવાજે આ સામાજિક પ્રશ્ન સાથે સંકળાયેલા છે તેના નિર્ણયને અંગે વિધવાવિવાહને પ્રશ્ન મોટા પાયા ઉપર ઉપસ્થિત તે નહિ જ થાય. એ પ્રશ્ન પણ આ ચર્ચામાં ઘણાખરા છૂટાછવાયા ચર્ચાઈ જશે.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૮ સુ
२२३
કન્યાવિક્રય
છેલ્લાં સા ખસે વર્ષથી આ ભયંકર રિવાજ દેશમાં પેસી ગયા છે. પ્રથમ બાળલગ્ન કેટલાંક ઐતિહાસિક કારણે દાખલ થયા, પછી ઘરડાંઓને પણ પરણવા ઇચ્છા થઈ. ત્યાં દીકરીને ગાય સાથે સરખાવવાની પ્રથા વધતી ચાલી. પછી એને મનુષ્ય ન ગણતાં એક વસ્તુ તરીકે ગણવાની રીતિ દાખલ થઇ. પછી એ વેચવાની વસ્તુ ગણાણી. પછી લીલામમાં એને માટે જે વધારે રકમ આપે તેને આપવાની—વેચવાની રીતિ દાખલ થઈ. સમાજના ધાત થાય છે ત્યારે કાંઇ હિસાબ રહેતા નથી. જે માબાપે। કષ્ટ વેઠીને દીકરીને ઉછેરે તેને એક વેચવાની ચીજ ગણે, વય આવડત કે શક્તિને ખ્યાલ ન કરતાં મડાં સાથે પણ ગાંઠે આંધતાં લજવાય નહિ અને દીકરીને આપવાના બદલામાં સેકડા હજારા રૂપિયા લે અને તેના દ્વારા પોતાને વસીલા વધારવા ચાહે એ તા નૈસર્ગિક પાતની પરાકાષ્ટા કહેવાય.
આ રિવાજ પ્રથમ વિવાહખતે અંગે શરૂ થયા. અસલ ઠીક ઠીક કે કહેવાતા ખાનદાનને અમુક વરા જમણવાર્તા કરવાં જ પડે, એ ખર્ચીને પહેાંચી વળવા સાધારણ રકમ લેવાથી વાત શરૂ થઈ. પછી વિવેકના સથા નાશ થયેા. તેર વર્ષની કુમળી આળાને પાંસઠ વર્ષના મરણને કાંઠે બેઠેલા પાંચમી વાર પરણનારને આપવાના સેંકડા દાખલા અન્યા. આ સમાં માબાપની અને ખાસ કરીને આપની સ્વાર્થવૃત્તિ અને સમાજના આગેવાન પટેલિયાની અધમ નીતિ જ કારણભૂત છે. માબાપ સારા ગૃહસ્થ સાથે સગપણ થતાં પેાતાના અનેક સ્વાર્થ સાધવા લલચાય અને આ રીતે દીકરીની દોરવણી થવા માંડી.
કન્યાની દૃષ્ટિથી કગ્નિ સવાલ વિચારાયા નથી, મૂર્ખ, અલણુ, પોતાના નિર્ધાહ પણ ન કરી શકનાર, કદરૂપા, નિસ્તેજ માણસા
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
નવયુગના જૈન
કાઈ પાસેથી પૈસા મેળવી દેવું કરી દીકરીના બાપને રકમ આપી દીકરીને લઈ આવવા લાગ્યા અને આવાં અધમ કજોડાંને પરિણામે વિધવાવિવાહના પ્રસંગેા વધી પડ્યા. અસમાન પતિ પત્નીથી સંસાર ખારા ધવા બન્યા. નૃવસને પરિણામે ઉગતી યુવતીની મનકામના પૂર્ણ ન થઈ અને સમાજના સીતમનેા ભાગ થઈ પડેલી એ અબળાને કાઈ આશા ન રહ્યો.
આ કન્યાવિક્રયના અનેક ભયંકર પરિણામ આવ્યાં છે. એથી સમાજમાં ગૃહજીવન, દાંપત્ય, આદર્શ પ્રેમ—એનું નામ ઊડી જવા લાગ્યું છે અને તે ઉપરાંત વિચારધારામાં વિવેક સભ્યતા વાત્સલ્યનાં ઝરણાં સુકાઈ જવા માંડ્યાં. કલ્પના કરતાં ન મેસે તેવી વાત છે, પણ સત્ય વાત છે કે વર્ષો સુધી દીકરીને એક વિક્રયની ચીજ ગણવામાં આવી છે.
નવયુગ એક સપાટે કન્યાવિક્રયને અટકાવી દેશે. એને એ ફાજદારી ગુને ગણાવવા માટે પણ પ્રયત્ન કરશે, અને નવયુગમાં કન્યા એટલી આગળ વધેલી સુશિક્ષિત અને પેાતાનું સ્થાન સમજનારી થશે કે એ પિતા સામે ઊભી રહી પાતાના લગ્નની વાતા કરશે. આવા સંયોગામાં કન્યાવિક્રયને સ્થાન રહેવાનું નથી એ કહેવાની ભાગ્યે જ જરૂર હાય. જ્ઞાતિ નહિવત્ થઈ જતાં મોટી ઉમરે લગ્ન કરવાના રિવાજ દાખલ થતાં અને કન્યાની સંમતિ વગર લગ્ન સંબંધ કરી શકાય નહિ એ નિયમને સ્વીકાર થતાં કન્યાવિક્રયા જશે, પણ તેના આડકતરા પરિણામ તરીકે વિધવાવિવાહના પ્રસંગે પણ ઉત્તરાત્તર આછા જ થઈ જશે, નવયુગ સ્ત્રીવર્ગમાંની કાઈને વસ્તુ ’—વેચવાની ચીજ તરીકે ગણવાનું પાપ કે ગણવાની ધૃષ્ટતા કરશે નહિ, કરી શકશે નહિ અને કરવાના પ્રસંગ જ્ઞાનયુગને પ્રતાપે અને સ્ત્રીસમાજની ચાળવણીને પરિણામે અને લેકસમાજના અભિપ્રાયને પરિણામે મેળવી પણ શકશે નહિ.
"
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૮ મું
૨૨૫
વરવિય કન્યાવિક્રયના જેવો જ એક વિચિત્ર રિવાજ વરવિક્રયને છે. આ શબ્દ અપરિચિત જણાશે. મોટા શહેરના ધનવાન પિતાને કુળવાન માની કન્યા લેવાના સ્વીકારવાના બદલામાં “પૂરત'ની મોટી રકમ લેતા આવ્યા છે. આ પણ એક જાતનું સાટું છે. એમાં પણ દુર્ભાગ્ય વરનું સાટું નહિ, પણ કન્યાનું જ સારું છે. મેટા શેઠિયાને છોકરો હોય તો તેને ત્યાં અનેક કન્યાનાં માબાપ સગપણ કરવાની દરખાસ્ત મોકલે. આમાં પૂરતની રકમ અગત્યની ગણાય. જે વધારે રકમ આપે તેને ત્યાં સોદો પતે. કન્યા કરતાં ભવિષ્યને પતિ બે ત્રણ વરસ ના હોય તે પણ ચાલે. અને એ સોદામાં જે કન્યાને ભવ કાઢવાનું છે તેનો અવાજ સરખે પણ નહિ. આ વરવિક્રય શબ્દ એક રીતે તદ્દન ખોટો છે. એમાં પણ કન્યાનો જ વિક્રય થાય છે, માત્ર એમાં રકમ લેવાને બદલે દેવાની હેય છે, પણ એના બીજા સર્વ પરિણામો તે એક સરખા જ હોય છે. કન્યા વેચવાની વસ્તુ ન હોઈ નવયુગમાં આ રીતે કન્યા લેવા માટે રકમ સ્વીકારવાની આખી પ્રથાને પણ ઉપરને કારણે નાશ થશે.
વરકન્યા પસંદગી અમુક કન્યાનાં લગ્ન કેની સાથે કરવી તેનો નિર્ણય મુસલમાની સમય પછી માબાપ કરવા લાગ્યા. કન્યાને અમુક પરિસ્થિતિને અંગે નાનપણમાં પરણાવી દેવાનું યોગ્ય ધારવામાં આવ્યું અને બે ત્રણ યુગ જતાં એ ઐતિહાસિક કારણે થયેલે રિવાજ વજલેપ થઈ ગયો.
આ કાર્યમાં માતાને તે નામનું જ પૂછાતું. પિતા એ કાર્ય કરે તેમાં ક્વચિત લાભ પણ થતા. પિતાના નિર્ણયમાં જે કંઈ
૧૫
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
નવયુગને જૈન
જાતનો ધન, લાગવગ કે બીજો કોઈ સ્વાર્થ ન હોય તે કઈ કઈ લગ્ન સુખકર પણ થઈ જતું. પણ પરણનાર સ્ત્રીપુરુષને પૂછવું એ તે ધીમે ધીમે તદ્દન ઉડી ગયું. પ્રાચીનકાળના સ્વયંવરે ઉડી ગયા, પ્રાચીનકાળની કઈ કઈ કથામાં આવતી દીકરીની ઈચ્છા જાણવાની વાત ચાલી ગઈ અને પછી તે ઘાડિયામાં વેવીશાળ સંબંધ થવા માંડ્યા, અને કઈ કઈ સ્થાને તો પેટમાં છોકરા છોકરી હોય ત્યાં સંબંધે થવા માંડ્યા. દાંપત્યને સ્થાને લગ્ન એ એક જાતને વ્યવહાર થઈ પડ્યો અને માબાપને હા લેવાનું, પિતાની સમૃદ્ધિ બતાવવાનું અને વ્યવહાર વધારવાનું સાધન થઈ પડયું. જે પ્રજામાં લગ્નને સંસ્કાર ગણવામાં આવે, જ્યાં દાંપત્યના ઉચ્ચ ખ્યાલ હોય, જ્યાં એકપત્નીત્વ અને સતીત્વના આદર્શ હોય ત્યાં લગ્નની આખી સંસ્થા આટલી હદ સુધી કેમ ઉતરી ગઈ હશે તે કલ્પવું નવયુગને ભારે પડશે. ડાં ઈતિહાસનાં કારણે, બાકી અવ્યવસ્થિત માનસિક દશા, અગ્રેસરની શેઠાઈ કરવાની લોલુપતા અને કઈ પણ પ્રશ્ન ઉપર સળંગ વિચાર કરવાની અશક્તિ, બિનઆવડત અને ચાલી આવતી પ્રથાને હેતુને અભાવે પણ વળગી રહેવાની ચીવટને કારણે કે ગમે તે કારણે આખી લગ્નની સંસ્થામાં ભારે અવ્યવસ્થા ચાલી.
નવયુગ આ સર્વ ઘડભાંજમાં ઉતરવાનું માંડી વાળશે. તે નીચેની રીતે કામ લેશે.
લગ્નની હકીકત મનુષ્યના આખા જીવનને પ્રશ્ન છે. એમાં પરણનાર પતિ પત્નીને જ લાગેવળગે છે. એમને સલાહ ગમે તે આપી શકે, પણ એને નિર્ણય સ્ત્રીપુરુષ જ કરી શકે. વય, અભ્યાસ, યોગ્યતા, સ્વભાવ, રસ, વલણ અને બીજા માનસિક અને હાર્દિક અનેક સવાલો એમાં એવી રીતે ગૂંચવાઈ જાય છે કે એકને માટે બીજે નિર્ણય કરનાર પાલવે નહિ. એના મિત્રો, માબાપ કે
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
===
=
પ્રકરણ ૧૮મું
રર૭
બીજા અન્ય વડિલે સલાહ આપી શકે, પણ છેવટને નિર્ણય તે પરણનાર-જીવનભરને માટે જોડાનાર જ કરે.
નવયુગના આ નિર્ણયથી ઘણાં સુધારા સ્વતઃ જ થઈ જશે. પછી દીકરીને ગાયની ઉપમા આપવાનું નહિ રહે. એને જ્યાં દરે ત્યાં તે જાય એ આ સિદ્ધાંત ઉડી જશે, બાળલગ્નનો તે પ્રશ્ન જ નહિ રહે. નિર્ણય કરવા 5 વય, અનુભવ, અભ્યાસ અને આવડત વિના લગ્ન થઈ શકે જ નહિ. વૃદ્ધ વિવાહનો પ્રશ્ન પણ નહિ રહે. કન્યાવિક્રય કે વરવિક્રયને સવાલ નહિ રહે. પછી તે પ્રેમલગ્ન થતાં પતિપત્ની વચ્ચે ગાંઠ એવી મજબૂત થશે કે વિધવાવિવાહને પ્રશ્ન પણ લગભગ નાશ પામી જશે. કેઈ અસાધારણ સંગેમાં તાજી પરણેલ યુવતીને એવો પ્રસંગ કદાચ આવશે તો સમાજ એના તરફ દયાની નજરે જોશે. બાકી સાચું દાંપત્ય જામશે. કજોડાં દૂર થઈ જશે. ગુણ, અભ્યાસ અને વયની ગૂંચવણ નીકળી જશે. દીકરી જન્મે ત્યારથી માબાપને એક જાતની ચિંતા રહ્યા કરે છે તે વાત દૂર થઈ જશે અને જે ગૃહસ્થજીવન અત્યારે કંકાસ, કલેશ અને ઉકળાટ કરનાર થઈ પડેલ છે તેને બદલે ઘણા મોટા ટકાના પ્રમાણમાં સાચું આદર્શ ગૃહસ્થજીવન ઠામ ઠામ મળી આવશે. લગ્નના પ્રશ્ન ઉપર જ્ઞાતિઓમાં ઝઘડા થાય છે તે વાત પૂર્વના ઈતિહાસની જ થઈ જશે. સલીનો પ્રશ્ન આખો ખલાસ થઈ જશે અને સમાજ શાન્તિના શ્વાસ લે તેવા સારા દિવસો સાંપડશે.
વેવિશાળ લગ્નને પ્રશ્ન સામાજિક પ્રસંગમાં હાથ ધર્યો તો તેને લગતા એક બે નાના પ્રશ્નોનો નવયુગ કેવો નિર્ણય કરશે તે પણ અત્રે જ વિચારી લઈએ. વેવિશાળને કેટલીક જગ્યાએ “વિવાહ” કહેવામાં
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
આવે છે. કેટલીક જગાએ લગ્નને વિવાહ કહેવામાં આવે છે. સ્પષ્ટતા ખાતર આ ઉલ્લેખમાં લગ્ન અને વેવિશાળ શબ્દપ્રયાગ કર્યો છે. વેવિશાળ એટલે પિતા નિણૅય કરે તેની સાથે લગ્નસંબંધ કરવાને જાહેર નિણૅય. એમાં જ્ઞાતિને સંબંધ નોંધ કરવા પૂરતા આવે છે. એ વાગ્માન છે, ભવિષ્યમાં લગ્ન કરવાના નિર્ણય છે. પ્રચલિત રીતિ પ્રમાણે એમાં વરકન્યાને પૂછવામાં આવતું નથી. એ ઉપરાંત અસલ તેા ઘણી નાની વયે ધેાડિયામાં બાળકી પોઢેલાં હાય ત્યારે આ સંબંધના નિય કરી નાંખવામાં આવતા હતા.
૨૨૮
આ વેવિશાળની પ્રથાથી ધણું નુકસાન થતું હતું. બાળવયથી લગ્ન થતાં સુધીમાં શરીરસ્થિતિ કેવી રહેશે તેનું અચેાક્કસપણું, શીળી, આરી આદિથી થતી ધાતક શારીરિક વિડંબનાએ, અભ્યાસ અને આવડત વરકન્યાના કેવાં થશે તેને વિકલ્પ અને વિકાસની તરતમતાને કારણે અનેક જાતની ગૂંચવણ થતી હતી; છતાં ઉંઘતા વરને ચેાંટિયાભરી માંયરામાં બેસાડી તેના ગળામાં ધુંસરી નાંખવામાં આવતી હતી. લગ્ન ધુંસરી તુલ્ય જ થઈ ગયાં હતાં. એમાં વરકન્યાના હૃદયમિલન કરતાં માબાપની કહેવાતેા હાવા લેવાની વૃત્તિ, પેાતાનું ગૌરવ બતાવવાને પ્રસંગ અને અવ્યવસ્થિત વિચારણાને સ્થાન મળતાં હતાં.
બાળપણના વેવિશાળથી થયેલ અનિષ્ટ સંબંધેાના પાર વગરના દાખલા નોંધાયલા છે. વેવિશાળથી એક પણ પ્રકારને લાભ જણાતા નથી. અભણ અથવા અક્ષરજ્ઞાનવાળા યુગમાં તે નભી ગયાં હાય, પણ પસંદગી લગ્ન, પ્રેમલગ્ન અને દાંપત્ય યેાગ સમજનાર જ્ઞાનયુગમાં વેવિશાળને સ્થાન જ નથી. જ્યાં માબાપના હાથમાંથી લગ્ન સંબંધ કરવાની આખી વાત જ ઉડી જતી હૈાય ત્યાં વેવિશાળના સવાલ જ અશકય છે.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૮મું
૨૨૯
વેવિશાળને કારણે કન્યાવિક્યને મોટે અવકાશ મળતો હતો. એમાં પાછા ગેટા પણ વળતા હતા. એનાથી સહેલીને પ્રશ્ન પણ ઘણીવાર ઊભો થતો હતો. સેવેલીને પ્રશ્ન આ પ્રમાણે છે :
એક કન્યાનું વેવિશાળ અમુકની સાથે થયું હોય, પછી તેનો નાતને ત્યાં નોંધ થયે હેય, આગળ જતાં વરને ય જે વ્યાધિ થતાં, અસાધ્ય રોગ થતાં એ કન્યા પતિના પિતાની પરવાનગી વગર અન્યને આપવાના કાર્યને “સલી ગઈ” એમ કહેવામાં આવતું હતું. આ સવેલી આપનાર પિતા કે વડિલોને જ્ઞાતિ નાતબહાર મૂકે, ન્યાતમાં પાર વગરના ઝઘડા થાય અને પાર વગરની ગૂંચવણો થાય.
આ ઉપરાંત કન્યાવિક્રય કરવાવાળા પિતા કે વડિલ વધારે લાલચ મળતાં દીકરીને દૂર દેશ કે બુદ્ધા સાથે પરણાવી સ્વાર્થ ખાતર મડાને મીંઢળ બંધાવે. આ સર્વથી અનેક તકરારે, ગૂંચવણ, કલેશ, ચર્ચા અને બખેડાને જન્મ મળતો હતો.
અને વેવિશાળથી કોઈ પ્રકારનો લાભ છે નહિ. આખી સંસ્થા બિનજરૂરી છે. એનાથી કંઈ પણ કાર્ય સિદ્ધ થતું નથી, એનાથી કોઈ જાતને લાભ થતું નથી. પૂર્વકાળને એક જૂને સિદ્ધાંત ચાલ્યો આવે છે કે “વરની મૂકી કન્યા જાય, પણ કન્યાને મૂકે વર ન જાય.” આ નિર્ણય સત્તાશાળી પુરુષોએ જ કર્યો હશે. જે સમયમાં કન્યાને વેચવાની ચીજ ગણવામાં આવતી અને જ્યારે તેને ગાયની ઉપમા અપાતી ત્યારે એના હક્ક માટે ચિંતા કરનાર કેશુ? સ્ત્રીઓ નાતજાતના મેળાવડામાં આવતી નહતી, એના પુરુષ જેટલા જ હક્ક છે, હોવા જોઈએ—એવી કલ્પના પણ નહોતી ત્યારે આવા જ સૂત્રો અનાદિ સત્ય સિદ્ધાંત તરીકે જન્મ પ્રસરે અને મૂળ ઘાલે એમાં નવાઈ જેવું નથી.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
નવયુગનો જૈન
કારણે અને એવે સપાટે આખી
આ રીતે વેવિશાળની સંસ્થાથી કાઇ જાતના લાભ ન હોવાને કારણે, એમાં સ્ત્રીસન્માનને મહા હાનિ થતી હાવાને વીમેા કરવાનું કાંઈ કારણ ન હોવાથી નવયુગ એક વેવિશાળની સંસ્થાને રદ કરી નાખશે. યોગ્ય ઉંમરના યુવાન સ્ત્રીપુરુષ પરસ્પરના રવભાવ ગુણ આવડતના અભ્યાસ કરી જે નિર્ણય કરે તેના પછી ઘેાડા વખતમાં લગ્ન થશે, પણ ન્યાતામાં કલહ કરાવનાર કન્યાના હક્કને વીસારનાર વેવિશાળ જેવી સંસ્થાને નવયુગમાં સ્થાન નહિ રહે.
આ સ્થળે જ્ઞાતિનું અસ્તિત્વ અને તેની સત્તાનું નાસ્તિત આદિ અનેક સવાલા અગાઉ નવયુગની નજરે ચર્ચાઇ ગયા છે તેને અત્ર ગોટાળા ન કરવા. જ્ઞાતિ ઉડી જ જશે.. અહીં જે વિચારણા કરી છે તે વર્તમાન યુગની નજરે છે એ ધ્યાનમાં રાખવું. એની સાથે એટલું પણ ધ્યાનમાં રાખવું કે અત્યારે પરિવર્તન યુગ ચાલે છે, પ્રાચીન યુગ પૂરા થઈ ગયા છે અને નવયુગ ક્યારે ખેસશે તે આ ઉલ્લેખના પૃષ્ટામાંથી શોધી કાઢવાનું છે. એ સ્ત્રી
સ્ત્રી—કન્યાની પરવશતાની પરાકાષ્ટા એ પ્રસંગે દેખાઈ આવે છે. એક એના વૈધવ્યમાં અને બીજી એના ઉપર શાક્ય ઢાકી મેસાડીને એને જીવતાં મરેલી પ્રાયઃ કરવામાં, વૈધવ્યમાં પ્રાચીન યુગ કવિધિના દોષ કાઢતા, પણ એક સ્ત્રીની હયાતીમાં બીજી સ્ત્રીને કરવી એના બચાવ કેવી રીતે કરી શકે તે નવયુગને ગળે કાઈ રીતે ઉતરે તેવી બિના નથી. એને સ્ત્રીઓની અજ્ઞાન દશાને પૂરતો લાભ તેમાં લેવાયેલા લાગશે. સંતતિ ન થાય તે માટે ખીજી સ્ત્રી કરવી એ તે। તદ્દન વાહિયાત વાત લાગશે. દીકરાએ સ્વગે પહાંચાડે એ સિદ્ધાંત જૈન ધર્મને માન્ય નથી. એ
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૮ મું
૨૩૧
શ્રાદ્ધ પિતૃતર્પણમાં માને નહિ. એ પિતાનાં કર્મને સારે કે ખરાબ વિપાક ભેગવવો પડે એવો સિદ્ધાંત માન્ય કરનાર દર્શન હેઇને કેઈની દરમ્યાનગીરી (એજન્સી) કે પછવાડેથી મોકલાયેલી તર્પણામાં માનતા નથી. છોકરાઓ છોકરાનાં કર્મ ભોગવે છે, પિતૃઓ પિતાનાં કર્મ ભોગવી રહ્યા છે તેમાં સંતતિ હોય કે ન હેય એ પ્રશ્નને અવકાશ જ નથી.
નવયુગ તે એક બાજુ વિધવાની પરાધીન દશા, દુઃખ, દરદ, અગવડો અને માનસિક વ્યાધિઓ, વેદનાઓ, હીસ્ટીરીઆ અને ખાવા જેટલી રકમ આપવા–અપાવવાના અખાડા જેશે અને બીજી બાજુ ન્યાય કરવા બેઠેલાને દાવો કરનારા એક વાર પરણે, બે વાર પરણે, ત્રણ વાર, ચાર વાર, પાંચ વાર અને છ વાર પરણે, યુવાન પણ પરણે અને વૃદ્ધ ડોસા ખડખડ બોરડી મરણને કાંઠે બેઠેલા ઉધરસ ખાતાં ખાતાં પણ પરણે એ બે કેસોને સામસામા રજુ કરશે. પુરુષ ન્યાયાસનના માલેક-જ્ઞાતિના પટેલ, મેટી પાઘડીવાળા શેઠીઆએ અનેક વાર પરણે અને સ્ત્રીને ફરજીઆત વૈધવ્ય અને છતાં તેને નાતરીતના દાગીના પણ ન મળે, તેને રહેવા ઘર નહિ, ખાવા સગવડ નહિ અને તેનાં પગલાં અનિષ્ટ મનાય – આ અન્યાય ધરતી કયાં સુધી સહન કરશે? એણે કેમ સહન કર્યો? – આવા સવાલ પૂછશે.
તેઓ વૈધવ્યમાં ઉચ્ચ આર્ય આદર્શ જોશે, પણ તે સાથે એમ માગશે કે સ્ત્રી અને પુરુષ સમાન છે. પુરુષ અને સ્ત્રીના હક્કો સરખા છે. માત્ર જીવનવ્યવહારમાં બનેનાં કાર્યક્ષેત્રો જૂદાં છે, પણ બન્ને મળીને એક આખું અંગ પરિપૂર્ણ થાય છે. અર્ધગના શબ્દને એજ ભાવ અસલ હતે. સ્ત્રી એ અધું અંગ છે. બન્ને પચાસ પચાસ દેકડાના માલીક છે. એકની ગણના
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
નવયુગને જૈન
એકથી શરૂ કરી પચાસ સુધી કરવાની છે તે બીજાની એકાવનથી શરૂ કરી સ સુધી પહોંચવાનું છે. બન્ને મળીને એક–અખંડસંપૂર્ણ થાય છે. નંબર એકથી પચાસ સુધીના કડાનાં કાર્યો ભલે જૂદાં હોય, પણ એ પચાસ ન હોય તો એકાવનથી સંખ્યા શરૂ જ થતી નથી.
તે સામાન્ય બુદ્ધિથી અર્ધા અંગને એક પતિવ્રત રાખવાનું દુરસ્ત ધાર્યું તે ઘણું યોગ્ય છે, આદર્શમય છે, વંઘ છે, ત્યાગ જીવનને પુષ્ટ કરનાર છે, સંસાર ધુસરીના વહન કરનારને બરાબર ભાગ પાડી આપનાર છે. તે જેમ સંસારનો ભાર ઉપાડનાર એક બળદ આખી જીંદગી સુધી એ ધુરાને છેડે નહિ અને કદાચ બાજુને બળદ ન હતો થઈ જાય તો તેની ખાતર ઝુરી તેનું સ્મરણ કરે, તેમ બીજા બળદને માથે પણ તેવી જ ફરજ હેવી ઘટે. એક પતિવ્રત સામે એક પત્નીવ્રત એ તે સહજ પ્રાપ્ય નિયમ છે. આ દલીલનો જવાબ પ્રાચીન યુગ શો આપશે તે નવયુગ કલ્પી શકે તેવું નથી. જે સાધ્ય આદર્શ આર્યત્વ વગેરે ઉચ્ચ ભા સ્ત્રીને લાગતા હોય તો તે જ દલીલે પુરુષને કેમ ન લાગે અને તેજ પ્રકન પુરુષની બાજુએથી ચર્ચામાં આદર્શ ઉપર પાણી કેમ ફેરવવામાં આવે છે તે નવયુગની સમજમાં ઉતરશે નહિ. વિધવાને જીવનભર બ્રહ્મચર્ય ફરજીઆત તે જ હોઈ શકે કે જે પુરુષ એકપત્નિવ્રત જીવનભર પાળવા અને સ્ત્રીને અભાવે બ્રહ્મચારી રહેવા કબૂલ થતો હોય છે. એ સિવાય કરેલ એકતરફી નિર્ણયમાં નવયુગ અન્યાય અને સ્ત્રીઓની પરવશ દશાને ગેરલાભ લેવાયેલો જ જોશે. આર્ય આદર્શ રાખવો હોય તે નવયુગને ના નથી, એમાં અનેક સગવડે છે, પણ રામ સીતાને જંગલમાં મોકલ્યા પછી બીજી પરણ્યા નહોતા એ ખરો આર્ય આદર્શ છે.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૮ મું
૨૩૩
પણ એ સર્વ બાબત ઉપરાંત એક સ્ત્રીની હયાતીમાં બીજી સ્ત્રીને પરણવાની બાબતને તે કોઈ પણ રીતે બચાવ થઈ શકે તેમ નથી. એમાં મદારીઓએ સ્ત્રીઓને રમકડાં જ ગણેલ છે. એમાં ન્યાયાસનના સ્થાનને દુરૂપયોગ કરીને ન્યાયાધીશ તરીકે ચાલુ રહેવાને માટે પુરુષોએ પિતાને સ્વતઃ અયોગ્ય જાહેર કરેલ છે અને એને કઈ પણ રીતે બચાવ ન થઈ શકે એવું ગંભીર પાતક આજ સુધી ચાલવા દીધું છે.
સ્ત્રીને છોકરા નથી થતાં એ તે દલીલનું હાસ્ય જ છે. એક ખેતરમાં પાક ન થાય તેમાં જમીનનો જ દોષ હોય એમ સમજવાનું કારણ નથી. આ સંબંધમાં વધારે દલીલ કરવા જેવી નથી. એ અર્થ વગરની દલીલ છે. એની સાથે જે ખેડૂતને ખેતરને પાક કરતાં આવડતું ન હોય તેની જમીન ખુંચવી લઈ બીજા લાયક ખેડૂતને આપવાને ઠરાવ સામેલ હોત તે એ દલીલનું સાર્થક્ય નવયુગને જરા પણ લાગત, પણ માત્ર ભૂમિ જ ઉપર છે એમ ધારી લેવામાં માત્ર ગેરવ્યાજબી જુલમનું જ તત્ત્વ દેખાઈ આવે છે.
પુરુષને અસાધ્ય રોગ હોય, પરણવાના દિવસથી એ વિષમ જ્વરમાં સબડતો હોય, એને સારાં પુસ્તકમાં જેનાં નામ લખવાં પણ અનુચિત ગણાય એવા રોગ હોય, છતાં તેનું સૌભાગ્ય અખંડ અને તે ગમે તેટલી વાર પરણે અને સ્ત્રીને કઈ પ્રકારની છૂટ નહિ, વિચારવાનું સ્થાન નહિ, દિલાસાની ઘડી નહિ અને ભેગોગે સામાની અશક્તિ કે ગુપ્ત રોગોથી સંતતિ ન થાય તો તેના ઉપર શોક્યનું સાલ આવી પડવાની ચાલુ ચિંતામાં રહેવું પડે. એ સ્થિતિ ભયંકર, એકતરફી અને અન્યાયી છે એમ નવયુગની નજરમાં લાગશે. અને નવયુગમાં તે સ્ત્રીઓ બહાર આવી પિતાના સ્થાનનો નિર્ણય
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
નવયુગને જૈન
કરાવશે તે વખતે એના ઉપર સદીઓથી વીતેલાં વીતકના જવાબ આપવા પડશે. એ જવાબ નવયુગ લેશે. આર્યત્વને ફાંકે રાખનાર અને સ્ત્રી પાસે આર્ય આદર્શ બરાબર પળાવવામાં પ્રવીણ પુરુષે ત્રણ અને ચાર ચાર સ્ત્રીઓ સુધી એકીસાથે કરવાની હદે પણ પહોંચી ગયા છે. તેઓને મનુષ્યસ્વભાવ શું છે તેનો ખ્યાલ નહિ, તેઓને કુમળી બાળાના દિલમાં શી શી ઘટનાઓ થતી હશે તેને માટે એક નાનકડે ખૂણો પણ નહિ – નહિ તે આ વાત આર્ય આદર્શમાં સંભવી શકે? અને જૂની કથાઓ વાંચે તે તેમાં ક્ષત્રિય તે સ્ત્રીઓ પરણવાને ધંધે જ લઈ બેઠેલા જણાશે. એમાં આર્ય આદર્શને સ્થાન ક્યાં કહ્યું? સાઠ હજાર ને બેતેર હજાર સ્ત્રીઓ એક પુરુષ પરણી શકે એના જીવનનું–ત્રીની મને વેદનાનું શું થતું હશે તેનો કદિ પુરુષે ખ્યાલ કર્યો નથી
આ ભયંકર અન્યાય સામે ઘણું લખી શકાય તેવું છે. મયણાસુંદરી જેવી સાધ્વી સ્ત્રી શ્રીપાળને વિદાય આપતાં શાં વચન કહે છે તે વિચારે “પ્રાણનાથ ! પરદેશમાં આપને અનેક સ્ત્રીઓ સાંપડશે, પણ રખે ને મને વીસરી જતા. આદર્શ સતીને આવું બોલવું પડે એ ઓછી દિલગીરીની વાત છે? નવયુગની છોકરીઓ ખૂણે બેસી રડવાની વાત નહિ રવીકારે. એ આર્ય આદર્શને પુરુષ પાસે પળાવવાનો આગ્રહ કરશે. તમે એકપત્નીવ્રન કબૂલ રાખે તે અમારે એપતિવ્રત કબૂલ છે, નહિ તે પ્રેમ, સંયમ અને ઈરછા પર બનેને છોડી દો. ઘણું હકીકત લખતાં લેખ લાંબે થઈ જાય. નવયુગ કોઈ પણ જાતના અપવાદને રવીકાર કર્યો વગર એક સ્ત્રીની હયાતીમાં બીજી સ્ત્રીને ન પરણવાને પાકે નિશ્ચય કરશે અને તે નિયમને ભંગ કરનારને ફોજદારી કેટેમાં ઘસડાવું પડે એ પાશ્ચાત્ય દેશ જેવો અહીં પણ કાયદો કરાવશે.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૮ મું
૨૩૫
લગ્નના ઉપરના સર્વ પેટા વિષયે સંબંધમાં મહાસભાપરિષદ વિચારણા કરી માર્ગદર્શન કરાવશે અને મહાસભાના નિર્ણય નવયુગને–સમસ્ત જૈન સમાજને માન્ય થશે.
- જમણવાર લગ્નના પ્રશ્નની સાથે જમણવારને સવાલ ગાઢ સંબંધ ધરાવે છે. સામાજિક પ્રશ્નોનો વિચાર ચાલે છે ત્યારે જમણવારની વાત કરી નાખીએ. પ્રથમ લગ્નને અંગે વિવેક વગરને વધારે પડતું ખર્ચ થાય છે અને લગ્નની ગંભીરતામાં વધારો કરવાને બદલે નાટક ફારસનું રૂપ લે છે તે નવયુગ ચર્ચા દ્વારા અટકાવી દેશે. જમણવારને અંગે તેને બહુ વિચારે થશે. તમે કઈ જમણવારમાં ગયા છે? અંતરંગને પૂછજો. ત્યાં આપણે માણસની જેમ જમીએ છીએ? ત્યાં જે રીતનું વર્તન થાય છે તે જૈનને યોગ્ય થાય છે?
ખાનાર માને છે કે લૂંટાઈ જશે માટે ખાઈ નાખે, ખવરાવનાર પિતાની કલ્પનામાં માનેલી આબરૂના વિચારમાં રહે છે. એને થાય છે કે આ લૂંટનારા મારી ટીકા કર્યા વગર ઘેર જાય તે સારું.
ખાનારને ખાતાં આવડતું નથી, પંગતે બેસતાં આવડતું નથી, ઉઠીને દેખાદેડ કરવામાં સભ્યતા રહેતી નથી, ઉચ્છિષ્ટ (એઠું) મૂકવામાં ધર્મને લોપ દેખાતું નથી, બેસવાની જગ્યા કેટલી ગલીચ છે તેને ખ્યાલ નથી, આરોગ્યને એક નિયમ જળવાતું નથી, વરસાદ હોય તો ઉભડક બેસવામાં વાંધો નથી, એક થાળીમાં ચાર પાંચ સાથે જમે એની અડચણ નથી, વાતાવરણમાં શાંતિ નથી. અવ્યવસ્થિત હકારા, ખાનારની લપાલપ, પીરસનારાના ઘાંટા અને પાંચસોને નેંતર્યા હોય ત્યાં એક હજાર આવી શકે એવી સમાજની
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
નવયુગને જૈન
+ ૧૪, ૧૫
વ્યવસ્થા અને ગૃહસ્થાઈ! અને જૈનના તે અભંગ કાર હોય એવો પડારો!
આ સર્વને પરિણામે જૈનો સાથે કેટલાયે તે ભોજન વ્યવહાર બંધ કર્યો છે. એ સવાલ અપ્રસ્તુત છે. એના ગર્ભમાં તે બીજાં કારણે છે અને ટીકા કરનારનાં જમણો પણ બહુ સારાં કે આદર્શમય તે નથી જ. નવયુગ તે વસ્તુસ્થિતિ જોશે અને તેમાં અજૈન તત્ત્વ દેખાશે તેને દૂર કરશે.
પ્રથમ તો નિરર્થક જમણે ઓછાં કરશે. લગ્ન પ્રસંગે સ્થિતિ અનુરૂપ જમણ કરશે. જેટલાને નોતરવા હશે તેટલા જ આવશે. તેમને આમંત્રણ પત્રિકા મેકલાશે. તેમને માટે પૂરતી રસોઈ થાળ અને પીરસવામાં શુદ્ધ પાત્રો તૈયાર રાખશે. જમનાર નિરાંતે આનંદથી જમશે. યોગ્ય સુગંધી વાતાવરણ બનાવશે. જમાડનાર જમાડીને રાજી થશે. જમનાર વિવેકપૂર્વક જમશે. એઠાંના ઢગલા નહિ થશે. ખાવાનું ઉચ્ચ પ્રતિનું થશે. અનિમંત્રિત સજજને અંદર આવી શકશે નહિ. જમી ઊઠ્યા પછી એઠાના ઠા કે પાણીના રેલા ચાલશે નહિ. ટૂંકામાં આરોગ્ય–તંદુરસ્તી જળવાય, વાતાવરણ શુદ્ધ થાય અને પરસ્પર ધર્મનેહ, બંધુભાવ પ્રીતિ વધે તેવાં જરૂરી પણ સુંદર જમણો થશે. રાષ્ટ્રની સ્થિતિ પિતાની આર્થિક પરિસ્થિતિ અને વસ્તુનું ઔચિત્ય વિચારી વિવેક પૂર્વક જમણવાર થશે અને ખાસ કરીને અત્યારે જંગલીપણું જે પ્રકારનાં જમણવારમાં જોવામાં આવે છે તેવાં જમણનો તિરસ્કાર કરવામાં આવશે અને તેને એકદમ બંધ કરવામાં આવશે.
મોટા શહેરમાં નવકારશી અથવા સંઘજમણ કોઈએ જોયા હોય તે સ્વમાન સમજનાર ત્યાં ભાગ લેવા ઈચ્છા કરે નહિ એવું નવયુગને લાગશે. આઠસે માણસ બેસી શકે તેવા સ્થાનમાં ત્રણ
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૮મું
૨૩૭.
હજારને બેસવાનું હોય છે. બેસવાની જગ્યા કચરાપુંજાથી ભરેલી હોય છે. અવ્યવસ્થાનો, અવાજ, બગાડનો હિસાબ નથી. એ જમણવારથી કઈ ભાવના પિવાય છે તે સમજવું નવયુગને મુશ્કેલ પડશે. આવાં જમણ નવયુગ બંધ કરશે. એ જમણવાર કરશે તે આદર્શ યુક્ત જ કરશે.
સ્વામીવાત્સલ્ય જેને કહેવામાં આવે છે તેમાં જમનાર કે જમાડનારને ધમબંધુભાવ જાગી શકે એવી પરિસ્થિતિ જ રહી શકે તેમ નથી. જમણવારને બદલે જમણધાડ થઈ પડી છે અને વિવેકને બદલે ગાંડપણ દેખાય છે. આવો અભિપ્રાય નવયુગ અત્યારનાં કહેવાતા સ્વામીવલ માટે આપશે.
એ સર્વને એ ઉચ્છેદી નહિ નાખે, પણ સુધારશે. તદ્દન જૂદા જ પાયા ઉપર મૂકી દેશે અને ધર્મવાત્સલ્ય વધે તેવા પ્રેરક પિષક અને આનંદપ્રદ જમણવારને બનાવી દેશે. આ સર્વેમાં ખર્ચ કરતાં વિવેકની જરૂર છે, બેટા દેખાવ કરતાં આવડતની જરૂર છે, અને ખાસ સંખ્યા કરતાં વાતાવરણની વિશુદ્ધતાની જરૂર છે. એ સર્વ વ્યવસ્થાને પરિણામે લભ્ય થઈ શકે છે અને તે નવયુગ કરી બતાવશે. એ સંબંધમાં સંસ્કૃતિવાળી પ્રજાઓ અને કામો કેવી સગવડથી જમણ કરે છે તેને અભ્યાસ કરી તે ઓછી સંખ્યાને પણ પૂર્ણ આદરથી પ્રેમથી વ્યવસ્થાથી જમણની જરૂર દેખાશે ત્યારે આપશે.
આ જમણવારને આ સવાલ ધાર્મિક પરિસ્થિતિમાં પણ જાય છે અને વ્યાવહારિક પરિસ્થિતિમાં પણ આવે છે. વર્તમાન પરિસ્થિતિ એક દિવસ પણ ચલાવી લેવા યોગ્ય નથી. જે ધર્મ પંચેદ્રિય અસંસી જીવની ઉત્પત્તિ બતાવે, જે અસંખ્ય લાળીઆ છવ ઉપજતાં બતાવે, જે શૌચ ધર્મને અગ્રપદ આપે, જે
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
નવયુગને જૈન
પ્રત્યેક કાર્યમાં વિવેકને અગ્રપદ આપે તેના અનુયાયીઓ બાર આની જમણને ભાગ ગટરમાં નાખે અને ટોપલે ટોપલા ભરી એકજુડને વિચાર પણ ન કરે એ સ્થિતિ કેમ થઈ હશે અને કેમ ચલાવી લેવામાં આવી હશે તેનો ખ્યાલ કરીને નવયુગ વગર ગભરાટે મહાન ફેરફાર કરી નાખશે. આ સમસ્ત કાર્ય સમાજને અંગે કરવાનું હેઈ સાંસારિક અથવા વ્યાવહારિક રીતરિવાજની સુધારણાના વિષયને અંગે મહાસભાનું સારું ધ્યાન ખેંચશે. આ બાબતમાં ફેરફાર અને જરૂરી સુધારા કરાવવામાં નવયુગને બહુ પરિશ્રમ પણ કરે નહિ પડે. એને માટે આરોગ્ય સુઘડતા સ્વચ્છતા સમજનાર નવયુગ આખા સમાજને તુરત વિચારવંત અને અમલ કરનાર કરી શકશે.
લગ્નવય નવયુગમાં આ બાબત અનેક આકાર લેશે. બાળલગ્ન સદંતર બંધ થશે. કન્યાના લગ્નની વય શરૂઆતમાં પંદર વર્ષની ઠરાવવામાં આવશે, પણ નવયુગના સંકીર્ણ જીવનમાં તે વય વધારીને અઢારથી વીશ સુધી લઈ જવામાં આવશે. પુરુષની વય શરૂઆતમાં અઢારની કરી વીશ વર્ષ મુકરર કરી તરતમાં બાવીશ સુધી લઈ જવામાં આવશે. આ તે ઓછામાં ઓછી વયની વાત થઈ.
વૃદ્ધલગ્ન તદ્દન બંધ કરવામાં આવશે. ચાળીસ વર્ષ પછી કોઈ લગ્ન ન કરી શકે એવો નિયમ કરવામાં આવશે.
વિધવાવિવાહને પ્રસંગ મોટે ભાગે નહિ જ આવે. કારણો ઉપર જણાવ્યાં છે. કેઈ નાની વયની પરણ્યા છતાં ન પરણ્યા જેવી સ્ત્રીના સંબંધમાં એવી આપત્તિ ઊભી થશે તો ઉપરની વય ધ્યાનમાં રાખીને જ લગ્ન કરવાની બાબત સમાજ આંખ આડા કાન કરશે.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૮સુ
૩૯
ત્રીશ વર્ષથી વધારે વયની કાઈ પણ વિધવા પરણશે નહિ. આખી જિંદગી સેવા કરનાર સ્ત્રીએ કુમારી રહી શકશે.
કન્યાવિક્રય કાઈ પણ આકારમાં થઈ શકશે નહિ. લગ્નખર્ચ ઘટાડવામાં આવશે. આપવા લેવાની રીતભાતમાં યાગ્ય સુધારા કરવામાં આવશે.
વિધવા માટે સગવડા
લગ્નનુ પ્રકરણ પૂરું કરતાં વિધવાઓને માટે નવયુગ કેવી સગવડ કરશે તેને ખાલી નાનિર્દેશ કરીએ. વિગતા વિચાર કરતાં પ્રાપ્ત થઈ જશે.
લગ્ન કરતી વખતે પતિને પૂરતી રકમના વીમે ઉતરાવવામાં આવશે. એને માટે ભરવી પડતી રકમ માટે વ્યવસ્થા પ્રથમથી કરવામાં આવશે. એ જિંદગીના વીમાની પાલિસિ સ્ત્રીના નામ પર લગ્ન પહેલાં ફેરવી આપવામાં આવશે. ન્યાત રીતે ધરેણું અથવા વરણું અમુક કરવું જ પડે તે રિવાજને બદલે જિંદગીને વીમેા વિધવાનું ભરણુપેાષણ ચાલે તેટલું વ્યાજ આવે તેટલી રકમના ઉતરાવવા જ પડે એમ ઠરાવવામાં આવશે.
વિધવા માટે આશ્રમેા ઉઘાડવામાં આવશે. ત્યાં તેમને સેવાના અનેક માર્ગો ઉઘાડી આપવામાં આવશે. તેનુ તેઓને ખાસ શિક્ષણ યાગ્ય શિક્ષિકાઓ દ્વારા આપવામાં આવશે.
સ્ત્રીઓને સારુ ઉદ્યોગમા ખુલ્લાં કરી તેમાં દરેક સ્ત્રી પોતાને ગુજારે કરી શકે તેટલા ઉદ્યોગ ધેરખેઠાં કરી શકે એવું સફળ ઉદ્યોગનું જ્ઞાન આપવામાં આવશે.
ત્યાગને મહિમા સાધ્વીએ તેમને ગાઈ બતાવશે. આદર્શોજીવન વિષયકષાયની મંદતામાં છે તે તેમને સમજાવવામાં આવશે.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
વિષયા ભાગવવાથી તૃપ્તિ થતી નથી પણ સંયમમાં તૃપ્તિ છે એ વાત બહુ મ`ભેદક રીતે શાંતિથી, સમજાવટથી ગળે ઉતારવામાં આવશે. મનુષ્યભવની દુર્લભતા, સેવાની વિશિષ્ટતા, પરોપકારની આદેયતા અને ધસારામાં ચળકાટતાનું લાક્ષણિક ચિત્ર એવી સફાઈથી રજૂ કરવામાં આવશે કે સ્ત્રીએ હાંશથી-પ્રેમથી આદર્શને વળગી રહી જીવન સફળ કરશે.
૨૪૦
મોટા ફેરફાર વિધવા તરફ સમાજની ભાવનાના ફેરફારનેા થશે. અત્યારે એને તિરસ્કૃતા, નિંદ્યા અને સાસરાપિયરમાંથી ધરબાર વગરની અપશુકનિયાળ માનવામાં આવે છે તેને બદલે એને સેવિકા, બ્રહ્મચારી, ધર્માંની વિમળજ્યેાતિ, આ આદર્શની ઉચ્ચ ભૂમિકા માનવામાં આવશે. એની પાસે તિલક કરાવવામાં અહેાભાગ્ય માનવામાં આવશે, એને હાથે અપાયલી વિજયમાળા ખરેખરી વિજયવાહિની ગણાશે. શુભ પ્રસંગે એને અત્યારે દૂર રાખવામાં આવે છે તેને બદલે તેને હાજર રહેવા આગ્રહપૂર્વક વિજ્ઞપ્તિ અને આમ ત્રણ થશે. એનાં સાદાઈ, સેવાભાવના, બ્રહ્મચર્ય, વન અને સ્ત્રીવર્ગના મેાખરા ઉપર મૂકશે અને એ સાંસારિક, રાજકીય નૈતિક તેમજ ધાર્મિક બાબતમાં ખૂબ પ્રગતિ કરશે.
અને
જૈન વિધિ પ્રમાણે લગ્ન
અત્ર લગ્નના વિષય પૂરા થાય છે. પ્રસંગેાપાત એક બાબત અહીં લગ્નને અંગે કહી નાંખવા જેવી છે. જૈન વિધિ પ્રમાણે લગ્ન થશે. એના હેતુ મુખ્ય એક છે. પરણનાર દંપતીને ધર્મભાવના ખરાબર રહેવા માટે એક લક્ષ્ય રાખવાની જરૂર સ્વીકારવામાં આવશે. જૈન આગમેામાં માત્ર સન્યાસ જ પેાગ્યેા છે અને ગૃહસ્થધર્મની વાત જ નથી એ ભ્રમણા દૂર કરવાની જરૂર માનવામાં આવશે. યતિધમ જેટલું મહત્ત્વ ખીજે નંબરે ગૃહસ્થ
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૮ મું
૨૪૧
ધર્મને છે અને એ સર્વ ઉપયોગી ક્ષેત્રને પિષક હોઈ એનું
સ્થાન ગૃહસ્થપણાના ઉમરા પર આવતાં પહેલું પગથિયે ખાસ લાક્ષણિક રીતે મન પર લાવવું ઘટે એ વાત ધ્યાનમાં રાખી જૈન વિધિ અનુસાર લગ્નસંસ્કાર કરવાનો નિર્ણય કરવામાં આવશે.
આમાં એક કામિક થવાની ભાવના નહિ રહે, અને આદર્શ બરાબર ધ્યાનમાં રાખવાની જરૂરને અંગે ભેદ વધે તે પ્રકારે નહિ, પણ સાપેક્ષ દષ્ટિએ એ નિર્ણય કરવામાં આવશે. વિધિનું બરાબર શેધન કરવામાં આવશે અને તે કરાવનાર ખાસ તૈયાર કરવામાં આવશે. “ભવતુ’નું ભવસ્તુ કરી દે તેવા કે અર્થ સમજવા જેટલી શક્તિ વગરના અભણના હાથમાં એ વાત રાખવામાં નહિ આવે. ધર્મભાવના વધે અને ગૃહસ્થાશ્રમના દ્વારના પ્રવેશ વખતે નિર્મળ સાધ્યનું વિસ્મરણ ન થાય એવી રચનાત્મક રીતે એ નિર્ણયનો અમલ કરવામાં આવશે અને તેની અસર ઘણી સુંદર થશે. એ વિધિની ગંભીરતા અને લોકપ્રિય બનાવશે અને બહુ જૂજ વખતમાં એ વિધિ સાર્વત્રિક થઈ જશે.
છૂટાછેડા લગ્નને પ્રશ્ન આટોપતાં છૂટાછેડાને પ્રશ્ન વિચારવાને છેવટે રહે છે. લગ્ન સંબંધ નવયુગમાં જે આકાર લેશે તેમાં છૂટાછેડાને સ્થાન નહિ રહે. પસંદગીથી લગ્ન થાય, યોગ્ય વયે લગ્ન થાય, વરકન્યાની સંમતિપૂર્વક લગ્ન થાય એટલે છૂટાછેડાને એમાં અવકાશ રહેતો નથી. છૂટાછેડાને પ્રશ્ન પતિની હયાતીમાં તેને છોડી દેવા અને અન્યત્ર પરણવાને અંગે ઊભે થાય છે.
અન્ય કામમાં એ પ્રશ્ન ઉઠે છે ત્યાં ઘાતકી વર્તણુક, જનાકારી (પરસ્ત્રીસંગ) અથવા સ્ત્રીત્યાગને કારણે ઉઠે છે.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
------
--
-
૨૪ર
નવયુગને જૈન
આપણે એની બારીકીમાં નહિ ઉતરીએ. છૂટાછેડા મેળવવાના પણ બે પ્રકાર છે: એકને કાયદેસર છૂટકારે અને બીજાને છૂટાછેડા કહે છે. કાયદેસર છૂટકારામાં અન્યને પરણવાની પરવાનગી મળતી નથી. છૂટાછેડામાં પરણવાની રજા છે.
લગ્નને જૈન આદર્શ ગૃહસ્થધર્મ ચલાવવાનું છે. એની ભાવનામાં વિશ્વાનંદને મુખ્ય સ્થાન ન જ મળે. સાથે ઉપરના નિયમે સમાજમાં થઈ જાય અને એક સ્ત્રીની હયાતીમાં બીજી સ્ત્રીને પરણવાની બાબત ગુહા સમાન અથવા ગુન્હો ગણવામાં આવે અને પ્રેમલગ્ન સમાજમાં ઘર કરે એટલે પછી છૂટાછેડાને કે જુદા પડવાને પ્રશ્ન આવતો નથી. એ પ્રસંગ તે માત્ર સ્વભાવભેદમાં આવે. પણ પસંદગીથી સમજીને લગ્ન થતાં એ પ્રશ્નને પણ અવકાશ રહેતો નથી. પ્રેમલગ્ન અને છૂટાછેડાને દેખીતે વિરોધ છે. પાશ્ચાત્ય દેશોમાં સ્વભાવ ભિન્નતાને લઈને છૂટાછેડાના પ્રસંગે આવે છે. મૂળ કારણે વાહિયાત હોય છે. પછી તે પર રચના કરવામાં આવે છે. આખી આર્ય લગ્નભાવના તદ્દન જુદા ધોરણ પર જ રચાયેલી છે. ત્યાં લગ્ન સગવડ ખાતર થતાં નથી, પણ એને ધાર્મિક સંસ્કારનું રૂપ અપાય છે. આ ભાવના વિશેષ બળવત્તર થતી જશે. આ સંબંધમાં પશ્ચિમનું અનુકરણ જૈન નવયુગ નહિ કરે.
રશિયામાં તો અત્યારે લગ્નની સંસ્થા જ લગભગ નાશ પાકતી જાય છે. ત્યાં દેહસંબંધ અવ્યવસ્થિત દશાએ પહોંચી ચૂકહે છે. આપણું ભાવના તદ્દન જુદી છે, આપણે સમાજવાદ પ્રખર, પૂર્વકાળને અને અતિ સુદઢ છે. લગ્નની સંસ્થામાં જે અનિષ્ટ તત્ત્વ દાખલ થઈ ગયાં હતાં તે દૂર થઈ જતાં છૂટાછેડાને સ્થાન નહિ રહે. નહિ મળે.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૮મું
२४३
નવયુગમાં કઈ વધારે પડતા વિચાર બતાવનાર સ્ત્રીઓની સમાનતાના વિચારે બતાવતાં છૂટાછેડાની વાત કરે છે, પણ તે સર્વ લગ્નને અંગે ઘૂસી ગયેલાં અનિષ્ટ તો તરફ અરુચિનું પરિણામ છે. એ તો દૂર થતાં છૂટાછેડાનું નામ કે સ્થાન નહિ રહે. અસ્પષ્ટ વિચારણામાં પાડાની પીડાએ પખાલીને ડામ દેવા જેવી વાત થાય છે, પણ બરાબર પૃથક્કરણ કરી વિવેક સાથે વિચાર કરતાં છૂટાછેડાની વાત નવયુગ રદ કરશે.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૯ મું સામાજિક (ચાલુ)
રડવાફૂટવાનો રિવાજ સામાજિક પ્રશ્ન વિચારતાં રડવાફૂટવાને પ્રશ્ન બહુ મુંઝવણ કરાવનારે નહિ થાય. પ્રાચીનને ન ગમે તેવા ફેરફાર કેળવણી કરી રહી છે. સ્ત્રીઓને અમર્યાદ રીતે ફૂટવું, હોં વાળવાં, પછાડી ખાવી, ન રડતાં આવડતું હોય તે ગમે તેમ કરી રડવાને દેખાવ કરે–આ રિવાજ તે માત્ર ગુજરાત કાઠિયાવાડમાં જ છે. એ કેમ દાખલ થઈ ગયો હશે તે કલ્પવું મુશ્કેલ છે, પણ એમાં સ્ત્રીઓને માથે જે સંસ્કાર થાય છે તે તે હદ બહારના છે. એણે તે જાણે રડવાને ધંધે જ લીધો હોય એમ ઓળખાણવાળી સ્ત્રીઓ આવે એટલે એને રડવું જ પડે. “પણ નારીને રેવા વિના નથી ભાગ્યમાં બીજું કંઈ.” એક માસ સુધી રાતદિવસ રાગડા તાણવા અને ત્યાર પછી પણ કૂટ્યા કરવું, મનમાં ઉકરાટે હોય કે ન હોય પણ ઠૂંઠો વાળ અને સભ્યતા–મર્યાદા મૂકી જાહેર રસ્તા પર છાતી ખુલ્લી મૂકી ફૂટવું–આ સર્વ પ્રેમ નેહ કે અંદરને વળ નથી બતાવતું, પણ માત્ર એક જાતને વહેવાર થઈ પડ્યો છે.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૯ મું
૨૫
જે પ્રજા રડતા રડતા આવનાર કાણભંગુએને કહી શકે કે શેઠ! ઉઠે, જમવાનો વખત થઈ ગયો છે અને પાંચ મિનિટમાં મિષ્ટાન્ન આરોગી શકે તે વિધવાઓ પાસે રડાવે જ. સ્ત્રીઓને તે દેદે ફૂટવા જઈને એની તાલીમ લેવી પડે અને બરાબર ન રડે તે વૃદ્ધાઓ કહે કે “માણસ મૂઉં છે કે લાકડું ભાંગ્યું છે. જરા હાથ વાળે.” આ વિચિત્રતા તે અભ્યાસ કરવા જેવી છે. રડવાની હકીકતને શિક્ષણનું રૂપ અપાય, બપોરે હો વાળવા જવું એ એક કામ ગણાય અને સામાને મને કમને રડાવવા એ વ્યવહાર ગણાય એ તે સ્ત્રી જાતિની સત્કીર્તિની ઉપર પડદો નાખવા જેવું છે. માત્ર એના “રાજિયા'માં કવિત્વ ઝળકે છે એટલે સાહિત્યનો ભાગ બાદ કરીએ તે આખી પ્રથા સ્ત્રીઓની કમતાકાત પરાધીનતા અને અબળાપણાનું પ્રદર્શન જ છે.
નવયુગ આ આખી પ્રથા ઉપર છીણું મૂકી દેશે. મરણને એ પૂરતું ગંભીર બનાવશે. એમાં દંભ અને ફરજિયાતપણાને સ્થાન ન હોય. સાંસારિક જીવ રાગને વશ થાય તે સમજી શકાય તેવી બાબત છે, પણ એમાં પદ્ધતિસર બેસી, માગે ત્યારે રડવું આવે–એ તો ભારે વિચિત્ર વાત છે. એમાં મરણની ગંભીરતા જળવાતી નથી. એમાં પણ જાણે વ્યવહાર જ ચાલે છે. એ ઉપરાંત સ્ત્રીઓની તંદુરસ્તીને એ કેટલી હાનિ કરે છે એ તો વળી જુદો જ સવાલ છે. આ સર્વ રીતસર રડવાનું, કૂટવાનું, મહીં વાળવાનું એકદમ બંધ થઈ જશે.
પુરુષોના રડવામાં–પોક મૂકવામાં જરા પણ ગંભીરતા નથી. એ પણ એક જાતને વ્યવહાર થઈ પડ્યો છે. એ સર્વ અટકી જશે. મરણ વખતે મરણોગ્ય ગંભીરતા જળવાય, વૈરાગ્યનિર્વેદના વિચારને ઉદ્ભવ મળે એવું વાતાવરણ ઉત્પન્ન કરવામાં
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
નવયુગને જૈન
આવશે. શાંતિમાં કેટલું ગાંભીર્ય છે તેને સાક્ષાત્કાર થશે. પછી સ્મશાનમાં વિલાયત અમેરિકાની વાત નહિ થાય. ત્યાં સંસારની અસ્થિરતા, સ્નેહસંબંધની અસારતા વગેરે ગંભીર ભાષામાં રજૂ થશે અને મરણને યોગ્ય લાક્ષણિક નિરવ શાંતિ પ્રસરશે.
આ આખા ફેરફાર મહાસભા સામાજિક પ્રકનોની ચર્ચામાં કરશે અને એને યોગ્ય પ્રચારકાર્ય કરીને અલ્પ સમયમાં એને અમલ કરી શકશે.
ઉત્તરકાર્ય આ એક સામાજિક ઓટો રિવાજ છે. અસલમાં કોઈ વૃદ્ધ ગૃહસ્થના મરણ વખતે શરૂ થયેલ રિવાજ ધીમે ધીમે કાળક્રમે ફરજિયાત થઈ ગયો છે. કોઈ મરણ પામે એની પછવાડે રહેનાર વારસોએ જમણ કરવું જોઈએ. જમણ એટલે મિષ્ટાન્ન. એમાં વિવેક એટલો બધે ભૂલાઈ ગયું કે ગરીબને માથે પણ એ રિવાજ ફરજ રૂપ થઈ ગયો. લગ્નપ્રસંગ તે ધાર્યો આવે. દીકરાદીકરીના જન્મથી એ ખર્ચ કરવા પહેલાં માબાપને વર્ષો સુધી તૈયારી કરવાની રકમ બચાવાની તક મળે, પણ મરશું તો અણધાર્યું આવે અને “મરણું માતપિતા તણું બે વાતે દુઃખદાઈ; શોક કરાવે સામટે, અને મરતું મારતું જાય –આ સ્થિતિ થઈ પડી.
પછી તે જુવાનજોતના મરણ ઉપર પણ ઘી અને મીઠાઈ ઉડવા લાગી અને ઉત્તરકાર્ય કરવું એ આબરૂનો-નોકનો સવાલ થઈ પડ્યો. પછી ઘરબાર ઘરેણે મૂકીને પણ નાતને તો રાજી રાખવી પડે એવી પ્રથા ચાલી. પછી તે પંદર વીસ દિવસમાં નાતનું “ઋણ” પતાવવું જોઈએ એમ વાત થઈ પડી અને અંતે એ રિવાજ કષ્ટકર માનભંગ કરનાર અને અત્યંત અમર્યાદિત થઈ ગયો. પછી તે “કાંધિયાની કાંધ ધશે નહિ, તે તમારાં મડદાં
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૯ મું
૨૪૭
રખડશે.” એટલી હદ સુધીની અધમ વૃત્તિ બોલવામાં પણ આવી ગઈ. અને વડીલે મોટેરાઓ અને પટેલિયાઓ પ્રત્યેકના મરણ વખતે અતિ ગંભીર ચહેરે ગળપાપડી દાબવાની અને યથાશક્તિ રે કરવાની સલાહ આપવા લાગ્યા; સલાહમાંથી એ ફરજ થઈ અને વાત વધતાં કાંઈ મર્યાદા કે વિવેક ન રહ્યો.
નવયુગ આ આખી પ્રથાને મૂળમાંથી ઉચ્છેદી નાંખી કોઈ પણ આકારમાં કોઈ પણ મરનાર માટે – પછી તે વૃદ્ધ કે યુવાન કે બાળક હોય કે તે સ્ત્રી કે પુરુષ હોય – સર્વને માટે જમણ બંધ કરી દેશે. મરણ વખતે કે મરણને ઉદ્દેશીને મીઠાઈ ઉડે એ વાતને તેમની નજરમાં વદતિ વ્યાઘાત લાગશે. આ બાબતમાં કઈ પ્રકારને અપવાદ કરવામાં આવશે નહિ અને કોઈ એને મન મનાવવા ખાતર ધામિક આકાર આપવા માગશે તે પછી એને એના સાચા આકારમાં ઓળખી એમાં અક્કલમાં ઉતરે તેવો કઈ પણ જાતને રસ્તે કરવામાં આવશે. મરણ નિમિત્તે કોઈ પણ પ્રકારનાં જમણુ નવયુગમાં થઈ શકશે નહિ.
લાજ
રીતરિવાજના પ્રશ્નો પૈકી એક સવાલ સ્ત્રીઓ ઘુમટે તાણે છે એ બાબત છે. એ રિવાજનું મૂળ શું હશે તે સમજાતું નથી. અસલના કોઈ પણ ગ્રંથમાં સ્ત્રીએ લાજ કાઢે કે બુર ઓઢે એવું જોવામાં આવતું નથી. ગૂજરાતી રાસોમાં કવચિત એવો ભાવ આવે છે તે રાસના કર્તાના સમયની છાયા છે. મૂળ સંસ્કૃત પ્રાકૃત ચરિત્રમાં ઘુમટાની વાત આવતી આ લેખકના ધ્યાનમાં નથી. સ્ત્રીઓમાં શરમાળપણું હોય છે, પણ એ જાહેરમાં જાય ત્યારે ઘુમટ કાઢે એવું પૂર્વગ્રંથમાં હોવાનું સ્મરણમાં નથી. જે પ્રજા સ્ત્રી જાતિની સત્કીર્તિમાં માને, જે એને અર્ધગના પદ આપે, જે
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
નવયુગને જૈન
એને મંત્રી અને રંભાનાં પદ આપે તે એના મોં પર બુરખા નાખે કે એને જાહેરમાં આવતાં લાજ કઢાવે તે વાત અશક્ય છે.
શક્ય વાત અનુમાનથી એ બેસે છે કે મુસલમાની વખતમાં કાંઈક અંધ અનુકરણ અને કાંઈ અવ્યવસ્થિત પરિસ્થિતિને તાબે થવાની જરૂરિયાતમાં એનું મૂળ ઘટે. કોઈ પણ રીતે ઘુમટે અને
લાજ” એ બે શબ્દને પર્યાય શબ્દ તરીકે વાપરવા યોગ્ય નથી, ન હોવા જોઈએ. સ્ત્રીઓની તદ્દન પરાધીન દશા બતાવનાર, એને રેલવે સ્ટેશને ઉતરતા બજા–મુદ્દાની કક્ષામાં મૂકનાર અને એને અર્થ વગરની અગવડ કરનાર આ રિવાજ અજ્ઞાન દશામાં નભે ગયો, પણ આ જ્ઞાનયુગમાં એ નાશ પામતે જાય છે. સ્ત્રીઓ સમાજમાં જે કાર્ય કરવા લાગી છે અને તેની જે પ્રગતિ થઈ રહી છે, તેના હકની જે સમાનતા નવશિક્ષણ તેને બતાવતી રહી છે અને નવયુગે તેનાં આવાગમનને જે સત્કાર કર્યો છે તે જોતાં નવયુગમાં આ રિવાજ એક જંગલી સમયના અવશેષ તરીકે ગણાશે. એ ચાલુ રાખવાની પ્રાચીનની ચીવટ તરફ નવયુગ જરા ગમ્મત પણ ઉડાવશે. આ રિવાજ તદ્દન દૂર થઈ જશે. એને માટે ઠરાવે કરવાની કે પ્રચારકાર્ય કરવાની જરૂર પણ નહિ રહે. સ્ત્રીઓ જ પિતાનું સામાજિક સ્થાન સમજી લઈ એ હસવા જેવા રિવાજ ઉપર આઘાત કરશે અને અત્યારે ઘરના માણસને અપરિચિત બનાવનાર, વૃદ્ધોનાં જ્ઞાન અને અનુભવના લાભની આડે આવનાર અને લાજને નામે અનેક અમર્યાદા અને અગવડોને વસાવનાર આ રિવાજ બંધ કરશે.
ભજન કન્યાવહેવાર આ સંબંધી આડકતરી રીતે વિવેચન ઉપર થઈ ગયું છે. કોઈ પણ જૈન જૈન સાથે ભોજન વ્યવહાર કે કન્યાવ્યવહાર કરવામાં
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૯ મું
૨૪૯
કોઈ પણ પ્રકારને ધાર્મિક કે વ્યાવહારિક સંકોચ સ્વીકારશે નહિ. એના સ્વીકારથી થયેલ અગવડ કે લ્હાસનો એ ઇતિહાસ રજૂ કરશે ત્યારે જૈન સમાજની આંખ ઉઘડી જશે. આ સર્વ લગ્નના પ્રકરણમાં બતાવાઈ ગયું છે.
જૈને જૈનેતર સાથે કન્યા અને ભજનવ્યવહાર કરશે કે નહિ તે બાબત આ લેખના વિષયની મર્યાદા બહાર જાય છે. જૈનેતર સુશિક્ષિત કન્યાને જૈન ખુશીથી પરણશે અને તેને જૈન સંસ્કારથી વાસિત કરશે. જે જૈન માલ વગરના કેળવણી વગરના સ્વમાન વગરને આવડત વગરના દક્ષતા વગરના થશે તો જૈન કન્યા અન્ય ધર્મમાં સ્વતઃ જશે. એમાં માબાપની પરવાનગીને પ્રશ્ન નહિ રહે. માબાપનું એ સંબંધમાં બહુ ચાલશે પણ નહિ, અને માબાપ પિતાની ફરજ કેળવણી આપવા પૂરતી જ ગણશે. કેવા શિક્ષણથી જૈનકન્યાએ અન્ય ધર્મમાં જતી અટકશે તેની ચર્ચાની ભાગ્યે જ જરૂર રહે છે, પણ છતાં તેને ઉલ્લેખ કેળવણીના શિર્ષક નીચે આવશે. ભોજન વ્યવહારની બાબતમાં તો અત્યારથી જ જે ચિહ્નો જોવાય છે તે આંખ ઉઘાડીને જોવામાં આવે તે દરવાજા ખુલ્લા થઈ જશે એમ સ્પષ્ટ દેખાય છે. ફક્ત તફાવત માંસ ખાનાર અને અન્નફળ શાક ખાનાર વચ્ચે રહેશે. તેમાં પણ એક ટેબલ પર ચા વગેરે લેવામાં કોઈ પણ જાતિના મનુષ્ય સંબંધી વાંધો નહિ રહે.
આ ભોજન અને કન્યાવ્યવહારનું ક્ષેત્ર જેટલું દાબી રાખવામાં આવ્યું છે તેટલા જ જોરથી સામે ઉછાળા મારશે અને એનું પરિણામ સંખ્યાબળ ઉપર ન થવાને એક જ ઉપાય કેળવણીના પ્રસારમાં રહેશે. નવયુગ આ સંબંધમાં ખૂબ સ્પષ્ટ રીતે કામ લેશે અને તેની ગતિ પણ એટલી ઉતાવળી રહેશે કે આજના પ્રાચીનની
અને પ્રભાવ
છે. તે ઉપાય
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦,
નવયુગને જૈન
સમજણમાં ન ઉતરે તેવા બનાવ બનતા જશે અને ન ધારેલા ટૂંક સમયમાં પ્રાચીનોની નજરે કમાન છટકી જશે.
જન સંખ્યાબળ સામાજિક વિચારણામાં જૈનધર્મના અનુયાયીની સંખ્યા વધારવાની બાબત ખાસ અગત્યનું સ્થાન લેશે. નવયુગ આ પ્રશ્નના સંબંધમાં કેવા વિચારે કરશે તે આગળ ચર્ચાઈ ગયું છે. સમુચ્ચયે સંખ્યાબળ વધારવા કેવાં પગલાં નવયુગ ભરશે તેને નામનિર્દેશ માત્ર કરી આ બાબત પૂરી કરી નાખીએ.
જૈનધર્મ માનનારમાં કન્યાવ્યવહાર અને ભજનવ્યવહારની છૂટ કરવામાં આવશે.
જે જ્ઞાતિઓ કન્યાવ્યવહારની અગવડે જૈન મટી ગઈ છે તેને તેના ઇતિહાસનું પૂર્વસ્મરણ કરાવવામાં આવશે.
જૈન કેમ નથી, પણ ધર્મ છે એ વાત પાકી કરવામાં આવશે.
જૈન તત્ત્વજ્ઞાન ન્યાયના પાયા પર રચાયેલું છે તે બતાવવામાં આવશે.
જૈનને અનેકાંતવાદ અદ્ભુત છે તે પર સુંદર રચના કરવામાં આવશે, જૈનને કર્મને સિદ્ધાંત અત્યંત સુક્ષ્મ અને અન્યત્ર અનવાય છે, એ બને એની વિશિષ્ટતા સાથે રજૂ કસ્વામાં આવશે.
નયવાદ સપ્તભંગી અને નવ તત્વ પર ભારે અજબ રચના કરવામાં આવશે. પ્રત્યેક બાબતને લોકગ્રાહ્ય ભાષામાં વૈજ્ઞાનિક અને તાર્કિક પદ્ધતિએ રજૂ કરવામાં આવશે.
વસ્તુ સ્વરૂપ અકાય પદ્ધતિએ જિનવર રજૂ કરી ગયા છે તે બતાવવામાં આવશે. તેને દુનિયાને બળે બેસાડવામાં આવશે અને તેને પરીક્ષાની કસોટિએ ચઢાવવામાં આવશે.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
પ્રકરણ ૧૯ સુ
આ જ
આખા નીતિવાદ–એથિક્સ સુંદર રીતે રજૂ કરવામાં આવશે સર્વિતિના આદર્શ કાયમ રાખી ગૃહસ્થ ધર્મોને બહલાવવામાં આવશે.
ગુણસ્થાનક્રમારાહ–પ્રગતિનાં પગથિયાં રજૂ કરવામાં આવશે. આઠ દૃષ્ટિના વિસ્તાર પ્રકટ કરવામાં આવશે. જ્ઞાન અને ક્રિયાને સહચાર બતાવવામાં આવશે. જ્ઞાનની મુખ્યતા કરવા સાથે ક્રિયાનું આદેયપણું બતાવવામાં આવશે. અહિંસાના આદર્શથી જગતના મહાન સવાલેને નિય
થતા બતાવવામાં આવશે.
પરિગ્રહપ્રમાણમાં સમાજવાદ સામ્યવાદ અને વર્તમાનકાળના સ` વાદોને અંતિમ નિર્ણય રજૂ કરવામાં આવશે.
અભય, અદ્વેષ અને અખેદની આદ્ય ભૂમિકામાં રહેલા નિયતા મૈત્રીભાવ અને સેવાભાવના રહસ્યા રજૂ કરવામાં આવશે.
વીતરાગભાવ દેવનું આદર્શ ઉત્કૃષ્ટ સ્વરૂપ છે એ અન્ય કાઈ ને ઉતારી પાડ્યા વગર પ્રખર રીતે રજૂ કરવામાં આવશે
આવા આવા અનેક પ્રયત્ના કરી જૈન ધÀા જગતની ગૂંચવણના નિકાલ માટે પ્રચાર કરવામાં આવશે. અનેક જનેાને મેાટી સંખ્યામાં જૈન બનાવવામાં આવશે, અસ્પૃશ્ય વને મ ંદિરમાં સ્થાન આપવામાં આવશે, તેને જૈન બનાવી પ્રભુપૂજનના માર્ગોએ જોડી ભક્તિના આદથી વશ કરવામાં આવશે, વિદ્યાનાને જ્ઞાનમાર્ગ બતાવવામાં આવશે, વૈરાગ્યવાસિતને યાગ—ધ્યાનના મહામાર્ગ બતાવવામાં આવશે અને એ રીતે લાખા મનુષ્યાને અંતરાત્મ દશાએ લઈ આવી જૈન બનાવવામાં આવશે. સમ્યગ્ દર્શન–સમીતની ચાવી દ્વારા શુદ્ધિને મા અજવાળવામાં આવશે અને આખું વાતાવરણ વીતરાગના જયજયકારથી વાસિત કરવામાં આવશે.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૫ર
નવયુગને જૈન
.. * *
*
* *
* *
* * *
*
આ સંબંધી નિયમસર પદ્ધતિસર પગલાં ભરવામાં આવશે અને રાષ્ટ્રભાવનાને પુષ્ટિ આપવા ઉપરાંત આખા વિશ્વની અનેક ગૂંચવણને નિકાલ કરી, હિંસામય વાતાવરણ દૂર કરી, શસ્ત્ર અને વાયુયાનની હરીફાઈ દૂર કરાવી, જગતને શાંતિના પાઠ પઢાવવામાં આવશે અને વિશ્વને વિચારવાતાવરણમાં જૈન બનાવવાના સફળ પ્રયત્ન કરવામાં આવશે. જે વસ્તુ પ્રાચીને અંદર અંદરના કલહમાં વિસરી ગયા હતા તેને અસલ સ્થાને લઈ આવવામાં આવશે અને રત્નચંદ્રસૂરિ અને હેમાચાર્યને જીવનસંદેશાને ફરી વાર જીવતા કરવામાં આવશે. પ્રત્યેક વસ્તીપત્રકમાં જૈન સંખ્યા ઘટતી જાય છે તેને બદલે કૂદકે ને ભૂસકે વધતી જશે અને નામની સંખ્યા કરતાં પણ વિચારમાં અને અંતસ્વરૂપે (સ્પિરિટમાં) જેને મોટી સંખ્યામાં વધતા જ જશે અને જૈન ધર્મના ઘંટા દિગંતમાં વાગતા જશે.
જૈનેના સંખ્યાબળને પ્રશ્ન પ્રત્યેક પરિસ્થિતિમાં આવશે. ધાર્મિકમાં એ પર જરા ચર્ચા કરી છે. આગળ પણ આ જુદા જુદા રૂપમાં આવશે. મહાસભા–પરિષદ આ પ્રશ્નને ઘણું મહત્ત્વ સકારણ આપશે અને તેમ કરવામાં જનતાનાં ભવિષ્ય સુખ સગવડ શાંતિ ઉપર ખાસ નજર રાખશે. એ પ્રશ્નના નિકાલને અંગે કોઈ જાતનું જેર કે જબરદસ્તી કરવામાં નહિ આવે. શાંતિથી પણ મકકમપણે સંખ્યાબળ વધારવાના મુદ્દામ પગલાં સમસ્ત જૈન કેમ સંગઠિત થઈને લેશે.
પંચાયત ફંડ-સાધારણ ભંડોળ સામાજિક પરિસ્થિતિની વિચારણામાં પંચાયત ફંડની જિનાને મુખ્ય સ્થાન છે. ધર્મવિચારણામાં એ વિષય પૃ. ૧૮૩૮૮ માં વિચારાય છે તેથી અત્ર તેનું પુનરાવર્તન કરવાની
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૯ મું
૨૫૩
આવશ્યકતા નથી. માત્ર એને સ્થાનનો નિર્દેશ કરી એ વિચાર તરફ અત્ર ધ્યાન ખેંચી વિરમીએ. નવયુગ આ પંચાયત ફંડને અતિ મહત્ત્વનું સ્થાન આપશે અને એને વધારવા પૂરતો પ્રયત્ન કરશે.
આ ફંડમાંથી સેવાભાવી કાર્યકરને પોષણ મળશે. આજીવન કામ કરનારા હવા ઉપર જીવી શકતા નથી એ નવા યુગના ધ્યાન પર આવશે. જે સમાજ સેવા માગે તે સેવા કરનારને સાદાઈથી પણ ખાવું પીવું અને રહેવું તથા પહેરવું પડે છે અને અખંડ સેવા સાથે આજિવિકા માટે પર ઉપર આધાર રાખવો પડે એ પરસ્પર વિરેાધી વાત છે. પ્રાચીનમાં સેવાભાવી નીકળતા હતા, પણ ત્યાં આજીવન કામ કરનાર બહુ અલ્પ અને ઘણે ભાગે વૃદ્ધ માણસો મળી શકતા. તેઓને આજિવી કાને પ્રશ્ન નહોતે. પિતાનું સાધન તૈયાર કરી કામ કરતા. તે વખતે કામ કરવાનાં ક્ષેત્રે પણ ઘણાં જ ચેડાં હતાં, નવયુગમાં તો પાર વગરનાં ક્ષેત્રે ઉઘડતાં જશે, તેને પહોંચી વળવા સેવાભાવી યુવકની ખાસ જરૂર પડવાની અને સમાજે તેમને નિશ્ચિત કરવા જ પડે. આ સંબંધી આખી વિચારણે જુદા જ પ્રકારની થઈ જશે. સેવાને આધાર સેવા કરનાર પર છે અને સેવા કરનારની એકલીનતા નિશ્ચિતતા પર નિર્ભર રહે છે. પાર વગરનાં પ્રચારકાર્ય અને જનસેવાના વિવિધ ક્ષેત્રોને અંગે આ આખી બાબત ખૂબ વિચારવા યોગ્ય રહેશે.
પ્રાચીને વિચાર આવી જાહેર સેવા કરવાને બદલે લેનારને “ધર્માદા દ્રવ્ય ખાવાના દહાડા આવ્યા” ગણી તેની ટીકા કરવા તરફ હતું. આ વિચારધારા અને નિર્ણય ચાલુ રહે તે સમાજસેવક કદી પ્રાપ્ત થાય જ નહિ. વધારે પડતો બદલો ન લેવો એ સમજી શકાય તેવી બાબત છે, પણ જાહેર દ્રવ્ય અખંડ સેવા કરનારે
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
નવયુગને જૈન
ره تر مرد
به نبیه به قهوه فوريه بيه وه نیه هه یه بیوه ای تی
ન લેવું એ વ્યાખ્યા સેવાના પગ ભાંગી નાખવા બરાબર હોઈ આખી વિચારણા તદ્દન ફેરવાઈ જશે. આવા સેવાના માર્ગો માટે પંચાયત દ્રવ્ય-સાધારણ ભંડોળ ઘણું ઉપયોગી થશે. એને ઉપગ નિર્મિત દ્રવ્ય અલગ કાઢેલ ન હોય ત્યાં થશે.
પંચાયત ફંડ ઠામ ઠામ કરવામાં આવશે અને તેનું કેંદ્ર પણ કરવામાં આવશે. એની મને કરવામાં અને અમલ કરવામાં સારામાં સારાં મગને કાશે અને જૈન કેમનું મુખ્ય કેંદ્ર આ દ્રવ્યસંચય દ્વારા થશે એ કેળવણીની પ્રગતિના સામાજિક અનેક ખાતાઓને ઉપયોગી તત્ત્વ પૂરું પાડશે અને એ દ્વારા અત્યારે જે ભારે ખેટ જણાય છે તે પૂરી પડશે. એ ઉપરાંત પ્રત્યેક કાર્ય માટે ફડે તો થશે, પણ જ્યાં પુરવણની જરૂર પડશે ત્યાં પંચાયત દ્રવ્યને વિશાળ હાથ લંબાવવામાં આવશે. હોસ્પિટલે, માવજત કરનાર મંડળ, સ્ત્રીઉદ્યોગ ખાતાં આદિ અનેકાનેક કાર્યો આ ફંડને પુરવણી તરીકે ઉપયોગ કરશે અને એ રીતે એક સાથે ચારે તરફ જૈન ધર્મને પ્રસાર સ્થીરીકરણ અને દઢીભવન થતું જશે.
પરિષદ નાના મોટા સમસ્ત જૈન કેમને લગતા સામાજિક પ્રશ્ન હાથ ધરશે. પરિષદમાં સર્વ ફરકાઓ અને સર્વ ગુચ્છે હશે. પરિષદનું સ્થાયી સમિતિમંડળ નિરંતર ધર્મોત્કર્ષને સામાજિક દષ્ટિએ વિચાર કર્યા કરશે. પરિત ત્રણ દિવસ મળીને બેસી જાય એમ નહિ બને, એ આખું વર્ષ સ્થાયી સમિતિ દ્વારા કામ કરશે. એ પ્રચારકાર્ય માટે પ્રાંતિક અને સ્થાનિક મંડળ સ્થાપશે અને આખી યોજનાને વ્યવહારૂ બનાવશે. જરા પણ કચવાટ થાય એ પ્રસંગ આવવા દેશે નહિ અને આવશે તે સમજાવટ અને ખુલાસાદ્રારા નિકાલ લાવવામાં આવશે. જ્યાં ધર્મદષ્ટિએ પ્રગતિ કરવાની હોય ત્યાં નવયુગ પિતાની જાતને સમસ્તમાં
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૯ સુ
અંતર્ધાન કરવાની કળા શીખી જશે, સમાજવાદના વાતાવરણમાંથી એ વ્યક્તિત્વને બાદ કરવાનું શિક્ષણ મેળવશે અને બહુમતને માન આપતાં શીખશે. આ રીતે આખા સમાજ આગળ ચાલશે અને પરિષદ નવા નવા પ્રશ્નેા લઇ તે પર પૂર। વિચાર કરી કામને નેતૃત્વ આપશે. આ રીતે સામાજિક પ્રòાની વિચારણા થશે અને વિચારવિનિમયને પરિણામે જરૂર હૈાય ત્યાં તપાસ નિવેદન કમીશન સમિતિ આઢિ નવયુગનાં સાધને દ્વારા પૂરતી માહિતી મેળવી સમાજપ્રગતિના પ્રસંગેા ઉભા કરશે અને તેનેા ભવ્ય અમલ કરશે. પરિષદ અને સમિતિમાં ધનવાન કરતાં વિચાર કરનારને અગ્રસ્થાન મળશે, બહુમતવાદને સાત્રિક સ્વીકાર થશે, પેાતાના અભિપ્રાયતે બહુમત આગળ છેડી દેવાની સરળતા સમાજજીવનને અંગે લેાકેાને આવડી જશે અને સમિતિએમાં નામ ખાતર નામ લખાવવાને બદલે સાચી કરનાર અને નિરંતર હાજર રહેનારને સ્થાન મળશે, અધિકારની જવાબદારી હોદ્દેદારો સમજતા થઈ જશે અને શીઘ્રતાથી ચપળતાથી કામ કરવાની આવડત કામની ધાટીમાં પડતાં સહેજે પ્રાપ્ત થઈ જશે.
કાર્ય કર
સેવા
પ્રત્યેક
૫૫
મિલકત
નવયુગમાં મિલકત (પ્રેાપરટી)ને પ્રશ્ન તદ્દન નવા આકારમાં સામાજિક દૃષ્ટિએ પ્રાપ્ત થશે. સમાજવાદ, સમૂહવાદ, વિશ્વબંધુત્વવાદ આદિ જે નવયુગના સામાજિક વિચારા નવા જ ઉત્પન્ન થયા છે તેની અસર હીંદ ઉપર તુરત આવી પહોંચશે. એના મુખ્ય મુદ્દો એ છે કે મિલકત–ધનની – ઉત્પત્તિ કરનાર મજૂરવર્ગ શ્રમજીવીએ છે, પણ ધનપતિઓએ પેાતાના ધનના બળથી સમાજની વ્યવસ્થા એવા પ્રકારની કરી છે કે એને લઈ તે ખરું
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૫૬
નવયુગને જૈન
નવનીત ધનવાનોના હાથમાં જાય છે, જ્યારે તેને ઉત્પન્ન કરનાર મજૂરને વધારેમાં વધારે બહુ તે સાદું ખાવાનું મળે છે, પણ એ અજ્ઞાનથી આચ્છાદિત રહે છે, એને રહેવાનાં સ્થાને તદ્દન બીસ્માર અને અનાગ્ય હોય છે, એને ઘણા કલાક કામ કરવાનું હોઈ એશઆરામનું સ્વપ્ન પણ આવતું નથી, જ્યારે એની મહેનતને પરિણામે પિસાવાળા ચમન કરે છે, આરામ કરે છે, મોટા મહેલમાં વાસ કરે છે, ભાત ભાતનાં ભોજન આરોગે છે અને એના કપડામાં હરવાફરવામાં અને જીવનના નાદમાં અનેક સગવડ ભગવે છે.
એક મીલમાં કામ કરનાર હજારે મજૂરની દશા અનુભવી હોય તે એના પર પ્રકરણ લખાય. સ્ત્રીઓને પણ દેહનિર્વાહ માટે કામ કરવું પડે છે, એના બાળકને ધવરાવવાનો સમય પણ મળતું નથી અને સૂર્યોદય થાય ત્યાં સુધીમાં તે રાંધી ખાઈને સીસોટી વાગે તે પહેલાં હાજર થવું પડે છે. વળી એ શ્રમજીવી માં પડે ત્યારે એની સંભાળ કરનાર કેઈ નથી, છતાં એને દિલાસો નથી, મરી જાય તો એની પાછળ એના ઘરના માણસોમાંથી કેાઈને આંસુ પાડવાનું નથી અને એને ઉંચે આભ અને નીચે ધરતી છે. એના પરસેવાથી મેળવેલ લક્ષ્મીમાં એને ભાગ નથી, એની વહેંચણીમાં એને અવાજ નથી, એના ઉપભોગમાં એને કાંઈ લેવાદેવા નથી.
આ વાત તે ઘણી લંબાવાય તેમ છે. મતલબ શ્રમજીવી અને ધનવાન વચ્ચેને આ વિચાર માત્ર પુસ્તકમાં રહેનાર નથી, પણ નવયુગમાં તે સખ્ત આકાર ધારણ કરશે. ધનવાનને મિલકત ધરાવવાને બીલકુલ હક્ક નથી એ રીતે ચર્ચા થઈને ન અટકતાં આખા મિલક્તના જુથ–મિલકતની સંસ્થાપર આક્રમણ થશે.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૯મું
૨૫૭
ال جی
و
શ્રમજીવીઓ પોતાના શ્રમથી ઉત્પન્ન કરેલ મિલકત પર પિતાને હક્ક સ્થાપન કરશે. ધનવાનોનું સમાજમાં સ્થાન છે ત્યાંથી તેને તોડી નાખવા પ્રયત્ન થશે અને અત્યારે અવ્યવહારુ અથવા વાહિયાત લાગે તેવા વિચારે ધન મિલ્કત અને સંચયને અંગે થશે. એની વાતે તે ત્રીશ વર્ષથી ચાલવા લાગી છે, પણ એને થોડે ઘણે અમલ યુરોપમાં થવા લાગ્યો છે અને રશિયામાં એ આ પ્રશ્ન એટલી હદ સુધી પહોંચ્યો છે કે ત્યાં ધનસંચય કરવો એ ગુન્હ ગણાય છે. ધનવાન એ સમાજમાં સર્વથી અધમ પંક્તિનો ગણાય છે. આ સર્વ વિચારેને અત્ર સંગ્રહ કરવા જેટલું પણ સ્થળસંકોચથી બને તેમ નથી. આખા યુરેપમાં અને અમેરિકામાં જે ધમસાણ મચી રહ્યું છે તે અન્યત્ર ચીતરવા યોગ્ય છે અને દીર્ઘ નજર કરનારે એને અભ્યાસ કરવાની ખાસ જરૂર છે. એ બાબતનું સાહિત્ય ખૂબ વિસ્તારથી અનેક આકારમાં અન્યત્ર પ્રકટ થતું જાય છે તે વાંચવાની ભલામણ કરી આપણે નવયુગને જૈન એને અંગે શું વલણ લેશે તે પ્રસ્તુત બાબત પર આવી જઈએ.
નવયુગ એ સમાજવાદ આદિ નવા વિચારથી દૂર છટકી શકે તેમ નથી. એ વિચારેનું પ્રાબલ્ય ઘણું વધનાર છે. એ સવાલર્ની નિર્ણય કરતાં નવયુગને નવનેજા પણ ઉતરનાર છે એટલી ઉપોદઘાત સાથે નવયુગનું વલણ એને અંગે વિચારી જઈએ. હકીકત એમ બનતી જાય છે કે એક બાજુએ ગરીબાઈ અનારોગ્ય અને જીવનકલહ ખૂબ વધતા જાય છે અને બારે માસ યંત્રની માફક માણસને સખ્ત મજુરી પેટ ભરવા માટે કરવી પડે છે અને આરામ આરોગ્ય કે મેજને એના જીવનમાં સ્થાન રહેતું નથી, એને રસ તદ્દન સૂકાઈ જાય છે, ત્યારે બીજી બાજુએ મેટી રકમ વધતી જાય છે. કેઈ મહેનત કરનાર પ્રવીણ પિતાના પુત્ર
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૯
નવયુગનો જન
અથવા સાધારણ સ્થિતિવાળા પણ સાહસિક નરેશ એ જ શ્રમજીવીના ભાગે ખીજી ટીચ પર જતા જાય છે. બન્ને વચ્ચેના આંતરા એટલા વધતા જાય છે કે ધણા શેઢા પાતાની ગીરણીમાં કામ કરનાર મજૂરને જોતા નથી, એળખતા નથી, દિલાસા આપી શકતા નથી અને એનામાં પ્રેરણા ઉત્પન્ન થાય તેવી પરિસ્થિતિ નીપજાવી શકતા નથી.
આને પિરણામે અસાધારણ પરિસ્થિતિ ઉત્પન્ન થવાના પૂરતા સંભવ છે. નવયુગને આ પ્રશ્નનેા નિકાલ ખાસ કરવા પડશે. જૈન કામ વ્યાપારી કામ હાવાથી, જૈતાના હાથમાં કેટલીક સત્તા હેવાથી, આવડત હાવાથી અને બીજા અનેક ઐતિહાસિક કારણે જૈનાને આ ‘મિલ્કત 'Öા પ્રશ્ન સર્વથી પહેલા અસર કરશે. મિશનને નામે લાખ રૂપિયા એજન્ટ લઈ જાય અથવા મેાટી યોજનાના ચાલકા અસાધારણ મેટા ના કરે એ વાત નભી શકે એમ નથી, આ વાત આપણી પસંદગીની નથી એ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવું. એની સામે ક-પૂર્વ જન્મના શુભ કમ આદિની દલીલેા કરવી નકામી છે. એ પ્રશ્ન ઉઠવાને જ છે અને આખા દેશમાં ઉઠવાને છે.
નવયુગ એના મુખ્યતયા આ રીતે નિકાલ કરશે. પરિગ્રહપરમાણુ એ જૈનના આદર્શ ગુણુ છે, પાંચ અણુવ્રતમાં પાંચમું વ્રત છે અને એના ધાર્મિક દૃષ્ટિએ રાધ વગેરે લાભ ઉપરાંત આ ભવમાં પણ ધણા ફાયદા છે. નવયુગને તરવરાટ રાકનાર અને શક્તિના અર્થ અને હેતુ વગરના ઉપયાગને અંકુશમાં રાખનાર ઐહિક નજરે આ નિયમન અતિ ઉપયાગી ભાગ ભજવશે. નિયમનને પરિણામે શ્રમજીવી અને માલેકે વચ્ચે પ્રેમભાવ વધશે, શ્રમજીવીઓનાં રહેઠાણા મનુષ્યને રહેવા લાયક થશે, એનાં
આ
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૯ મું
૨૫
બાળકને માટે પિષકગ્રહ (નર્સરી) ગીરણીની સાથે તૈયાર થશે, ત્યાં શિક્ષણની રચના થશે, કામદારોમાં મનુષ્યત્વ પિષે એવા રસયુક્ત પ્રસંગે યોજાશે અને અનેક રીતે શેઠ અને કામ કરનાર વચ્ચે મીઠે સંબંધ જળવાય એવા પ્રસંગે ઉપસ્થિત કરવામાં આવશે.
આ તો ગીરણી કામદારોની વાત થઈ એ જ મિસાલે ખેડૂત અને વ્યાપારી વચ્ચે સંબંધ વધારવા માટે શાહુકારીની આખી રીતભાતમાં મોટો ફેરફાર થશે અને સહકારી મંડળની
જનાને અનુરૂપ વ્યવસ્થા થશે જે વ્યાપારના શિર્ષક નીચે આગળ વિચારવામાં આવશે.
નવયુગ આખું સમાજબંધારણ એવી રીતે ફેરવી નાખશે કે ધનવાન અને શ્રમજીવી વચ્ચે ઘર્ષણના પ્રસંગે દૂર થઈ જશે, એમ કરવામાં પરિગ્રહ પરિમાણ નિયમન ખૂબ અગત્યનો ભાગ ભજવશે.
ઔદ્યોગિક સંસરણમાં આગળ વધેલા દેશની અંદર અત્યારે જે ખરાબી થઈ રહી છે તેને અનુભવ લઈ એ જ વાત હિંદમાં પણ શરૂ થાય એ સ્થિતિ નવયુગ નહિ રહેવા દે. નવયુગની દીર્ધદષ્ટિ આ વિષયમાં બરાબર કામ કરશે. હિંદની સ્થિતિ એવી છે અને ખાસ કરીને જૈનને વ્યવસાય એવા પ્રકારની છે કે જે આ સંબંધમાં ધ્યાન ન આપે તે અનવસ્થા કે અવ્યવસ્થા થતાં ગામડાંઓમાં એ પહેલે ભોગ થઈ પડશે. પણ અગમ બુદ્ધિ વાપરી એ એવા પ્રકારની સ્થિતિ થઈ જાય તેટલી હદે વાતને જવા નહિ દે.
“મિલક્ત” ની વૃદ્ધિમાં જે નિયમન મૂકવામાં નહિ આવે તે બહુ ભયંકર પરિણામ આવશે. અત્યારે જે જાતના વિચારે ફેલાતા
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
નવયુગના જૈન
જાય છે, જે જાતનું વાંચન વિશેષ રસથી વંચાય છે અને જીવનકલહની જે કઠિતા વધતી જાય છે, તેને અંગે ચેતવાના રસ્તા પાંચમા વ્રતમાં જ છે. એ બાબતમાં જે સ્ખલના કરશે તે નવયુગના સમાજમાં ખત્તા ખાશે, સ્થાન ખાઈ ખેસશે અને હાથે કરીને આપત્તિ વહારી લેશે.
ધનની વહેંચણીને અંગે ખીજી અનેક ઘટનાઓ થશે તે વ્યાપારના પ્રકરણમાં વિચારવામાં આવશે.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૦ મું
સામાજિક સંસ્થાઓ નવયુગ સામાજિક સંસ્થાઓ જુદા જુદા ઉદ્દેશથી અનેક સ્થાનકે અને અનેક વિવિધતા પૂર્વક સ્થાપશે. પૂર્વ કાળમાં પ્રાચીન સમયમાં મંદિર કે ઉપાશ્રય ઉપરાંત કોઈ સંસ્થા લગભગ નહતી. રીતસરનું બંધારણ પ્રાચીનની બુદ્ધિમાં નહોતું. આ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ જરા કચવાટ કરે તેવો છે, પણ નવયુગ કહેશે–ભાર મૂકીને કહેશે કે તે સત્ય છે. છૂટીછવાઈ કઈ સંસ્થા હશે તો પણ તેમાં બંધારણ જેવી વસ્તુ નહિ, મધ્યમ કે ગરીબ વર્ગને અવાજ નહિ અને મારતે મીંયાનો કરડે તેમાં ચાલતે. સામાજિક જીવન જેવું પૂર્વ કાળમાં કાંઈ હતું જ નહિ. ત્યાં વધારેમાં વધારે મેટ સમાજ મળે તે એક સંઘ, પણ તેમાં પણ બંધારણ કે ધરણું નહોતું. નવયુગની સંસ્થાઓને પાર રહેશે નહિ. તેના ઉદ્દેશે " સુસ્પષ્ટ રહેશે અને તેનું બંધારણ સરનશીર આવશે. નવયુગની થડી સંસ્થાઓને નિર્દેશ કરીએ.
- વિદ્યાથીગૃહ સહજ વિવેચન ઉપર થઈ ગયું છે. એ માધ્યમિક કેળવણીને અંગે રહેશે. ઉચ્ચ કેળવણીને અંગે રહેશે.
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
વગર
એની સ્થાપના પ્રત્યેક મેટા શહેરમાં થશે. જૈનને ત્યાં સ્થાન આપવામાં આવશે. સર્વી કરશે, ધાર્મિક અભ્યાસ એ સસ્થાઓના ખાસ વિષય થશે. શિસ્તને વિદ્યાર્થીએ આન'થી સ્વીકારશે.
તફાવતે સ વિદ્યાથી સભાજન
કર
"
આ વિદ્યાથીગૃહા સાથે - અભ્યાસગૃહા ' જોડાશે. ત્યાં ધાર્મિક અને ઉચ્ચ શિક્ષણ આપવામાં આવશે.
આ અભ્યાસગૃહા અને વિદ્યાથીગૃહે નવયુગનાં કેન્દ્રો થશે. ત્યાં હાઇસ્કુલ કોલેજની કેળવણીની સગવડ ઉપરાંત અનેક પ્રવૃત્તિએ થશે. જૈન સંસ્કૃતિના એ માત્રિકાગ્રહ થશે. ત્યાં જૂની શેાધખેાળા થશે, સુંદર પુસ્તકાલયા થશે, પ્રાચીન ગ્રંથરત્નેના સંગ્રહ થશે, પ્રાચીન સીક્કા, શિલાલેખા અને સંસ્કૃતિના અવશેષોના સંગ્રહાલય। થશે. ત્યાંથી ચર્ચા દ્વારા અનેક નવા વિચારા, નિયા અને રહસ્યા બહાર પડશે.
પાઠશાળાઓ પણ અનેક નાનાં મેટાં સ્થળે,એ થશે. ત્યાં તદ્દન નવીન પદ્ધતિએ ધાર્મિક શિક્ષણ, પ્રાકૃત-સંસ્કૃત—ભાષા શિક્ષણ, સાહિત્ય શિક્ષણ, ન્યાયના અભ્યાસ અને નનિક્ષેપને અભ્યાસ કરાવવામાં આવશે. ત્યાં સર્વ ભાષાનાં વ્યાકરણાને સ્થાન મળશે. ત્યાં કાવ્યો અમર થશે.
એ ઉપરાંત વિદ્યાલયેા કાલેજો થશે. જૈન કામની એ ખાસ જરૂરીઆત પૂરી પાડશે, એમાં ઉચ્ચ ભાષાઅભ્યાસ ઉપરાંત ગણિત, ભૂગાળ અને વિજ્ઞાનને ખાસ સ્થાન મળશે. જૈન તત્ત્વજ્ઞાન અને નીતિ વિભાગને તદ્દન નૂતન સ્વરૂપ આ સંસ્થા આપશે, ત્યાં પૂ`કાળનાં મહાન રહસ્ય તદ્દન નવા આકારમાં રજૂ કરવામાં આવશે. ત્યાં જૈન ધર્માંની સ્થિરતાના પાયા રાપાશે.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
-=
પ્રકરણ ૨૦મું
૨૧૪
જૈન વિશ્વવિદ્યાલય (યુનિવર્સિટિ) પણ તરતમાં નવયુગ સ્થાપશે. જૈન સંસ્કૃતિને કેંકિત કરવા અને દુનિયાના મહાન વારસાને જાળવી રાખવા વિશ્વવિદ્યાલયની જરૂરીયાત નવયુગ તરતમાં જશે. તેમાં આત્મત્યાગી, સેવાભાવી, મધ્યમકક્ષાના જૈન યુવકરત્નો અનેકદેશીય કાર્ય કરી વિશ્વને ચમત્કાર ઉપજાવશે અને કેમીયભાવના ઉત્પન્ન ન કરતાં વિશ્વબંધુત્વને વિસ્તાર આદકરીતે કરશે. શિક્ષણની અનેક શાખાઓનું ત્યાં મીલન થશે. ઇતિહાસ ભૂગોળ અને ગણિત તથા જ્યોતિષ, નાટક અને છંદ, કાવ્ય અને ન્યાય આદિ અનેક વિષયોની ભારે પ્રગતિ કરવાની કેન્દ્રસંસ્થા આ વિશ્વવિદ્યાલય થશે અને તેમાં અનેક છાત્રવૃત્તિઓ, માન્યતને અને ભાષણ–શોધખોળ આદિની યોજના થશે એ સંસ્થા સર્વ ધર્મને સમન્વય કરી બતાવશે અને મુંઝાતી દુનિયાને અનેક રીતે માર્ગદર્શક થઈ શાંતિ ભ્રાતૃભાવ અને વ્યવહારૂતાને વિસ્તારશે. આ વિશ્વવિદ્યાલયને અંગે સ્થાનિક વિદ્યાલય (કેલેન્જ) વિગેરે સર્વ યોગ્ય વ્યવસ્થા નવા બંધારણથી અને નૂતન પદ્ધતિએ નવયુગ કરશે. એના કાર્યમાં સેવાભાવી અનેક જૈને ઉત્સાહથી ભાગ લેશે અને પરોપકારી સાધુઓ અને સેવાથી, ભાષણથી, ઉપદેશથી અને પ્રેરણાથી નવાજશે. આ વિશ્વવિદ્યાલયના કાર્યમાં ધનવાન વર્ગ બહુ રસ લેશે, પણ એની આંતરવ્યવસ્થા તેને યોગ્ય તોને (ઍકસપર્ટીને) સોંપી દેશે. નવયુગના બે વિશિષ્ટ ગુણો
વ્યવસ્થા અને શિસ્ત થશે. તેને ઉદ્ભવ આ વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી થશે, તેને પોષણ કેલેન્જ આપશે અને તેને નવયુગના યુવકે અને યુવતીઓ વહન કરશે.
કેળવણી મંડળ સમસ્ત જૈન કેમની કેળવણી વિષયક નીતિ મુકરર કરવા અને તેને યોગ્ય વિચાર વાતાવરણ ફેલાવવા “કેળવણી મંડળ થશે.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
નવયુગને જૈન
એને કઈ એજયુકેશન બેડ એવું પણ નામ આપશે. બહુધા પરરાજ્યની અથવા પરદેશી ભાષામાં કઈ સંસ્થા ઓળખાશે નહિ. આ કેળવણીમંડળ ખૂબ વિચાર કરી સમસ્ત જૈન કેમની કેળવણીવિષયક નીતિ મુકરર કરશે. એ બાળ ધારણથી માંડીને વાચનમાળા જેવી નાની લાગતી બાબતોથી તે અનેક મહાપ્રશ્નો ચર્ચા તેને જાહેર કરશે અને તે રીતે જાહેર થયેલા વિચારે પણ સારી રીતે ચર્ચા કરવાની તક સર્વને આપી છેવટે નિર્ણયે જાહેર કરશે. આ કેળવણી મંડળનું કાર્ય માત્ર કેળવાયેલાના જ હાથમાં ન સંપતાં જે જૈન બંધુઓએ કેળવણીના શાસ્ત્રને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ અભ્યાસ કર્યો હશે તેને સોંપવામાં આવશે અને તેના કાર્યમાં ગમે તેવો માણસ હાથ ઘાલશે નહિ. ચર્ચા કરવાને ઉપર જણાવ્યું તેમ છૂટ રહેશે, પણ નિર્ણય તે સેવાભાવી સંજ્ઞોના હાથમાં જ રહેશે. આ મધ્યસ્થ મંડળ તે માત્ર નીતિ જ મુકરર કરશે, વિચાર ફેલાવવાનું કાર્ય કરશે, બાકી તેને અમલ તે તે સંસ્થાઓ કરશે. આ મધ્યસ્થ કેળવણી મંડળ એક વાત મુકરર કરીને અનેક રીતે સમજાવશે કે જૈન કેમને નિસ્તાર એકસંપમાં, નાના તફાવતો ભૂલી જવામાં, પૂર્વ કાળના મહાન વારસાને કાયમ કરવામાં અને તે સર્વને ખાતર “કેળવણી ના સવાલને ખાસ મહત્વ આપવામાં છે. કેળવણીના નિકાલમાં સર્વ પ્રથાને નિકાલ છે એમ નવયુગ આ મધ્યસ્થ મંડળ દ્વારા જાણશે અને એ પ્રકારે એને અમલ કરશે.
એ ઉપરાંત સાધન વગરના બાળકો અને બાળાઓ માટે બાળાશ્રમે ઠેકાણે ઠેકાણે સ્થાપવામાં આવશે. એ બાળાશ્રમમાં માત્ર સાધનહીન જૈનને જ સ્થાન મળશે. ધનવાન કે મધ્યમ વર્ગને માટે વિદ્યાર્થીગૃહમાં યોજના થશે. ખાસ કેંદ્રસ્થાનોએ ગુરુકુળતી જમા કરવામાં આવશે. એને ઉદ્દેશ સેવાભાવી
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૦મ
જૈનને ઉત્પન્ન કરવાના અને ખાસ ધશિક્ષણમાં પારંગત થયેલ બ્રહ્મચારી ઉત્પન્ન કરવાના રહેશે.
રસ
સાધુને તૈયાર કરનાર સસ્થા સ્થાપવામાં આવશે. ત્યાં ધાર્મિક જ્ઞાન તદ્દન જુદી જ પદ્ધતિએ આપવામાં આવશે. તેનુ વાતાવરણ વૈરાગ્યમય બનાવવામાં આવશે. તેમાં જોડાનાર પર આડકતરી પણ ચેસ નજર રાખવામાં આવશે. તેમાં પાંચ વર્ષોના અભ્યાસક્રમ ચેાજાશે. એ અભ્યાસ કરનાર અને દરમિયાન વૈરાગ્યને દેખાવ નિહ પણ હૃદયભાવ ધરાવનારને દીક્ષા લેવાની યોગ્યતાનું પ્રમાણપત્ર આપવાની યેાજના કરવામાં આવશે.
સહશિક્ષણ ક્યારે અને તે આપવું અને કયારે બાળ અને બાળાને શિક્ષણ અન્નગ આપવું તેની આખી નીતિ મધ્યસ્થ કેળવણીમંડળ મુકરર કરશે,
સ્થાને સ્થાને ઉપાશ્રયાને અંગે પુસ્તકાલય તે ગામની સ્થિતિ અને વસ્તીને અનુરૂપ સ્થાપવામાં આવશે અને દરેક પુસ્તકાલય સાથે વાચનગૃહ જરૂર સ્થાપવામાં આવશે. અનેક જૈન સાપ્તાહિકા, માસિકા અને ત્રૈમાસિકેા નીકળશે. તેમાં તત્ત્વજ્ઞાન કથા આદિ અનેક વિષયે। આવશે. એ પ્રત્યેક વિષય પર પણ ખાસ માર્સિક્રા બહાર પડશે. તે પૈકી અમુક અમુક માસિકેને રસ અને સ્થિતિ પ્રમાણે આ વાચનગૃહમાં સ્થાન મળશે. સામાન્ય ભાષાજ્ઞાનની માહિતીતે પણ એમાં સ્થાન રહેશે.
સેવાસ ધા
આ તા મુખ્ય સંસ્થાઓની વાત થઈ. એ ઉપરાંત નાની નાની તેા અનેક સંસ્થાએ બંધારણપૂર્વક નીકળશે. કાઈ પુસ્તકપ્રચારનું કામ ઉપાડી લેશે, કાષ્ઠ ગ્રંથપ્રકાશનનુ ઉપાડી લેશે, ક્રાઈ ગ્રંથવિવેચનનુ કાર્ય કરશે, કાઈ વિદ્યાર્થી-સહકારી મંડળ
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૬
નવયુગને જૈન થશે, કઈ સાધુસહાયક મંડળ થશે, કઈ વસ્તીપત્રક તૈયાર કરનાર મંડળ થશે, કોઈ જૈન ધર્મ પ્રચારક મંડળ થશે, કોઈ ભૂતદયા મંડળ થશે, કઈ સ્વચ્છતા પ્રચારક મંડળ થશે–આદિ અનેક દિશાએ પ્રયત્ન ચાલશે અને આ સમાજ વિવિધ ક્ષેત્રે દ્વારા કાર્ય કરશે અને પ્રગતિને ઉદ્દેશ ખાસ લક્ષ્યમાં રાખી ધર્મસ્થિરીકરણ અને ધર્મપ્રચાર કરી શ્રી વીર પરમાત્માના સંદેશા જગતભરને સંભળાવશે. વિશ્વબંધુત્વને ખ્યાલ ન છોડતાં રાષ્ટ્રભાવનાને પિષી સાપેક્ષ દષ્ટિએ દીર્ધદષ્ટિપૂર્વક કામ લેશે અને તેમાં ભૂલ થશે તે જાહેર કબૂલાત કરવામાં કે ક્ષમા યાચવામાં જરા પણ સંકોચ ન રાખતાં આગળ ધપાવવા પિતાની આવડત, અનુકૂળતા અને પરિસ્થિતિ પ્રમાણે કામ લેશે. વાત કરતાં અમલ તરફ, ટીકા કરતાં કાર્ય તરફ અને ઉપર ઉપરની તાળીઓ કરતાં પરિણામે ધારેલી અસર થાય તે પદ્ધતિએ કામ લેવા પ્રયત્ન કરશે.
જરા વિગતોમાં ઉતરીએ તે સેવાસંધે અનેક પ્રકારના બંધારણપૂર્વકની સમિતિઓના નામથી નીકળશે અને તેની સભ્યસંખ્યા પ્રચંડ થતી જશે. નાનામાં નાની બાબતથી માંડીને અનેક પ્રકારના સેવાના પ્રબંધ થશે. મેળાવડામાં પાણી પાવા જેવી બાબતથી લઈને મોટા મેળા વખતે નિયમન રાખવું, અકસ્માત વખતે મદદ કરવી–આવી અનેક સેવા સમિતિઓ નીકળશે. એ સર્વ ધરણસર અને ઉદ્દેશ લક્ષ્યમાં રાખીને કામ લેશે અને સામાજિક શિસ્તમાં સુંદર ફાળો આપી વ્યવસ્થા અને પ્રગતિમાં ખૂબ ફાળો આપશે. લેકમાં અપૂર્વ સેવાભાવના ખીલશે. દરેકને પિતાના ઉદરનિર્વાહ ઉપરાંત કાંઈક કરવાની વૃત્તિ રહેશે. કોઈ સંસ્થા બાળઉછેર તે કઈ માંદાની માવજત, કઈ સંસ્થા દારૂનિષેધ તે કઈ સ્વદેશી પ્રચાર, કોઈ સંસ્થા ભાષણની વ્યવસ્થા
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૦ સુ
તા કાઈ રાત્રીશાળા, કાઈ આંધળાંની શાળા તા કાઈ મૂંગાબહેરાને શિક્ષણ, કાઈ ચૂંટણી કાર્યમાં સહાય તા કાઈ પુસ્તકપ્રકાશનને ઉત્તેજન આવી સેંકડા સેવાભાવી સંસ્થાએ નીકળશે અને તેમાં અનેક યુવકા, બાળકા અને વૃદ્દો પેાતાની આવડત, ઉત્સાહ અને શક્તિ પ્રમાણે ભાગ લેશે. આ પ્રમાણે નવયુગ સંસ્થાને આખા નવા યુગ સ્થપાશે અને પ્રાચીનેામાં વ્યવસ્થા, ધારણ, બંધારણ અને શિસ્તની માટી ખામી તેમની નજરમાં જડી આવશે તે દૂર કરશે અને તેની પાછળ વિચારશક્તિ અને ધનને વ્યય કરવાની ખાસ જરૂરિયાત સ્વીકારશે અને તેને માટે જરૂરી પ્રચારકાર્ય પણ કરશે.
૨૧૭
સામાજિક કાર્યક્ષેત્રાના પાર નથી. સામાજિક રૂઢિબંધને માંથી આવશ્યક હાય તેને સુધારવાના અને નિરર્થીક હાય તેને ઉચ્છેદવાના પ્રસંગાના પાર નથી. નાની નાની બાબતે। લઈ તે આ વિષયને હવે વધારે લખાવવા જરૂરી નથી. નવયુગ અનેક સામાજિક બાબતા ઉપાડશે, સુધારશે અને બિનજરૂરીને ફેંકી દેશે અને જરૂરીને કાયમ કરશે તે તેને નવયુગ એપ આપશે. તે પ્રત્યેકનું ધારણ કેવું રહેશે તેના મુદ્દા અત્રે ચર્ચ્યા છે. નવયુગ પાશ્ચાત્ય ધારણાને તથા તેની સમાજ પર થયેલી અસરને અભ્યાસ કરી માખા સમાજશરીરને તદ્દન નવા ઝોક આપશે. મુખ્ય મુદ્દાઓ અત્ર ચર્ચાઈ ગયા છે. બાકીના મુદ્દાઓ એ મિસાલે સમજી લેવા. વિચારનિર્ણય કેમ થશે?
ઉપરની સવ ખાતાના વિચારનિણૅય મહાપરિષદની શાખાએામાં, પ્રાંતિક સમિતિએમાં અને ગ્રામ્ય સમિતિઓમાં થશે. બહુમતિનું ધારણ સ્વીકારવામાં આવશે. એ ધેારણથી સમાજ કેવા સુવ્યવસ્થિત થાય છે તે સમજી તેને માન આપવામાં આવશે. ક્રાઈ ભામતમાં મે મત થાય તા પણ અંતે બહુમતીને માન આપતાં નતા શીખી
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮
નવયુગને જૈન
જશે અને પરિણામે અરાજક્તા નહિ રહે, તેમજ એકહથ્થુ સત્તા કે સ્થાપિત હકોને સ્થાન નહિ રહે. સમાજનું સુકાન ગણ્યાગાંઠયા શેઠિયાઓની પાસેથી ચાલ્યું જશે અને વ્યવસ્થિત બંધારણવાળી સમિતિઓના હાથમાં આવશે. તેઓ ઘણી કુનેહથી કામ લેશે. તેની નિમણુકમાં જ્ઞાનને સ્થાન મળશે અને ગરીબ તથા મધ્યમ વગને અવાજ પૂરતા જોશથી નીકળશે; તે વર્ગને પ્રાચીનકાળમાં દબાવી દેવામાં આવ્યો હતો તેને બદલે તે પ્રકટી નીકળશે અને તેને પૂરત અવકાશ જાતે અથવા તેણે નીમેલા પ્રતિનિધિ દ્વારા મળી આવશે.
આ પ્રશ્નમાં સ્ત્રીઓનું સ્થાન આ સર્વ પ્રશ્નની ચર્ચામાં સંસ્થાના સંચાલકોમાં, વિચારણામાં અને મંત્રણામાં સ્ત્રીઓને પૂરતું સ્થાન મળશે. તેઓના આદર્શ અને સેવાભાવ વગેરે અનેક બાબતે એમના પ્રકરણમાં આવશે અને અગાઉ કેટલીક બાબતે ચર્ચાઈ ગઈ છે. સ્ત્રીઓને અવાજ નવયુગમાં કોઈ ગૂંગળાવી શકશે નહિ અને કોઈ તેવો પ્રયત્ન કરવા જશે તે તે નવયુગમાં ફાવશે નહિ. સ્ત્રીઓ સેવાભાવી અનેક નીકળશે, વિચારક પાર વગરની નીકળશે, વક્તાને પાર નહિ રહે અને તે પિતાનું સ્થાન પુરુષોએ આપેલું નહિ લે, પણ તે સ્થાન જાતે જ પ્રાપ્ત કરશે. પુરાણપ્રિયને આ પલટાયેલે આ રંગ તરંગ જેવો લાગશે, પણ નવયુગમાં તે તરતમાં સિદ્ધ થશે. સ્ત્રીઓમાં આખા આદર્શો જ બદલાઈ જશે અને તેને લઈને સામાજિક પરિવર્તન તદ્દન વિલક્ષણ પ્રકારનું થશે.
અને એ સર્વ વ્યવસ્થામાં ધર્મને સન્મુખ રાખવામાં આવશે. મૂળ મુદ્દાને જરા પણ વિરોધ ન આવે અને અત્યારની માયકાંગલી નિર્માલ્ય પ્રજા ભિખારી કે ગુલામોની સંખ્યામાં વધારે ન કરે એ
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
પ્રકરણ ૨૦ મું
ર૬૯
મુદ્દો ખાસ લક્ષ્યમાં રાખવામાં આવશે. સમાજમાં મગજના બળવાનને સ્થાન છે અને સમાજ હૃદય બળવાનના ઉપર જ નભે છે એ વાત આગળ આવશે. અનેક કુમારિકાઓ આદર્શ સેવાભાવી થશે, અનેક યુવકે ધર્મ અને સમાજસેવામાં પોતાની જાતને લગભગ વીસરી જશે અને લગભગ પચીસસે વર્ષથી બેઠેલ ભસ્મગ્રહ ઉતારવાના મારથ નવયુગના વિચાર, વર્તન અને આચારમાં રહેશે.
સામાજિક બાબતે આગળ આવશે ત્યાં જરૂરી સૂચનાઓ થશે, પણ ઘણાખરા મુદ્દાઓ મુખ્યતયા અત્ર ચર્ચાઈ ગયા છે. આ વિષય બંધ કરતાં એક બાબત પર ખાસ ધ્યાન ખેંચવાની જરૂર જણાય છે.
ધનવ્યય સામાજિક બાબતોને અંગે નવયુગ દ્રવ્યવ્યય કઈ રીતે કરશે, એ મુદ્દો સામાજિક બાબતે સાથે ખાસ સંબંધ ધરાવે છે; તેથી નવયુગનું તેને અંગેનું વલણ સીધી રીતે ચર્ચવાનું આ સ્થાન છે. તમે સને ૧૯૦૦ ની સાલ પહેલાંનાં હાઈકોર્ટમાં રજીસ્ટર થયેલાં વિલે વાંચે અને વીસમી સદીનાં વિલે (વસીયતનામા) વાંચે તે કહેવાનો મુદ્દો બરાબર સમજાઈ જશે. એ બન્નેમાં ઘણો મોટો તફાવત છે અને તે દાનના પ્રકાર અને રીતિને અંગે છે.
૧. ભસ્મગ્રહની વાત એવી છે કે શ્રી વીર ભગવાનના નિર્વાણ વખતે તેમના માથા પરથી ભસ્મગ્રહ જતો હોવાનું જાણું છેકે ભગવાનને બે ઘડી આયુષ્ય વધારવા કહ્યું. તે વાત કેઈથી બની શકતી નથી એ ભગવાને ઉત્તર આપ્યો. આ ભસ્મગ્રહને કાળ ૨૦૦૦ વર્ષને અને એની છાયા પાંચશે વર્ષની. એ સર્વ સંવત ૨૦૩૦ માં ઉતરી જાય છે. અત્યારે આપણે ભસ્મગ્રહ અને તેની અસર ઉતરી જવાના કાંઠા પર બેઠા છીએ. આ સંબંધી વધારે હકીકતના જિજ્ઞાસુએ શ્રી દિવાળી કલ્પથ જે.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
२७०
નવયુગને જૈન
^^^
^^^^
^^^^er
માણસ મરવા પડે અથવા મરણને વિચાર કરે એટલે જે ધન સાથે કઈ પણ રીતે લઈ જઈ શકાય તેવું ન હોય તેની વ્યવસ્થા કરવી જ પડે છે. આમાં વિવેક કેવા પ્રકારને તે જાય છે અને નવયુગમાં કેવા પ્રકારને થશે એ નવયુગ વિચારશે.
જે વખતે હિંદમાં સમૃદ્ધિને મર્યાદા નહતી, જ્યારે દેશનું ધન દેશમાં જ રહેતું, જ્યારે આર્થિક પ્રશ્નો અને હરિફાઈ પરસ્પર ગૂંચવાઈ ગયેલા રહેતા અને જ્યારે દેશમાં ધન ધાન્યની વિપુળતા હતી ત્યારે ગમે તે રીતે ધનવ્યય થઈ જાય તે કદાચ ચલાવી લેવા જેવું ગણાય, પણ અત્યારે તે મહત્વના પ્રશ્નો દેશ સામે ઉભા થયેલા છે. આખા વિશ્વ સાથે વ્યવહાર ચલાવવાનો છે, આપણા દેશના આર્થિક પ્રશ્નો પર આપણે હકક કે આપણી સ્વાધીનતા નથી, ત્યારે નિરર્થક ધનવ્યય પાલવે નહિ; અત્યારે તે એક વાવીએ ત્યાં સો ઉગે તે વિવેક દાનપદ્ધતિમાં રાખવો જ પડે.
નવયુગ તેથી દાનપ્રવાહને ઝોક આપશે. એ જરૂરીઆતવાળાં ક્ષેત્રને શોધી કાઢશે. એ ભરતામાં ભરતી કરવામાં અવિવેક માનશે. એ ધરાયેલાને ખવરાવવામાં પરિણમે થતું અજિર્ણ જોઈ શકશે. એ દેશ અને સમયને વિચારી ઉદારતાને કરે જ્યાં પાણીની જરૂર હોય તેવા પ્રદેશ તરફ ફેરવી નાખશે. એની નજરમાં પોળખાતા કરતાં પિષક વર્ગ વધારે ધ્યાન ખેંચશે. નવયુગની દાનપ્રથામાં નીચેની બાબતે નવી પ્રણાલિકા દેરશે.
કેળવણી-જ્ઞાન-પ્રકાશે સર્વથી અગત્યનું સ્થાન લેશે.
કેળવણીનાં સાધન, વિદ્યાર્થીગૃહ, વાચનમાળા, જરૂરી પુસ્તકે, ધર્મજ્ઞાનને પ્રચાર, વિજ્ઞાનમાં પ્રગતિ આદિ કેળવણીની બાબતે મુખ્ય સ્થાન લેશે.
શ્રાવક અને શ્રાવિકાક્ષેત્રને સમૃદ્ધ કરવાની બાબત વિશેષ અગત્ય ધરાવશે. શ્રાદ્ધવર્ગની શારીરિક, માનસિક, વ્યાવહારિક
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૦ મું
ઉન્નતિના કાર્યમાં નવયુગ ઔદાર્યને ઝરે વહેવરાવવાની વધારે જરૂર માનશે.
જનસમાજનું સેવાનાં કાર્યો અનેક આકારમાં ધ્યાન ખેંચશે. રાષ્ટ્રહિત સમાજ ઉત્કર્ષ એની નજરમાં ખૂબ આકર્ષક લાગશે.
અભણને ભણાવવા અને નિરૂઘમીને ઉદ્યોગે ચઢાવવા એ પ્રાથમિક ફરજ માનવામાં આવશે.
શારીરિક પ્રગતિ માટે વ્યાયામમંદિરે કરાવવામાં નવયુગ ધનને ઝરે ખાસ વહેવરાવશે.
માંદા માટે હેપીટાલે, પ્રસુતિગૃહો, માવજતગૃહ, સેવાભાવી માવજત કરનારાને ઉત્પન્ન કરનારાં ગૃહ, આરોગ્યમંદિર, મોટા શહેરમાં સસ્તા ભાડાની ચાલીએ. આવાં આવાં ખાતાંઓને ખાસ અગ્રસ્થાન આપવામાં આવશે.
ભાષણગ્રહે, પુસ્તકાલયો, પ્રકાશનમંદિરે, સંગ્રહસ્થાને ઉપર વિચાર સારી રીતે ખેંચાશે.
અનેક ખાતાઓમાં નામે લખવાની જરૂર ભાગ્યે જ હોય. ટૂંકામાં વર્તમાન યુગમાં જે ખાતાને પિષવાની જરૂર દીર્ઘ નજરે દેખાશે તેવા ખાતા તરફ–તેવી બાબતે તરફ નવયુગ વિવેક વાપરી
ઔદાર્યને વાળશે. તેઓને પ્રાચીન કાળની કોઈ સંસ્થા તરફ ષ નહિ થાય, પણ જરૂરિયાતનું મૂલ્ય તેઓ આંકશે. મંદિરમાં જરૂર હશે તો નવું મંદિર પણ બનાવશે, પણ જરૂર ન હોય, ખાતું સમૃદ્ધ હોય ત્યાં એ વિચાર કરી જશે. એને મળેલા જ્ઞાનથી એની સમજણ પ્રમાણે એ વિવેક વાપરવાને વિચાર ધનવ્યયને અંગે ખાસ કરશે અને એને યોગ્ય લાગશે તે પ્રમાણે ખાવાપીવાની બાબતે કે જમણવારમાં પ્રચલિત યુગમાં ધનવ્યય એ જરૂરી નહિ માને.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
અને ધનવ્યય કરવા સાથે એ અનેક નવાં ખાતાઓ પણ લશે. એ પ્રત્યેક શહેર કે ગામની જરૂરિયાત જેશે. એ પાંજરાપોળ કરશે તે તેને પણ આર્થિક દૃષ્ટિએ પિષક બનાવશે. એને દયાને પ્રવાહ એને વ્યાધિગ્રસ્ત જનાવરે માટે તેના નિપુણ ડાટ રાખવા પ્રેરશે. અને ખાસ કરીને ચાલુ કે નવા ખાતા બંધારણપૂર્વકના થાય, ધોરણસરના થાય, ઉપયોગી થાય, એમ કરવાની એને ચીવટ રહેશે. વ્યવસ્થા ધોરણ (કીમ) કે ટ્રસ્ટ વગર એ એક પણ જૂના કે નવા ખાતાને ચલાવી નહિ લે અને ખાતાને ધોરણસર કરવા માટે થયેલ ખર્ચને એ જરૂરી ખર્ચમાં ગણશે.
દાન પ્રવૃત્તિમાં એ જૈન સમસ્તને ફરકાના ભેદ સિવાય પ્રથમતઃ ધ્યાનમાં લેશે. વધારે વિશાળ પાયા પર હાથ લંબાવી શકાશે ત્યાં એ જનતાને લાભ જરૂર આપશે. એના ઔદાર્યનો ઝરે સંકુચિત કે કેમીય નહિ થાય, પણ જૈન તરફ એની મીઠી દષ્ટિ પ્રથમ તે જરૂર પડશે.
દાખલા તરીકે એને સ્ત્રીકેળવણીની ખાસ જરૂર લાગશે તો તે સાર્વજનિક નજરે પ્રશ્નને ઉકેલશે, પણ જૈનને આકર્ષક થાય તેવું માન–વેતન આપવા લલચાઈ જશે. બંધારણ અને રણસર કામ કરવાની અને લેવાની વૃત્તિ આ દાનપ્રવાહમાં ખાસ જણાઈ આવશે. તે ઉપરાંત વિશાળતા એનું ખાસ કેદ્ર થશે. મનુષ્યજાતિ માટે એ જેટલું બને તેટલું કરવા લલચાશે અને જરૂરિયાતની વિચારણું, નિર્ણય અને અમલમાં ખૂબ લાંબી નજરે અને જનતાની વિશાળ દષ્ટિએ જોશે.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૧ મું
વ્યાપાર સામાજિક બાબતને છેડે નથી. કોઈ જરૂરી બાબતે આગળપાછળ ચર્ચવા પર રાખી વ્યાપારના ક્ષેત્રને અંગે નવયુગનું વલણ ટકામાં જોઈ લઈએ. એમ કરતાં થોડી પ્રસ્તાવનાની જરૂર પડશે. અત્યારે જે પ્રકારે જૈન કેમ રચાયેલી છે તે રીતે જૈન કોમને મુખ્ય આધાર વ્યાપાર ઉપર છે. વસ્તુસ્થિતિ કેવી હેવી જોઈએ તેના વિચાર સાથે વર્તમાન સ્થિતિને ગૂંચવી નાંખવી ન જોઈએ. સર્વ કે ઘણું જૈને વ્યાપારી જ શા માટે હવા જોઈએ એ અલગ પ્રશ્ન છે. એની ચર્ચા કરવાને અત્રે પ્રસંગ નથી. વસ્તુસ્થિતિ છે તે જોતાં વ્યાપારને પ્રશ્ન આ વિચારમાળામાં ખાસ અગત્ય ધરાવે છે,
જૈનેમાંથી કોઈ વકીલ, ડાક્ટર કે વ્યાપાર સિવાયની નેકરીમાં હશે, પણ મોટા વિભાગને અત્યારનો વ્યવસાય તે વ્યાપાર જ છે એ બાબતની ના પાડી શકાય તેમ નથી.
અને જૈનેને વ્યાપાર એટલે માલની વહેંચણી. એક સ્થાનને માલ બીજે મેકલવો, તે સ્થાનને માલ અન્યત્ર મોકલવો અને માલ
૧૮
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
નવયુગને જૈન
વાપરનારને પૂરું પાડે એ કાર્ય વ્યાપાર કરે છે. આ આખો પ્રશ્ન વહેંચણી (distribution)ની કક્ષામાં આર્થિક નજરે આવે છે. આધંધાને કમિશન એજન્ટનું કાર્ય ગણવામાં આવે, ડેલ ક્રીડેરી એજન્ટનું કામ ગણવામાં આવે કે જથાબંધ ખરીદી પરચુરણ વેચવાનું કામ ગણવામાં આવે. પણ એ સર્વમાં માલની વહેંચણીને જ લાગેવળગે છે. આમાં ઉત્પત્તિને પ્રશ્ન આવતું નથી. થોડોક મિલવ્યવસાય ઉત્પત્તિના વિભાગમાં આવે તે પ્રમાણમાં અલ્પ હોઈ તે પર આગળ વિચાર કરવામાં આવશે.
જૈનેને મોટો ભાગ જથાબંધ માલ વેચનાર, પરચુરણ વેચનાર અને તેવાને ત્યાં નોકરી કરનાર એટલે કે મુનીમ, મહેતા કે નામું લખનાર–એટલામાં મોટે ભાગે રોકાયેલ હોય છે. આમાં ધ્યાન રાખવાની બાબત “વહેંચણું ની છે અને નફો માત્ર ધીરધાર કરવાની કુનેહ, ખરીદ કરવાની આવડત અને ઘરાકને રીઝવવાની ચાલાકી ઉપર આધાર રાખે છે. આમાં મુદ્દાની વાત વહેંચણી શબ્દ પર છે તે લક્ષ્યમાં રાખવું. સટાને વ્યાપાર ગણવો એ ભૂલભરેલું હોઈ તેને અલગ વિચાર નવયુગની નજરે આ જ વિભાગ નીચે આગળ કરવામાં આવશે.
વહેચણી સામેના બે પિકાર અત્યારે આ વહેંચણના વ્યાપારપ્રકાર તરફ બે મોટા પ્રસંગે ઉઠયા છે તે પ્રત્યેક ખાસ વિચારવા યોગ્ય છે.
૧. આર્થિક વિચારકે કહે છે કે માલ ઉત્પન્ન કરનાર અને વાપરનાર એ બે છેડાઓ છે તેની વચ્ચે રહેનારા વ્યાપારીઓનો નફે કાઢી નાખવો જોઈએ –નહિવત કરવો જોઈએ. માલ વેચનારાને આ વિભાગ વચ્ચેથી કાઢી નાખવો જોઈએ, કારણ કે તેઓને ઉત્પત્તિમાં હાથ નથી, તેઓ માલનો વપરાશ કરતા નથી,
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ર૧ મું
ર૭૫
માત્ર આડતીયા તરીકે તેઓ એક ઠેકાણેથી બીજે માલ પહોંચાડે છે. અને ઉત્પન્ન થયેલે માલ વપરાશ કરનારના હાથમાં પહોંચે તે પહેલાં ચાર પાંચ છ અથવા તેથી વધારે વ્યાપારીના હાથમાં પસાર થઈ પચાસ ટકા જેટલે નફે તે પર અનેક વખત ચઢી જાય છે. ચાર આને વાર કપડું વાપરનારને પહોંચવા પહેલાં ઓફિસવાળાને, મોટા શહેરના જથાબંધ વેપારીઓને, દેશના નાના વેપારીઓને, ગામડાના વેપારીઓને અને દલાલેને તે પર નફ ચઢે છે. આ સર્વ ને બંધ થવો જોઈએ.
આ ઉદ્દેશથી ઠામઠામ સહકારી સંસ્થાઓ સ્થાપવામાં આવે છે, તેને ઉદ્દેશ મૂળ ઉત્પત્તિ સ્થાનેથી માલ મેળવી નામના નફાએ વાપરનારને પહોંચાડવાનું હોય છે.
૨. રશિયામાં આ વચગાળેના નફા કાપી નાખવા માટે પદ્ધતિસર પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે. ત્યાં માલને એક હથ્થુ કરી તે પર અમુક નફે સીધો વપરાશ કરનારને આપવામાં આવે છે.
પરિવર્તનની દિશા આમાં એકલા કાપડની હકીકત નથી. દરરોજના ઉપયોગની નાની મોટી અનેક ચીજોમાં આ વચ્ચેના વ્યાપારીને નફે રદ કરવાના પ્રબંધ શરૂ થઈ ચૂકયા છે અને તે આગળ વધે તેવા અનેક ચિહ્નો દેખાય છે. આ પ્રશ્ન નવયુગને મુંઝવનાર થઈ પડે તે છે. જેને ઉત્પત્તિના કામમાં બહુ ઓછો રસ લે છે. ખેતીવાડી કે મોટાં કારખાનાંઓ જુજ અપવાદ બાદ કરતાં જૈનોનાં વ્યવસાયક્ષેત્ર નથી. નવયુગને વચગાળના માણસેના નફાની દલીલ અસરકારક લાગશે. માલની હેરવણી ફેરવણી કરવામાં અથવા તેને અંગે નાણાની ધીરધાર કરવાને અંગે માલ ઉપર પચાસ ટકા નફે જુદી જુદી વ્યક્તિઓ દ્વારા ચઢી જાય અને તે સર્વનો અસહ્ય બોજો વાપરનારને માથે પડે એમાં ન્યાય નહિ લાગે.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૬
નવયુગને જૈન
wwww
આ વિચારને પરિણામે આખી વેપારની પદ્ધતિમાં મહાપરિવર્તન થઈ જશે. જૈનોએ માત્ર મહેતાગીરી કે મુનીમગીરી ન જ કરવી હોય તે ઉત્પત્તિનાં અનેક ક્ષેત્રે હાથ કરવા જ પડશે. એ સિવાય એમનો છૂટકે નથી. એ સંબંધમાં પસંદગીને સવાલ પણ રહી શકે તેવું નથી. પસંદ હોય કે ન હોય, પણ આર્થિક પ્રશ્નો તે અન્ય સમાજો સાથે રહીને જ છેડવા પડશે.
આ વિચારને પરિણામે વિજ્ઞાનને અભ્યાસ વધારી જરૂરિયાતની નાની મોટી ચીજો ઉત્પન્ન કરવામાં જૈનેએ લક્ષ્ય આપવું જ પડશે અને તે આપશે. તે માટે અભ્યાસ કરવા દૂર દેશમાં અનેક અભ્યાસીને મોકલશે અને પદાર્થવિજ્ઞાનમાં રસ લઈ અનેક ચી ઉત્પન્ન કરવાના કામમાં જૈનો પડશે. જૈન કેમને સમયને અનુકૂળ થતાં આવડે છે. એ મુસલમાની સમયમાં વાઘા પહેરી શકતા અને કેડ ઉપર ભેટ બાંધી શકતા, તે અંગ્રેજ યુગમાં કેટ પાટલુન પણ પહેરી શકે છે. સમયધર્મનો વિચાર તે દરેક યુગે વ્યવહારૂ જૈન , કરતો જ આવ્યું છે. અને આર્થિક હરીફાઈમાં આરપાર કેમ નીકળી જવું એ તે એને પોતાને અંગત વિષય છે.
બીજી વાત એ છે કે વહેંચણીને ધંધે હાથમાંથી જતા વખત લાગતું નથી. એને માટે મુંબઈના થડા જાણીતા દાખલા આપવા પ્રાસંગિક છે. મુંબઈ શહેરમાં વિશ વર્ષ પહેલાં રૂને વ્યાપાર ૮૦ ટકા જેનેના હાથમાં હતું, અત્યારે પૂરા દશ ટકા રહ્યો નથી. આમાં માત્ર વહેંચણીનું કામ છે એટલે આડતિયા ફરતાં વખત લાગતું નથી. (આમાં તૈયાર વેપારની જ વાત છે.)
ઝવેરાતના વ્યાપારના બે મોટા વિભાગ : મોતી અને હીરા આદિ પરચુરણ ઝવેરાત. મોતીને વ્યાપાર સુવાંગ જૈનેને હતે.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૧ મું
અત્યારે બાર આના વ્યાપાર તે અરબસ્તાનથી સીધે પારિસ ચાલ્યો ગયો અને બાકીના ચાર આનામાંથી લગભગ અરધો જૈનેના હાથમાં રહ્યો છે, પણ સમૂહવ્યાપારની પદ્ધતિની આવડત ન હોવાથી થોડાં વર્ષમાં જેને માત્ર પરણીગર કે સરૈયા થઈ જાય તે ના નહિ એવી પડું પડું સ્થિતિ એ વ્યાપારની થઈ રહી છે.
હીરાને વ્યાપાર કુલ જૈનેના હાથમાં હતું. અત્યારે ભાગે જ પચાસ ટકા જૈને પાસે રહ્યો છે. તે જ પ્રમાણે અન્ય ઝવેરાતનું સમજવું.
કાપડ બજારમાં જે પેઢીઓ વીશ વર્ષ પહેલાં જૈનેની હતી તેની અરધી પણ રહી નથી અને નવી થઈ નથી.
ખાંડ બજારનો ચૌદ આના વ્યાપાર જૈનોના હાથમાંથી પસાર થતા હતા ત્યાં અત્યારે નામ ગણાય તેટલી એક બે પેઢીઓ માત્ર જૈનોની રહી છે. આ વાત કેમીય ભાવના વધારવા લખી નથી. મુદ્દો એટલું જ બતાવવાને છે કે વચગાળેને વેપારઆડતીયા જેવો કે કમીશન એજન્ટને મળતું વ્યાપાર ખસી જતાં વખત લાગતું નથી. બીજા અનેક વ્યાપારનું અને અનેક સ્થળોનું આ પ્રમાણે બતાવી શકાય તેમ છે, પણ તે તે વ્યાપારનો વિષય લઈને બેસીએ ત્યારે શકય છે. અત્યારે તો ઉત્પત્તિ વ્યાપારને અંગે ક્ષેત્રો પ્રથમથી હાથ કરવાની બાબત ઉપર લક્ષ્ય છે તે પૂરતું નવયુગની નજરે ધ્યાન ખેંચવામાં આવે છે. નવયુગમાં ખેતીવાડીને મેટા પાયા ઉપર જૈને ઉપાડશે. મેટા ખેતરે, નવાં યંત્ર, પાણીની સગવડ, ખાતરની વિપુલતા અને ખેતી ખાતાને વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ કરી અનેક જૈનો આ ખેતીપ્રધાન દેશનાં બાગબગીચા અને ખેતીનું કામ કરશે. તે ઉપરાંત મીલેની વાત તે જાણતી જ
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
છે. રંગની ઉત્પત્તિ, રસાયણોની ઉત્પત્તિ, અને એથી અનેક મોટા પાયા ઉપરની ઉત્પત્તિથી સાબુ રમકડાં જેવી નાનીનાની ચીજે ઉપર પણ એ પહોંચી જશે.
આ સંબંધમાં આરંભ સમારંભના વિચારમાં મેટ ફેરફાર થશે અને જેને મેટી જવાદારીઓને પહોંચી વળવા અને સમાજમાં સ્થાન જાળવી રાખવા અપવાદને માર્ગ પણ સ્વીકારશે.
ઉત્પત્તિનાં ક્ષેત્રોની-વ્યાપારની કે તેની પદ્ધતિની વિગતે અત્ર સ્થળ સંકેચથી આપી નથી. એ સર્વમાં જે મુદ્દો કામ કરશે તેની ચર્ચા નવયુગની નજરે થઈ છે.
વ્યાપારી કેળવણી નવયુગ વ્યાપારી કેળવણી તરફ ખાસ ધ્યાન આપશે. એની નજરમાં વ્યાપારનાં ક્ષેત્રમાં ચાલતી સખત હરીફાઈને પહોંચવાના પ્રશ્નને નિકાલ વ્યાપારી શિક્ષણમાં આવશે. એક મહાપ્રયાસે મીલને ઉદ્યોગ જમાવનારને છોકરે બાપની ગાદી પર બેસતાં પહેલાં નાના કારકુનની જગ્યાથી માંડી ખરીદી ખાતાં, વેચવાનાં ખાતાં, યંત્રનું જ્ઞાન આદિ અનેક અભ્યાસમાંથી પસાર થશે જોઈએ. આ અગત્યની બાબત વીસરી જવાથી અનેક ધંધાઓ ખોઈ બેઠા છીએ. ઉત્તરોત્તર ચાલ્યો આવતો ધંધે કરનારને તે બહદેશીય શિક્ષણ જરૂર મળવું જોઈએ. એને કાગળની પ્રેસપી સુદ્ધાં હાથે કાઢતાં આવડવી જોઈએ, નહિ તે કઈ અટીકટીના પ્રસંગે સિપાઈ કે કારકુન હાજર ન હોય તો કામ અટકી પડે. | સર્વથી શરૂઆતમાં જરૂરી સામાન્ય જ્ઞાન તે માનસિક વિકાસ માટે જોઈએ. સ્વભાષા મારફત કે પરભાષા મારફત અત્યારે મેટ્રીક્યુલેશન સુધી અભ્યાસ ગણાય છે તેટલા પૂરત
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૧ મું
રાજે
અભ્યાસ તે જરુર હોવો જોઈએ, પણ ત્યાર પછી ખાસ જ્ઞાન વ્યાપારી લાઈનનું આપવું જોઈએ. વ્યાપારી લાઈનમાં કેટલાક સર્વ સામાન્ય પ્રશ્ન છે તેનું સામાન્ય જ્ઞાન પ્રથમ મળવું જોઈએ. દાખલા તરીકે સેદા કેમ થાય, તેમાં માગણી અને સ્વીકાર, વેચાણના નિયમે, આડતના સવાલ, ભાગીદારીના પ્રશ્નો, ખેળાધરીના સવાલે, સોદા ક્યારે રદ થાય, શામાટે રદ થાય, જાહેરનીતિને સદાઓ સાથે સબંધ, સટ્ટો અને જુગાર આદિ પ્રત્યેક વ્યાપારીએ જાણવા જ જોઈએ. વીમા પિકી જીંદગીને, દરિયાના જોખમને, આગ પાણીને જોખમને પ્રશ્ન મુદ્દામ વિગતવાર સમજવો.
જોઈએ.
એ ઉપરાંત અર્થશાસ્ત્ર રાજ્યદ્વારી નજરે અને આંતરરાષ્ટ્રીય નજરે, સ્વરાષ્ટ્રને અંગે અને પરરાષ્ટ્રને અંગે, તેની ઉત્પત્તિ વહેંચણી અને વપરાશના અનેક સવાલ, ભાવ-મૂલ્યને અંગે જરૂરીઆત અને પૂરણના સવાલ, જમીન, મજૂરી અને નાણાને પરસ્પર સંબંધ આદિ અનેક પ્રશ્નો વિગતવાર ખાસ જાણવા જોઈએ અને નાણાંની લેવડદેવડને પ્રશ્ન બહુ બારીકીથી રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય દષ્ટિબિંદુએથી સમજ જોઈએ.
એ ઉપરાંત હિસાબ રાખવાની પદ્ધતિ, વ્યાજ ગણવાની રીતિ, હવાલાની રીતિ, સરવૈયાની પદ્ધતિ તેનાં મૂળ તો સાથે સમજવી ઘટે અને તેમાં દેશી નામાની રીતિ અને પાશ્ચાત્ય પદ્ધતિના અભ્યાસ સાથે તે બંને વચ્ચેના તફાવત અને તેનાં કારણો તથા પરિણામ આવડવાં જોઈએ.
આટલી સામાન્ય વ્યાપારી કેળવણી મળ્યા પછી પોતાને જે લાઈન લેવાની ઈચ્છા હોય તેની વિગતમાં ઉતરી તેને અભ્યાસ કરવો જોઈએ અને સાથે તે અભ્યાસમાં આવેલા સિદ્ધાને વ્યવહારૂ ઉપયોગ કેમ અને કેવી રીતે થાય છે તે જાતે જોવું જોઈએ.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
નવયુગને જૈન દાખલા તરીકે રૂને વ્યાપાર કરનારે એની ઉત્પત્તિનાં સ્થાનેની ભૂગોળ, એ પ્રત્યેકમાં થતા રૂના પ્રકાર, એ રૂની જાતની વિવિધતા, એની હાથપરીક્ષા, વેચવાનાં ક્ષેત્રે, તેની ભૂગોળ, તેને ખપ અને આ સર્વ સંબંધી અનેક વર્ષોના આંકડાઓ, પાક પર હવાની અસર, પાકમાં થતી જીવાત આદિ અનેકાનેક બાબતે ટૂંકામાં પણ મુદ્દામ રીતે જાણવી જોઈએ.
એ ઉપરાંત ઘરાકને સમજાવવાની રીત, વ્યાપારની જુદી જુદી પદ્ધતિઓ, નાણાંની જોગવાઈને વ્યાપાર સાથે સંબંધ, આબરૂ (ક્રેડિટ) જાળવવાની–વધારવાની રીતિઓ, ગૂંચવણ વખતે રસ્તા કરવાની બારીકીઓ અને મીઠાશથી મુદ્દાસર હસીને વાત કરવાની આવડત પર ખૂબ અભ્યાસ કરવો જોઈએ.
આ પ્રમાણે એક વ્યાપારી થઈ શકે. વ્યાપારી થવું એટલે કઈ જાતની તૈયારી વગર ગાદી ઉપર બેસી જવાથી વ્યાપારી થવાતું નથી. આવડત અને અભ્યાસ વગર લાખોની પૂંજી ડાં વર્ષમાં ખોઈ બેસવાના અનેક દાખલાઓ બની ચૂકેલા છે અને હરિફાઈને આ યુગમાં કોઈ મહેરબાની કરીને ખટાવી જશે એ આશા રાખવી નિરર્થક છે. અત્યારે તે લેકેને જોઈએ તે ચીજો પૂરી પાડવાની તાલીમ, જનસ્વભાવને અભ્યાસ અને વિજ્ઞાનનું પિતાના ધંધા પૂરતું જ્ઞાન હોય તે જ નભી શકાય તેવું છે.
આ સર્વ વાત નવયુગ જોઈ જાણી વ્યાપારી કેળવણી માટે અનેક દિશાએ યોજના અને અમલ કરશે, સારા વ્યાપારી પાસે ઉમેદવારેને અભ્યાસ કરવા મૂકશે, રાત્રિશાળાઓ કાઢી ત્યાં નાણાવિષયક દક્ષે આર્થિક વિષયમાં ભાષણે અપાવશે, હિસાબી જ્ઞાન માટે રાત્રિશાળાની દેશી અને પાશ્ચાત્ય બને રીતિને અંગે વ્યવસ્થા કરશે અને પારિભાષિક વિષયોને અંગે વ્યાપારી મહાવિદ્યાલયની
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૧ મું
૨૧
પરદેશ મોકલી અભ્યાસ કરાવવાની અને દરેક વિષયમાં વિશિષ્ટ વ્યવહારૂ અભ્યાસીઓને બહાર પડવાની ગોઠવણ કરી આપશે.
વ્યાપારને અંગે કેળવણું આપવાનું ક્ષેત્ર ઘણું વિશાળ છે. એમાં સર્વ દક્ષ ન થઈ શકે એ વાત નવયુગના ધ્યાનમાં રહેશે. ઓછી વધતી આવડત અને શક્તિ પ્રમાણે વ્યાપારી વિષયોનું સામાન્ય જ્ઞાન તે વ્યાપારમાં પડનારે લેવું જ પડશે. હવે કાંઈ સેળ આંક, કકકો, બારાક્ષરી, નામાં ને હિસાબ આવડ્યાં એટલે નભી જવાને સમય રહી શકે તેમ નથી અને માત્ર સંઘે ભાવે ખરીદવું અને મોંઘે ભાવે વેચવું એટલા સાધારણ જ્ઞાનભંડળે ચાલી જાય તેવો વખત નથી. વ્યાપારી કેળવણી અનિવાર્ય છે અને કમે અથવા સમાજે વ્યાપાર ઉપરનો કાબૂ રાખવો અને વધારો હોય તે કેળવણી લીધે જ છૂટકે છે.
વિશેષ મેટા વ્યાપારને અંગે પદાર્થવિજ્ઞાન અને ઇજનેરી જ્ઞાનની પણ જરૂરિયાત રહેવાની છે. અન્ય દેશોની વ્યાપારપદ્ધતિ ઘણી સમજવા યોગ્ય છે. મોટા પાયા ઉપર વ્યવસ્થાસર વ્યાપારી બંધારણો કેવાં થઈ શકે છે તેનો અભ્યાસ કરી આપણા દેશની જરૂરિયાત અને હવાપાણીને અંગે યોગ્ય ફેરફાર સાથે તેની મિલાવટ કરવાની જરૂર છે. સમૂહવ્યાપાર (સિન્ડીકેટ), નાણાંનું રોકાણ સહકારી બંધારણ આદિ અનેક બાબતેનો અભ્યાસ કરવાની અને અભ્યાસને અમલ કરવામાં વિશાળ અનુભવ અને વ્યવહારદક્ષતા બતાવવાની જરૂર છે. એ સર્વ નવયુગે કરવાનું છે, નજીક આણવાનું છે અને અમલમાં મૂકવાનું છે. આ કાર્ય નવયુગ બહુ સાવધાનીથી. આસાનીથી અને કુશળતાથી બરાબર પાર પાડશે અને પ્રત્યેક શાખા, પ્રશાખા અને ઉપશાખા માટે સાધને યોજશે અને એ બાબતમાં ખરી કુશળતા અને દીર્ધદર્શિતા દાખવશે.
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
નવયુગને જૈન વ્યાપારનાં ક્ષેત્ર અને પદ્ધતિ નવયુગ વ્યાપારનાં ક્યાં ક્ષેત્રે ઉપર ધ્યાન વધારે આપશે તેને નિર્ણય કરવાની જરૂર નથી. પણ એ જ્યાં લાભ દેખાશે ત્યાં માથું મારશે. વ્યાપારનાં ક્ષેત્રોને અંગે કયા ધોરણે કામ લેશે અને શું શું નહિ કરે તે બાબત ખાસ ધ્યાન આપવા યોગ્ય હોઈ તેના થડા મુદ્દા હકારાત્મક અને નકારાત્મક નવયુગની નજરે જોઈ જઈએ.
નવયુગ સાહસિક થશે. એને વ્યાપાર નિમિત્તે પરદેશ ખેડવામાં જરા પણ સં કેચ આડે નહિ આવે.
નવયુગ મોટા પાયા પર વ્યાપાર કરવા માટે સમૂહપદ્ધતિ અને સહકારપદ્ધતિનો સ્વીકાર કરશે.
નવયુગ પ્રમાણિકપણે વ્યાપાર કરવામાં ઘરાકી જામે છે, વ્યાપાર વધે છે અને લાંબે પાયે સ્થાયી લાભ થાય છે તે વાત સમજી તેને ઈહલેક પરલોકની નજરે સ્વીકાર કરશે.
નવયુગ શેડો નકે કરવાથી વધારે ઘરાકી જામે છે એ વાત સમજી શૈડા નફાથી સંતોષ પામશે અને વ્યાપાર વધારી “બેરના બમણા'ની નીતિ ન રાખતાં પ્રાચીનકાળની “લાખની પાણ”ની નીતિ સ્વીકારશે.
ભાગીદારી, સમૂહવ્યાપાર અને અનેક સ્થાને વ્યાપાર કરવાની મેટી જનાઓ એ કરશે.
નવયુગ મોટા વ્યાજ ખાવાની “સાવકારી” નહિ કરે. એ ધંધાને એ ચુસણી કરનાર અને અન્યને તિરસ્કાર વહોરી લેનાર ગણશે. નવયુગના મહાઆરંભ અને કર્માદાનના વિચારો નરમ પડશે. એ બનતે ઉપગ રાખશે. જીવરક્ષા યથાવિત કરશે, પણ
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૩
પ્રકરણ ૨૧ સુ
ધંધાને અંગે મિલ કરતાં, રંગનું કારખાનુ કરતાં એ મુંઝાશે નહિ, એ કાઈ નવીન પ્રકારે પેાતાની જાતને સમજાવી લેશે.
નવયુગમાં કુટુંબભાવના મંદ પડશે, વ્યક્તિવાદ વધી પડશે અને તેથી તે ભાગીદારી કરશે, પણ કુટુંબના આળસુને પેષનારા વ્યાપારની પદ્ધતિ નહિ સ્વીકારે.
જે વ્યાપાર કરશે તે પૂરતી હીકમતથી, આવડતથી, જોમથી, આંકડાઓના અભ્યાસથી, ગણતરીથી અને મન લગાડીને કરશે અને ગભરાઈ જશે નહિ, મુંઝાઈ જશે નહિ અથવા એકને એક સ્થાને પડી રહી રડ્યા કરશે નહિ, ફરે તે ચરે'. એ ન્યાયે કામ લેશે.
"
છેતરપીંડી, દ’ભ કે ખાટા હિસાબ, ધરાકને ઊંધુંચનું સમજાવવું, ઇરાદાપૂર્વક ખેાટા દસ્તાવેજ કરવા—આવી બાબતેા નવયુગ નહિ કરે, પણ તેને બદલે કુશાગ્રબુદ્ધિથી ધરાકની જરૂરિયાતને અભ્યાસ કરી માલ પૂરા પાડવા—બનાવવા તે ગાઠવણુ કરશે.
ઉપરની સર્વ બાબતા એક દરે સમજવી. કાઈ કાળાં મેઢાં પણ નીકળશે, પણ તેના ટકા બહુ જૂજ રહેશે. દીવાળું કાઢવું અને મરવું બરાબર ગણવામાં આવશે અને નાક આબરૂ માટે ખાસ ચીવટ રાખવામાં આવશે.
ધનિકવર્ગ અને ગરીબ વચ્ચે અંતર છે તેથી પણ વધારે અનશે પણ ધનવાન થવાની તક સને મળશે અને વ્યવહારૂ અભ્યાસવાળા અંતે વધારે ફાવશે, જ્યારે બાપદાદાની પૂજી ઉપર તાગધિન્ના કરનારા બહુ થોડા વખતમાં પાછા પડી જશે.
નાણાના રાકાણને સવાલ નવયુગમાં ખૂબ અગત્યતા બનશે અને તેને અંગે આવડત વગરના ધનવાનના નખીરાને ગરીમ અથવા તદ્દન સામાન્ય કે મધ્યમ થઈ જતાં વખત નહિ લાગે.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
નવયુગના જૈન
વ્યાપારની પદ્ધતિઓને અંગે ખાસ નવી બાબત એ થશે કે ધનવાન તરફ શ્રમજીવીના અણુરાગ વધારે મક્કમ બનતા જશે,
હિંદમાં રશિયા જેવી સ્થિતિ નહિ થાય, ધનવાનના દરજ્જો તદ્દન ઉતરી નહિ જાય, પણ અંતર તો અત્યારે છે તેથી સહજ વધશે. એમાં જરા આશ્વાસન લેવા લાયક હકીકત માત્ર એક જ રહેશે અને તે એ કે ધનવાના પોતાના ધનને એક ભાગ શ્રમજીવીની કેળવણી અને ઉન્નતિમાં વાપરવાની પોતાની ફરજ સમજશે. અહીં સમાજવાદ । ચાલી રહેલા જ છે, પણ તે હિંદભૂમિને અનુકૂળ છે. તેની અને પાશ્ચાત્ય પદ્ધતિ વચ્ચે સામ્ય નહિ થઈ શકે.
હિંદમાં નૈતિકવાદ ( philosophical anarchism)ની પ્રવૃત્તિ વધતી જશે. ધનવાના રહેશે તે ખરા, પણ સમાજમાં શ્રમજીવીનું સ્થાન ઉન્નત બનશે. એના મોટા આંચકા પરિવત નકાળ પૂરા થતા આવશે. અત્યારે તેનાં વાજાં વાગી રહ્યાં છે.
નવયુગ ધર્માભાવનાથી આ સને પ્રતિકાર કરશે, પણ ધનવાનાને એમાં ઘણા ફેરફારા જોવા અનુભવવા પડશે.
અહીં આપણે સટ્ટાના વ્યાપારને પ્રશ્ન નવયુગની નજરે ચર્ચીએ.
સટ્ટા
સટ્ટાના પ્રથમ એ વિભાગ છે. એકમાં માલની લેવડદેવડના દેખાવ કરવા પૂરતી પણ શરત હોય છે અને ખીજો ચાખ્ખા જુગાર.
જેમાં માલ લેવાદેવાની શરત હોય છે તે ના. વાયદાના વ્યાપાર, અળસી–એરંડાના વાયદાના વ્યાપાર, વાયદાના સેાદા, કાઈ વખત કપૂર જેવી ચીજના,
સાનાચાંદીના કપાસના પણ
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૧ મું
૨૯
વાયદા નીકળે છે. આવી શરતમાં વાયદાની મિતિએ માલ લેવા દેવાની શરત હોય છે. વ્યાપાર કરનારા હજારે લાખ ગાંસડી અથવા ટનના વ્યાપાર કરે છે, પણ મિતિ આવવા પહેલાં સોદા સરખા કરી નાખે છે. માલની ડીલીવરી આપવાની એને સગવડ પણ હોતી નથી, તેની પાસે તેટલું નાણું પણ હતું નથી અને માલ ભરવાનાં ગોડાઉન પણ હોતાં નથી. એમાં સોદા કરનાર કરાવનારને ઈરાદો બજારની વધઘટને લાભ લઈ નફો તારવવાને હોય છે, પણ કાયદાની ચુંગાલમાંથી બચવા માટે માલ લેવાદેવાની શરત દાખલ કરેલી હોય છે. આને પ્રથમ પ્રકારનો સટ્ટો ગણવામાં આવે છે.
બીજા પ્રકારમાં ચોખ્ખો અને ઉઘાડો જુગાર હોય છે. દર અઠવાડિયે કાચી ખાંડીને ધંધે થાય છે અથવા આંકફરકને જુગાર રમાય છે તેમાં દરરોજ મુંબઈ જેવા એક શહેરમાં લાખો રૂપિયાની હેરફેર થાય છે. અમેરિકાના ન્યુયોર્કમાં વાયદાના સેદાના એક રતલ રૂના ભાવની વધઘટના દેકડાના આંકડા ઉપર હિંદુસ્તાનના લેકે દરરોજ લાખો રૂપિયાને જુગાર રમે છે. આની આખી વિગત આપતાં તે પાનાં ભરાય તેમ છે, પણ તે ચાખે જુગાર જ છે.
એ ઉપરાંત ઘોડાની શરતોમાં અમુક ઘોડે પહેલે (વીન) આવશે કે બીજે ત્રીજે (પ્લેસ) આવશે તે પર ત્રણ મહિના સુધી દર શનિવારે અથવા રજાના દિવસેએ લાખ રૂપિયાને જુગાર રમાય છે.
આ ઉપરાંત પાનાંને જુગાર, વરસાદને જુગાર આદિ અનેક પ્રકારના જુગાર રમાય છે. વિક્ટોરિયા ગાડીને નંબર એકી આવશે કે બેકી તેના ઉપર શરતે બકાય છે. આ સર્વ જુગાર છે.
કમનસીબની વાત એવી બની છે કે અત્યારના જૈનેને એક મેરે ભાગ આ બન્ને પ્રકારના સટ્ટાના માર્ગે ચઢી ગયું છે.
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
===
૨૮૬
નવયુગને જૈન ઉપર જણાવેલા પ્રથમ પ્રકારના વાયદાના સોદામાં શેર અને નોટના વાયદાના સોદાઓને પણ સમાવેશ થઈ જાય છે.
નવયુગ આ સર્વ પ્રકારના સટ્ટા અથવા જુગારને દેશના હિતની ખાતર, શ્રમજીવીઓના લાભની ખાતર અને ભયંકર લતમાંથી બચાવવા ખાતર એકી અવાજે બંધ કરી દેશે. અત્યારે કેટલાક તેને વ્યાપારના હિતની નજરે બચાવ પણ કરે છે અને કાયદા ખાસ કરીને સટ્ટાને અનુકૂળ છે. જુગાર પૈકી ઘણાખરા ગેરકાયદેસર છે, પણ ઘેડાની શરતને હિંદના દુર્ભાગ્યે કાયદેસર ઠરાવેલ જુગાર ગણવામાં આવ્યો છે. આનાથી અનેક આપઘાત, નિઃસાસાઓ અને તોફાને થયાં છે, થાય છે અને માણસની સ્થિતિ વિના કારણે પલટાઈ જાય છે. સોએ એકાદ માણસ અન્યનાં લેહી ચૂસી ધનવાન બને છે પણ રમનારાની નજર તેના ઉપર જ રહે છે એટલે ભારે મોટી ભૂલ થાય છે.
આ વ્યાધિમાં જૈન કોમ ખૂબ સપડાયેલી અને સંડોવાયેલી હઈ તેને આ બાબત પર સર્વથી વધારે ધ્યાન આપવું પડશે. આ સદો કે જુગાર રમનાર વ્યાપારી કેમ કહેવાય તે પણ નવયુગના ધ્યાનમાં નહિ ઉતરે. આવા સટ્ટો કરનારને સમાજમાં સ્થાન લેવું ન ઘટે, એવાના હાથમાં મોટાં ટ્રસ્ટોને વહીવટ કદી સૈપી શકાય નહિ અને તેવાઓ ઉપર કોઈ જાતની સ્થિરતાની આશા રાખી શકાય નહિ. આ સંબંધમાં કાયદાની મદદ લઈ સર્વ પ્રકારના વાયદાના સદા બંધ કરાવવામાં આવશે અને તેમ કરવામાં કદાચ અમુક વ્યાપારને સહન કરવું પડશે તે સમાજ સહી લેશે, પણ અત્યારે ચાલે છે તેવી સટ્ટા ખેલવાની સગવડ નવયુગ કદી નહિ આપે અને છતાં કેઈ વગર મહેનતે વગરપરસેવે માત્ર બજારની
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ર૧ મું
૨૮૭
૧/wwww w w w .
.
વધઘટથી ધનવાન થવા માગતા હશે તો તેમને સમાજ પિતાના અંગના નહિ ગણે.
આ આખી હકીકત સટ્ટા અને જુગાર બન્ને પ્રકારને લાગુ પડે છે. આર્થિક દષ્ટિએ એવા વ્યાપાર પર ગુજરાન કરનાર દેશના દ્રવ્યમાં વધારો કરનારા ન હોઈ અને એમાંથી આળસ, વ્યસન અને બેદરકારીપણું વધવાનાં અનેક ઉદાહરણો હોઈ એને જરા વખત ચાલુ રાખવામાં હિંદની ગરીબ પ્રજા પર નકામે બેજે ગણાશે અને દેશને વહીવટ હાથમાં આવતાં આ સમાજ આવા ભયંકર જીવનસાધને પર છીણું મૂકશે અને તે કાર્ય કરવામાં, તેની હીલચાલ કરવામાં અને તે અનુસાર નવીન કાયદા કરાવવામાં નવયુગની જેન પ્રજા અગ્રેસર ભાગ ભજવશે. એમ કરવા જતાં એવી આડત દલાલી કરનારા અનેક જને અથવા જૈને રખડી જશે એવો વિચાર નવયુગ નહિ કરે, પણ દેશ પરનો મહાઅનર્થકારક બેજે હઠાવી દેવાનું પુણ્ય હાંસલ કરવાની તકને પૂરો ઉપયોગ પતે કરે છે એમ નવયુગ માનશે.
આ સટ્ટાને વ્યાપાર જેને બેટી રીતે “વ્યાપાર' કહેવામાં આવે છે તેની સાથે આવતા માલના મેદાને ઘુંચવી નાખવા નહિ. કેટલાક માલને આવતાં જ વખત લાગે છે, તેના સોદામાં સટ્ટાનું સહજ તો તે રહે છે, પણ એની કક્ષા જૂદી છે. પરદેશી માલ ન લેવાના ખ્યાલને અંગે આવા સદા ઉપર અંકુશ પડશે તે વળી જુદે જ સવાલ છે, પણ એને સટ્ટા કે જુગારની કક્ષામાં મૂકવામાં આવશે નહિ.
આવા આવતા માલના સદામાં પણ ખાંડના ધંધામાં અનેક લેકે પાયમાલ થઈ ગયા છે અને જૈન કેમ તે હતાશ થઈ ગઈ છે. એ સર્વ બાબત ધ્યાનમાં લઈ તેના ઉપર પણ નવયુગ અંકુશ
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
મૂકશે. વ્યાપાર જ્યાં સુધી વેપારની મર્યાદામાં રહે છે ત્યાં સુધી તેમાંથી જરૂરી લાભો ગેરલાભા થાય છે, પણ જ્યાં તેમાં સટ્ટાનું તત્ત્વ દાખલ થાય છે ત્યાં એ વેપાર મટી જાય છે.
નવયુગનું ધ્યાન તો આર્થિક નજરે ઉત્પત્તિ ' તરફ વધારે રહેશે. એ વચગાળના નફા રદ કરવા પ્રયત્ન કરશે, ત્યાં બજારની વધધટના લાભ લેનારા સટ્ટો કરનારને કાઈપણ પ્રકારના લાભ લેવા દે એ આર્થિક નજરે અસંભવિત વાત છે, શ્રમજીવીની નજરે ભયંકર વાત છે અને સમાજવ્યવસ્થાના ધેારણે એક પણ દિવસ ન ચલાવી લેવા ચેાગ્ય વાત છે. ખાસ જરૂરી પ્રસંગમાં તૈયાર માલ લેવાના હાય તેવા પ્રમાણિક સાદાઓના સંબંધમાં પણ ઘટતા અંકુશ તા જરૂર મૂકવામાં આવશે, પણ તે ઉપરાંત સટ્ટો કે જુગાર કાઈ પણ આકારમાં હિંદમાં તે ન જ જોઈ એ એમ નવયુગ રાવશે અને તેની સામે સ્વાર્થને અંગે ખુમા પાડશે તે ઉપર ધ્યાન આપ્યા વગર સમાજ એ કામ આટાપી લેશે અને સટ્ટાને અને જુગારને મૂળથી હાંકી કાઢશે. તેવા ધંધા કરનારને કાઈ પ્રમાણિક ઉદરનિર્વાહનું સાધન શેાધવું પડશે,
પ્રકી
6
વ્યાપારના અનેક પ્રશ્નને અંગે નવયુગને બહુ વિચાર કરવા પડશે. નવયુગને વ્યાપાર એક પરગણા કે હિંદમાં મર્યાદિત થવાને। ન હોઈ તે અનેક આર્થિક પ્રશ્ન તેને ઉકેલવા પડશે, આખી દુનિયાના આર્થિક પ્રશ્નાના બારીક અભ્યાસ કરવા પડશે, નાણાપ્રકરણી સવાલા, નાણું મોકલવાના દર (રેટ ઑફ એક્સચેંજ), સેાનાના નાણા સાથે સંબંધ વગેરે તથા ઉત્પત્તિ વહેંચણી અને વપરાશના અનેક સવાલે આવી પડશે. એ સર્વાંના નિકાલ તે પૂરા અભ્યાસથી કરશે અને હિંદ જેવા કુદરતની કૃપાવાળા દેશને
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૧ મું
૨૮૯
w"
...
એ ભારે આબાદ કરશે. એ પિતાના દેશના આર્થિક પ્રશ્ન પિતાના હાથમાં લેશે, એમાં પરરાજ્ય કે પરદેશીઓની દરમિયાનગીરીને એ દૂર કરશે અને ઔદ્યોગિક પરિસ્થિતિનાં હલકાં તો દેશમાં દાખલ થવા ન દેતાં પાશ્ચાત્ય અને પૌત્ય સમાજવાદનું સંમિશ્રણ બનાવી એ હિંદ માટે ભારે આશ્ચર્યકારક આર્થિક ઘટના ઊભી કરશે.
એ પ્રમાણે કરવા માટે એને રાજદ્વારી બાબતમાં ભાગ લેવો પડશે. તેને અંગે આર્થિક સ્વરાજ્ય પ્રાપ્ત કરવું પડશે અને તેને માટે ભેગો પણ આપવા પડશે. એ સર્વ ઘટના રાજ્યકારી સ્થિતિમાં વિચારશું. અહીં તે વ્યાપારી કામે વ્યાપારની સ્થિતિ જાળવી રાખવા શું શું કરવું પડશે તે વ્યાપારી નજરે જ જોઈ જઈએ છીએ તે લક્ષ્યમાં રાખવું.
અત્યારે જૈન કેમના હાથમાં જે ધંધા છે તે સર્વ લગભગ ચાલ્યા જશે, પણ એની વ્યાપારને અંગે જોઈતી હિસાબ ગણવાની આવડત સાહસ અને વ્યાપારની ધૂન તેનામાંથી જશે નહિ. નવા સંયોગોને તાબે થઈ વ્યાપારનાં નવાં ક્ષેત્રો અને નવી પદ્ધતિમાં એ સાહસથી ઝંપલાવશે.
અત્યારે ગામડામાં શાહુકારી ઘણે ભાગે જૈનેના હાથમાં છે તે સહકારી સમિતિઓને અંગે નાશ પામી જશે, પણ શરાફી વ્યાપાર જૈને તદ્દન નવીન પદ્ધતિએ વધારે ખીલવી શકશે. વહેંચણીના ધંધા ઓછા થઈ જશે અને તેમાં કસ પણ નામને થઈ જશે, પણ તે જ વખતે ઉત્પત્તિનાં ક્ષેત્રે અનેક પ્રકારનાં ઉઘડશે અને ત્યાં નવયુગ પ્રવેશ કરી દેશે. એને માટે શિક્ષણ જોઈતું ધન આદિ અનેક નાની મેટી વ્યવસ્થા નવયુગ આગળ પડીને કરશે અને તેમાં તે અગ્રભાગ લઈ જૈનનું વ્યાપારમાં અગ્રસ્થાન જાળવી રાખશે.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦
નવયુગને જૈન
એમાં એણે બે વાત ખાસ કરવી પડશે. એક તે એણે પ્રમાણિકપણું ખાસ કેળવવું પડશે અને “વણિક તેહનું નામ, જેહ જૂઠું નવ બેલે” વગેરે કાવ્યમાં અમર થઈ ગયેલ વણિકત્વને તેણે સાર્થ કરવું પડશે. નવયુગને નૈતિક વિકાસ એ માર્ગે બરાબર થશે. એ સંબંધમાં વચગાળના વખતમાં જે શિથિલતા આવી ગઈ છે તે નવયુગ સીધા ઉપચાર અને પ્રયોગથી દૂર કરશે.
અને બીજી બાબત એણે લેભ ઓછો કરવો પડશે. મારવાડીઓ મોટાં વ્યાજ લે છે તે પ્રથા દૂર કરવી પડશે અને વ્યાપારી દૃષ્ટિ ખીલવવી પડશે. વ્યાપારી દૃષ્ટિ એ છે કે ટ્રકે કોળિયે વધારે જમી શકાય છે. ઓછો નફે લેવાના પ્રબંધથી વ્યાપાર વધારે થાય છે અને નફાના ટકા ઓછા આવે પણ સરવાળે આવકની રકમ મોટી થાય છે. એ ઉપરાંત પ્રમાણિકપણે અને ઓછે નફે કામ કરનાર ઘરાકી જમાવી શકે છે અને ઘરાકી વાળવાની કળા વણિકમાં સ્વાભાવિક હોય છે તે ઉપરનાં બે સૂત્રો દ્વારા વધારે કેળવી લાંબી નજરે કામ લેવાનું શીખશે.
કેટલીક મળેલી તકે વચગાળના કાળમાં લોભને વશ થઈને ગુમાવી છે તે નવયુગને માર્ગદર્શક થઈ પડશે. બંગભંગ વખતે સ્વદેશીનો જુવાળ ઉછળ્યો ત્યારે કેટલાક વેપારીઓ ભારોભાર ખેળ માલમાં ભરીને “ધુએ એટલે રૂએ' એવી સ્થિતિ ઊભી કરવાને પરિણામે થોડો વખત જરા ન કરી શક્યા, પણ ચાલુ ઘરાકી બેઈ બેઠા અને આવતા પ્રવાહને વાળવાને સીધો માર્ગ લઈ શક્યા નહિ. એવી સ્કૂલના નવયુગ નહિ કરે. એની નજર પિતાના નફા પર નહિ રહે, પણ હેત્રી ફડની માફક માલ વાપરનારની સગવડ કેમ જોવી એ દષ્ટિબિંદુ રહેશે અને પરિણામે સરવાળે નફે પણ ઘણે થશે.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૧ મું
૨૯૧
હિસાબ નામાની કુશળતા, બજારે પસંદ કરવામાં વ્યવહારતા, ઘરાકને રીઝવવાની કળા અને બજારનો અભ્યાસ કરવાની ગણતરીની કળાનો વારસો નવયુગ મેળવશે અને તેનો ઉપયોગ ઉત્પત્તિના ક્ષેત્રમાં પણ સારી રીતે કરશે.
વચગાળના વખતમાં બીન આવડત અનભ્યાસ અને પ્રમાદથી જે સ્થાન ગુમાવવા માંડયું છે તે પુનઃ પ્રાપ્ત કરવાનું સદ્દભાગ્ય નવયુગને મળશે. વ્યાપારમાં આર્થિક પ્રશ્નમાં, નાણાના વિષયમાં, બજારેના અભ્યાસમાં, મોટા પાયા પર વ્યવસ્થા કરવામાં, મેટા ખાતાઓ ચલાવવામાં, ઓછે ખરચે વહીવટ ચલાવવામાં અને નાણાના હિસાબ સરવૈયા નવીન ધોરણે રાખવાની બાબતમાં અનેક નિષ્ણાત-દક્ષે નીકળી આવશે અને તેઓ સમાજને તદ્દન નવા ધોરણ પર સુવ્યવસ્થિત કરશે. વ્યાપારમાંથી સદા કે જુગારનું તત્ત્વ બીલકુલ કાઢી નાખશે, વાયદાના તૈયાર માલના પ્રમાણિક સદા પણ જરૂર પૂરતા જ કરશે, પણ ભાવના ફેરફાર કરી વહેંચણીને બદલે ઉત્પત્તિનો ઝોક આપી અને પ્રમાણિકપણાને આશ્રય કરી છે નફે કામ કરવાનો વ્યવહારમાર્ગ લઈ વ્યાપારને અનેક દિશાએ નવયુગ ખીલવશે, વધારશે અને આજે ન ક૯પી શકાય તેવા સાહસ ખેડશે.
સાહસ વ્યાપારને અંગે સાહસના પ્રકારે લખવાની કે તેની પદ્ધતિઓ વર્ણવવાની ભાગ્યેજ જરૂર હોય. દૂર દેશ ખેડવા, ત્યાંની બજારેન અભ્યાસ કરવો, ત્યાં વેપારની કોઠી (પેઢી)ઓ નાખવી એ તો એનું પ્રકટ સ્વરૂપ છે. તે ઉપરાંત વ્યાપારના અભ્યાસ માટે દૂર દેશ અભ્યાસીઓને મોકલવા, મોટા પાયા ઉપર વ્યાપારને અંગે ઉત્પત્તિ કરવી અને ખાસ કરીને મેટાં ખાતાંઓ ચલાવવાં એ
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨
નવયુગને જૈન
સર્વ સાહસના પ્રકાર છે. પુરાણકાળથી જાવાસુમાત્રા જવાના સાહસો વણિકપુ કરતા હતા. નવયુગમાં તેના પ્રકારે ફરશે પણ એને પ્રેરનાર સાહસવૃત્તિ દૂરદર્શિતા અને સફરનો મોહ એ સર્વ આગળ આવશે. હવે પછી જે વાત થવાની એમાં ગણતરી, અભ્યાસ અને દીર્ઘ નજરને ખાસ સ્થાન મળશે અને તેથી વ્યાપારના લાભ સાથે આનુષંગિક લાભ ઘણા થશે. જગતભરમાં શાંતિ અને અહિંસાના સંદેશા આ વ્યાપારીઓ વહેવાર રીતે પહોંચાડશે, સ્થાને સ્થાને શાંત ભાવનાના પ્રરૂપક પરમાત્માના સ્થાને બિરાજમાન કરશે અને વિશ્વબંધુત્વ ખીલવવા દ્વારા પિતાને વ્યાપાર પણ આગળ વધારશે, ધપાવશે અને આગળ આણશે.
વ્યાપારી બાબતના મુખ્ય મુદ્દા જ નવયુગની દષ્ટિએ અત્ર ચર્ચા છે. પ્રત્યેક ધંધાની વિગતમાં ઉતરવું અશક્ય છે. પણ ઉપરનું ધારણ લક્ષ્યમાં રાખી નવયુગનું નિશાન નિર્ધારાશે એટલું કહેવું પ્રસ્તુત અને પૂરતું ગણવામાં આવ્યું છે.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૨ મું
કેળવણી નવયુગની રચનાને મુખ્ય પાયે કેળવણી:ઉપર રચાશે. તે કેળવણીની બાબતને સર્વથી વધારે મહત્ત્વ આપશે. કેળવણીના પ્રતાપે જ પ્રકાશ પ્રાપ્ત થાય તેમ છે તેમ નવયુગ માનશે અને એની સર્વ કાર્યપદ્ધતિમાં કેળવણીને અગ્રસ્થાન મળશે.
કેળવણીને વિષય આખી ચર્ચામાં ઓતપ્રેત થયેલ છે છતાં તે વિષયની મહત્તાને લઈને એ વિષયને સીધે ચર્ચવાની જરૂર લાગી છે. બાકી તે નવયુગને જૈન એટલે કેળવણીને બાળ, કેળવણીનું ફળ, કેળવણીનું પરિણામ અને કેળવણીને ઉપાસક. નવયુગમાંથી કેળવણીનું તત્ત્વ બાદ કરી નાખવામાં આવે તે બાકી કંઈ રહે તેમ નથી. પ્રાચીનેમાંના ઘણા કેળવણું શબ્દથી ભડકે છે તેનું કારણ ઉઘાડું છે. જે નવીન ભાવના, નવા આદર્શો અને દૃષ્ટિકોણ કેળવણીએ રજૂ કર્યા છે તે પ્રાચીને જીરવી શકે તેમ નથી, તેને પહોંચી શકે તેમ નથી અને તેની સામે ટકી શકે તેમ નથી. આવા આવા વિચારનિ નવયુગ કરશે અને તેના દાખલાઓ માટે આ પરિવર્તન કાળને - વર્તમાન ઇતિહાસ રજૂ
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
નવયુગને જૈન
કરશે ત્યારે આવતા યુગ વિચારી હસશે કે કેળવણી વિરુદ્ધ આવા મહાપુરુષો (!) પણ જૈન કામમાં થઈ ગયા છે. આ ટીકા ખાનું ઉપર રાખી નવયુગની નજરે કેળવણીના ક્ષેત્રને ટૂંકામાં અવલેાકી જઈએ, આ સર્વથી મહત્ત્વના વિષય આખા ઉલ્લેખને પામે પામે છે એમ સમજી લેવું.
પ્રાથમિક કેળવણી
પેાતાની માતૃભાષાનું લખવાવાંચવાનું જ્ઞાન અને સામાન્ય હિસાબ ઉપરાંત દેશની ભૂગોળ, સામાન્ય ઇતિહાસનું જ્ઞાન અને વ્યવહાર પૂરતું નામાનું જ્ઞાન એટલાને સમાવેશ પ્રાથમિક જ્ઞાનમાં થાય છે. પોતાની માતૃભાષા બરાબર સમજતાં વાંચતાં અને તે ભાષામાં સાંભળનાર સમજી શકે તેવા આકારમાં વિચાર બતાવતાં આવડે અને સામાન્ય વ્યવહાર સમજીને થાય એ આ પ્રાથમિક જ્ઞાનના ઉદ્દેશ છે.
પ્રત્યેક જૈન બાળક તે સ્ત્રી હોય કે પુરુષ હાય તેને લખતાં વાંચતાં તે ફરજિયાત આવડવું જ જોઈ એ. સેાએ સેા ટકા તે એમાં અપવાદ વગર મનુષ્યત્વ પ્રાપ્તિના હક્ક સાથે મળેલા એ વારસા ગણાવા જોઇએ. આ દૃષ્ટિએ નવયુગ પ્રાથમિક કેળવણી ફરજિયાત કરશે. માત્ર જન્મથી ગાંડાના જ આ બાબતમાં અપવાદ રહી શકશે. નાના ગામડામાં પણ કાઈ અભણ બાળક કે બાળિકા ન રહે એના પ્રબંધ કરવાનું પ્રત્યેક ગામ શહેર કે નગરને માથે આવશ્યક રહેશે અને આ નિયમ સાર્વત્રિક કરવામાં જરા પણ સમય ગુમાવવામાં આવશે નહિ,
અત્યારે મોટાં શહેરો અને ગામામાં આ સ્થિતિ તરફ પ્રયાણ થઇ રહ્યું છે, પણ ગામડામાં અજ્ઞાન ઘણું છે અને છેકરીઓના જ્ઞાન માટે પૂરતા પ્રબંધ નથી એ સ્થિતિ વધારે વખત નભાવી
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ રર મું
૨૯૫ લેવામાં નહિ આવે. જેટલી રાકની આવશ્યકતા મનાય છે તેટલી જ પ્રાથમિક શિક્ષણની જરૂર ગણવામાં આવશે.
એની સાથે રસપૂર્વક પ્રાથમિક ધાર્મિક જ્ઞાન આપવાની જના નવયુગ કરશે. ચોવીસ તીર્થંકરોનાં નામ, નવકાર, સામાયકને મહિમા, જીવસ્વરૂપ, તત્ત્વ, કર્મ અને જીવને સંબંધઆ મુદ્દાઓનું તદ્દન પ્રાથમિક પણ જરૂરી જ્ઞાન સરળ રીતે સરસ ભાષામાં આકર્ષક થાય તેમ આપવામાં આવશે અને તેને નાની પણ સુંદર કથાઓથી પ્રિય બનાવવામાં આવશે. આ માટે જરૂરી અભ્યાસનાં પુસ્તકે નવયુગ તૈયાર કરશે. આ પ્રયત્ન સર્વ માતૃભાષામાં થશે.
માધ્યમિક અને ઉચ્ચ શિક્ષણ માધ્યમિક શિક્ષણ અને ઉચ્ચ શિક્ષણમાં મોટાં શહેરો અને નગરેમાં પ્રબંધ કરવામાં આવશે. આ શિક્ષણની શરૂઆતમાં હિંદી ભાષાને અભ્યાસ સર્વને ખાસ કરાવવામાં આવશે. વિજ્ઞાન ઉપર ખાસ ભાર મૂકવામાં આવશે અને માનસિક વિકાસ ક્રમસર કેમ થાય છે તેને કેળવણીકારની દષ્ટિએ વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ કરી આ કાર્યક્રમ ગોઠવવામાં આવશે. ગોખણપટ્ટી ઓછી થાય અને મગજનો વિકાસ સારી રીતે થાય તેના ઉપર ખાસ ભાર મૂકવામાં આવશે.
માધ્યમિક અભ્યાસમાં ઇતિહાસ, ભૂગોળ, ગણિત અને સાહિત્યને મુખ્ય સ્થાન આપવામાં આવશે, વિજ્ઞાનને ખાસ મહત્ત્વનું સ્થાન આપવામાં આવશે અને સંસ્કૃત તથા પ્રાકૃત ભાષાના અભ્યાસને ખાસ ઉત્તેજન આપવામાં આવશે.
માધ્યમિક અભ્યાસને અંગે જે સગવડે કરવામાં આવશે તેને લાભ જૈનેતરને જરૂર આપવામાં આવશે. અહીં ધાર્મિક
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૬
નવયુગના જૈન
અભ્યાસ તત્ત્વાના મૂળ સૂત્ર અને અની નજરે તથા બારવ્રત, શ્રાદ્ધ્ગુણ, કથાવિભાગ અને ભક્તામર કલ્યાણમંદિર ભાવસમજણ આ રીતે કરાવવામાં આવશે. માનસિક વિકાસ સાથે આંતરવિકાસ થાય તેની ગાઠવણ એવી રીતે કરવામાં આવશે કે ભણનાર કામીય કે ઝનૂની ન થઈ જાય, પણ ધીમે ધીમે ધર્માંમાં સ્થિતપ્રજ્ઞ થતાં જાય અને જૈનદર્શનમાં સમતસંગ્રહની જે અસાધારણ વિભૂતિ છે તે સમજતા થઇ જાય અને ખાસ કરીને એનાં અહિંસા, સંયમ અને તપને એળખતાં અને વ્યવહાર કરતાં થઈ જાય. ફતેહમંદીથી કરાવેલા માધ્યમિક અભ્યાસ બહુ ફળગ્રાહી નીવડે છે એના સુંદર પ્રયોગો નવયુગ કરશે અને સ્ખલના દેખાશે તે સરળભાવે સુધારવાની નમ્રતા બતાવશે.
અને ઉચ્ચ અભ્યાસની સગવડ મેટા શહેરમાં વિશિષ્ટ અભ્યાસીના હાથ નીચે યેાગ્ય વેતન આપી કરશે. એમાં વળી ધાર્મિક તત્ત્વજ્ઞાન વધારે ઊંડાણથી કરાવવાને પ્રબંધ થશે અને ખાસ કરીને નવયુગની મહત્તા એ થશે કે એ કાઈ પણ અભ્યાસમાં ધજ્ઞાનને ફરજિયાત અરુચિકર કે અપ્રિય થાય તેવું નહિ કરે. મનુષ્ય સ્વભાવ ફરજિયાત બાબતથી દૂર નાસે છે અથવા ફરજ તરીકે કરીને ફેંકી દે છે એ સ્થિતિ ન થાય તેની ચીવટ
રાખશે.
―
પાઠશાળાનું કા
વ્યવહારૂ શિક્ષણની પૂરવણી કરનાર પાઠશાળાઓને તદ્દન નવીન ધારણ પર રચવામાં આવશે. જ્યાં ક્રમિક શિક્ષણમાં ધાર્મિક જ્ઞાન આપવાની અગવડ પડશે ત્યાં એ કાર્ય પાઠશાળા કરશે. પાઠશાળાઓના ક્રમમાં અત્યારે ગાખવાનું કામ જ થાય છે તેનું સ્થાન સમજણુ લેશે, માત્ર ક્રિયાજ્ઞાનને બદલે તત્ત્વચિ આદરપૂર્વક
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ મું
૨૭
થાય તેવો પ્રબંધ થશે અને કથા, રાસ, પદે, સ્તવને, સઝાયાથી એને વધારે રસપ્રદ કરવામાં આવશે.
એમાં અભ્યાસને આખો ક્રમ ગોઠવાશે અને અભ્યાસ નિષ્ણાણ ન થતાં ઉપયોગી થશે, અરૂચિકર ન થતાં આકર્ષક થશે અને ભણતર અને જીવતરને સંબંધ નથી રહી શકતે તેને બદલે માત્ર જીવનને ઉપયોગી થાય તેવું જ જ્ઞાન તદ્દન નવીન પદ્ધતિએ આપવામાં આવશે.
પાઠશાળા એ આળસુને આશ્રમ કે નવરાને વિનેદ નહિ રહી શકે. એ જીવતી સંસ્થાઓ રહેશે. એના અધ્યાપકે ઉત્તમ ચારિત્રવાન અને શિક્ષિત પર છાપ પાડે તેવા થશે અને અનેક સેવાભાવી યુવકો એમાં રસ લઈ વગર વેતને–અલ્પ વેતને પિતાને સમય આવા વિદ્યાવિલાસના કાર્યમાં આપશે. નવયુગ જેમ બદલે આપવા ઉત્સુક રહેશે તેમજ સેવાભાવીને શોધી જવામાં અને કાર્યકરને જોડવામાં પણ ઉઘુક્ત રહેશે.
કેળવણુગ્રહો આ વિધ્ય ચતાં (જુઓ પૃ. પર-૫૭) એ બાબતનું સ્વરૂપ કાંઈક નોંધ્યું છે. નવયુગનું વિશિષ્ટ કાર્ય તે આ વિદ્યાર્થીગૃહ થશે. ત્યાંથી નવયુગના સંદેશા નીકળશે. ત્યાંથી જે વિદ્યાર્થીવર્ગ બહાર પડશે તે ધર્મની અને સમાજની સેવા કરનાર નીકળશે. કોલેજમાં તેમને અનેક માનસિક તથા વ્યવહારૂ વિષયનું જ્ઞાન મળશે તેની નૈતિક અને ધાર્મિક વિષયની પૂરવણી આ વિદ્યાર્થીગૃહોમાં કરવાની યોજના નવયુગ કરશે.
આ વિદ્યાર્થીગૃહોને એવી રીતે સુસજજ કરવામાં આવશે કે ત્યાંથી ઊંચામાં ઊંચા વતનશાળી આદર્શ જૈને ઉત્પન્ન કરવાનું તે કેંદ્ર બનશે. માતાપિતાના સંસ્કારમાં કુટુંબપ્રેમને લાભ મળે છે
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
નવયુગના જૈન
અને સાંપ્રદાયિક અનુષ્ઠાનેા કરવાની રીતિને અભ્યાસ થાય છે તે અન્ને બાબતેને જરા પણ વિષ ન થાય એટલે કે ગૃહામાં કુટુંબ જેવું વાતાવરણ વર્તે અને અનુષ્ઠાનનુ સુંદર સમજણપૂર્વકનું જ્ઞાન અને તેના અમલ થઈ જાય તે ઉપરાંત પરસ્પર સહયેાગ અને સેવાભાવી ગૃહપતિની છત્રછાયા નીચે વિશાળતાના પાડે। વિદ્યાર્થીએ ત્યાં શીખશે. આખા ગૃહમાં એક જાતના બંધુભાવ વિકસાવવાનું વાતાવરણ ખીલવવાની ખાસ ચીવટ રાખવામાં આવશે.
સાધારણ રીતે ગૃહેામાં પક્ષા પડી જાય છે, અરસ્પરસ ઇર્ષ્યા ખીલે છે અને પક્ષીના મેળા જેવું થાય છે, પણ ગૃહપતિ કાĆદક્ષ અને સેવાભાવી હોય તા વાતાવરણમાં તે મેટા ફેરફાર કરી શકે છે. તે પેાતાની સત્તાના દાર બતાવ્યા સિવાય પ્રેમથી વિદ્યાર્થીઓમાં સંપ, એકતા અને ત્યાગ લાવી શકે છે, જે વિશાળ સેવાભાવી જીવન જીવવાનું છે તેના પાયા આ સંસ્થામાં જામશે,
ત્યાંની આંતર વ્યવસ્થામાં ફરજિયાત કરતાં મરજિયાત તત્ત્વ વધારે રહેશે. એવી સંસ્થાના નિયામકે પણ વિદ્યાર્થી પર વાત્સલ્ય રાખશે અને આ સંસ્થા ઉપર ધણી ગણતરી કરીને નવયુગ તેને બહલાવવા ખૂબ યત્ન કરશે. ત્યાં ધાર્મિક શિક્ષણ તદ્દન નવીન પદ્ધતિએ રસપ્રદ રીતે આનથી લેતા વિદ્યાર્થીઓને જોઈ, તેમની ચર્ચાએ સમજી સાંભળી સમાજ એને નવાજશે.
મેટાં ગામે, સર્વ શહેરા અને નગરામાં વિદ્યાર્થીગૃહા થશે અને ત્યાં માનસિક નૈતિક અને ધાર્મિક ખીલવણી સાથે શારીરિક ખીલવણીની પણ ચેાજના કરવામાં આવશે. આની વિશેષ ચર્ચા અખાડાઓને અંગે શારીરિક પરિસ્થિતિની વિચારણામાં થશે.
આ ગૃહાને અંગે સંગ્રહસ્થાન થશે, પુરાણા વિષયાની શાધખેાળા થશે અને તઘોગ્ય સુંદર પુસ્તકાલય થશે. વિદ્યાર્થીને સારી
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૨સુ
રીતે તૈયાર કરવાનું આખુ` વાતાવરણ ત્યાં નીપજાવવામાં આવશે અને એને લાભ સવના લેાકેા નાતજાતના તફાવત વગર લેશે અને જિંદગીમાં આગળ વધતાં ધનથી, સેવાથી, પ્રેરણાથી એ સંસ્થાને લાભ આપશે.
૧૯૯
કેદ્રસ્થ સસ્થાઓ
કેળવણીની કેંદ્રસ્થ સંસ્થામાં સર્વ વિદ્યાર્થીગૃહાને સૂચના આપનાર અને તેના ઉપર દેખરેખ રાખવા દ્વારા સલાહ આપનાર વિદ્યાર્થીગૃહાનુ સંયુક્ત યૂથ તૈયાર થશે. ત્યાં વખતેાવખત ગૃહપતિએ અને નિયામકા એકઠા મળી અનેક મહત્ત્વના વિષયાની ચર્ચા કરશે, તેમાં ભાગ લેવા બહારના તજ્જ્ઞ કેળવણીકારને ખેાલાવશે અને તે રીતે ધારણની સરળતા એકત્વતા અને સાજ્યની સાપેક્ષતા સાધશે.
કેળવણીની અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓને પહેાંચી વળવા, તેને સૂચનાઓ આપવા અને જરૂરી મૌલિક કાર્ય કરવા કેળવણીની કેંદ્રસ્થ સંસ્થા બનાવવામાં આવશે. ત્યાં કેળવણીની સંસ્થાએ સંબંધી, શિક્ષણ સંબંધી, ધાર્મિક અભ્યાસની રીતિ સંબંધી, સાહિત્ય સંબંધી, પ્રચાર સંબંધી અને સામાન્ય રીતે આખા જ્ઞાનના ક્ષેત્રની બહુ લાંબી નજરે ચર્ચા કરવામાં આવશે. જે સંસ્થાને સાધના નહિ હોય તેને પૂરા પાડવામાં આવશે અને સંસ્થાઓને પરસ્પર સહકાર રહે અને વધે તેવી રીતે આખી યેાજના કામ કરશે.
એ જ કે દ્રસ્થ કેળવણી મંડળને જરૂર જણાશે ત્યારે જૈન કાલેજ અને વિશ્વવિદ્યાલય સ્થાપશે અને ચલાવશે. જ્યાં સુધી જૈન રેસીડન્ટ યુનિવર્સિટી નહિ થાય ત્યાં સુધી સાહિત્ય અને શોધખાળ ઇતિહાસ અને કળાના વિષયમાં જૈન કામને જે અન્યાય
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન બહારથી તેમજ અંદરથી થયો છે તે દૂર થઈ શકશે નહિ અને એ બાબત નવયુગના ધ્યાન પર આવતાં એ યોજનાનો અમલ કરશે.
જૈન સાહિત્યની એક વાત અહીં જરા નવયુગની નજરે કરવાની છે. પ્રાચીનએ તો સામાન્ય (જનરલ) સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં લગભગ ભાગ જ લીધે નથી એટલે જૈન સાહિત્યને થયેલ ભારે ગેરઇન્સાફનું તેને ભાન પણ નથી. નીચેની બાબતે વસ્તુસ્થિતિ દર્શાવનાર છે. તે દર્શાવવાને હેતુ કેમી ભાવના વધારવાનો નથી, પણ જે થયું છે તે રજૂ કરી તેને ઉપયોગ કરવાની સૂચના રજૂ કરવામાં છે. | ગુજરાતી સાહિત્યનો દાખલો લઈએ તો જૈનોનું પ્રાચીન પદ્યસાહિત્ય સામાન્ય સાહિત્ય કરતાં ઓછામાં ઓછું દશ ગણું હવા છતાં હજુ “પ્રેમાનંદ યુગ” અને “શામળ યુગ” જ ગઠ્ઠામાં આવે છે. નરસિંહ મહેતા પહેલાં પાંત્રીશ કવિઓની રચના હોવા છતાં આદ્ય ગુજરાતી કવિ નરસિંહ મહેતા જ ગણાય છે.
જૈન સાહિત્ય ધાર્મિક છે એમ ગણી તેની ઉપેક્ષા થાય છે, પણ ગુજરાતી કવિઓએ ધર્મને જ મોટે ભાગે આલેખે છે અને જૈન રાસમાં તો ધર્મની વાત કરતાં વ્યવહારની વાર્તા, નવલે, અભુત ચરિત્ર ૯૬ ટકા આવે છે. ગુજરાતના લગભગ સર્વ કવિઓએ ધાર્મિક વિષયને જ મહત્ત્વ આપ્યું છે. આના સેંકડે દાખલા મોજુદ છે. વિશાળતાના જમાનામાં પણ જૈન સાહિત્યની ચર્ચા કરતાં વિદ્વાને સમભાવ રાખી શકતા નથી, તેઓ સ્થાન આપવામાં જાણે મહેરબાની કરતા હોય એવો દેખાવ જાણે અજાણે કરી નાખે છે અને કોઈ જગ્યાએ સહેજ સ્વીકાર કરે છે તે તે પણ પ્રસાદનું રૂપ ન લેતાં નછૂટકે વાત થાય છે.
એવી જ રીતે પ્રાચીન જૈન મંદિરને અંગે, પ્રાચીન શિલાલેખોને અંગે, સિક્કાઓને અંગે, ગુફાઓને અંગે જૈનેને ઘણો ગેરઇન્સાફ થયો છે.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૨ મું
આવી અનેક બાબતે છે તે શોધખોળ માગી રહી છે, નિષ્પક્ષપાત સમાલોચન યાચી રહી છે અને અતિશયોક્તિ કર્યા વગર યોગ્ય સ્થાન પ્રાપ્ત કરવાને પિકાર કરી રહી છે. એને ઉપાય કેળવણીની રચના કેંદ્રસ્થ થાય તે જ રીતે શક્ય છે. જૈનને નૈતિક અનેક સંદેશા દુનિયાને આપવાના છે, શ્રી મહાવીર આદિ મહાપુરુષોને યોગ્ય સ્થાન અપાવવું છે અને અહિંસાને પ્રચાર ગ્ય રીતે કરી દુનિયાની મુંઝવણ દૂર કરવી છે.
આ અનેકવિધ પ્રવૃત્તિને અંગે શિક્ષણ સાથે વિશ્વવિદ્યાલયની આવશ્યકતા જૈનદર્શનને અંગે નવયુગને સુરતમાં લાગશે એની ' દષ્ટિ એમાં જરા પણ સંકુચિત એકદેશીય કે રાષ્ટ્ર ભાવનાની વિરોધી નહિ રહે, પણ જગતના ઉદ્ધાર માટે શાંતિના પ્રસાર માટે એને જૈન વિશ્વવિદ્યાલય અનિવાર્ય લાગશે.
અને નવયુગને જે વાત ખાસ આવશ્યક લાગશે તેને તે અમલ કરશે. આ રીતે કેળવણુના અનેકવિધ પ્રયત્ન નવયુગ કરશે અને તે કાર્ય મહાસભા દ્વારા લેશે. મહાસભા વિચાર વિનિમય કરી વાતાવરણ ફેલાવશે અને કેન્દ્રસ્થ કેળવણી મંડળ એને અમલ કરશે.
કેળવણીનાં સાધન કેળવણી પ્રાપ્ત કરવાનાં સર્વ સાધનને નવયુગ વગર સંકોચે ઉપયોગ કરશે. પ્રવર્તમાન સર્વ સાધન ઉપરાંત કેટલાંકની વક્તવ્યતા ખાસ જરૂરી ઈ નીચે નોંધી છે.
જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં આંખ અને કાન બે ખાસ ઉપયોગી બાબતે સિદ્ધ થઈ ચૂકી છે. જ્ઞાન પાંચે ઇયિ દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે, પણ કેળવણીને ખાસ સંબંધ આંખ અને કાન સાથે સવિશેષ છે. તેને મદદ કરનાર સાધને પૈકી “સિનેમાનું સાધન કેળવણ
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
નવયુગના જૈન
કારા ખૂબ ઉપયોગી માને છે. સિનેમા દ્વારા વનસ્પતિ, જંતુએ અને પરમાણુના વિકાસના અનેક પ્રકારે। સમજી શકાય છે. આરોગ્યના અનેક પ્રકારનું લાક્ષણિક જ્ઞાન સિનેમાથી આપી શકાય છે. ચામડીના તથા અનેક ગુહ્ય રોગાનું જ્ઞાન સિનેમા દ્વારા આપી શકાય છે. એ ઉપરાંત કથાઓની વાત કરતાં લાક્ષણિક ચિત્ર આંખ સન્મુખ હાય તેા તે બાળ તથા મધ્યમ અધિકારી પર સીધી અને લાંમા વખત નભે તેવી અસર કરી શકે છે. આ વગેરે અનેક કારણેાથી સિનેમાના ઉપયાગ નવયુગ શિક્ષણ માટે ખૂબ કરશે. અષાડાભુતિનું નાટક અને ભરતને વૈરાગ્ય, ગજસુકુમાળની ધીરજ અને ધન્ના શાળિભદ્રના વૈરાગ્ય પ્રસંગે, વાંસ પર નાચતાં કૈવલ્ય પ્રાપ્ત કરનાર એલાયચીકુમાર અને વીરા મારા ગજ થકી ઉતરા ' ગાઇ બતાવી માનમત ગજ પરથી બાહુબળીને ઉતારનાર બ્રાહ્મી અને સુંદરી, આરિસભુવનમાં કૈવલ્ય પામનાર ભરતરાય અને હાથીની અંબાડીએથી સીધા મેાક્ષ જનાર મરૂદેવા માતા, પાંચસે। સ્ત્રીએના હાથમાં એક સૌભાગ્યક કણ રહેતાં ખેાધ પામેલ નિમ રાજર્ષિ અને ઘરડા વૃષભથી મેધ પામનાર કરકં ુ, કામદેવના ધરમાં જઈ કામને જીતનાર સ્થૂળિભદ્ર અને ફ્રાંસીના લાકડા પરથી કૈવલ્યને સિંહાસને બેસનાર સુદર્શન શેઠે—આ સર્વાંનાં ચિત્રપટ થાય તે વિદ્યાર્થી અને મધ્યમ વય પર કેવી અસર કરી શકે છે તે નવયુગ સમજશે અને કેળવણીના એક અગત્યના વિભાગ તરીકે સિનેમાને સ્વીકાર કરશે.
(
તેવી જ રીતે નાટક બાધદાયક થઇ શકે છે એ ધેારણ પર ચાલી સદર પ્રયાગા રંગભૂમિ પર દાખલ કરશે. નાટક અને સીતેમાથી અન્ય ધર્માંતે એક દરે નુકશાન થયું છે કે લાભ તેને અભ્યાસ નવયુગ કરશે અને એ સંબંધ નૂતન વિચારપ્રણાલિકા બતાવશે.
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૨ મું
દેલવાડાના સુંદર ચિત્રો, કારીગરીના અસાધારણ નમુના, રાણકપુરની બાંધણીના રમ્ય પ્રસંગે, અતિવિશાળ સ્થાપત્યના તારંગા શત્રુજ્ય પરના નમુનાઓ, બેટી ટુંક જેવા મારવાડ મેવાડના ભવ્ય દેરાસરનાં ચિત્રની ઘેરઘેર આલ્બમ રહેશે અને ચિત્રપટથી ફોટોગ્રાફથી ઝીંકાપ્લેટની પ્રતિકૃતિથી આશાતનાનો
ખ્યાલ છે તેની લાભદષ્ટિએ તુલના કરી મોટો ફેરફાર તેને અંગે નવયુગ કરશે અને પરિણામે અનેક માસિક અને પોસ્ટકાર્ડ પર આ મહાન કારીગરીઓ સ્થાયી સ્થાન લેશે.
આશાતનાને આખો ખ્યાલ નવયુગમાં ફરી જશે અને નવા ધોરણે આ સર્વ બાબતમાં મૂળમાર્ગને આધારે વિચારી શ્રાવક અધિકારીની મર્યાદા વિચારી તેને અંગે નિર્ણય કરવામાં આવશે. ટુંકામાં અનેક પ્રકારે ફોટા અને ચિત્રપટને પ્રચાર શિક્ષણદષ્ટિએ અને કલાવિકાસની દૃષ્ટિએ થશે.
આ તે કેળવણીનાં જરા આડકતરાં સાધન છે, પણ તેને વિવેકપૂર્વક ઉપયોગ કરવાથી એ બહુ લાભપ્રદ બનાવી શકાય છે એ ઉપરની સર્વ બાબતેને અંગે નવયુગને વિચારનિર્ણય થશે. બાળજીવોને મોટા ભાગે આ રીતે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે છે અને તે રીતે અપાયેલું જ્ઞાન ઊંડી અસર કરી શકે છે એવા નિર્ણયને પરિણામે સહજ અપવાદ સેવવો પડતો હશે તે તેટલા પૂરતું જોખમ ખેડીને પણ નવયુગ ઉપર પ્રમાણે નિર્ણય કરશે.
કેળવણુનાં સાધનો પિકી પ્રયોગશાળા અને વેધશાળાને ઉપયોગ નવયુગ ખાસ કરશે. ભૂગોળના સંબંધમાં એ પોતાની જાતને સમજવા માટે ખુલ્લી રાખશે અને પ્રયોગો અને અવલોકન વિશાળ પાયા પર કરી સત્યનું શેધન કરવા પ્રયત્ન કરશે. જે પૂર્વપુરુષે હજાર વર્ષ પહેલાં પાણીના એક બિંદુમાં અસંખ્ય જીવો
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
કહી શક્યા અને આંખ મીંચીને ઉઘાડવા જેટલા સૂક્ષ્મ સમયમાં અસંખ્યાતા સમય જાય છે એટલી બારીક વિવક્ષા કરી શક્યા અને પુદ્ગળ પરમાણુની શક્તિ સંબંધી અતક્ય ભવ્ય કલ્પના બતાવી શક્યા તેનું ખગોળનું જ્ઞાન ખુલ્લા હૃદયથી તપાસવાની તક લેવી જોઈએ એવા તે નિર્ણય કરશે, કાઇપણ વાતને ‘ગપ્પ ' ગણી ઉડાવી દેશે નહિ અને અમુક ગ્રંથમાં કહ્યું છે તેથી માન્ય પણ કરી લેશે નહિ. જ્યાં પ્રયાગસિદ્ધ જ્ઞાન હશે, જ્યાં અવલેાકનને અવકાશ હશે, ત્યાં પૂરતા ઉત્સાહથી તેના ઉપયાગ કરશે અને એ રીતે સત્યનું શેાધન કરવા લાગી જશે.
૩૦૪
કેળવણીનાં સાધન તરીકે વાચનમાળાની હકીકતને નવયુગ ખાસ અગત્ય આપશે. ભાષાજ્ઞાન ખાસ તૈયાર કરેલી વાચનમાળા દ્વારા મળવાને તેને આગ્રહ રહેશે. તેને માટે કેળવણીના પ્રખર વિદ્યાનાને રાકી સર્વ પ્રકારના અભ્યાસીએ માટે વાચનમાળા તૈયાર કરાવશે. સ્ત્રીશિક્ષણ માટે પણ વાચનમાળા તૈયાર કરાવશે અને પ્રત્યેક પ્રકારના અધિકારીને અનુરૂપ ગ્રંથા તૈયાર કરાવશે. વાચનમાળામાં કથાસાહિત્ય, કાવ્યસાહિત્ય, નીતિવિભાગનું સાહિત્ય, તત્ત્વજ્ઞાનનું સાહિત્ય એ સર્વને અધિકારીની યાગ્યતા પ્રમાણે અવકાશ આપશે અને બાળકને સંસ્કાર આપવાથી થતા લાભેશ્વ સમજીને આવી ગ્રંથમાળા તૈયાર કરાવવા પાછળ થયેલા ધનવ્યય કે શ્રમ સાક ગણશે. આવી વાચનમાળાને લઈને અનેક રાસા પ્રકાશમાં આવશે, અનેક સ્તવનાને તદ્યોગ્ય સ્થાન મળશે, સ્વાધ્યાયે ( સઝાયા )તે પ્રકાશ મળશે અને તે ઉપરાંત દૂહા, પદ્મ, પ્રભાતીઆ, વિલાસા, ધના, ગુંડળીઓ, ચેાપાઈઓ, અભંગા વગેરે અમર થઈ જશે. ટુંકામાં સર્વ પ્રકારના અધિકારીઓને ઉપયાગી થાય, તેમના ધરાગ મજબૂત થાય અને તેમનામાં
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૨સુ
અહિંસા. સંયમ અને તપનાં તત્ત્વા વિસે એ દૃષ્ટિએ કેળવણીનાં અનેક સાધના યેાજો, સ્ત્રીશિક્ષણની યાજનાએ કરશે, સહશિક્ષણની મર્યાદા મુકરર કરશે, ધાર્મિકશિક્ષણના ક્રમ અધિકારીની વય ચેાગ્યતા અને સ્થાનને આધારે પૃથક્ પૃથક્ મુકરર કરશે અને એ રીતે નવયુગ વ્યવહારુ અને ધાર્મિક બાબાથી રંગાઈ જાય તેવી યેાજના કરશે અને કાઇપણ વાતને યાજનાની કક્ષામાં ન રહેવા દેતાં તેના અમલ કરશે. મધ્યકાળમાં — પરિવર્તન સમયમાં વિચાર। ઘણા કરવામાં આવે છે, પણ અમલ બહુ ચેડે થાય છે—તેને બદલે નવયુગમાં જે નિર્ણય વિચારણાપૂર્વક થશે તે યેાજનાના રૂપમાં રહી ન જતાં તેને તુરત અમલ થશે,
-
૩૫
કેળવણીનાં અનેક સાધતાનાં નામેા લખવાની જરૂર નથી. પ્રચલિત સર્વ સાધના અને આગળ ધપતી દુનિયા જે જે સાધના ઊભાં કરશે કે શેાધશે તેના લાભ નવયુગ લેશે. એને વાયુયાનમાં વિહાર કરી અવલેાકન દ્વારા જ્ઞાન આપવાનું યાગ્ય લાગશે તે તે સાધનને એ વધાવી લેશે અને શિક્ષણપદ્ધતિમાં મેન્ટીસેરી કે ખીજી કાઈ પદ્ધતિ શેાધાય તે તેને તક આપશે. તેને (નવયુગને ) પ્રાચીન એટલે સ સારું કે ખરાબ એમ નહિ રહે. તે સારાં પ્રાચીનેાનાં તત્ત્વ સ્વીકારશે. નવયુગનાં સાધનાને એ તુરત ઉપાડી લેશે. એને નવા તરફ્ અણુરાગ તિરસ્કાર કે અવગણના કદી નહિ થાય. આ સંબંધમાં એ પ્રાચીનેાના વલણથી ઊલટું જ વલણ લેશે અને છતાં તે પરિણામદક અને ધર્માનુરૂપ હાઈ નવયુગને જરૂર સ્વીકાય થઈ પડશે.
ટ્રકામાં કહીએ તે। માસિકેા, પુસ્તિકાઓ, સાપ્તાહિકા, ચર્ચા કરનારાં પુસ્તકા, અંતિમ પ્રશ્નાની ચર્ચા કરનાર લેખા, પુરાતત્ત્વની શોધખેાળ કરનાર ગ્રંથા તથા સાહિત્યવિકાસનાં અનેક સાધના,
२०
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
પ્રકાશને, ચર્ચાઓ. ભાષણે એ સર્વને કેળવણીનાં સાધન ગણી નવયુગ એની ચર્ચા કરશે, એને પ્રચાર કરશે, એનો વિસ્તાર કરશે.
કેળવણીના સર્વ વિષયમાં ખાસ કરીને સ્ત્રીવિભાગ માટે પૂરતી સગવડ કરવામાં આવશે, સ્ત્રીઓને સહકાર સ્વીકારવામાં આવશે અને યોગ્ય સ્થળે સ્ત્રીઓને નેતૃત્વ આપવામાં આવશે. સહશિક્ષણની શક્યતા આવશ્યકતા અને ઉપયુક્તતાને નિર્ણય પૂર્વ કાળના અનુભવને આધીન રહીને કરવામાં આવશે. સ્ત્રીશિક્ષણ સંબંધી જ કેટલીક ચર્ચા સ્ત્રીઓના સંબંધમાં પૃથફ ઉલ્લેખમાં સુરતમાં જ કરવાની છે ત્યાં નવયુગની નજરે સ્ત્રી સંબંધી અનેક પ્રશ્ન ચર્ચવાના હેઈ કેળવણુને વિષય ત્યાં ચર્ચાશે.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૩ મું
રાજકારણ જૈન સમાજ મુખ્યત્વે વ્યાપારી હેઈ રાજદ્વારી બાબતમાં તેનું સ્થાન ઘણું મેડું આવે છે એ પરિસ્થિતિને અભ્યાસ કરીને નવયુગ રાજકીય પરિસ્થિતિને અંગે તદ્દન નવીન પ્રકારનું વલણ
લેશે. .
પ્રથમ તે રાજદ્વારી બાબતને અને વ્યાપારને ગાઢ સંબંધ છે એ નવયુગ જોઈ લેશે. અત્યારને વ્યાપાર દેશપરદેશ સાથે છે અને ભાવની વધઘટ આખી દુનિયાની અનેક પરિસ્થિતિ પર આધાર રાખે છે. પ્રત્યેક રાષ્ટ્રો સ્વતંત્ર હોવા છતાં અરસ્પરસ એકબીજા પર ઘણે આધાર રાખે છે. તેના આયાત નિકાસના ધોરણે અને તેમાં વખતેવખત થતા ફેરફારો સમજ્યા વગર વ્યાપાર થઈ શકે નહિ એ નવયુગ જોઈ શકશે. અત્યારે પ્રધાનમંડળ આર્થિક પ્રશ્નો પર અવલંબે છે અને તેમાં ફેરફાર પણ આર્થિક મુદ્દા પર થાય છે. દેશપરદેશનાં નાણાં તથા ચલણના પ્રશ્નને વ્યાપારીઓએ તે બરાબર સમજવા જ પડે અને આ સર્વ પ્રશ્નોને રાજકીય બાબતે સાથે એટલે બધે અતલગને સંબંધ છે કે જે લોકોએ વ્યાપારમાં અગ્રસ્થાન લેવું હોય તેણે રાજકીય બાબતેમાં ઉપેક્ષા રાખવી
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮
નવયુગને જૈન
પાલવે તેમ નથી. એ સંબંધમાં ઉપેક્ષા રાખવાથી વ્યાપારનું સ્થાન દિવસનુદિવસ ઘસાતું જાય તેમાં જરા પણ આશ્ચર્ય નથી. આ વિચાર નવયુગને પ્રેરક નીવડી તેને રાજદ્વારી બાબતમાં ભાગ લેતે કરી દેશે.
આર્થિક અને રાજકારણની કેળવણી આને પરિણામે આર્થિક પ્રશ્નની કેળવણી લેવાની નવયુગ ખાસ સગવડ કરશે. રાજકારણમાં ભાગ લેવા માટે આખું વહીવટી બંધારણ સમજવાને યોગ્ય પ્રબંધ કરશે. આયાત-નિકાસના આંકડાઓ, તેને વ્યાપાર સાથે સંબંધ, ઉત્પત્તિને લગતાં નિવેદને, રેલવેને અંગે સરકારની નીતિ, તેના ઘેરણમાં ફેરફાર થવાની અગત્ય, મજૂરપક્ષનું ધરણ, એને સમાજવાદ, એ સ્થિતિ થવાનાં કારણેને ઇતિહાસ આદિ અનેક પ્રશ્ન નવયુગ ખૂબ વિગતથી સમજશે. અને રાજકીય પ્રકરણમાં તે અભ્યાસના મુદ્દાઓને પાર નથી. ચૂંટણીના બંધારણથી માંડીને કાયદા કરવાના ધોરણે, વરિષ્ટ અને પ્રાંતિક મંડળોમાં કાયદાઓ ઘડવાની ચર્ચા કરવાની અને પ્રશ્ન પૂછવાની રીત, ઓર્ડરના સવાલ, સ્થાનિક સ્વરાજ્યના નામથી ઓળખાતી મ્યુનિસિપાલિટીએથી માંડીને અનેક રાજકીય મંડળના બંધારણને અભ્યાસ આદિ અનેક પ્રકોને અભ્યાસ કરવા નવયુગે તૈયાર રહેવાનું છે અને તે કામ તે કરશે. અર્થશાસ્ત્ર અને રાજકારણની કેળવણી માટે રાત્રીના અનેક સેવાભાવી તજજ્ઞો ભાષણે આપશે અને સામાન્ય જનતાને પણ સર્વ પ્રશ્નમાં રસ પડે તેવી રીતે અર્થશાસ્ત્રની અને પ્રચલિત રાજ્યકારી પ્રશ્નોની ચર્ચા કરવાનાં સાધનો તે પૂરાં પાડશે.
રાષ્ટ્ર અને સમાજ નવયુગના જૈનમાં આ રાજકીય વિષયમાં ભાગ લેવાને પરિણામે એક જાતની ભારે વિશાળતા આવશે. એ કઈ પણ પ્રશ્નની ચર્ચા
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૩ મું
૩૦૦
વિ જ કરશે. જાની નજરે નહિ ,
પિતાની નજરે કે જૈનેની નજરે નહિ કરે પણ રાષ્ટ્રના હિતની નજરે જ કરશે. જાહેર સેવાના કાર્યમાં ભાગ લેનારને આ વિશાળતા પ્રાપ્ત કરવાની ખૂબ તક મળે છે અને તે તક પ્રમાણે ન વર્તતાં જે જાહેર પુરુષ એકદેશીય થઈ જાય છે તે અંતે જાહેરને વિશ્વાસ બેઈ બેસે છે. જેઓ પિતાને કે પોતાના નાના સમાજમાત્રને ઉત્કર્ષ સાધવા જાહેરના વિશ્વાસને ઉપયોગ કરે છે તે અંતે સ્થાનભ્રષ્ટ થાય છે. જાહેર પ્રશ્નમાં મનુષ્ય પોતાની જાતને કે કેમને ભૂલી જતાં અને વિશાળ દષ્ટિબિંદુ ખીલવતાં શીખવું જ જોઈએ. નવયુગ એવા સંસ્કારમાં ઉન્નત થશે કે એનામાં આ વિશાળતા જરૂર આવી જશે. આથી નવયુગને જૈન જૈન સમાજને જ ખાસ પ્રતિનિધિ નહિ થાય, પણ અમુક શહેરની મ્યુનિસિપાલિટીમાં તે શહેરને, પ્રાંતિક સભામાં પ્રાંતને અને મધ્યસ્થ સરકારમાં સમસ્ત હિંદને પ્રતિનિધિ થશે.
આ વિશાળ દષ્ટિબિંદુ નવયુગના મતાધિકારીઓ પણ શીખી જશે અને મત આપતી વખતે જૈન હોવા ખાતર કેાઈને મત નહિ મળે, પણ સેવા કરવાની ધગશવાળાને મળશે. આ રીતે પ્રાપ્ત થયેલી વિશાળતા મતસહિષ્ણુતાને ભાગ બની જૈનને એક શહેરી તરીકે અનેક લાભનું કારણ નવયુગમાં થશે.
ખાસ પ્રતિનિધિ - જૈન કેમને કેટલાક પ્રશ્નો ખાસ અલગ છે. એનાં તીર્થોને બચાવ-રક્ષણ, એના સાહિત્યને પ્રચાર, એના તહેવારોની ભિન્નતા આદિ નાનાં મોટાં કારણે છે, છતાં નવયુગ ખાસ પ્રતિનિધિ જૈન કામ માટે માગવાની ભૂલ કદિ નહિ કરે. પ્રવર્તમાન મધ્યયુગમાં જૈને આ લાલચમાં ન પડ્યા તે બાબતની તેની દીર્ધદષ્ટિ નવયુગ પ્રશંસશે અને તે બાબતમાં નીતિન ફેરફાર કદિ નહિ કરે.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૦
નવયુગને જૈન
જેનેની સંખ્યા, તેમની વ્યાપારના ક્ષેત્રમાં લાગવગ, તેમની ગામડાંઓમાં સ્થિતિ, તેમનું હિંદ સમાજમાં સ્થાન અને તેના કેળવણીના મને રથ જતાં તેમને એવું પગલું ભરવું લાછમ પણ નથી અને તેમ કરી સમાજથી જુદા પડવામાં લાભ પણ નથી. એને બદલે એના બાળકોએ એવી લાયકાત કેળવણી દ્વારા મેળવવી રહી છે જેથી એ જે માગે તે એને જરૂર મળે. અત્યારે કેટલાંક સ્થાને જૈને એ શરૂઆત કરી લેવા માંડ્યાં છે, પણ તે તેઓ જૈન હોવાના કારણે નહિ, પણ જે બાબતમાં પડે તેમાં સેવાભાવે કામ કરનારને એ મળે છે એ ધરણે તે સાંપડ્યાં છે. આ નીતિ તદન યોગ્ય છે. પારસીઓ જે પિતા માટે અલગ પ્રતિનિધિત્વ ન માગે તે તેને હેતુ સમજવા ગ્ય છે અને તે જ મિસાલે જૈનોએ તેનું અનુકરણ કરવા યોગ્ય છે. નવયુગ આ મુદ્દો વ્યવહારૂ રીતે સમજશે અને રાષ્ટ્રહિતના પ્રશ્નમાં જૈનત્વને કદિ વચ્ચે નહિ લાવે, પણ તેને બદલે પોતાની લાયકાત વધે, શિક્ષણ પ્રાપ્ત થાય અને કેળવણને પરિણામે મેટા વર્તુલમાં નામના કરે એ તેની ભાવના રહેશે. રાષ્ટ્રના પ્રન્નેને અંગે જૈન કદિ સંકોચભાવ નહિ બતાવે. અમુક ધારાસભામાં કે સરકારી નોકરીમાં કે સ્થાનિક સ્વરાજમંડળમાં અમુક બેઠકે જૈન માટે રાખવાની વાત તે ઉપરના ધોરણે કરવાનો વિચાર કદિ નહિ રહે.
પસંદગીમાં વિશાળતા આટલા મુદ્દાઓ લક્ષ્યમાં રાખી વિશાળ જીવનને યોગ્ય અભ્યાસ અને ખાસ તાલીમ પ્રાપ્ત કરી નવયુગને જૈન ભારતના વિશાળ ક્ષેત્રેમાં ખૂબ ફરશે. એ વિધાનપૂર્વક રાજદ્વારી પ્રશ્નો ચર્ચશે, એ સમાજના સેવક બનવાને મરથ રાખશે, એ નેતા થશે તે પણ નમ્ર થશે, એ અમલ પર આવશે તે પણ અહિંસા, સંયમ અને તપને પૂજારી થશે, એ જવાબદારીના સ્થાન પર આવશે તે પિતાની ફરજ બરાબર સમજી તેને અમલ કરશે.
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૩ મું
૧૧
એનામાં પક્ષભેદ, પ્રાંતભેદ, જાતિભેદ, સગાસંબંધીભેદ જરા પણ નહિ રહે. કેટલીક કામો એ રસ્તે ચડી ગઈ છે અને કોઈ કોઈએ એ રીતે તાત્કાલિક લાભ પણ ભેગ આપ્યા વગર પ્રાપ્ત કર્યો છે એ તે જોશે, પણ તેથી તેની કાર્યદિશામાં ફેર નહિ પડે. એનો માર્ગ તે સેવાભાવી જ રહેશે અને રાષ્ટ્રના પ્રશ્નને ગૂંચવી નાખવા જેવી પરિસ્થિતિ એ કદાપિ થવા દેશે નહિ.
સેવા અને બદલે છતાં નવયુગ સમાજ અને દેશપ્રવૃત્તિમાં સ્થાનિક અને પ્રાંતિક જાહેર પ્રવૃત્તિમાં ખૂબ રસથી ભાગ લેશે. ભાગ લેશે એટલે અભ્યાસ કરી એ સ્થાનિક, પ્રાંતિક તથા હિંદી સર્વ પ્રવૃત્તિમાં ઊંડે ઉતરશે. અસલ અભ્યાસ વગર આ કાર્યો જાણે માનના હેદ્દા હોય એવો ભાસ થતો હતો. નવયુગ અને સેવાનાં કેન્દ્રો બનાવશે અને એ વિષયોમાં ભાગ લેવા દ્વારા સેવાભાવને પિષણ આપશે.
નવયુગને પણ નિસ્વાર્થ સેવા કરનારા મેળવવામાં મુશ્કેલી તે પડશે, પણ તેનું સાધ્ય નિસ્પૃહી સેવાભાવીને મેળવવાનું રહેશે. કેઈ સ્થાન મેળવીને ત્યાં પિતાનાં સગાં, મિત્રો કે સ્નેહીઓને દાખલ કરવા અથવા ધનપ્રાપ્તિનો આશય રાખવો એને અહીં સ્વાર્થ ગણવામાં આવ્યું છે. પોતાની વૃત્તિ પૂરને બદલે લેવો કે કામની જવાબદારી પૂરતો પગાર લેવામાં વાંધો નથી, પણ ગેરવ્યાજબી લાભ લેવાની વાત નવયુગ તિરસ્કારશે. પગાર અથવા બદલાનું ઘેરણ પણ ઘણું સાદું રહેશે. અત્યારે રશિયામાં બહુ ઓછા પગાર અથવા બદલા આપવામાં આવે છે તેને મળતું ધોરણ નવયુગનું રહેશે. જાહેર સેવા કરનારને પોતાના નિર્વાહની ચિંતા નહિ રહે, પણ એ મેટી રકમ એકઠી કરે કે સેવાને કારણે ધનવાન થઈ જાય એવો તે નહિ બની શકે.
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
નવયુગને જૈન
પ્રવર્તમાન યુગમાં સમાજ સેવા માગતો થઈ ગયો છે, પણ જાહેર પુરુષે પિતાને નિર્વાહ કેમ કરતા હશે તેને વિચાર બહુ ચેડા કરે છે. સમાજમાં અસાધારણ સેવા કરનાર નિઃસ્વાર્થભાવે કામ કરનારને કેટલીક વખત રેલવેની ટીકીટના પૈસાના સાંસા પડે છે એવો અનુભવ સંભળાય છે. એવી મુસાફરી સમાજના કાર્ય માટે હોય તે પણ અત્યારે જાણે એ પૈસા લેવા એ પણ ગેરવ્યાજબી ગણાય છે. જે નવયુગને આખો વખત સેવા કરનારા જોઈતા હશે તે આ ખ્યાલ છોડી દેવો પડશે. આ વખત સેવા કરનારા મળશે, સાદા જીવનના સાષ્યવાળા મળશે, સેવા ખાતર લગભગ સંન્યાસી જેવા થઈ ગયેલા વિશુદ્ધ આત્માઓ પણ મળશે, પણ એવા સેવાભાવીને ખાસ જરૂરી ખર્ચ માટે ચિંતામાં રહેવું પડે એ ન પાલવે એવી વાત છે. સમાજે એમને માટે યોગ્ય વ્યવસ્થા કરવી જ રહી. આ મુદ્દાની વાત નવયુગ બરાબર સમજશે અને આ વખત સેવાભાવી મહાન સને તે પૈસાના સંબંધમાં સર્વ પ્રકારે નિશ્ચિત કરશે એટલું જ નહિ પણ શેડો વખત સેવા કરનાર પણ બીજી રીતે પોતાના ખર્ચ આદિ માટે વ્યવસ્થા કરી શકે તેમ નહિ હોય તે અથવા સેવાને સામાન્ય બદલો લેવાની તેની ઈચ્છા હોય તે કોઈ પણ જાતની ટીકા કે ગણગણુટ વગર યોગ્ય કાર્યને બદલે ખુશીથી આપશે અને લેનાર વગર સંકેચે તેને સ્વીકાર કરશે.
સામાજિક કે ધાર્મિક કઈ પણ કાર્ય કરનારને પોતાની અંગત ચિંતા ન જ રહેવી જોઈએ અને તેની હિલચાલ અપ્રતિબદ્ધ ચાલુ રહેવી જોઈએ. એટલે બદલે લેવા આપવાના વર્તમાન
ખ્યાલમાં અને નવયુગના તે સંબંધી વર્તનમાં મોટું અંતર પડી જશે. નવયુગ આ સંબંધી મનુષ્યના માનસિક હલનચલનને અભ્યાસી અને વ્યવહારૂ થઈ જશે.
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૩ મું
૩૧ર
રાજકીય અને સામાજિક કાર્ય સેવાભાવે કરનાર તરફ નવયુગ માન અને પ્રેમની નજરે જોશે. જેને કેઈ કામધંધે ન હોય અથવા જેને કઈ સંઘરતું ન હોય તેવા માણસો જાહેર સેવામાં જોડાશે નહિ અને જે હદયશુદ્ધિથી જોડાશે તેના તરફ આવા પ્રકારને આક્ષેપ કરવાનું કારણ પણ બનશે નહિ. આવા સેવાભાવી સમાજસેવકે નેતાનું સ્થાન પ્રાપ્ત કરશે છતાં તેઓ પિતાને સમાજના સેવકે જ ગણશે. તેમને શેઠાઈ કરવાની કે મડકમદારી કરવાની ઈચ્છા પણ નહિ થાય અને તેમનું વર્તન ઉઘાડું નિર્દભ સરળ અને સેવાભાવી રહેવાથી લેકે એવા નેતાઓને અથવા સેવકેને યોગ્ય માન સત્કાર જરૂર આપશે. '
નવયુગને રાજકીય ક્ષેત્ર ખીલવવાના પ્રસંગે પણ ખૂબ મળશે. આખા રાષ્ટ્રમાં જે મહા પરિવર્તન ચાલી રહ્યું છે તેની અસર સર્વત્ર જણાશે. આર્થિક સ્થિતિ સુધારવા, સ્થિર રાખવા અને દેશપરદેશ સાથે સંવ્યવહાર કરવા જે અનેક પ્રશ્ન ઊભા થશે તેને સમજી આવેશમાં આવ્યા વગર લાંબી નજરે નિર્ણય કરનાર વિશિષ્ટ અભ્યાસકોની ખાસ જરૂર પડશે અને તેથી એવો વર્ગ ઉત્પન્ન કરવા નવયુગ ઉઘુક્ત થશે.
રાષ્ટ્ર ભાવના રાષ્ટ્રભાવનાને જાગ્રત કરવી એ સામાજિક તથા રાજકીય બને પરિસ્થિતિનો વિભાગ ગણાશે અને તે એવી રીતે ઝળકાવવામાં આવશે કે જેથી પાડોશી રાષ્ટ્રના ભોગે લાભ લેવા વૃત્તિ નહિ થાય પણ આર્થિક પ્રશ્નોની ચર્ચામાં આંકડા વિગતે અને મૂળ મુદ્દાઓને સમજી દેશનું હિત સાધવાની નજરે એ પ્રશ્નોની ચર્ચા કરવામાં આવશે. રાષ્ટ્રભાવના ખીલવવામાં સ્વાર્થની દૃષ્ટિ નહિ રહે પણ સમાજસ્વાસ્થની જ ભાવના રહેશે. અંતે અન્ય રાષ્ટ્ર
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
નવયુગના જૈન
પણ આ દૃષ્ટિબિંદુ સમજતા થઈ જશે અને સર્વનું સાધ્ય અખંડ શાંત અહિંસાભાવનાના પ્રચાર અને અમલનું અને આંતરરાષ્ટ્રીયતા ખીલવવાનું થઈ જશે. આંતરરાષ્ટ્રીય ભાવનાના વિકાસ કરવા માટે પ્રથમ રાષ્ટ્રીય ભાવના ખીલવવી પડશે, પણ તેનું અંતિમ ધ્યેય રાષ્ટ્રના સ્વાનું નહિ રહે, પણ સમસ્ત વિશ્વમાં પ્રેમભાવ અને શાંતિ વધારવાનું રહેશે. આ સ્થિતિ આવતાં વખત લાગશે, પણ સાધ્ય સમજવામાં નવયુગ ગફલતી નહિ કરે અને તેને નિર ંતર લક્ષ્યમાં રાખી અન્ય રાષ્ટ્રાને તેમ કરતાં શીખવશે, તેમને પણ અહિંસાભાવનાથી ઓતપ્રેાત કરશે અને ધીમે ધીમે એ સાચ્ચે સર્વાંને સાથે લઈ પહેાંચાડવાનાં મંડાણ કરશે.
આ મહાન કાર્ય કરવા માટે આત્મત્યાગી નિઃસ્વાર્થ સેવા કરનાર અનેક વિભૂતિએ।ની જરૂર પડશે અને જરૂર પડશે તેવી વ્યક્તિઓ ઉત્પન્ન પણ થશે. એ સ્વતઃ નીકળી ન આવે, એને તૈયાર કરવી પડે, એને ચેાજવી પડે, એને સાધનસંપન્ન કરવી પડે. અને એને નભાવવી પડે, આ સવ કાય નવયુગ કરશે.
કાર્ય કર્તા
આવા પ્રકારનું કાર્ય કરનાર અનેક નરરત્ના નવયુગને સાંપડશે. તેએ પોતાની જાતને, પોતાના કુટુંબને, પેાતાના સમાજને વીસરી જઈ માત્ર અહિંસામય દુનિયા થાય, શસ્ત્રાગારે મર્યાદિત થઈ જાય, લડાઈ વિગ્રહ દ્વારા મનુષ્યના લેાહી પડવાના અને કમેાતે મરવાના પ્રસંગેા બનતા અટકી જાય અને ઉચ્ચગ્રાહ સમસ્ત વિશ્વને થાય, એવા સાધ્યથી કામ કરનાર માટી સંખ્યામાં નવયુગ ઉત્પન્ન કરશે. પછી સેવાભાવે કામ કરનારા તરફ આક્ષેપના પ્રસંગા નહિ રહે, ટીકાની જરૂરિયાત નહિ રહે. જાહેરનાં નાણાંની સલામતી માટે ચિંતા નહિ રહે અને હિસાબ પ્રગટ
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૩ મું
૧૫
કરાવવા માટે ન્યાયાસન સન્મુખ ફરિયાદ લાવવાની જરૂર નહિ રહે.
રાજકીય વિષયનું સાહિત્ય ઘણું વિશાળ છે. આંકડાઓને પાર નથી, રાજનીતિની સ્પષ્ટતા અને કુટિલતા સમજવા યોગ્ય છે અને જે જાહેર પ્રશ્ન પર વિચારણા અને અમલના કાર્યમાં ઉતરે તેને આખે વખત તેના અભ્યાસ અને ચર્ચા પાછળ કાઢવો પડે એવી અત્યારે આપણા દેશની સ્થિતિ છે. રાષ્ટ્રને અંતિમ મુદ્દો (સ્વાતંત્ર્ય) સ્પષ્ટ થઈ ગયો છે, પણ ત્યાં પહોંચવાના માર્ગો ઘણું વિષમ છે, સ્થાપિત હક્કો બહુ આડે આવે તેમ છે અને આજીવન સેવાભાવી મનુષ્યો વગર પરાધીનતાની બેડી જાય તેમ નથી. ઊંડા ઉતર્યા વગરના ધર્મના ભેદ આંતરે વધારતા જાય છે, જીવનકલહ વધતો જાય છે અને કાર્યનું ક્ષેત્ર ઘણું વિશાળ દીર્ધ અને દીર્ધ સેવા માગે તેટલું મોટું છે અને વધારે મોટું થતું જાય છે. આ સર્વને પહોંચી વળે અને રાજકીય સેવા દ્વારા અહિંસાને પ્રચાર કરે, સત્યને ઉપદેશ કરે, પિતાના દષ્ટાંતથી સમસ્ત વિચારક દુનિયા પર છાપ પાડે અને વસ્તુના ઉપર ઉપરના ખ્યાલથી લેવાઈ ન જતાં મૂળ સુધી ઉતરી જાય અને નિદાન મુદ્દામ સમજી ચિકિત્સા કરે તે જ અત્યારે મહા કષ્ટસાધ્ય કટિમાં પડેલી આર્યસૈયાને પુષ્ટ કરી શકાય તેમ છે. પાછળના અનુભવને અભ્યાસ કરી, પિતાની જાતને વિસરી જવાની રીત શીખી, સમાજને પિતામય કરી દેનાર અથવા પોતાની અને સમાજની વચ્ચે એકતા સાધનાર આવા વિશાળ હૃદયના આર્ય સંતાને નવયુગ ઉત્પન્ન કરશે. એ પાર્થિવમાં સર્વસ્વ માનનાર પાશ્ચાત્ય પ્રજાને ઉન્નતિના, અહિસાના, એકતાના પાઠો શીખવશે, એ પાશ્ચાત્ય પ્રજાની વ્યવસ્થા અને શિસ્ત આ દેશમાં દાખલ કરશે અને ધર્મના મજબૂત પાયા ઉપર ચણતર કરી અખ્ખલિત પ્રગતિ કરી ભારતમૈયાને ચીરસ્થાયી. બનાવશે. એમાં શ્રી મહાવીરની અહિંસા, શ્રી બુદ્ધનો ત્યાગ, શંકરા
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬
નવયુગને જૈન
ચાર્યનું અદ્વૈત સુંદર ભાગ ભજવશે. આ ભૂમિકા ઉપર હિંદ અંદર અંદરની એકતા કરી આંતરરાષ્ટ્રીયતા સાધશે. અહિંસાના પાયા ઉપર હિંદમયા માટે વિશાળ ભવિષ્ય પડેલું છે અને તેની સિદ્ધિ નવયુગને શ્રીહસ્તે થવાની છે.
રહસ્ય સ્વરૂપ આ વાતની શક્યાશક્યતા પર, ધર્મની આદેયતા પર, નવયુગને ધર્મ સાથે સંબંધ રહેશે કે નહિ એ પ્રશ્ન પર ઘણું વક્તવ્ય છે, પણ અત્ર તે તેનું પરિણામ જ બતાવ્યું છે. આ રીતે જ ભવિષ્યને ઇતિહાસ અત્યારે ઘડાતો જાય છે એ બાબત શંકા કરવા જેવી નથી અને ધાર્મિક ભાવના ઘણી ઊંડી ઉતરતી જાય છે તે અભ્યાસ કર્યા વગર સમજાય તેવું નથી. ધર્મનું બાહ્ય ક્રિયા સ્વરૂપ જુદું છે અને ધર્મનું આંતર હાર્દ તદ્દન જુદું છે. અત્યારે બાહ્ય ધમાલે દેખાવો કે આડબરો ઓછા થાય અથવા ધર્મના બાહ્ય સ્વરૂપમાં જમાનાને યોગ્ય ફેરફાર થતો જાય તેમાં ગભરાવાનું નથી, દશ વર્ષ પર ઢેડ કે ચમારને અડી જતાં સ્નાન કરનાર અત્યારે તેમનાં વાસસ્થાનમાં જઈ અનેક પ્રકારે કાર્ય કરવા લાગી ગયા છે તેથી પ્રાચીનેને ધર્મ ચાલ્યો જ લાગે તેથી પણ મુંઝાઈ જવાનું નથી. બારીક અવલોકન કરી અભ્યાસ કરનાર અત્યારે જોઈ શકે છે કે ધર્મ ભાવના ખૂબ જડ ઘાલતી જાય છે, વધારે મક્કમ થતી જાય છે અને શેષનાગને માથે ખીલા ઠોકાતા જાય છે. આ વિશાળ ભાવનાને – આ જગળાત્સલ્ય ભાવને – આ વિશ્વબંધુત્વને રાજ્યકારી ભૂમિકા ઉપર ખૂબ અવસર મળવાનું છે, એને નામ ગમે તે આપ, પણ તેના હાર્દમાં સેવા ધર્મ અને સંયમ જ છે. નવયુગ એને ખૂબ પિષશે, એને ખૂબ બદલાવશે, એને ખૂબ સત્કારશે.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૪ મું
નવયુગની નારી એને માટે જુદા ઉલેખની જરૂર ખરી? નવયુગના પુસ્તકમાં સ્ત્રીઓ સંબંધી જુદું પ્રકરણ લખવાની ખાસ જરૂર ન હોય. કારણ કે સ્ત્રીઓના સમાન હક્કનો જે યુગ સ્વીકાર કરે તેવા યુગમાં સ્ત્રીઓ સંબંધી જુદો ઉલ્લેખ થાય તો તે સ્ત્રીઓ જ સહન ન કરે. આ વાતમાં અતિશયોક્તિ નથી, સત્ય છે તે આ પ્રકરણ વાંચતાં સહજ જણાઈ આવશે.
સ્ત્રીઓમાં આવડત વિચારશક્તિ અને કાર્યને અમલ કરવાની કેટલી શક્તિ છે તે બતાવવાની તક મહાવિદ્મહે સ્ત્રીઓને યુરોપમાં આપી તે તેમાં સ્વાતંત્ર્ય હિમત જુસ્સો અને સહનશક્તિ કેટલી” છે તે સિદ્ધ કરવાની તક હિંદના રાષ્ટ્રીય યુદ્ધે તેમને આપી. એવા એવા દાખલાઓ બન્યા છે કે એક એક કિસ્સે વાંચી રામ વિકસ્વર થાય. ન કલ્પેલું બન્યું છે અને ઉઘાડી આંખે તે જોયું અથવા વાગ્યું છે. એ દાખલાનું પુનરાવર્તન કરવાની જરૂર નથી, પણ એનું નિદર્શન એટલા માટે કર્યું છે કે એનાથી એમ બતાવાય કે સ્ત્રીશક્તિ હવે ખરેખર જાગી ઉઠી છે.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
નવયુગને જૈન
સ્ત્રીઓને અન્યાય સ્ત્રીઓને અન્યાય કરવામાં બાકી રાખેલ નથી. આ વિચારણામાં તેનું સ્થાન આલેખાઈ ગયું છે. એને વેચવાની વસ્તુ ગણું છે, એના મનુષ્યત્વના સાદા હક્કો ઉપર છીણીએ મારી છે, એનામાં જાણે લાગણી કે આત્મા નથી, એને વ્યવહારમાં કાંઈ સ્થાન નથી–એ રીતે પ્રાચીનોએ એની સાથે વર્તન ચલાવ્યું છે અને એ પણ પરાધીનતા અજ્ઞાન અને મૂછમાં એટલી કરાઈ ગઈ હતી કે એને માટે બીજા પ્રકારના જીવનની શક્યતા પણ તે પોતે કલ્પી શક્તી નહતીગુલામોને ગુલામગીરીમાંથી છોડ્યા ત્યારે તે રડયા હતા, કારણ કે એને ગુલામગીરી સિવાય બીજી વસ્તુનું ધ્યાન કે જ્ઞાન નહોતું. સ્ત્રીઓને એટલી કરી છે કે એકની હયાતીમાં બે ત્રણ ચાર અને હજારો પણ પરણી શકાય એ ધરણ માન્ય થયું, માત્ર એની મર્યાદા મૂકવી હોય તે તેમાં પણ પુરુષને અધિકાર, સ્ત્રીને બોલવાને અધિકાર નહિ, અભિપ્રાય આપવાને હકક નહિ અને વાંધા રજુ કરવાની આવડત નહિ.
સ્ત્રીઓને કદિ જ્ઞાતિ કે સંઘ સમક્ષ કદિ બોલવા દીધી નથી, તેમને હાજર રહેવાની તક આપી નથી, તેમના પ્રતિનિધિને પણ સ્થાન નથી મળ્યું અને તેમના સંબંધીના સર્વ ઠરાવ હુકમનામાએ કે ફેંસલાઓ તદ્દન એકતરફી થયા છે અને તેમ કરવાને પુરુષવર્ગને અનાદિસિદ્ધ હકક હોય તે સંબંધમાં પ્રાચીને કદિ શંકા પણ પડી નથી. આવી રીતે વંશપરંપરાગત ઉતરી આવેલું સામ્રાજ્ય જોગવવા ભાગ્યશાળી થયેલ પુરષવર્ગ એટલે તે પિતાના સ્વાર્થમાં ઉતરત ગયે કે એણે જે જે ઠરાવો કર્યો તે સર્વ માત્ર પુરુષની સગવડ લક્ષમાં રાખીને કર્યો, એણે સ્ત્રીઓનાં દૃષ્ટિબિંદુથી
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૪મું
૩૧૯
કદિ જોયું નહિ, અને જોવાની જરૂરીઆત તેમને પરિસ્થિતિને અંગે લાગી પણ નહિ.
એ પરિસ્થિતિ બે કારણે ઉત્પન્ન થઈ હતીઃ એક તે સ્ત્રીઓને અજ્ઞાન રાખવાની પ્રથા. છોકરીએ ભણીને શું કરવું છે? એને ક્યાં નોકરી કરવા જવી છે? આ દલીલની પછવાડે રહેલ સ્વાર્થ અને તુચ્છતા બહુ વિચારવા જેવા છે. જ્ઞાનને ઉદ્દેશ નેકરી જ હોય તે કઈ દલીલને અવકાશ જ નથી. વિવેકચક્ષુનું સ્થાન ભૂલી જવાયું અને સ્ત્રીને અભણ રાખવામાં પુરુષ વર્ગને ખાસ સગવડ જણાઈ
અને બીજી સ્ત્રીઓએ અમુક મર્યાદા–લાજ રાખવી જોઈએ એ સમજ્યા વગરનો, પૃથક્કરણ કર્યા વગરને અને નર્યો સ્વાથી વિચાર. આથી પોતાની સ્થિતિ સંબંધી વાંધો ઉઠાવનાર સ્ત્રીને સમાજમાં સ્થાન ન રહે, એ ઉદ્ધત ઉછુંખળ કહેવાય અને એને ઉખડી ગયેલી કહેવાની નિર્મયૉદિત ધૃષ્ટતા પણ પુરુષો કરે. એટલે આ લાજમરજાદાના ઓઠા નીચે સ્ત્રીઓને તદ્દન નિર્વાફ બનાવી દીધી.
આ બે બાબતને પરિણામે સ્ત્રીઓની શી દશા થઈ તેનું વર્ણન નવયુગની નજરે લખ્યું જાય તેમ નથી. એનું વર્ણન કરતાં આંખમાંથી આંસુ પડે એવી સ્થિતિ થઈ. સમાજે તેને ચલાવી લીધી, પુરુષવર્ગે તેને વધાવી લીધી, મૂખ અકકલ વગરના અભણ છોકરાઓ પરણવા મંડી ગયા, ધનવાને બે ત્રણ ચાર સ્ત્રીઓ પરણવા મંડી ગયા અને વિધવાઓને ફરજિયાત બ્રહ્મચર્ય છતાં એના ભરણપોષણ કે રહેઠાણની સગવડ કરવામાં પણું ગલ્લાતલ્લાં થવા માંડ્યાં. - જ્ઞાતિઓએ જે કાયદાઓ કર્યા એમાં પણ સ્ત્રીઓનું પ્રકરણ નહિ, એની અવદશા માટે એક મઠે શબ્દ નહિ, એની સગવડ
કરતાં આની ની અમે એ
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
===
३२०
નવયુગને જૈન
માટે એક પણ વ્યવસ્થા નહિ. હૃદયને ભેદી નાખે એવા રાતાં સાળુઓની પછવાડેનાં દુ:ખને કેઈને દિલાસ પણ નહતા અને અપશુકન રૂપે ગણાતી છપ્પરપગીને પિયરમાં માન નહિ અને સાસરામાં પેટ ભરીને ખાવાનું નહિ. એશિયાળી અપશુકનિયા જિંદગીમાં ઉદ્દેશ ન રહેતાં જીવનરસ ઉડી ગયા અને એની સંખ્યા. વધતાં દેશ દરિદ્રી અને હસકેસ વગરને અને મંદ થઈ ગયો.
આ આખી કર્મકથા ભારે જબરી છે. અહીં અટકી જઈએ. આ બાબતની ખાતરી કરવી જ હોય તે એક વાત જેવાથી તેને પાકે નિશ્ચય થશે. તમે જાણતા હશે કે પરિવર્તનકાળની શરૂઆતમાં જ્ઞાતિઓ સનબ્દબદ્ધ થવા માંડી. શેઠિયાઓએ પિતાની સત્તા ચાલી જવાનાં પગરણે જોયાં એટલે કેટલાક લેખિત ઠરાવો ‘નાતના ધારા’ને નામે કરવા માંડ્યા. અનાદિ કાળથી જે લખાયું નહોતું તે લખાવા માંડયું, પણ એ લખેલું કે છાપેલું ધારાના નામથી આગળ ધરાનું ચિત્ર વાંચશે તે તેમાં એક પણ ધારે સ્ત્રીના દષ્ટિબિંદુથી ઘડાયેલે નહિ જણાય. અને જ્યારે
જ્યારે કોઈ નવયુગની આગાહી કરનારા યુવકે સ્ત્રીને પક્ષ લીધો હશે ત્યારે એની વાવણી કેવી થઈ છે તે આ ઈતિહાસ ઉખેળવા ગ્ય છે. મતલબ એ છે કે સ્ત્રીની નજરે કઈ પણ કાયદે અત્યાર સુધી થયેલે જાણવામાં નથી.
આવા અનેક કારણથી સ્ત્રીશક્તિ દબાઈ ગઈ વિકૃત થઈ ગઈ ચૂપ થઈ ગઈ અને પરિણામે એને ન્યાય કરનાર કે એને માટે વિચાર કરનાર પુરુષે જ હોઈ શકે એ વાત સિદ્ધ થઈ ગઈ. આ વાત તે હજારો વર્ષથી ચાલે છે એટલે એથી ઉલટી વાત હેઈ શકે એમ સ્ત્રીઓને પણ લાગ્યું નહિ અને પુરુષોનું નિષ્કટક રાજ્ય ચાલ્યા કર્યું.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૪સુ
પરિવર્તનકાળની શરૂઆતથી વાજું કરવા માંડયું. છેકરી વિાદમાં ભણવા લાગી, પણ ભણી એટલે એની આંખે ઉધડવા માંડી. છતાં બાપદાદાથી ઉતરી આવેલા લાજના વારસાએ એને નિફ્ ચાલુ રાખી. પણ અંદરખાનેથી ધનધનાટ શરૂ રહ્યો.
સ્ત્રીશક્તિ અને જાહેર સેવા
૩૨૧
દરમ્યાન ગુજરાતના ગામડેગામડાને ઢઢાળી એક મહાત્મા ડાંડી સુધી પહેાંચી ગયા. આખું હિંદુસ્તાન જાગ્યું. મહાત્માએ સ્ત્રીશક્તિને આહ્વાન કર્યું, તેને જાપતા પિકેટીંગનું કામ સોંપ્યું. એ કાર્યંમાં સ્ત્રીઓએ અસાધારણ સહનશક્તિ, શૌય અને આવડત દાખવ્યાં, ન કલ્પી શકાય તેવા ભેગા આપ્યા, કારાવાસને મહેલનિવાસ માન્યાં અને આખી જનતાને જગાડવા સાથે સ્ત્રીસામર્થ્ય શું છે તેનેા દાખલા બેસાડ્યો. ઠામ ઠામ ન માની શકાય તેવાં દૃષ્ટાંતા બન્યાં અને સ્ત્રીએ પોતે ન માને તેવી શક્તિ તેનામાં ગુપ્ત છે અને હજી પણ તેને માટે ભવિષ્ય છે એમ સિદ્ધ થયું.
નવયુગની નારી
આટલી હદે તા હજી પરિવનકાળમાં જ સ્ત્રીએ આવી છે. નવયુગમાં તેનું સ્થાન શું રહેશે તે નવયુગની નજરે હવે જોઈ જોઇએ. નવયુગમાં સ્ત્રીએ ખૂબ ભણશે. પુરુષ જે ભણે તે સ્ત્રી પણ ભણી શકે એવું ધારણ રહેશે. સ્ત્રીનું કાર્યક્ષેત્ર જુદુ હાઈ તેને જુદા પ્રકારની કેળવણી આપવી જોઈએ એ આખા સિદ્ધાન્ત ઉડી જશે, પ્રાથમિક શિક્ષણ સર્વ બાળાઓ લેશે. ત્યાં સહશિક્ષણ ચાલશે. ત્યાં શીવણ, સ્વચ્છતા, રસેાઈ અને ગૃહઉદ્યોગને પ્રાધાન્ય મળશે. મધ્યમ અને ઉચ્ચ અભ્યાસ અનેક સ્ત્રીએ કરશે. તે પુરુષ સાથે અનેક બાબતમાં રિફાઈ કરશે.
૨૧
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
રરર
નવયુગને જૈન
સ્ત્રીઓનાં ભાષણોમાં રસ વધારે આવશે. તેમની સ્વાભાવિક કે મળતા અને નૈસર્ગિક પારખશક્તિ તેમને વધારે આકર્ષક બનાવશે. તે કોઈ પણ સંસ્થાની વ્યવસ્થામાં પુરુષવર્ગ પર આધાર નહિ રાખે. એ સ્ત્રીઉપયોગી અનેક નવીન સંસ્થાઓ ખેલશે. ત્યાં અનેક સ્ત્રીઉપયોગી કાર્યો ગોઠવશે, તેની યોજના કરશે અને તેને અમલ કરશે.
સ્ત્રીઓની સંસ્થા તદ્દન નવીન રૂ૫ લેશે. એની પદ્ધતિમાં મૌલિકતા જણાઈ આવશે. એ વ્યવસ્થા કરવામાં બરાબર પારંગત નીવડશે. એ પુરુષોના અનુભવને લાભ લેશે, પણ તે તેની પરવાનગી અને ઈચ્છા ઉપર આધાર રાખશે. પુરુષોએ એને સ્વાતંત્ર્ય આપવામાં કાંઈ મહેરબાની કરી એવો સ્વીકાર સ્ત્રીઓ નહિ કરે.
સ્ત્રી સેવાના પ્રકાર સમાજસેવાની નજરે જોઈએ તો કેટલાંક ક્ષેત્ર સ્ત્રીઓ સુવાંગ હસ્તગત કરી લેશે. માંદાની માવજત, આરોગગૃહોની વ્યવસ્થા, પ્રસૂતિને લગતી સંસ્થાઓ વગેરે સ્ત્રીઓ હસ્તક જ રહેશે. એ ઉપરાંત સ્વયંસેવિકા તરીકે રાષ્ટ્રહિતના કામમાં સ્ત્રીઓ ભેગ આપીને આગળ પડતો ભાગ લેશે. એ મ્યુનિસિપાલિટીઓમાં મોટી સંખ્યામાં આવશે. એ પ્રાંતિક અને મધ્યવતી ધારામંડળમાં પૂરત લાભ લેશે. એ મતદારમંડળ સ્થાપશે. એ મતદારને વર્ગ વધારશે. એ જાતિભેદને વિસરાવશે. અને બહુ જુજ વખતમાં પુરુષે જેટલી જ સંખ્યામાં પોતાના મતના બળથી અને કામ કરવાની સીફતથી આવી પહોંચશે. એ સ્થાનિક સ્વરાજ્યમાં કે પ્રાંતિકમાં કે મધ્યસ્થમંડળમાં મહેરબાનીથી સ્ત્રીઓ માટે જુદી જગ્યા રાખવાની વાત પસંદ નહિ કરે.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
પ્રકરણ ૨૪મું
૩ર૩
એ ઉપરાંત અનેક જાહેર સેવાના પ્રસંગે એ હાથ ધરશે. એ પિતાના વખત અને ધનને વ્યય કરીને પણ સેવાકાર્ય પ્રેમથી કરશે અને એની કામ કરવાની મ્યુર્તિ હિમત અને દક્ષતાથી એ સર્વનાં મન હરી લેશે.
પ્રાથમિક શિક્ષણ પુરુષવર્ગનું પણ સ્ત્રીઓ ચલાવશે અને તે વધારે સારી રીતે અસરકારક રીતે ધોરણસર ચલાવશે. એ ઉપરાંત એ સર્વ ધંધાઓમાં પ્રવેશ કરશે. ખાસ કરીને એ દાક્તરી લાઈનમાં સર્વથી વધારે ફતેહ મેળવશે અને અહીં તહીં વકીલાત ઇજનેરીમાં પણ એ માથાં મારશે.
વ્યાપારમાં પણ એ ભાગ લેશે અને વેચવાનું કાર્ય પુરુષ કરતાં વધારે બાહોશથી ચલાવશે.
આવી રીતે પુરુષના ક્ષેત્રમાં સ્ત્રીઓ ભાગ લે તેથી કેટલોક વર્ગ ખળભળી ઉઠશે તેની સ્ત્રીઓ દરકાર નહિ કરે. તે મક્કમતાથીચીવટથી–જેસથી આગળ ધપશે અને જેમ આગળ વધતી જશે તેમ તેને નવી દિશા સૂઝી આવશે.
એ જ્ઞાતિના અને સંઘના મેળાવડામાં બરાબર ભાગ લેશે અને પુરુષવર્ગને શિક્ષણય પાઠ આપશે. નાતના પ્રાચીન શેઠીઆઓ
આ જાતનું આક્રમણ સહન નહિ કરી શકે, એમાં એને પિતાની સત્તા જતી લાગશે, એ સ્ત્રીઓ ઉપર ઉદ્ધતાઈને આરોપ કરવા પણ લાગી જશે, પણ અંતે એની સર્વ દલીલે એના ગળામાં જ પાછી આવશે. પ્રચંડ શક્તિ એક વાર જાગ્યા પછી એને શેઠીઆઓને દમ કે આગેવાનોને ભય નહિ રહે અને એની દલીલે એટલી મજબૂત આવશે કે આંખમાં આંસુ લાવીને પણ એના ઠરાવો સાથે સંમતિ બતાવવી પડશે. સ્ત્રીઓ સાથેના વર્તનને અંગે સ્ત્રીઓ એટલું કહી શકે તેમ છે કે એને બોલવાની દલીલ
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
નવયુગને જૈન
શૈધવા જવું નહિ પડે અને આ જીવનપ્રવાહ એને થયેલા અન્યાયથી સણસણત હોઈ માત્ર એને તે કોઈ કાર્ય ઉપાડવાની જ વાત રહેશે. સ્ત્રી પોતાની સત્કીર્તિને અને પ્રગતિને લગતું ગમે તે નાનું કે મોટું કામ હાથ ધરશે તેમાં તેને પાછા પડવાને પ્રસંગ નહિ આવે. સ્ત્રીના આગમનને વધાવવા નવયુગ ઉઘુક્ત રહેશે અને કોઈ કાઈ રહ્યાહ્યા પ્રાચીન બૂમ પાડશે તે તે અરણ્યરૂદન જેવું થશે.
ઉચ્ચ અભ્યાસમાં સહશિક્ષણને તેમ જ અલગ શિક્ષણને ક્રમ ગોઠવાશે. અનુકૂળતા પ્રમાણે બનેને લાભ સ્ત્રીવર્ગ લઈ શકશે. મેટાં મોટાં વિદ્યાથીગૃહો સ્ત્રીઓ માટે અલગ કાઢવામાં આવશે. ત્યાં ગૃહપતિ તરીકે સેવાભાવી સ્ત્રીઓ જ રહેશે અને સર્વ આંતર વહીવટ સ્ત્રીઓ જ ચલાવશે.
એ ઉપરાંત મોટી હોસ્પીટલે પણ સ્ત્રીઓ નભાવશે અને ચલાવશે. ત્યાં માંદાની માવજત એ તેને વિશિષ્ટ અને અંગત વિષય રહેશે. પ્રસૂતિગૃહે આદર્શ બનશે. સુવાવડમાં અથવા સુવાવડને પરિણામે મરણસંખ્યા નહિવત થઈ જશે.
વ્યાપાર આદિ જાહેર સર્વ સ્થાનમાં સ્ત્રીઓને પૂરતો અવકાશ મળશે અને તેને તે પૂરતો લાભ પણ લેશે. જ્ઞાનથી વંચીત રહેલી સ્ત્રીઓ જ્યારે એકવાર અભ્યાસ કરશે, કેળવણીની આરપાર ઉતરી જશે, એટલે સેવાના તથા ધંધાના, નોકરીના તથા અમલદારીના સર્વ કાર્યમાં એ દાખલ થશે.
જાહેર સેવા અને જાહેર જીવનમાં સ્ત્રીઓને મળવાના અવકાશ પૂરતી વાત સામાન્ય પ્રકારે નવયુગની દષ્ટિએ થઈ. હવે ગૃહજીવન કેવું થશે તે પર નવયુગ ખાસ ધ્યાન આપશે અને સ્ત્રીઓ સ્વતઃ જ નવીન પરિસ્થિતિ ઉભી કરી લેશે. તેને નિર્દેશ નીચે પ્રમાણે પ્રાપ્ત થયો છે –
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૪સુ
૩૫
ગૃહજીવન
નવયુગની સ્ત્રી ઘણી સુત્રડ થશે, ખૂબ સ્વચ્છ થશે. તે દરાજ સ્નાન કરશે. દરાજ ખાલ સાફ કરશે. એના કપડાંમાં રાષ્ટ્રીય ભાવના અને સાદાઈ આવી જશે. મધ્યયુગમાં ચાર રૂપીઆના કપડાં પર પચાસ રૂપીઆના તીનમીનીઆ અને દારી લટકતી એ સર્વ ખલાસ થઈ જશે. એને બદલે અતિ અપવ્યયી તદ્દન સાદે પણ આકર્ષીક સ્વદેશી પાષાક સ્થાન લેશે.
સ્ત્રીઓમાં રસાઇ તૈયાર કરવાની કરાવવાની ખાસ આવડત આવશે. વાનીઓના પ્રકાર અને વિવિધતા ખૂબ વધશે. દેશ પરદેશની ચીજો નવીન નવીન રીતે તૈયાર થશે અને વસ્તુ ધેારણસર તૈયાર કરવાનું જ્ઞાન એક કેળવણીના પ્રકાર તરીકે ફેલાવવામાં આવશે. વિવિધતા તથા અલ્પ વ્યય, વિશાળતા સાથે કર્કસર, નૂતનતા સાથે સંયમ, આવા અકલ્પનીયો નવયુગની સ્ત્રી સાધશે. અને તેમ કરવામાં તેની નૂતન શિક્ષણપદ્ધતિ તેને ખૂબ મદદ કરશે.
ઘર એ ઘર નથી પણ ગૃહિણી એ ધર છે' એ પ્રાચીન કાળનું સૂત્ર જે વચગાળના વખતમાં ભૂલાઈ ગયું હતું કે તેને એ જીવતું કરશે. સ્ત્રીએ માત્ર ગૃહકાય જ કરશે એવું તે નહિ રહી શકે, પણ ધરતે આકર્ષક સ્વચ્છ વ્યવસ્થિત બનાવશે. કેળવણીનું જે અનિવાય પરિણામ આવવું કલ્પી શકાય તે ગૃહમાં દેખાશે. ઓછા ખર્ચે ગૃહઉપસ્કર વ્યવસ્થિત દેખાશે, ચીજોની ગેાઢવણમાં સુઘડતા દેખાશે, સાદાઈની અંદર કળા દેખાશે, આરેાગ્યની વ્યવસ્થામાં વિવેક દેખાશે.
પારણામાં બાળકાને યાગ્ય કળા નવા ધેારણ પર થશે. ઘરમાં
શિક્ષણ મળશે. બાળઉછેરની બાળકા - રાયા પીઢયા
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
'
સાંભળવાને બદલે ‘ ભાઇ, બાપુ ' એવા શબ્દો સાંભળશે અને હાલરડામાં જ્ઞાન મેળવતાં થઈ જશે. ભણેલી માતાઓના બાળકામાં જે ભાત પડતી પરિવર્તન કાળમાં દેખાય છે તેના કરતાં પણ વધારે વધારે પ્રગતિ થતી જશે.
રસાઇમાં વિવિધતા આવશે, ખેાલીચાલીમાં સભ્યતા આવશે, ઘરે જતાં કંટાળા નહિ આવે, પણ જવાનું મન થાય તેવું ત્યાં સુંદર વાતાવરણ જામશે, ક્લેશક કાસ ઘણા ઓછા થઈ જશે પણ વ્યક્તિવાદ ઘણા વધી જશે. નવયુગની નારીએ પરાધીનતામાં બહુ નહિ માને. એને અંગત ધર જોશે અને એ જે કરી શકે તેવું હશે તેજ પરણવાના વિચાર કરશે. સંયુક્તકુટુંબને આખા ખ્યાલ તદ્દન તૂટી જશે અને વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય ઘણું વધી જશે.
બાકી કાઇ એમ ધારે કે નવયુગમાં આ મૃત્યુલેાક સ્વ થઈ જશે તો તેવું તો કાંઈ થવાનું નથી, પણ અત્યારે સેએ પંચાણું ટકા કજોડાં છે, લાકડે માંકડાં વળગાડી દીધેલાં છે અને ક્લેશક કાસ અને ત્રાસના વાતાવરણના માટે ભાગ જોવામાં આવે છે તેને બદલે ધર આરામની વસ્તુ થશે.
૩૨૪
અત્યારે આદર્શો દાંપત્યના દાખલા રડયાખડયા મળી આવે છે તેને બદલે નવયુગમાં તેના ટકા ઘણા વધી જશે. મધ્યમ વ્યવહારુ જીંદગી કાઢનારા પણ સારી સંખ્યામાં મળશે; પણ સાથે કુંવારા રહેવાના શાખ બન્ને વર્કીંમાં વધતા જશે. નવયુગના ઘણા રિવાજો હેતુસર બંધાતા જશે. પૂર્વકાળની સામે સખ્ત બળવા થશે અને સુકા સાથે કેટલુંક લીલું પણ બળી જશે. મહાન ફેરફાર થાય ત્યારે અમુક ભાંગતાડ અનિવા` છે તે ધેારણે સમાજનું આખું બંધારણ નવરચના પામતાં કેટલીક વાતા ગમે કે ન ગમે પણ કરી જ જશે અને તેનાં કારણામાં સ્ત્રી જાતિ તરફ બતાવેલી ઉપેક્ષા અને ધૃણા અગત્યની લીલા થઈ પડશે.
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૪મું
*
૩ર૭
સ્ત્રી જાતિનું નીતિનું ધોરણ ઉન્નત થશે. લાજધુમટા નીકળી જતાં ગૂઢ તત્ત્વ દૂર થઈ જશે અને તેથી થતાં પ્રછન્ન
સ્મલને ઓછાં થઈ જશે. સ્ત્રીઓ પુરુષની સમાન કક્ષાએ ઊભી રહે ત્યાં પછી ખલના ઓછી થવાને જ સંભવ રહે. આ માનસશાસ્ત્રનો ઊડે સિદ્ધાંત છે. ઘૂમટામાં કે પડદા પાછળ રહેલ કેણ હશે, કેવું હશે તે જાણવાની જિજ્ઞાસા થાય છે અને જિજ્ઞાસા ક૯૫ના દ્વારા વિકાર લાવે છે, પણ ઉઘાડી રીતે ચાલુ રીતે જનાર આવનાર કેણુ છે તે જાણવાની કે જેવાની કોઈને દરકાર પણ રહેતી નથી. એકંદરે નીતિનું ધોરણ વધારે સારું રહેશે.
બ્રહ્મચર્યને અંગે વિચારમાં આર્થિક કારણે મોટો ફેરફાર થશે. સંતતિનિયમનના વિચાર વધારે ફેલાશે. સ્ત્રીઓને પ્રજોત્પત્તિ કરવાને સંચો માનવાના દિવસો ચાલ્યા જશે અને સ્ત્રીની વૃત્તિ વધારે અંકુશવાળી હોઈ તેને સ્થાન મળશે, તેના વિચારને આદર મળશે. અને તેને પ્રચાર વધતું જશે.
એકંદરે સ્ત્રીઓનું માનસિક વાતાવરણ ફરી જતાં તેમની સાથે કામ લેવાની પદ્ધતિમાં મેટ ફેરફાર થઈ જશે અને તે એટલે મેટો થઈ જશે કે નવયુગના મંડાણ થયા પછી વીશેક વર્ષ પછી આખા સમાજની જે પરિસ્થિતિ થશે તે આજે કઈ માને નહિ તેવી થઈ જશે. ગૃહજીવન કેવું થશે તે આ ધરણે વિચારવું.
પ્રકીર્ણ સ્ત્રીઓના સંબંધી છૂટક છૂટક ઘણું ચર્ચાઈ ગયું છે. કેટલીક અગત્યની બાબતમાં નુકતેચીની કરી આ વિષયને બંધ કરીએ.
અત્યારે જેમાં લાજ મર્યાદા સ્ત્રીઓમાં મનાય છે તે પડદો કે લાજ નવયુગમાં નામનિશાન માત્ર પણ નહિ રહે. નવયુગની
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
છેકરીએ એ રિવાજને જંગલીપણાનેા અવશેષ ગણશે. સ્ત્રીઓની પરાધીન દશાના નમુના તરીકે એનાં નાટકા વિનેાદ માટે ભજવાશે, એને અ એમ ન થાય કે સ્ત્રીએ લાજશરમ છેાડી દેશે. સ્ત્રીએ। લાજમર્યાદા બરાબર રાખશે, પણ મટા તાણવામાં લાજને થઈ રહેલા ધ્વંસ, મર્યાદાને હાસ અને ઢાંગની ભવાઈ અભરાઈએ ચઢાવવામાં આવશે,
૩૧૮
સ્ત્રીએ રાજકારણના સર્વ વિભાગામાં ભાગ લેશે તે ઉપર જોયું છે. એ ઉપરાંત સામાજિક સંસ્થાઓમાં પૂર જોસથી એ કામ લેશે. ત્યાં સુધીમાં જ્ઞાતિએ ખલાસ થઈ ગઈ હશે, છતાં એના કાંઈ અવશેષો રહ્યાં હશે તે તેએ સ્ત્રી વગર સ્ત્રી સંબંધી ફૈસલેા નહિ કરી શકે, એકતરફી હુકમનામું પસાર નહિ થઈ શકે. નવયુગની છે।કરીએ જ્ઞાતિના આગેવાન પુરુષોના ફેંસલા આપવાના હક્ક સામે સમ્ર વાંધા અને બળવા ઉઠાવશે અને ત્યારે અનેક ગૂંચવણવાળા પ્રશ્ન ઉભા થઈ પરિણામે ભાંગી પડતી જ્ઞાતિઓને છેલ્લા મેાટા કડાકા સાંભળવા પડશે.
સંઘના બંધારણામાં સ્ત્રીએ સ્થાન લેશે. એ પેતાના બળથી જ એ સ્થાન પ્રાપ્ત કરશે. નવયુગની કેળવાયલી છેકરીઓ પુરુષની મહેરબાનીથી ક્રાઇ વાત નહિ સ્વીકારે. એ પાતાના હક્કને સવાલ આગળ કરી પેાતાનું સ્થાન માગી જ લેશે અને તેમના હક્કના સ્વીકાર પુરુષોએ ફરજીઆત કરવા જ પડશે,
વિધવાઓને પ્રશ્ન નવયુગને જરા પણ નહિ મુંઝાવે. એને નીકાલ કેવી રીતે થશે તેની આખી રૂપરેખા સામાજિક પ્રશ્નોની વિચાણામાં આવી ગઈ છે તે અત્ર પ્રસ્તુત છે. ( જુએ પૃ. ૨૧૫ અને આગળ ). વિધવાઓને માટે કાર્યક્ષેત્રેા એટલાં ઉભાં થશે અને તેના લાભ તે એવી સુંદર રીતે લેશે અને નવયુગમાં સેવા
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૪મું
૩ર૯
ભાવને એટલો પ્રસાર થશે કે અત્યારે એ પ્રશ્ન મુંઝવણુ કરે છે તેવું નવયુગમાં કાંઈ નહિ રહે. વિધવાને પરણવું જ હોય તે તેને છૂટ આપવામાં આવશે, પણ તેવા દાખલા બહુ ઓછા બનશે.
રશિયા વગેરે દેશમાં લગ્નનું બંધન નામનું રહ્યું છે, છૂટાછેડા વધતા જાય છે અને નીતિને સવાલ લગભગ ઉડી ગયો છે. તેમાંનું હિંદમાં કાંઈ થવાનું નથી. નવયુગમાં હિંદનો વિકાસ તદ્દન નવીન ધોરણ પર થનાર છે. એક દેશમાં બન્યું તે અહીં પણ બનશે એમ ધારવાનું કારણ નથી. કેળવણીને પ્રસાર થયા છતાં પૂર્વ કાળના વારસા તદ્દન પ્રજાઓ મૂકી શક્તી નથી એ વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવાની છે અને નવયુગનું ધોરણ ભાંગતેડનું રહેવાનું જ છે, પણ એની ભાંગતોડ અકકલવાળી–ધોરણવાળી સમજણ પૂર્વકની થવાની છે એ પણ સાથે ધ્યાનમાં રાખવું.
સ્ત્રીઓનો વિકાસ ખૂબ થશે તેટલું જ પુરુષને થશે તે જ જૈન કન્યાઓ જૈનને પરણશે, નહિ તે ભારે વિસંવાદ ઉભો થશે. કેળવણીના પ્રચાર સાથે અંતે સમાનવાયશીલ અને ધર્મવાળા મળી જશે. આ સ્થિતિ અમુક ભાંગડ થયા પછી સુવ્યવસ્થિત રીતે ગેઠવાઈ જશે.
સ્ત્રીઓની લાગણી અને પુરુષની સાહસવૃત્તિ, સ્ત્રીઓની નરમાશ અને પુરુષોની પ્રેરકવૃત્તિ, સ્ત્રીઓની સ્વભાવ પારખવાની શક્તિ અને પુરુષોની કામ પાર પાડવાની શક્તિ – આવી અનેક શક્તિઓના સહયોગથી એક તદ્દન અભિનવ બંધારણ થશે. ઘરમાં સાદાઈ સ્વચ્છતા અને વ્યવસ્થા આવશે, ખરચમાં કરકસર આવશે, ઉદ્યોગમાં બન્નેનું જોડાણ થશે અને બન્નેનું સાધ્ય ઉત્તમ પ્રકારને વિશિષ્ટ આનંદ અનુભવવાનું રહી ધર્મના નૈતિક તવોને પ્રસાર વધારનાર અને દીપાવનાર નીવડશે. શરૂઆતમાં મોટા નાના પાયા
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
નવયુગને જૈન
MAMAAAAAAAAAAAM
^^
^^^^^^^^^^^^^
^^
^^
^.
પર ભાંગડ થશે જ, પણ રચના ભાંગતોડ વગર શક્ય નથી અને સેંકડે વર્ષના ગુલામગીરીના પટ્ટા તૂટવા સહેલા નથી, પણ બહુ થોડા વખતમાં જનતા નવીન રંગ દાખવશે, સેવાનાં સત્રો મંડાશે અને આમહિલા એના અસલ સ્વરૂપે દીપશે.
નવયુગમાં પુરુષ એક સ્ત્રીની હયાતીમાં બીજીને પરણે તે ફોજદારી ગુન ગણાશે. સ્ત્રીઓને મારવાનો સંકલ્પ પણ પુરુષોથી થઈ નહિ શકે અને તેની જરૂર પણ નહિ પડે. બાળકે સંસ્કારી થતા જશે અને એકંદરે ગૃહજીવનના ટકા ઉત્તરોત્તર સુખસાધ્યસામિપ્ય અને સેવામાર્ગાવલંબનમાં વધતા જ જશે.
આ રીતે સ્ત્રી સંબંધી પરચુરણ વિચારે રજુ કર્યા. એ. વિષય છૂટોછવાયો આખા લેખમાં આવ્યો છે તે પર ધ્યાન ખેંચી. આગળ વધીએ.
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૫ મું
શારીરિક નવયુગને તુરત ધ્યાન આપવા યોગ્ય શારીરિક વિષય છે. જૈનધર્મના પ્રરૂપક ક્ષત્રિય, એમાં મુખ્યત્વે રસ લેનારા અસલ ક્ષત્રિય, પણ પછી વાણીઆ બની ગયેલા અને વાણીઆ બન્યા તે એટલી હદ સુધી કે તે પિતાનું ક્ષત્રિયત્વ વિસરી જ ગયા. જેના મુંજાલ મહેતા, વિમળ મંત્રી, શાંતુ આદિ બબે હાથમાં તરવારે લઈ લડાઈમાં લડયા અને જેનાં વડીલે કર્મશત્રુઓ સામે અનેક પરિષહ ઉપસર્ગ વેઠી લડયા તેના વારસે શરીરે તદ્દન સામાન્ય, અનેક પ્રસંગે નિર્માલ્ય એક સાધારણ પ્રતિસ્પર્ધીથી ડરી જનારા થઈ ગયા.
અત:પર્યત બેદરકારી અત્ર જનતાની સામાન્ય સ્થિતિ ચીતરવાની વાત ચાલે છે તેથી કોઈએ ખાસ ખોટું લગાડવાનું નથી. જૈન ધર્મ ઉપર વાણુઆઓને એકલાનો અધિકાર નથી. એ સર્વની મિલ્કત અને વારસો છે. અત્ર જે સ્થિતિ વર્ણવવાની છે તે વણિકવર્ગને જ લાગુ પડે છે અને અત્યારે તેની બહાળતા જૈન તરીકે હેવાથી
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૨
નવયુગને જૈન
તેમને ઉદ્દેશીને કેટલીક વાત લખાઈ હોય કે હવે લખાય છે તેને અંગે અન્ય બહાદુરએ ક્ષમા આપવાની છે.
જે મનુષ્ય પિતાનું રક્ષણ ન કરી શકે, જે પિતાના આશ્રિતનું રક્ષણ ન કરી શકે, જે પોતાના ઘરની સ્ત્રીઓની મર્યાદા સાચવી ન શકે અને જે “પડે ઉગમણી બુમ, આપ આથમણે ધાયે” એ સ્થિતિમાં હોય તે મહા આકરી જવાબદારીઓ કેવી રીતે વહન કરી શકે એ માટે કેયડે છે. આને પરિણામે જનતામાં એક કહેવત થઈ પડી છે “એ બનીએ કા ખેતર હૈ– લૂંટ લે; એ મિયાભાઈકા ખેતર – જાને દે.” નાના ગામડામાં શેઠ કે સાહુકારના નામથી પ્રસિદ્ધ થયેલે એ બધું જ્યારે ધીંગાણું થાય છે ત્યારે ક્યાં અને કેવો સંતાઈ બેસે છે એ એની શારીરિક સંપત્તિ અને હૃદયની હિંમત બતાવે છે.
અને એને વિદ્યાર્થીવર્ગ એકંદરે શક્તિહીન માયકાંગલે જ જણાશે, એ રમતગમતમાં ઉતરશે જ નહિ અને ઉતરશે તે નામ કાઢશે નહિ. અત્યાર સુધી ક્રીકેટ ટેનીસ આદિ અનેક જગે થયા છે એમાં એના કોઈ સાહેબજાદાએ નામ કાલ્યાં જાણ્યાં નથી. એ અખાડામાં જશે નહિ, કસરતશાળાને લાભ લેશે નહિ અને પછી “મેટ્રીક માંદા ના મટે, બી. એ. થયા બેહાલ; એમ, એ. મરણ પથારીએ, એ વિદ્યાના હાલ” જેવું થાય એમાં નવાઈ નથી. સ્વર્ગસ્થ અમૃત કેશવ નાયકે “એમ, એ. બનાકે , કયું મેરી મિટ્ટી ખરાબ કયા?” નામક સુપ્રસિદ્ધ પુસ્તકમાં માણેકચંદ નામનું મુખ્ય પાત્ર મૂકી તેને ઈસ્તેહામચંદ આદિ ઉપનામે આપ્યા છે તે વાણીએ જ છે. તે જૈન છે. આવી શારીરિક સ્થિતિ થઈ ગઈ છે. એક તે સમસ્ત પ્રજા નિઃશસ્ત્ર અને તેમાં વાણીઆની જાત એટલે એને ચારે તરફથી બરકુટ થાય તેમાં નવાઈ નથી. આ
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૫ મું
૩૩૩
સંબંધમાં પ્રાચીનએ બહુ બેદરકારી બતાવી છે. વ્યવહારનજરે આ ભવમાં ફતેહ મેળવવા માટે મજબૂત શરીરની જરૂર છે, પરમાર્થ નજરે સંયમ તપ અને અહિસા સાધવા માટે મજબૂત શરીરની જરૂર છે. મજબૂત શરીરવાળે બ્રહ્મચર્ય સાધી શકે છે, મજબૂત શરીરવાળો વખતબેવખત ઇકિયાધીન થઈ જતો નથી, મજબૂત શરીરવાળો સાહસિકવૃત્તિ કેળવી શકે છે, ધન સંપાદન કરી શકે છે, યમ નિયમાદિ વેગે સાધી શકે છે.
એને સુધારવાનાં પગલાં અત્ર શારીરિક પરિસ્થિતિનો અભ્યાસ કરી નવયુગ એને અંગે કેવાં પગલાં ભરશે એ હકીકત સંક્ષેપમાં જણાવી દઈએ.
નવયુગ અખાડાને બહુ ઉપયોગી ગણશે. દશ ઘરની વસ્તી હોય તેવા નાના ગામડામાં પણ એ અખાડા કાઢશે. તેમાં તાલીમ લઈ શરીરને સુઘદ રાખવાની પોતાની ફરજ ગણશે. એ ઠામ ઠામ લાઠીના પ્રયોગો, કવાયત, કસરતને ખાસ અગત્ય આપશે. એના મેળાવડા કરશે. એના ઉપર અનેક રીતે ખાસ ધ્યાન આપશે અને જે જે પ્રયોગ દ્વારા શરીરબળ પ્રાપ્ત થાય તે પર ચીવટ રાખશે.
અખાડાઓ લગભગ વગર ખરચે ચલાવી શકાય છે. સેવાભાવી સુશીક્ષિત નાના ગામમાં પણ અખાડા કરી શકે છે. ત્યાં દરરોજ એક કલાકનો સમય થડા માસ આપે તે સ્વબચાવ કરી શકે એવા માણસોની ટુકડી તૈયાર કરી શકે છે અને એવી રીતે તૈયાર થયેલા પૈકી એનું કામ ઉપાડી લેનાર પણ નીકળી આવે છે.
પ્રત્યેક વ્યક્તિ પોતાને બચાવ કરી શકે એટલી તાલીમ પામશે અને તે માટેની વ્યવસ્થા નવયુગ નાનાં મોટાં ગામ, શહેર અને નગરમાં જરૂર કરશે.
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
૩૩૪
નવયુગને જૈન
કસરતશાળા, મરદાનગીના પ્રયોગ, મરદાનગીપષક રમત, હવા ખાવાનાં સ્થળો અને ક્રીડામંદિરે નવયુગ અનેક પ્રકારે રચશે, એને સન્નબદ્ધ કરશે અને એના સંબંધમાં ખૂબ પ્રયત્ન કરશે.
પૂર્વકાળમાં શારીરિક તાલીમ પૂર્વકાળનું કઈ પણ ચરિત્ર વાંચતાં શારીરિક તાલીમને કેટલું મહત્વ અપાતું હતું તે ધ્યાન પર આવ્યા વગર રહે તેમ નથી. શ્રી કલ્પસૂત્રમાં સિદ્ધાર્થ રાજ સભામાં બેસવા જાય છે તે પહેલાં કેટલાક શારીરિક પ્રયોગ કરે છે તે સુપ્રસિદ્ધ વાત છે. એના સ્નાન પહેલાં એ મોટી વયે પણ અનેક કસરત કરે છે, તૈલાભંગ તથા મર્દન કરાવે છે–આ સર્વ શારીરિક સ્થિતિ મજબૂત રાખવાની વાત જ બતાવે છે. શ્રી શ્રીપાળને આ વૈભવ શારીરિક બળમાંથી ઉદ્દભવે છે. એનું બળ હજારેની સામે થાય તેટલું હતું, એના સાહસમાં ખામી નહતી, એની આત્મશ્રદ્ધા અસાધારણ હતી અને પ્રત્યેક પ્રસંગે એ આગળ ધપ્યા જ રહ્યા છે તેનું મૂળ શારીરિક બળમાં છે. એ એકલા બળથી કામ થતા નથી, પણ એના વગર નભતું જ નથી એ વાત લક્ષ્યમાં રાખવા યોગ્ય છે. પૂર્વકાળમાં લગભગ દરેકને શરીર મજબૂત રાખવાની જરૂર પડતી હતી. વચ્ચેના વખતમાં એ વાત વીસરાઈ ગઈ એને પરિણામે આ ભવ અને પર ભવનું સાધવામાં ઘણું મંદતા આવી ગઈ
શ્રી આદીશ્વર ભગવાનના પુત્ર બાહુબળિએ કેવું શરીરબળ પ્રાપ્ત કર્યું હતું તે તેનું આખું ચરિત્ર વિચારતાં સમજાય છે. દૂતને એણે આપેલ ઉત્તર એના સાહસિકપણાને શોભાવે છે અને યુદ્ધમાં પાંચ પ્રકારના યુદ્ધમાં એને વિજય એને વધારે દીપાવે છે. એ મજબૂત શરીરમાં મજબૂત આત્મા બેઠે હતો. ઉપાડેલી
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૫ સુ
મુઠ્ઠી પાછી ફરે નહિ એ નિશ્ચય વીરને જ હાય ! એણે એ જ સ્થાન પર ધાર તપસ્યા કરી કૈવલ્ય પ્રાપ્ત કર્યું. જે કર્મો શૂરા તે ધર્મો શૂરા' એ વાત એમના આખા ચિરત્રમાં જોવાય છે. એ અસાધારણુ તાકાત ધરાવનાર સંસારમાં રહે તે ધણીપતું કરે અને સંસાર બહાર જાય તા કર્માં સાથે લડી નિરાબાધ સુખ મેળવે.
સરપ
જૈન ધર્મ કાચાપોચા માટે નથી, માયકાંગલા માટે નથી, ખેડા ખેડા ખાવાવાળા માટે નથી; એ વીરના ધમ છે, બહાદુરનેા ધમ છે, શૂરવીરને ધમ છે. રમતાં રમતાં સપ આવે તે! ફેંકી દે અને સાત તાડનું રૂપ કરે તેા એના વાંસામાં એક હાથ મારે ત્યાં દેવતા પણ નાસી છૂટે. જેના વસ્તુપાળ તેજપાળેા લડાઈમાં લડ્યા, જેના ચક્રવર્તીએએ છ ખંડ પૃથ્વી સાધી, જેના કુમારપાળ જેવા રાજાએ બાર બાર વર્ષ સુધી એક નગરીને ધેરા બાલ્યા–એને માટે આ ધ છે. ખાવીશ પરિષહ વાંચીને ડરી જાય તે .આગળ કેમ વધે? એને તે જંગ જમાવવાને છે, અને નિય થઈ વધવું છે, એને દુનિયાને અભય આપવું છે, નથી.
લેવું
એટલે શારીરિક સંપત્તિ વધારવાની જરૂર નવયુગને તુરત લાગશે. એ અનેક યેાજનાએ! તે માટે કરશે. સાધતાની વ્યાખ્યા આપવાની જરૂર નથી. પરિણામે શારીરિક સ્થિતિ ખૂબ મજબૂત થાય તેવા પ્રયાગાનેા અમલ એક ખાસ મહત્ત્વની બાબત તરીકે કરી નવયુગ પ્રત્યેકને કસરતબાજ તાલીમદાર અને પેાતાના અને પેાતાનાઓના બચાવ કરી શકે એવા સશક્ત બનાવશે.
શારીરિક તાલીમના લાભા
આવા ખડતલ માણસા સ્વયંસેવા થશે. એ અનેક પ્રસંગે સેવાભાવ સાધશે. સમાજના કાર્યામાં ઊભા રહેશે. જનતાને
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૬
નવયુગને જૈન
શિસ્ત શીખવશે અને પોતે શિસ્તને માર્ગ સરળ કરી આપવામાં સહાયભૂત થશે.
નિયમસર એક પછી એક ચાલવાથી, પદ્ધતિસર ગોઠવણ કરીને સીધી પંક્તિ (કયુ) કરીને અનેક કાર્યમાં ભાગ લેવાથી કામમાં સરળતા શીઘ્રતા અને વેગ આવે છે અને તે શારીરિક બળવાળાને સુસાધ્ય છે. આ અગત્યની બાબતમાં થયેલ સ્કૂલનાનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાનું પ્રાચીનને માથે રાખી નવયુગ તેના બદલામાં એકદમ પ્રગતિ કરશે. એ કામ ઉપાડી લેશે અને આગળ ધપાવશે. અખાડા વગેરે કસરત તાલીમનાં સર્વ સાધને સ્ત્રી તથા પુરુષને બને માટે સરજાવવાનાં છે. નવયુગમાં સ્ત્રીને પ્રત્યેક બાબતમાં સમાન સ્થાન છે.
વિદ્યાર્થી વર્ગ હિંદની તેમજ પરદેશી રમતમાં ભાગ લેતે થઈ જશે, સ્વયંસેવકેમાં એ જોડાશે, રાષ્ટ્રીય સેવાદળે ઠામ ઠામ થઈ જશે, સામુદાયિક સેવાનું મહાન ક્ષેત્ર સામુદાયિક સેવકોને પણ ઉત્પન્ન કરશે, રાષ્ટ્રને માટે અનેક ભોગ આપવા વિદ્યાર્થી વર્ગ બહાર પડશે. એ દેશસેવાના કાર્યોમાં ખૂબ રસ લેશે. વિદ્યાર્થી અવસ્થામાં રાજકારણમાં ભાગ ન લેવાનું તેમને સૂચવવામાં આવશે તે ખાતર જ તે તેમાં ખૂબ રસ લેશે. નવયુગની એ એક નૂતનતા રહેશે કે જ્યાં એને દબાણ કે નીતિ (પોલિસિ)નો ચમકારે પણ દેખાશે ત્યાં એ સામે પડશે.
બિ ધડા. અને જે તે માણસે સામે પડી શકતા નથી. સામે પડવા માટે માનસિક બળ અને માનસિક સમૃદ્ધિની જરૂર પડે છે અને તેને માટે શરીર સુધરે અને મજબૂત તથા તાલીમદાર હેવાની જરૂર પડે છે અને તાલીમદાર શરીર માટે વ્યવસ્થાપૂર્વકની યોજનાની જરૂર રહે છે.
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૫મું
૩૭૭ સેવાભાવને આગળ કરનાર નવયુગમાં પુરુષો તેમજ સ્ત્રીઓ અનેક મંડળે સેવા માટે જશે અને પ્રત્યેકમાં તાલીમનું તત્ત્વ ખાસ દાખલ કરવામાં આવશે. સ્ત્રીઓ પણ શરીરને કસીને સહનશીલ બનાવશે અને સંયમવાન બની જનતાને ખૂબ મજબૂત કરશે. વિદુષી માતાનાં બાળકે નાનપણથી શરીરે પણ સુંદર મજબૂત અને સહનશીલ થશે. આ સર્વ બાબતેને અંગે શરીર કસવા સંબંધમાં પૂરતી સગવડ અને વ્યવસ્થા કરવામાં આવશે.
પરિવર્તન કાળની શરૂઆતમાં જેમ ધર્મ સંબંધી ભ્રમ થયો તેમ શરીર સંબંધી પણ ભારે બેદરકારી થઈ. ભણનારા ઊંધું ઘાલી વાંચતાં જ ગયા અને શરીરને તદ્દન વિસરી ગયા. પરિણામે એક આખો યુગ મેટ્રીક માંદાની કવિતામાં ઉપર વર્ણવ્યો છે તે આવી ગયે. નવો યુગ એથી તદ્દન ઉલટ જ આવશે.
ફેરફારને અંગે વિચારે કોઈ પણ ફેરફાર કરવામાં આવે તેમાં આ તત્વ તરફ ખાસ ધ્યાન રાખવાની જરૂર છે. ફેરફાર શબ્દ અહીં ઇરાદાપૂર્વક વાપર્યો છે. “સુધારો” શબ્દ કેટલીક વાર કચવાટ ઉત્પન્ન કરે છે. પરિણામ એક જ છે. જ્યારે ચાલુ પ્રણાલિકામાંથી ફેરફાર સૂચવવામાં આવે ત્યારે તેને એક કાળી રેષા પસાર કરવી પડે છે. એ રેષા અનિવાર્ય છે, પણ એનાથી ડરી જઇ ફેરફારને અટકાવાય.” નહિ. દાખલા તરીકે સ્ત્રીશિક્ષણ શરૂ કરવામાં આવ્યું ત્યારે કેટલીક સ્ત્રીઓ ઉપર સાચા ખોટા આક્ષેપ થયા હતા, કોઈ સ્ત્રી નવીન વિદ્યાને લીધે અભિમાની પણ થઈ હશે અને એકાદ ટકાએ
સ્વતંત્રતાને કદાચ દુરૂપયોગ પણ કર્યો હશે. સ્ત્રીશિક્ષણ સર્વ સામાન્ય થતાં એ સર્વ વાત હવે દૂર થઈ ગઈ છે. પણ શરૂઆતમાં અમુક ખલનના પ્રસંગને આગળ કરીને તે કારણે ૨૨
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
નવયુગને જૈન પ્રગતિને રોધ કરી ન શકાય. એવી કાળી રેષા દરેક ફેરફારની શરૂઆતમાં આવે છે, તે રેષાથી ડરી જવા જેવું નથી. તેનું ઉલ્લંઘન કર્તવ્ય છે. સમાજશાસ્ત્રને આ અતિ મહત્વનો નિયમ છે તે ન સમજવાને પરિણામે કઈ વાર પ્રગતિ અટકી પડે છે.
બીજી વાત એ છે કે છેડા પતિતના દાખલા કદી આગળ કરવા નહિ. એમ કરવાથી સર્વ પ્રગતિ અટકી જાય છે. એમાં એટલું ધ્યાનમાં રાખવાનું કે “કળશનું રાંધીએ તે બે પાંચ માણાને બગાડ જરૂર થાય. વિચારશીલ માણસ ૯૫ ટકાના સદુપયોગ તરફ જ ધ્યાન આપે છે, જ્યારે દેવગ્રાહી સ્કૂલનાના દાખલાઓને આગળ કરી નાની વાતને મેટું રૂપ આપે છે. આવો વિચાર કરવામાં આવે તે સમાજ કદી પ્રગતિ કરી શકે જ નહિ. કઈ પણ બાબતને નિર્ણય કરવામાં લાભાલાભની તુલના કરવી અને તેમાં જે લાભને ભાગ ઘણો મોટો જણાય તે ચેડા ભોગે તેને સ્વીકાર કરે. ખાસ કરીને અપવાદદાયક થેડા દાખલા અને નવીન માર્ગ કે પ્રથાની શરૂઆતની ખલનાઓને કદી આગળ કરવી નહિ. નવા ઘેરણોને નવીન રીતિએને નવા ફેરફારને પણ નાના બાળકની પેઠે ચાલતાં અને સ્થિર રહેતાં શીખવું પડે છે; પણ બાળક ચાલવાનું શીખતાં પડી જાય તે કારણે જ તેને બેસાડી રાખવાનું કહેવાની ધષ્ટતા કોઈ ભાગ્યે જ કરે.
અને એક મહત્વની વાત એ છે કે સમાજમાં ડાહ્યા માણસો વધારે પ્રમાણમાં હોય છે. એ લેકેના ડહાપણને એક જ ઉપયોગ થાય છે અને તે એ કે દરેક બાબત થવાની હોય તેને અંગે પ્રથમથી કકળાટ કરી રાખવો. એમાં શું થવાનું છે? એમાં શી સારી વાત છે? આવી વાત કરવી અને પછી શરૂઆતમાં કાંઈ થાય એટલે કહેવું કે ભાઈ! અમે નહેતા કહેતા? પણ
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૫ મું
ઉY:
આ જુવાનિયા વગેરે વગેરે. આ સર્વ દરરાજના અનુભવને વિષય છે. અને સારું થાય ત્યારે તે સર્વ ભૂલી જાય છે. આ જાતનું ધોરણ કે દલીલ વગરનું ડહાપણ સમાજપ્રગતિમાં ઘણું આડું આવે છે. આવા ડહાપણથી જેમ દૂર રહેવાય તેમ સારું.
છતાં નવયુગ સર્વ કરે તે સારું એમ પણ ધારી લેવું નહિ. એને અંગેની દલીલો વિચારવી, ગણતરી ધ્યાનમાં લેવી, બને બાજુની દલીલોની તુલના કરવી અને પરિણામે જેમાં વધારે લાભ જણાય તે માર્ગને ટેકો આપવો.
આ સર્વ સૂત્રો જેમ શારીરિક શિક્ષણને અંગે ઉપયોગી છે તેમ આખા સમાજના સર્વ પ્રકનોને અંગે વિચારવા યોગ્ય છે. ઘણા માણસો જરા પણ ફેરફાર થાય તેથી વિરુદ્ધ હોય છે. તે જેમ નિરર્થક છે તેમ જ જેઓ ખાલી દોડધામ અને અથડાઅથડીમાં માનનારા હોય તે પણ નકામા છે. દેશકાળ ફેરફાર માગી રહ્યો છે પણ ગાડું ગમે તેમ ગબડાવવા જેવું નથી. હિસાબ, ગણતરી, દીર્ધદષ્ટિ અને સમાજહિત લક્ષ્યમાં લીધા વગર નાટકના ખેલની જેમ જીવનને અફળાવવા જેવું નથી, તેમજ પડી પથારીએ બેસી રહેવા જેવો આ કાળ નથી.
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૬ સુ નૈતિક
નૈતિક બાબત એ રીતે વિચારી શકાય ઃ એક સમસ્ત પ્રજાની નજરે અને ખીજી વ્યક્તિગત નજરે.
પ્રત્યેક વ્યક્તિનું નીતિ સંબંધી ધારણ કેવું રહેશે તે ધેારણસર કહી શકાય તેવી બાબત નથી. સામાન્ય રીતે જનતાનું નવયુગમાં નીતિ સંબંધી ધારણ કેવું રહેશે તે વિચારવું શક્ય છે. નૈતિક પ્રતા વિચારતાં તેને મુદ્દાનાં દષ્ટિબિંદુએ વિચારવાં શક્ય છે.
પાર
આવે તેમ નથી. બહુ
વ્યવહારની નજરે જોઇએ તો પ્રથમ નજરે આ વિષયામાં ખે ખાબત પર ખાસ ધ્યાન ખેંચાય, પ્રમાણિકપણું અને સત્ય. પ્રમાણિકપણુ
નવયુગનું આ બન્ને બાબતે તરફ ખાસ સારું ધ્યાન ખેંચાયેલું રહેશે. એ બની શકે તેટલા પ્રમાણિક વ્યવહાર કરશે અને વ્યાપારમાં લેવડદેવડમાં લેદેણમાં હિસાબની સમજાવટમાં પ્રમાણિકપણા અને સત્યને સ્થાન બહુ સારી રીતે આપશે,
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૬મું
ખોટા તેલાથી માલ તળો, ખોટા ગજ કે વારથી માલને ભર, ધારણ બેટી રાખવી, આપવાનાં અને લેવાનાં ત્રાજવાં જુદાં રાખવાં એ સર્વ અપ્રમાણિક વર્તન કહેવાય છે.
નવયુગને આવી બાબત ઉપર ઘણું ચીડ રહેશે. હિસાબ કરતાં સોળ પંચાં બાશી અને બે મેલ્યા છૂટના–આવા ગોટા નહિ વા. સામો લેનાર વિશ્વાસુ હોય તેને એ લાભ નહિ લે.
ભાવતાલને અંગે એ પાશ્ચાત્ય વ્યાપારીનું અનુકરણ કેટલીક રીતે કરશે. યુરોપના મોટા શહેરમાં એક એક એવી દુકાને છે જેમાં હજારો નાની નાની દુકાને હોય. દરેક વસ્તુ પર ભાવ લખેલા હોય છે. નાને છોકરો જાય તો તેને એ ભાવે માલ મળે છે અને મોટા માણસ કે સ્ત્રી જાય છે તે જ ભાવે માલ મળે છે. અજાણ્યાને છેતરી દેવાની કે માલને તેલ ઓછા આપવાની વૃત્તિ થતી નથી. ભાવ લખવામાં એને મરછ આવે તો તે પચીસ ટકા નફો કરે, પણ ભાવ બે નહિ અને વ્યક્તિગત જુદા જુદા ભાવતાલ નહિ. આવા ચેખા વ્યવહારથી દરેક પેઢીમાં દરરોજ પરચુરણ વેચાણ લાખો રૂપિયાનું થાય છે એટલે નીતિના ધોરણે કામ કરવાથી પરભવને સવાલ બાજુ ઉપર રાખતાં વ્યાપારની નજરે મોટો વ્યાપાર થાય છે અને નફાનો આધાર વ્યાપારના વિસ્તાર પર રહે છે તે તો ઉઘાડી વાત છે.
ઉપર પ્રમાણે લખેલા ભાવોમાં મોટી ખરીદી કરનારને કમિશન આપવામાં આવે છે, પણ તે સર્વ ઉઘાડી સોદાની વાત છે. કેઈને છેતરવાને રસ્તે એવી રીતે કરે નહિ. વ્યાપાર વધારવાનું એ મુદ્દામ ધારણ હોઈ ઘરાકી વાળનાર અને જાળવી રાખનારની એ પદ્ધતિ હોઈ એ રીતે નવયુગ કામ લેશે.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨
નવયુગને જૈન
સત્ય
સત્યને માટે પણ એ જ રીતે સમજવું. માણસ બેડા લાભ ખાતર પિતાની જાતને અસત્યથી છેતરે અને તે રીતે બીજાને છેતરવા પ્રયત્ન કરે એ ભયંકર વાત છે એમ નવયુગને લાગશે. એ પિતાના શિક્ષણથી એ ધેરણ સ્વીકારશે નહિ. જે લાંબી નજરે જોતાં શીખે છે અને વ્યાપાર વધારવાના સીધા રસ્તાને અભ્યાસ કરી જાણે છે તે જુએ છે કે અપ્રમાણિકપણે કે અસત્ય માર્ગે અંતે જય ન જ થાય. “સત્યમેવ જયતે” આ મુદ્રાલેખ વિચારશીલ માણસોને થશે.
આ તે વ્યાપારને અંગે અને આર્થિક દૃષ્ટિએ પ્રમાણિકતા અને સત્યની વાત થઈ, પણ એ ઉપરાંત સામાન્ય વ્યવહારમાં મનુષ્ય વધારે પ્રમાણિક અને સત્યશીલ બનશે. એકંદરે નૈતિક ધોરણ ચડતું જશે. કેરટમાં જૂઠી સાક્ષી આપવાની બાબતમાં સત્યને આશ્રય કરવાનું ધોરણ નવયુગ સ્વીકારશે. એવી જ રીતે સાધારણ વાતચીતમાં, ભૂમિ સંબંધી મફેરેમાં અને લેવડદેવડમાં એ બને બાબતમાં ધોરણ ઊંચું થતું જશે. | નવયુગ નૈતિક સર્વ બાબતમાં પ્રગતિ જ કરશે એમ કહેવું મુશ્કેલ છે, પણ એનું ધેરણ ઉચ્ચ રહેશે એમ કહી શકાય તેમ છે. શિક્ષણ અને કેળવણુને પરિણામે લેકમાં દીર્ઘ નજર, તર્ક કરવાની શક્તિ અને પૃથક્કરણ કરવાની આવડત આવે છે અને અભ્યાસને પરિણામે અંતે પ્રમાણિક માણસ જ ફાવે છે એ વાત જનતા પાસે મૂકવામાં આવે તે તે સહજ સમજી જશે. નવયુગમાં આ દુનિયા સ્વર્ગ તે નહિ થઈ જાય પણ એકંદરે પ્રગતિ જરૂર કરશે એમ માનવાનાં ઘણાં કારણે રહે છે.
પ્રમાણિકપણું વધશે કે નહિ એ વાત બાજુ ઉપર રાખતાં એકંદરે લેકોને “કાળું' અસત્ય બોલતાં આંચકો આવશે,
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૬
અંતઃકરણના ડંખ જે કેટલાંક વર્ષોથી દબાઈ ગયા છે તે જાગશે. સ્વા પાસે ગમે તેવું જૂ ુ ખેલી શકાય એ ધેારણ અત્યાર સુધીમાં વધારે પ્રસરેલું છે તે એછું થઈ જશે,
૩૪૩
ખીજા અનેક ગુણ્ણા
આ સિવાય નીતિને અંગે અનેક સદ્ગુણાને વિચાર કરી શકાય. એ સ ધર્માંના વિષયા પણ બની શકે છે, પણ નીતિના ધેારણે પણ એને વિચાર કરી શકાય. સદ્ગુણાને અંગે માટી માટી ઘેાડી ખાખતાના વિચાર કરવા અહીં પ્રાસંગિક છે.
નીતિવાળા માણસને અંગ્રેજીમાં ‘ જેન્ટલમેન' કહે છે. તેના ધારણમાં અનેક સદ્ગુણાને સમાવેશ થાય છે. એ સર્વ ગુણ! સ્ત્રી અને પુરુષને સરખી રીતે લાગુ પડે છે.
દાખલા તરીકે સભ્યતાપૂર્વક ખેલવું, માનસહિત ખેલવું, દુઃખ ન લાગે. તેવું ખેલવું, સામાને હિત કરે તેવું ખેલવું, ગાળાગાળી કરવી નહિ, પારકી નિંદા કરવી નહિ, જે હકીકત આપણે જાણતા ન હાઈએ તેવી બાબતમાં અન્ય ઉપર આળ ચડાવવાં નહિ, પેાતાના નાના ગુણાને મેટા કરી તાવવા નહિ, દંભ-કપટ ન કરવાં, ખાટા દેખાવ ન કરવા, ધન મેળવવાની તૃષામાં વિવેકને ભૂલવેા નહિ, વિકથા કરવામાં વખતની બરબાદી કરવી નહિ, કજિયાકકાસ કરવા નહિ, મારામારી કરવી નહિ, વિના કારણ કાઈને કટાળેા આપવા નહિ, પરસ્ત્રીને મામેન સમાન ગણવી, વ્રુત ખેલવું નહિ, સટ્ટો ખેલવા નહિ, વેશ્યા વારાંગનાના પરિચય કરવા નહિ, માંસ ખાવું નહિ, કાઈ પણ આકારમાં દારૂ પીવા નહિ, ક્રાઇ જીવને વિનાકારણ મારવા નહિ, શિકાર કરવા નહિ, નિયમિત થવાની ટેવ ચૂકવી નહિ, પેાતાને પચે તેથી વધારે ખારાક લેવા નહિ, મિત્ર સ્વજનના યાગ્ય સત્કાર કરવા, ધરના માણસાને સ
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૪
નવયુગને જૈન
પ્રકારનાં સાધનોથી સંપન્ન કરવા, અતિથિનું યોગ્ય આતિથ્ય કરવું, પોતાની સંપત્તિ હોય તેથી વધારે દેખાડવાને મેહ રાખ નહિ. પિતાની આવડતનો ગર્વ કરે નહિ, કાઈ ઉપર ગુસ્સે થવું નહિ, હમેશાં અસંતુષ્ટ થઈ કકળાટ કર્યા કરે નહિ, કેઈની અદેખાઈ કરવી નહિ, જાહેર કાર્યોમાં પોતાની જાતને હમેશા ખુલ્લી રાખવી, દલીલ સમજાય તે દુરાગ્રહ કરવો નહિ, આળસુ થવું નહિ, પારકી આવક ઉપર નિર્વાહ કરવાની દાનત રાખવી નહિ, ચોરી કરવી નહિ, પાપકાર્ય કરવાનો વિચાર કે સંક૯પ પણ કરવો નહિ, સાધુ મહાત્માનું યોગ્ય સન્માન કરવું, વિદ્વાનની બૂઝ કરવી, દુઃખી નિરાધાર ઉપર દયા કરવી, પોતાના ઉપર અપકાર કરનાર ઉપર ઉપકાર કરવો વગેરે અનેક સદ્દગુણોની વિશેષ પ્રતિષ્ઠા નવયુગમાં થશે. લેકને વિચાર કરતાં આવડશે એટલે સાચા ખેટાનો વિવેક વધશે અને જેકે સર્વ લે કે સગુણી થઈ જશે એમ તે બનવાનું નથી, પણ એ સદ્ગુણ પ્રાપ્તિનું ધોરણ ઉચ્ચ ઉચ્ચતર થતું જશે.
ધર્મ અને નીતિ આમાંના કેટલાક ગુણ ધાર્મિક નિયમોમાં પણ આવે છે. કેટલાક ને અંગે શરૂઆતમાં માર્ગોનુસારીના પાંત્રીસ ગુણોની વિચારણામાં વિચારી પણ ગયા છીએ. અહીં એક વાત ખાસ જણાવી દેવી પ્રસ્તુત છે: નીતિ અને ધર્મ એ સહભાવી છે, બનેને વિરોધ નથી, એટલું જ નહિ પણ નીતિની પરાકાષ્ઠા ધર્મમાં જ આવે છે. બીજા દષ્ટિબિંદુથી જોઈએ તે જૈનદર્શનમાં તત્ત્વજ્ઞાન અને નીતિ એ પરસ્પર એવી રીતે વણાઈ ગયેલા છે કે ધર્મ અને નીતિને છૂટા પાડવા એ અશક્ય વાત છે. નીતિના સૂત્રને આત્મદષ્ટિએ, વિવેકબુદ્ધિએ, ત્યાગની નજરે અથવા સ્વીકારની નજરે અનુસરવામાં આવે છે ત્યારે તે મનુષ્યના ધાર્મિક જીવનને
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૬ મું
૩૪૫
એક ભાગ બની રહે છે. નીતિની પરાકાષ્ઠા ધર્મમાં થાય છે એ સમજવા માટે જૈનદર્શનને આ ગમાર્ગ સમજવા જેવો છે. ચમનિયમમાં એ મહાન ત્યાગને સ્થાન જરૂર આવે છે, પણ નાના સદગુણોથી પ્રારંભ કરે છે અને એ રીતે જૈનદર્શનને આ વિકાસમાર્ગ વિચારવામાં આવે તો નીતિ અને ધર્મ વચ્ચેને તફાવત રહેવા છતાં નીતિ સાપેક્ષ દષ્ટિએ ધર્મને એક વિભાગ બની રહે છે. જ્ઞાનને વિકાસ થતાં, પ્રકાશ એ નવયુગનું મુખ્ય અંગ થતાં, એ વિવેકની આવશ્યકતા અજ્ઞાન દૂર કરવા અને આત્મહિતને આદર કરવા માટે જણાતા, નીતિ નવયુગમાં કર્યું સ્થાન લેશે તે કલ્પી લેવું મુશ્કેલ નથી.
પ્રથમ થોડી ભાંગતોડ જરૂર થશે, થોડે વખત અવ્યવસ્થિત આદર્શો અને જીવનક્રમ વચ્ચે જરા સંધર્ષણ પણ દેખાશે અને તુલના કરવાના પ્રશ્નોને અંગે દેખીતી ગૂંચવણો પણ થશે, પણ જ્ઞાન એ દીવ છે અને દીવાને પ્રકાશ વધતાં નીતિના ફેલાવામાં એનું નિઃસંદેહ પરિણામ આવશે.
નવીન પ્રશ્નાની મુંઝવણ તુલનાત્મક પ્રશ્નોની ગૂંચવણ નવયુગમાં ઘણું થશે એમ જે અત્રે જણાવ્યું તે જરા સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર છે. મનુષ્યના જીવનમાં “આ કરું કે તે કરું' એવી પ્રમાણિક ગૂંચવણ ઘણું થાય છે. દાખલા તરીકે શ્રી ભારત ચક્રવર્તીને એક બાજુથી સમાચાર આવ્યા કે શ્રી આદિનાથ ભગવાનને કૈવલ્ય જ્ઞાન થયું છે અને નગર બહાર તેમનું આગમન થયું છે અને બીજી બાજુથી તે જ વખતે સમાચાર આવ્યા કે આયુધશાળામાં ચક્રરત્ન ઉત્પન્ન થયું છે. આ બેમાંથી પ્રથમ પૂજન કેનું કરવું એ માટે સવાલ ભરતચક્રવતીને ક્ષણભર થઈ ગયે. આવી ગૂંચવણ અનેક વખત
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬
નવયુગને જૈન
પ્રાણીને થાય છે અને તેનો નિકાલ કરવામાં એની આવડત, લબ્ધ લક્ષ્યતા અને સન્મુખવૃત્તિની કિંમત થાય છે. નવયુગમાં જીવન વધારે વધારે સંકીર્ણ થતું જવાને પૂરતે સંભવ છે. જીવનકલહની આકરાશને લીધે, સંવ્યવહાર વધતો જતે હોવાને લીધે, આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રમને અનેક નવીન આકારમાં આવી પડવાના હોવાને કારણે અને નવા પ્રસંગે નવીન વિચારણાનાં સાધનો દેરતા હોવાને લઈને આવા નૂતન પ્રસંગે અનેક નવા સવાલ ઊભા કરશે. નવી નવી જાતના ઉદ્યોગ, નવા પ્રકારના કામધંધા, સરકારી નોકરીને અંગે જાહેર પ્રશ્નો, મ્યુનિસિપાલ પ્રશ્નો, ધારાસભાના પ્રશ્નોને અંગે અનેક સંકીર્ણ પ્રશ્ન ઊભા થશે. પણ એ સર્વનો નિકાલ કરી શકે એટલી શક્તિ પણ વિશિષ્ટ નાયકમાં આવી જશે.. આવા પ્રશ્નોથી ગભરાવાનું કારણ નથી. જીવનમાં ગૂંચવણો આવે છે અને આવે તેને નિકાલ થાય છે. માત્ર કાર્યવાહક બુદ્ધિ, વિચારશક્તિની ચેખવટ અને સાધ્યનું લક્ષ્ય હોય તે સુંદર પરિણામ જરૂર આવે છે.
જીવનનું રહસ્ય અને નીતિ વ્યવહારૂ ગુણો ખીલવવા–એમાં જીવનનું રહસ્ય છે. આ લેખ ઉપદેશ માટે લખાયેલ ન હઈ એ આખા વિષયના આદરણીયપણું સંબંધી લખવું અસ્થાને ગણાય, પણ એક વાત ખાસ લક્ષ્યમાં રાખવા જેવી છે કે આ જીવનનું ફળ મોટી સંપતિ એકઠી કરવામાં નથી, કે મેટી નામના મેળવવામાં નથી. ગુણપ્રાપ્તિમાં કેટલી પ્રગતિ થઈ એજ એને હિસાબ છે અને એના સરવૈયાના આંકડાને મેળ ત્યાં જ મળે છે. જેમ જીવન ઉચ્ચ આદર્શ ઉચ્ચ આદર્શ પહોંચવાની તાલાવેલી વિશેષ અને વર્તનમાં નૈસર્ગિક નિર્મળતા સુકોમળતા અને વિશાળતા પ્રાપ્ત થાય તેમ તેમાં ફળ બેસતું જાય છે.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૬ મું
૩૪૭.
જીવનના વિકાસક્રમની દિશા સમજવા માટે, એમાં નીતિના માર્ગોને કેટલે અવકાશ છે તેને સ્પષ્ટ ખ્યાલ લેવા માટે શ્રી, હરિભદ્રસૂરિને યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથ અથવા તેના અગત્યના. વિભાગનું ગુજરાતી પદ્યભાષાંતર શ્રીમદ્યશવિજયજી કૃત આઠ દષ્ટિની સઝાય જોવામાં આવશે તે નીતિના આખા વિભાગને ધર્મ શરીરના વિકાસમાં કયું સ્થાન છે તેને ખ્યાલ આવશે. આ દષ્ટિ પૂર્વપુરુષમાં હતી, વચ્ચેના કાળમાં જનતામાંથી બહુ ઓછી થઈ ગઈ તે નવયુગમાં બરાબર સમજાશે અને સમજાયા પછી તેને અમલ થશે.
પ્રકીર્ણ નાના નાના સદગુણોને તે પાર નથી. એનાં નામ લખીએ તે પણ પૃષ્ટો ભરાય તેમ છે. ઉલ્લેખની જરૂર નથી. જરૂર એ છે કે આ પ્રાણી ચારિત્રશીલ થઈ સ્વાભાવિક રીતે જ તે માર્ગે ચાલે. એને ગમે તેવા વિષમ પ્રસંગોમાં પણ જૂઠું બોલવાને ખ્યાલ પણ ન આવે, કોઈ પણ આક્ષેપ કરવા પહેલાં એને અંતરમાં ધૂજારે થાય અને તે ત્યાં અટકી ન જતાં અંતે એને દુર્ગુણમાં પડતા અટકાવે અને સદ્ગણોને પ્રતાપે તાત્કાલિક અગવડ કે નુકસાન થાય તે તે બહુ આનંદથી વહોરી લે – આવી નૈસર્ગિક ચારિત્રશીલ વૃત્તિ થઈ જાય તે આ જીવનને માટે પ્રશ્ન પતી જાય છે, ગૂંચવણનો નીકાલ થાય છે અને કેયડે ઉકલી જાય છે.
આવી સામાન્ય સૂચના સાથે આ અતિ મહત્વને નૈતિક વિષય આટોપી લઈએ. બાકી તો ચાર કષાય ન કરવા કે બ્રહ્મચર્ય ઉપર વિશેષ ધ્યાન આપવું—એના સમર્થનમાં આવવું પુસ્તક લખાય તેમ છે. અન્યત્ર તે પ્રયાસ થયે છે અને થશે. અત્ર કહેવા મુદ્દો એ છે કે આવા પ્રશ્નને નિકાલ કરવા માટેનાં
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
નવયુગને જૈન
સાધને નવયુગને બહુ મોટા પ્રમાણમાં મળશે; પુસ્તકે, ચર્ચાઓ, ભાષણે અને વાતાવરણ એને અનુકૂળ થતું જશે, દેશમાં વ્યાપેલ નવીન જાગૃતિ એને સહાય કરશે, સેવાભાવના અને તેમાં મજબૂત રાખશે, રાષ્ટ્રીય ભાવના સાથે એ અનેક પ્રકારના ભોગ આપતાં શીખશે અને એ ભોગેના આંતરમાં એને વિચારણા અને જીવનક્રમ સાથે અનેક અનુસંધાને પર તુલના કરવાની તક મળશે. નવયુગ આ સર્વને ઉપગ સારી રીતે કરશે. અત્ર આ અતિ વિશાળ રસિક વિષયને આટોપી લઈએ.
નવયુગે એક વાત ખાસ લક્ષમાં રાખવાની છે અને તે તેના જ્ઞાનના પ્રકાશથી તે જાણી શકશે. જૈનને નીતિ માર્ગ (Ethics) બહુ દુર્ઘટ છે. એ જેટલે દુર્ઘટ છે એટલે જ તે સંગત (logical) છે. એનું ચણતર અહિંસાના પાયા પર ચણાયેલું છે, એનું શરીર સંયમ પર બંધાયેલું છે અને એને ઝોક તપ – ત્યાગ પર છે. આ વાત આ નીતિમાર્ગ વિચારતી વખતે લક્ષ્યમાં રાખવાની છે. જ્યાં સેવાભાવ દિવસાનદિવસ વધવાનું છે, જ્યાં સાદું જીવન અને ઉચ્ચ વિચાર માત્ર આદર્શમાં ન રહેતાં વ્યવહારૂ થવાના છે, જ્યાં આખા જીવનને મુદ્દો અન્યની સગવડ અને સુખના વિચાર પર બંધાવાને છે તે નવયુગમાં આ વિષમ પણ આકર્ષક માર્ગ આદરણીય વ્યવહારૂ અને પ્રગતિશીલ બનવાને એમાં શંકા રાખવા જેવું નથી.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૭ મું પ્રકીર્ણ બાબતે
પુરાતત્વ થડી પ્રકીર્ણ વાત નથુગની જણાવી વિષયને પૂરે કરીએ. એક મહત્ત્વની બાબત પુરાતન બાબતોની શોધખોળની છે, જેને માટે પુરાતત્વ શબ્દ વાપરવામાં આવ્યો છે. જૈનેને આ વિષય ખાસ મહત્ત્વનું છે કારણ કે તેને અનેક બાબતે પુરાણી દષ્ટિએ શોધવાની છે. અસંખ્ય જીવો પાણીના એક બિંદુમાં રહી શકે, વનસ્પતિમાં જીવન છે, આદિ કેટલીક વાત વિજ્ઞાનથી સાબિત થઇ છે, કેટલીક હજુ શોધવાની છે, ભૂગોળ સંબંધી ઘણું વિચારવા જેવું છે. એ ઉપરાંત પ્રાચીન સાહિત્ય, એને ઇતિહાસ, અનેક ઠેકાણે પ્રાપ્ત થયેલા શિલાલેખ વગેરે અનેક બાબતે કરવા જેવી છે. આ બાબતમાં પ્રાચીનેએ ઘણું ઉપેક્ષા કરી છે. છતાં ઉપલબ્ધ સાધનથી આ આખો વિષય ખૂબ જમાવવા જેવો છે. આ કાર્ય કરવા માટે અનેક સાધનને અને વ્યવસ્થિત બંધારણને ખપ પડશે. આ કાર્ય ખાસ મહત્ત્વનું છે એ તરફ નવયુગનું ધ્યાન ખેંચવાની ખાસ જરૂર નથી, પણ સૂચના કરવા
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
^^^^^^..
જેવી છે. નવયુગ આ કાર્ય પહેલી તકે ઉપાડી લેશે એમાં શંકા નથી. અત્યાર સુધી જૈનદર્શન માટે, જૈનો માટે, જૈનના ત્યાગમાર્ગ માટે અને જૈનોની રહેણીકરણ માટે અનેક ગેરસમજુતો ચાલે છે તે દૂર કરવાની જરૂર છે. એ પદ્ધતિસર કામ તુરતમાં નવયુગ ઉપાડી લેશે એવી આશા રાખી શકાય.
ભાષાંતરે એટલું જ મહત્ત્વનું કાર્ય અનેક ગ્રંથરત્નના અંગ્રેજી ભાષામાં અને દેશી ભાષામાં તરજુમા થવાની આવશ્યકતા સ્વીકારવાનું અને તેને અમલ કરવાનું છે. અસલ જૈન સાહિત્ય વિદગ્ય થાય તેવા આકારમાં ઘણું ઓછું પ્રકટ થયું છે. કેટલાક મૂળ પ્રકટ કરવાના પ્રયત્નો થયા છે તેમાં ધોરણ વગરનું કામ થયું છે. એ આખું કાર્ય વિશાળ પાયા પર કરવાની જરૂર છે અંગ્રેજી ભાષામાં ભાષાંતર કરવાનો હેતુ એ છે કે હિંદની અત્યારની પરિસ્થિતિમાં અંગ્રેજી ભાષા અનેકના ઉપયોગમાં આવી શકે તેવી સ્થિતિ છે, એમ થયું કે હેવું જોઈએ કે નહિ એ ચર્ચા કરવાનું આ સ્થાન નથી. જે વસ્તુસ્થિતિ છે તે સમજી સ્વીકારીને આ વાત અત્ર રજુ કરી છે. એ સંબંધમાં જર્મન ભાષામાં ઘણે પ્રયાસ થયો છે તેને લાભ લેવાની પણ જરૂર છે. સાહિત્યને જેમ બને તેમ વધારે વિસ્તાર થાય, સામાન્ય પ્રતિના વાચકથી માંડીને તત્ત્વગષણ કરનારને તેમાં રસ પડે તેવી સામગ્રી તૈયાર થાય છે એ કાર્ય નવયુગે મુદ્દામ રીતે ઉપાડી લેવાનું છે.
સેવાભાવી આજીવન સભ્ય કાયનાં ક્ષેત્રને નવયુગમાં પાર રહેશે નહિ. જૈન ધર્મને વિશ્વ ધર્મ કરવાના ઉદાર આશયથી નીકળેલ નવયુગ કંઈ સાધારણ પ્રયને એ કામ સિદ્ધ કરી શકે નહિ. વ્યાપારની વૃદ્ધિ કરવી,
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૭ મું
ઉપજ
રાજદ્વારી બાબતમાં આગળ પડતો ભાગ લેવો, રાષ્ટ્રીય હીલચાલને પિતાની બનાવવી, સાહિત્યને વિકાસ ધરણસર કરો અને સખ્ત હરીફાઈના આંતરરાષ્ટ્રીય યુગમાં આગળ નીકળવું એ કાર્ય ઘણું આકરું છે. આકરું છે પણ અશક્ય નથી. પણ એને કરનારા જોઈએ. એને માટે સેવાભાવી સેવક ઊભા કરવા પડશે. એને ખાતર જ આજીવન સેવા કરનાર મધ્યમ કક્ષા ઉપર આધાર રાખવો પડશે.
પણ સેવાભાવી માણસે તે જોઈશે જ. સાધુ નવયુગમાં થશે તે કાંઈ સર્વ કામને પહોંચી વળશે નહિ. આખું જીવન સેવા માટે આપે તેવા સેવાભાવી અનેક માણસોને ખપ પડશે. સાધુજીવનની મુસાફરી, પૈસા રાખવાને પ્રતિબંધ અને વખતસર જરૂર હોય ત્યાં પહોંચી જવાની પ્રતિકુળતા આદિ અનેક કારણોને લઈને સેવાભાવી મધ્યમકક્ષાને વર્ગ ઉભો કરવાની ખાસ આવશ્યક્તા છે. એ વર્ગ ઉપર જ નવયુગની અનેક યોજનાઓને આધાર રહેશે. છૂટાછવાયા કામ કરનારા તે વિવિધ ક્ષેત્રમાં અનેક નીકળશે, પણ ધર્મસેવકને ખાસ તૈયાર કરવા પડશે. અનેક કાર્યો છે, અનેક સાધન છે અને વિધવિધ યોજનાઓ છે. એ સર્વને માટે સેવાભાવી મહાશયે ઉભા કરવાની પહેલી તકે આવશ્યક્તા છે. જીવન સેવા કરનારને માનવેતન એના ભરણપોષણ પૂરતું જરૂર આપવું, એને નિશ્ચિંત કરવા અને એમના કાર્યમાં પ્રેરણું થાય તેવું વાતાવરણ ઊભું કરવું. આ નવયુગની મુખ્ય આવશ્યક્તા રહેશે.
એ જરૂરિયાત પૂરી પાડવા એ બંધારણ કરશે. જૈન સેવકે કે “સર્વન્ટસ ઑફ જૈન ઓર્ડર' નવયુગ તૈયાર કરશે અને તેને જુદી જુદી કાર્યદિશાઓ મુકરર કરી ગોઠવી આપશે. નવયુગ માટે આ અતિ મહત્ત્વને વિષય રહેશે.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
નવયુગને જૈન
સુસ પ છેવટે એક બે અતિ મહત્વની વાત કરી નાખવાની છે. જેમાં અંદર અંદર સુસપ-ઐક્ય તુરત કરવા પગલાં ભરવાની આવશ્યકતા છે. ઉપર જણાવ્યું છે તેમ ફીરકાઓમાં કે ગોમાં તવનો તફાવત જરા પણ નથી, સર્વ પિતપોતાને માર્ગે મેક્ષ સાથે તેમાં વાંધો આવે તેમ નથી અને કેઈ હક્ક કે માલિકીના પ્રશ્ન ઊભા રહે તેમ હોય તે તેને અંદર અંદરની સુલેહથી અથવા છેવટે લવાદીથી નિકાલ થઈ શકે તેવું છે. અત્યારને સમય જેને માટે અમૂલ્ય છે. આખી જનતા અહિંસા તરફ ઉતરતી જાય છે, દેરાતી જાય છે. અહિંસામાં દુનિયાની ગૂંચવણને નિકાલ છે. જૈન તત્તમાં અસાધારણ ગૌરવ છે. એના એકે એક સિદ્ધાંત ન્યાયની કોટિ પર રચાયેલા છે. એણે મગજમાં ન ઉતરે તેવું કાંઈ સ્થાપન કરેલું નથી. એની સપ્તભંગી અને નયવાદ જગત સાંભળશે ત્યારે ત્યાં શિર ઝૂકાવશે. પણ એ સર્વ માટે અંદર અંદરના નિરર્થક ઝઘડા એક સપાટે બંધ કરવા જોઈએ. એ સંબંધમાં જેટલું બને તેટલે તાત્કાલિક પ્રયાસ કરે જોઈએ અને બંધુભાવને સાર્વત્રિક કરવો જોઈએ. આ અતિ મહત્ત્વનું કાર્ય નવયુગ પહેલી તકે કરશે. ફીરકાના મતભેદે અને ગચ્છના તફાવત ઉપર ઘડ વાળશે. સર્વને ક્રિયાઅનુષ્ઠાનમાં પિતાની માન્યતા પ્રમાણે વર્તવાની છૂટ રહેશે. નાના તફાવતે જે પૂરા એક ટકા જેટલા પણ નથી અને જે વળી તત્વની મૂળ બાબત સાથે સંબંધ ધરાવતા નથી તેના ઉપર ભાર મૂકવાને બદલે નવયુગ નવાણું ટકા મેળ ખાય છે તેવી બાબતને આગળ કરશે. આ સંબંધમાં સ્થાપિત હક્કવાળા પ્રાચીન જરા ધમપછાડા કરશે, પણ એમની ભેદનીતિ નવયુગને પસંદ નહિ આવે. એ નીતિને નવયુગ આત્મઘાતી ગણશે અને તેને ઉઘાડે અસ્વીકાર કરશે.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ર૭ મું
પર
પંચાયત ફંડ નવયુગ સમસ્ત જૈને માટે એક મોટા પાયા ઉપર પંચાયત ફંડ ગોઠવશે. ઉદારતાને ઝરે એ ફંડમાં ઠાલવવા પ્રેરણા થશે. એ ફંડમાંથી અનેક નવયુગનાં મને રાજ્યો પાર પડશે. એનાથી બાળ-અનાથને બચાવ થશે, માત્ર ધનને કારણે ધર્મ છોડી જનારને ટેકે મળશે, પુરાતત્ત્વને, કેળવણીને, સાહિત્યવિકાસને માર્ગ મળશે અને જૈન સમાજ પર ખાસ સીધો લાભ કરનાર એ ફંડ થઈ પડશે. એ સાધારણ ખાતા જેવું ખાતું થશે. એ સ્થાનિક તેમજ કેંદ્રસ્થ એમ અનેક પ્રકારનું થશે. કેંદ્રથ ફંડ ઘણી મોટી રકમનું થશે. એનો વહીવટ સેવાભાવી નિષ્પક્ષ આત્મયોગી સજજનેને હાથે ટ્રસ્ટના ધોરણ પર થશે અને તેને હિસાબ જેવા માટે સર્વને ખુલ્લો રહેશે અને છપાવીને બહાર પાડવામાં આવશે. મંદિરમાં નિષ્ણજન દ્રવ્યવૃદ્ધિ અટકી જશે અને સમસ્ત જૈન કેમની તાત્કાલિક જરૂરીઆતો પર દક્ષતાથી દીર્ઘ દષ્ટિથી ધ્યાન આપવામાં આવશે. નવયુગના અનેક પ્રશ્નનો આધાર આ પંચાયત ફંડ પર હોઈ તેના સંબંધમાં નવયુગ તુરત ધ્યાન પહોંચાડશે. એના વહીવટમાં અને ઉપયોગમાં સર્વ જૈનેનો એક સરખે અધિકાર અને હક્ક રહેશે. એમાં ફિરકા કે ગચ્છનો કોઈ ભેદ સ્વીકારવામાં નહિ આવે. એને લાભ નવા થનાર જૈનોને પણ આપવામાં આવશે.
વ્યાપાર–ખેતી વ્યાપારને અંગે ચાલતી સ્થિતિને અભ્યાસ કરી વ્યાપારને નવો ઝોક આપવામાં આવશે. સમાજવાદ સમાનતા અને વિશ્વબંધુવાદના ચાલ્યા આવતા નવાજુના મતો ચબરાક નવયુગ ઓળખી લેશે, સમજી લેશે અને નવા સંગ પ્રમાણે પોતાની પદ્ધતિમાં
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪.
નવયુગને જૈન
મોટો ફેરફાર કરી નાખશે. એને ઔદ્યોગિક નેતૃત્વ મળ્યું છે તે એ જાળવી રાખશે, પણ તેમ કરવામાં તેણે અત્યારની રીતિ અને પદ્ધતિમાં મેટ ફેરફાર કરવો પડશે અને તે એ કરશે. એ નવયુગને શોભે તેવા ફેરફાર તુરત કરશે. એ કારીગર વર્ગનાં રહેઠાણો મનુષ્યને રહેવા લાયક બનાવશે, એ અજ્ઞાન કારીગરને શિક્ષણ આપશે, એ એનાં બાળબચ્ચાંના ઉછેર અને શિક્ષણ માટે ગોઠવણ કરશે અને અત્યારે માનુષી તત્ત્વની જે ગેરહાજરી ત્યાં જણાય છે તે તે સુધારી લેશે. ઉત્પન્નમાં દેલતને ભાગ છે, આવડતને ભાગ છે, તેથી વધારે ભાગ મજૂરને છે એ વાત સ્વીકારીને ચાલશે અને તેથી ઘણી અગવડે પતશે. છતાં સમયાનુકુળ થવાની તેનામાં શક્તિ છે તે બરાબર અમલમાં મૂકશે. સમયધર્મને માન આપ્યા વગર કોઈ યુગમાં કોઈ પ્રજાને ચાહ્યું નથી અને આખા જૈન ક્રિયા અને નીતિવિભાગની તે તે પર જ રચના થયેલી છે અને તેમાં ફેરફાર થયા છે. તેને અનુયાયી જરૂર વખતે એ સત્ય કદી વિસરશે નહિ. વળી ઉત્પત્તિના બીજા અનેક માર્ગો તે ઉઘાડશે. મેટા પાયા ઉપર ખેતી, સ્વદેશી ઉદ્યોગ, નાની મોટી દરજની જરૂરની ચીજોની ઉત્પત્તિ અને વેચાણનું કામ એ ઉપાડી લેશે. આ સંબંધી કેટલીક વિચારણા પુસ્તકમાં થઈ ગઈ છે પણ અંતમાં એ તુરતમાં કરવાની બાબત તરીકે નવયુગ સમક્ષ રહેશે એ રજૂ કરવું પ્રાસંગિક ધારવામાં આવ્યું છે.
સ્ત્રીશક્તિ-નવયુગમાં નવયુગનું મહાબળ નવયુગની સ્ત્ર રહેશે. એ પ્રચંડ શક્તિ જાગૃત થઈ ગઈ છે. એ શું શું કરશે એ કહેવાની જરૂરૂ નથી, એ શું નહિ કરે એ જ પ્રાચીનએ વિચારવાનું રહેશે. નવયુગની પ્રત્યેક પ્રગતિમાં સ્ત્રી અને પુરુષોનું સમાન સહસંચરણ થશે. આ બાબતમાં નવયુગ જરા પણ ખલના નહિ કરે. એ સ્ત્રીઓને
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૭ મું
સાથે જોડવામાં એના ઉપર કોઈ જાતની કૃપા કરે છે એ ખ્યાલ પણ એને નહિ આવે. પણ સ્ત્રીઓ પોતાના શિક્ષણબળથી બહુ થોડા વખતમાં એ સ્થાને આવી જશે. એને મુક્ત કઠે પૂરતા ઉત્સાહથી હાથ લંબાવી સ્વીકાર કરવાની નવયુગની ધારણાને આ સમુચ્ચયકરણમાં માત્ર અંગુલીનિર્દેશ છે.
સાધુઓનું સ્થાન જે સાધુઓ સમયધર્મ સ્વીકારશે તે જૈન ધર્મના પ્રબળ સિદ્ધાંતને માર્ગ આપશે. જેઓ ધર્મનું રહસ્ય સમજ્યા વગર ધમપછાડામાં માનશે તેને સમાજ ઉવેખી મૂકશે. જેઓ જ્ઞાનરત, ઉપદેશપરાયણ અને જૈન ધર્મને વિશ્વધર્મ કરવાના કામમાં જોડાશે તેને પૂજનારા લાખો થશે. જે ખટપટમાં ન પડતાં એકાંતમાં આત્મધર્મ સાધશે તેને સમાજ ઓળખશે. નવયુગના આદર્શ સાધુ સંખ્યામાં અલ્પ થશે પણ અસર ઉપજાવવામાં ગીતાર્થ થશે. સાધુના ચારિત્ર ઉપર જનતા વારી જશે, એના ભવ્ય ત્યાગને જનતા નમશે અને એના વિશાળ આત્માને દુનિયા વધાવી લેશે. તદ્દન પ્રાચીન ઉપાશ્રયમાં બેસી માળા ફેરવશે. તેમના ત્યાગને લેકે નમશે પણ પ્રેરણા માટે જનતા અન્યત્ર આત્મશોધન કરશે. સાંસારિક ખટપટમાં પડનાર, પૈસા આપી પદવી મેળવનાર, પદવી માટે પડાપડી કે લડાલડી કરનાર, યેન કેન પ્રકારેણ પ્રસિદ્ધ થવાની લાલસાવાળા, આધિભૌતિક બાબતોથી જરા પણ ઉપર ન ગયેલા, દંભી, ઉપર ઉપરના વાચાળ પણ અંતરમાં વૈરાગ્યરંગ વગરનાને નવયુગ સાધુ તરીકે નહિ માને. સાધુઓને સાધુતાને માર્ગે રાખવા માટે મોટા મેળાવડા કરવા નહિ પડે, મહાસભા બેલાવવી નહિ પડે અને વારસો નક્કી કરવા કે પટ્ટધરના કાવાદાવામાં સાધુઓએ પડવું નહિ પડે. જનતા સમજદાર થતાં આવા પ્રશ્નોને સ્વતઃ નિકાલ થઈ જશે,
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
નવયુગને જૈન
સામાન્ય વ્યાસપીઠ નવયુગમાં સમસ્ત જૈનને માન્ય એવું એક પ્રભાવશાળી વ્યાસપીઠ (પ્લેટફોર્મ) થશે. સમસ્ત જૈને એક એવારે પાણી પશે. આખી દુનિયાને જન્મમરણની ઉપાધિમાંથી મુક્ત કરાવવાના સાચા વ્રત લીધેલા સમાજસેવા અને તપત્યાગની મૂર્તિ સરીખડાં મહા વ્રતધારીઓ એ વ્યાસપીઠને સારે સારો અને પદ્ધતિસરનો ઉપયોગ કરશે. એવી પરોપકારપરાયણ વિભૂતિઓ જનતાને ખૂબ લાભ આપશે, દુનિયાને પ્રવર્તમાન ત્રાસમાંથી છૂટવાના માર્ગો બતાવશે અને ક્લેશ કંકાસ દૂર કરવાની આત્મશક્તિ બતાવશે. આવા સર્વસામાન્ય વ્યાસપીઠ પર શ્રાદ્ધો અને શ્રાવિકા પિતાના સેવાભાવના મને સાધશે અને શ્રી વીરપરમાત્માના અહિંસા આદિ તત્તને વિસ્તારશે. આવાં વ્યાસપીઠે થતાં અંદર અંદરના લેશેને છેડે આવી જશે અને સામાજિક ઉન્નતિ સમાજની નજરે સમાજના હિત દ્વારા કેમ સાધવી તે પર પર્યાલોચન થશે અને કોઈ પણ બાબતને નિર્ણય થતાં એને વ્યવહારૂ અમલ કરવાની ગોઠવણ થશે. આવા સામાન્ય વ્યાસપીઠ પર શ્વેતાંબર દિગંબર–સર્વ જૈન બંધુભાવે મળશે, સેંકડે વર્ષનાં અંતરે કાપી નાખશે અને એકનિષ્ઠાએ શ્રી વિરપરમાત્માના સેવકે છીએ એમ સમજી સહકારથી કાર્ય ઉપાડી જ્યજયકાર બેલાવશે. એમની આ ભાવી માર્ગગવેષણામાં સાચા સંતસાધુઓ અંતરથી આશીર્વાદ આપશે.
જેનું સંખ્યાબળ નવયુગ ઘણાં વર્ષોથી જૈનેને વધારવાની વિસરાઈ ગયેલી વાત તાજી કરશે. આ સંબંધમાં એ ખૂબ સમજણપૂર્વક કામ લેશે. એ આગ્રહથી કોઈને જૈન ધર્મમાં લઈ આવવાનું કામ
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૦સુ
નહિ કરે, એ સામાન્ય જનતાને જે જોએ છે તે પ્રકારના ધ અને ખાસ કરીને ન્યાયની કાર્ટિને સર્વ પ્રકારે પહેાંચી વળે તેવું જૈન દર્શન છે એ બતાવી શકશે. વચગાળના સમયમાં જૈન થનારને પડેલી આપદા અથવા અગવાને તે દૂર કરશે, તેના ઉપાયા સૂચવશે અને જનતાની કલ્પના અને ત-શક્તિ પર અસર કરતાં જૈન ધર્મનાં તત્ત્વાને એ આગળ લઈ આવશે. એની નયનિક્ષેપ સપ્તભંગીની લક્ષાએથી અને સ્યાદ્વાદની વિશિષ્ટ શૈલીથી એ વિગતે ખેંચશે અને વીતરાગ ભાવ અને તપત્યાગના જીવત નિયમેાથી જનતાને આકર્ષશે. એ વિચારવાતાવરણમાં અહિંસાના સાધનથી એટલું પરિવન કરી બતાવશે કે જનતા એ દર્શનને બહુ ખુશીથી વધાવી લેશે. મનુષ્ય સદાચાર અને યમથી વિકાસ પામીને નિરાબાધ સુખ પામી શકે છે, જીવ આદર્શ ભૂત શ્વર-પરમાત્મા થઇ શકે છે અને એના મેક્ષ સાધવા એ એના સ્વાધીનમાં છે, એને હસ્તગત છે અને એના પોતાના પ્રયાસથી સાધ્ય છે; વળી એ મુક્ત સ્થિતિમાં પણ એનું વ્યક્તિત્વ જરૂર રહે છે—આવું આકર્ષીક નિર્વાણુ જૈન દન અતાવે છે અને તેને માટે એ દર્શીન આબાલવૃદ્ધ વિદ્વાન અને સામાન્ય જનતાનું ધ્યાન ખેંચે તેમાં નવાઇ નથી. મનુષ્ય દેવ થઇ શકે, પરમાત્મા થઈ શકે એ હકીકત અન્યત્ર અપ્રાપ્ય છે. આ સંબંધમાં કામ કરનાર સેવાભાવી સેવકા અને સેવિકાઓ જોઈ શ તે નવયુગ પૂરાં પાડશે.
રૂપણ
નવયુગ જૈનની સંખ્યામાં બહુ મોટા વધારા કરી શકશે. જૈન એ કામ નથી, બિરાદરી નથી, જ્ઞાતિ નથી, પણ વિચારવાતાવરણને ફેરવનાર આત્મસાક્ષાત્કાર કરાવનાર મહાન સત્ય છે એ વાત તે જગતની આગળ ધરશે અને લડાઈ એથી કંટાળેલી, આર્થિક પ્રશ્નાથી ગૂંચવાઈ ગયેલી, મતમતાંતરથી સપડાઈ ગયેલી
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
--
૫૯
નવયુગને જૈન
અને જીવનકલહથી ત્રાસી ગયેલી દુનિયાને એ ધીરજ આપશે, આશ્વાસન આપશે અને ગૂંચવણના કેયડા ઉકેલી આપશે. નવયુગ સંખ્યા જેટલું જ મહત્ત્વ ગુણસંદર્ભને આપશે એ પણ સાથે જ ધ્યાનમાં રહે.
મહાસભા અને રાષ્ટ્રભાવના અને મહાસભા એ સમસ્ત જૈન કેમનું મંત્રમંડળ અને પ્રેરક બળ બનશે. ત્યાં અનેક જાતના પ્રયત્ન કેંદ્રિત અને સુવ્યવસ્થિત થશે. ત્યાં જમાનાની ગૂંચવણોના નિકાલ થશે. જેન બંધુભાવ ત્યાં જાગૃત દેખાશે, કાષ્ટાંતિક દેખાશે, વ્યવહારૂ આકારમાં દેખાશે. અનેક પ્રેરણાઓ અને સુધારાઓ એ સંસ્થા સક્રિય રૂપે સૂચવશે અને કરશે અને ખાસ કરીને રાષ્ટ્રભાવનાને વિરોધ ન આવે તે રીતે સમસ્ત જનતામાં બંધુભાવને ફેલાવશે, વિસ્તારશે અને જીવંત બનાવશે. નવયુગ રાષ્ટ્રભાવનામાં અગ્રેસર ભાગ લેશે તેનું કારણ પણ ખાસ લક્ષ્યમાં રાખવા જેવું છે. અહિંસાને રાજધારી વલણ આપનાર જે મહાન તત્ત્વ રાષ્ટ્ર વિકસ્વર કર્યું છે તે મૌલિક હોઈ જૈનના ઘરનું છે. યુગે પછી રાજ્યકારણમાં અહિંસા ઉતરે એ વાત અભિનવ હાઇ જૈનહદયને મલકાવે તેવી છે. એના વધારે વર્ણનમાં અત્ર નહિ ઉતરતાં એક વાત ખાસ સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર લાગે છે અને તે નવયુગના કેદ્ર તથા સાધ્ય તરીકે રહેનાર હેઈ ખાસ નિદર્શનને પાત્ર છે અને તે એ છે કે રાષ્ટ્રના પદ્ધતિસરના આશયેને ધર્મ સાથે વિરોધ નથી, વિરોધ હોઈ શકે નહિ. આ સર્વ કારણે જેઓને ધર્મ ઉન્નતિમાં રસ હશે તે પણ રાજકારણમાં રાષ્ટ્રીય પક્ષે રહી દેશને મજબૂત કરશે. નવયુગ નવા રાષ્ટ્રવાદમાં તદ્દન અહિંસક રહી ખૂબ મહાલશે અને શાંત ધર્મ શું કરે છે તેના અનેક દાખલાઓ પૂરી પાડશે. આ સર્વ વિચારધારા મહાસભામાંથી સંપૂર્ણ ચર્ચાને પરિણામે રૂપ લેશે.
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
પ્રકરણ ૨૭ મું
૩૫૯
સેવા સંઘ મહાસભાએ મુકરર કરેલા પ્રગતિના ધોરણને અંગે ઠામ ઠામ સેવાસંઘ અને સેવિકાસંઘે નીકળી આવશે. તે અનેક પ્રવૃત્તિએમાં સેવાભાવે પિતાની આવડત અને શક્તિને ફાળો આપશે. જનતાની જરૂરિયાત અનેક હોઈ જેને જે જાતનું કાર્ય ફાવશે તે ઉપાડી લેશે. એમાં મુદ્દાની વાત બે થશેઃ એક તે આવાં મંડળે અથવા સમિતિનું કાર્ય ધોરણસર અને વ્યવસ્થાસર ચાલશે અને બીજું સ્ત્રીવર્ગ જે અત્યાર સુધી ઘરમાં રહેલ હતું તે પૂર બહારમાં બહાર આવશે અને પુરુષો સાથે સેવાકાર્યમાં હરિફાઈ કરશે અને કઈ કઈ બાબતોમાં પુરુષોથી પણ આગળ વધી જશે.
- બ્રહ્મચારિણી-કુમારિકાઓ નવયુગમાં સ્ત્રીવર્ગ બહુ આગળ પડતે ભાગ લેશે તેની સાથે કુંવારા રહેવાને ભાવ વધશે. અનેક સ્ત્રીઓ આજન્મ બ્રહ્મચારિણી બનશે. આવી સ્ત્રીઓ સર્વ સાધ્વીએ નહિ થાય, પણ સેવિકાઓ બનશે. સાધ્વધર્મ આકરે છે, વિષમ છે અને એની ભાવના જરા પણ નરમ પાડવા જેવી નથી–આ સત્ય નવયુગ સ્વીકારશે. પણ નવયુગના ધોરણે સાધુ સાધ્વી ધર્મમાં કેટલીક અડચણો લાગશે. નવયુગના આરોગ્યના ખ્યાલ પ્રમાણે દરરોજ સ્નાન કરવાની બાબત, દાતણ કરવાની બાબત અને સ્વચ્છ કપડાં રાખવાની બાબત વધારે અગત્યની લાગતાં જેઓ વિશિષ્ટ માર્ગ નહિ સ્વીકારી શકે તેને માટે આ મધ્યમકક્ષા કાઢશે. પુરુષને ગૃહસ્થગુરુ અથવા મધ્યમકક્ષા કહેવામાં આવશે અને સ્ત્રીઓને દેવી, કુમારી અથવા સેવિકા કહેવામાં આવશે. આ સેવિકાવર્ગને રેલવેમેટરમાં મુસાફરી કરવામાં વાંધો નહિ આવે, આદેશ ઉપદેશની છૂટ રહેશે અને ઘણી રીતે સાધ્વી જેવું જીવન ગાળવા
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૦
છતાં મધ્યમ માર્ગે રહી શકશે. પરિણિત સ્ત્રીઓ થઈ શકશે, સમસ્ત મધ્યમકક્ષાનું ચારિત્ર જરાપણ અને આદમય થશે અને તે બાબત પર ખાસ આવશે.
નવયુગના જૈન
પણ સેવિકા શંકા વગરનું
ભાર મૂકવામાં
નવયુગનું આખુ વલણ ક્રિયા કરતાં ચારિત્ર ઉપર વધારે રહેશે. મનુષ્યની કિંમત બાહ્ય દેખાવ કરતાં આંતરરાજ્ય પર થશે અને જરા પણ પિત્તળ જણાનારનું નવયુગમાં સ્થાન ઉતરી જશે અને ખાસ કરીને સેવક સેવિકા કે એવા સ્થાનના દરો ધરાવનારનું વન ટીકાપાત્ર પણ ન જ રહેવું જોઈએ, શંકાવાળુ પણ ન હેાવું ધટે એ બાબત પર ખાસ લક્ષ્ય આપવામાં આવશે. સમાજના સેવક હાવાના દાવા કરનાર દરજ્જો ધરાવનારને તાળવાનું ધારણ પણ ઊંચુ' જ રહેશે. એ સામાન્ય કાટલાથી નહિ તેાળાય.
પુસ્તકના હેતુ
શક્ય
આખા સમાજને લાગુ પડે તેવા વિષયેાને પાર નથી. નાની વિગતેામાં ઉતરીએ તા વિષય મર્યાદા બ્હારના થઈ જાય. આ લેખને સંપૂર્ણ બનાવવાની અભિલાષા પ્રુષ્ટ ગણાય, પણ નથી. અહીં નવયુગના વિચાર અને ક્રિયાના પ્રેરક મુદ્દાએ બનતા સુધી સર્વાંગે રજી કરવાના આશય હતા તે જો બની શકયું હૈય તે જે મુદ્દા આ લેખમાં ચા રહી ગયા છે એમ માલૂમ પડે તે ઉપરના ધેારણે ગોઠવવા, એ કાર્યાં નવયુગની સંસ્થાઓએ કરવાનું છે. એક કેળવણીના વિષય લઈએ અને બાળશિક્ષણ, મેાન્ટીસે રીપદ્ધતિ, શિક્ષણ રચનાનાં ધોરણ, માધ્યમિક શિક્ષણુ, પારિભાષિક શિક્ષણ, ધાર્મિક શિક્ષણ, ઉચ્ચશિક્ષણ, વિદ્યાથીગૃહે, શિક્ષક તૈયાર કરવાના પ્રબંધા, ગ્રામ શિક્ષણસ્થાએ આદિ
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૭ મું
૩૧
અનેક વિષયો પર ઉલ્લેખ કરવાનું થાય. તેવીજ બાબત પ્રત્યેક વિષયમાં આવે. આ સર્વ અત્ર રજુ કરવી અશક્ય છે અથવા બીનજરૂરી છે. પણ કેળવણીને અંગે પ્રેરક તો કયા નીવડશે એ નવયુગની નજરે અત્ર રજુ કરવા પ્રયાસ કર્યો છે. આ મુદ્દા પરજ આખો ઉલ્લેખ રજુ થયેલ છે તે ધ્યાનમાં રહે. થોડીક પ્રેરક વાત રજુ કરી હવે સર્વ મંગલ માંગલ્ય કરીએ.
યુગપ્રધાન નવયુગને ભરોસે છે કે થોડા સમયમાં એક પ્રબળ યુગપ્રધાન પુરુષ જૈન મહામંદિરમાં પ્રકટ થશે. એ નવીન કાળના વિજ્ઞાન અને સંસ્કારથી પરિપૂર્ણ હશે. એની પૃથક્કરણ શક્તિ વિચારસરણી અને તર્કશક્તિ અભુત થશે. એનું વક્નત્વ છટાદાર અને પ્રેરક થશે. એ મહા દીર્ધદષ્ટિવાળો, અત્યંત ત્યાગી, વ્યવહાર નિશ્ચયનો સમન્વય કરનાર અને આખા શાસનની ધુરાને વહન કરવા સમર્થ નરવૃષભ સાધુવૃષભ પુરુષ થશે. એ ધર્મનાં રહસ્યોને ઉકેલશે. એ દેશ કાળને સમજશે. એ આખી નવી સમાચારી રચશે. એ અત્યારના મહાન સાધુઓને માનભરી ગૌરવવાણીથી અને પિતાના તેજપ્રભા અને આત્મબળથી સર્વને બેસાડી દેશે. એ જ્યારે શાસ્ત્રના ઉંડા આશયને ઉકેલશે ત્યારે જનતા એને નમશે, સાધુઓ એને મહાન પદ આપશે અને એ જૈન સમાજના સર્વ સડાઓ એ દૂર કરશે. એ સાધુઓના મતભેદ ટાળશે, ગચછાભેદોને એ ઉપાડી મૂકશે અને સમસ્ત જૈનને એક પરમાત્માના સેવક તરીકે એક સાથે કરશે. એ પૂર્વ અને પશ્ચિમને સંગ સાધશે. એ મૂળ બાબતને બરાબર પકડી રાખશે. એ જ્ઞાન અને ક્રિયાને મહત્વ સરખું આપશે પણ જ્ઞાનને ઉચ્ચ સ્થાને મૂકશે અને સર્વની ઉપર ચારિત્રને એ સુવર્ણકળશ સ્થાને મૂકશે. અત્યારે કે બીજા તરફ જુએ છે, બીજાની ટીકા કરવા તૈયાર થઈ જાય છે તેને બદલે એ
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
નવયુગને જ
સર્વને પિતાના પગ તરફ નીચે જેનાર બનાવશે, એ સર્વને અંદર જેનાર બનાવશે, એ આત્મનિરીક્ષણ કરતાં શીખવશે. એ જૈન કેમની ગયેલી સંપત્તિ ઘેર લાવશે, એ જૈન દર્શનનું યોગ્ય સ્થાન વિશ્વમાં પ્રાપ્ત કરાવવા યોગ્ય પ્રબંધ કરશે અને તપત્યાગની આદર્શ મૂર્તિ બનશે.
પ્રાચીન માન્યતા પ્રમાણેનો ભસ્મગૃહ ઉતરી ગયા છે. એને ઉત્તરકાળ પણ વિક્રમ સંવત ૨૦૩૦માં પૂરે થાય છે. એની આગાહી કરનારા મા મંડાઈ ચૂક્યા છે. સંવત ૨૦૩૦માં થનાર ઉદયકાળનાં દ્વાર પર નવયુગ ઊભું રહેશે અને ત્યાં ઊભા રહી સુગપ્રધાનની પ્રેરણા દ્વારા અસાધ્ય લાગતું સાધશે, અકથ્ય વ્યવહારૂ કરશે અને નવયુગનાં સ્વમાને સાચાં કરી બતાવશે. વિતરાગ ધર્મના વિજયનાં મંડાણ મંડાઈ ચૂક્યાં છે. માત્ર એને પ્રેરનાર પ્રતાપી પુરુષની રાહ જોવાય છે અને દરમ્યાન પરિવર્તનકાળ પિતાને બાફીને સમય પૂરે કરે છે.
ઉપરોક્ત યુગપ્રધાન મહાત્માને દેશકાળ ઈતિહાસ વિજ્ઞાન અને મહત્ત્વનાં સર્વ વિષયનું જ્ઞાન હશે. એ અર્થશાસ્ત્ર અને રાજકારણ સમજશે. એ સમાજની જરૂરિયાત જાણશે. એની પાસે પ્રાચીને હાથ જોડી ઊભા રહેશે. એના પ્રબળ તેજ પાસે સાધુ વર્ગ મૂક થઈ જશે. એના પ્રેરકબળથી સમાજ અસાધારણ ઝડપે અનેક દિશામાં પ્રગતિ સાધશે. જે બાબત સમજે નહિ તે બાબતને ઉપદેશ કરવાની સાધુઓને એ મના કરશે. દંભી માની સાહસ તરીકે સમાજની શ્રદ્ધાને ગેરલાભ લઈ બેઠેલા બજારૂ સાધુએના એ વેશ લઈ લેશે. જૈનદર્શન એ બચ્ચાના ખેલ નથી કે રમત કરવાનાં રમકડાં નથી, એ અગાધ તત્ત્વજ્ઞાન છે અને એની પછવાડે જમાનાના યુગના અહેવાલે છે–એને એ શાંતિથી વિકસાવશે અને બળવત્તરપણે વિસ્તારશે.
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૭મું
પૂજા-પ્રાર્થના છેવટે નવયુગને બહુ અગત્યની બાબતમાં પ્રેરણા સૂચના કરી વિરમીએ. તાત્કાળિક જરૂરિયાત સમસ્ત જૈન કેમને લાગુ પડે એવું પ્રાર્થના સત્ર પૂજા વિશેષ તૈયાર કરવાની છે. નમસ્કારમંત્રથી એની શરૂઆત થાય. સમસ્ત જૈને એ પૂજા પ્રાર્થના પ્રકાર ત્રિકાળ સાધ્ય કરે. એની જરૂરિયાત સુસંપ સાધવાને અંગે ખાસ પ્રાપ્ય છે. મતમતાંતર ભેદો ભૂલી જવા માટે સર્વસામાન્ય સર્વસંમત પ્રાર્થના તૈયાર કરવાની જરૂર છે. એ સર્વસંમત આગમ ગ્રંથ અનુસાર અને સર્વ સમજી શકે તેવી હિંદી ભાષામાં હેવાની સુચના કર્તવ્ય લાગે છે.
સ્થાનકવાસીઓને - અમારા શ્વેતાંબર સ્થાનકવાસી બંધુઓને વિરાપ્તિ કરીને કહીશું કે સામાન્ય જનતા જેમાં મોટો ભાગ આવી રહે છે તે નિરાલંબન ધ્યાન નહિ કરી શકે. કોઈ જાતના આલંબનને અભાવે જનતા અન્ય ધર્મમાં ઢળી જવાનો ઘણે ભય છે તે ઈતિહાસ વિચારવાથી અને આજુબાજુની કેમોને ઇતિહાસ જેવાથી માલુમ પડશે. ઉત્કૃષ્ટ નિરાલંબન ધ્યાનની કક્ષા આ કાળમાં લગભગ અશક્ય છે અને મોટો ભાગ જે અન્ય દેવદેવીને માનતો થતો જતો હોય એમ તમારા નિરીક્ષણથી તમે જોઈ શક્યા છે અથવા શકે તે જરા આગળ આવો અને કાંઈ રસ્તો બાળ અને મધ્યમ અધિકારી માટે કાઢે.
શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજકોને અમારા શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક બંધુઓને કહીશું કે તમારી ભક્તિમાં દેખાદેખીથી ઘણું વૈષ્ણવીય તત્ત્વ દાખલ થઈ ગયું છે,
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગને જૈન
તમારી વીતરાગ ભાવના સાથે તમારા ઘણા આડંબરો તાલભંગ કરનારા છે. પ્રભુભક્તિના જેમમાં તમે ઘણી જગ્યાએ વિવેક અહિંસા અને શાંતિ વીસરી ગયા છે. પ્રભુના શરીર પર મોટો શણગાર કર, હજારે ફૂલે ચઢાવવાં વગેરે અસલ ભાવનાથી દૂર ગયેલું તમને નથી લાગતું? તમે જરા પાછા હઠે. વીતરાગ ભાવનાને અનુરૂપ થાઓ.
દિગંબરોને અમારા દિગંબર બંધુઓને કહેશું કે બાળ છ લિંગ–બાહ્ય દેખાવ જુએ છે અને બાળજીવો ઓછામાં ઓછા ૯૫ ટકા હોય છે. તેઓને જે જોશે તે નહિ આપે તે એકલા વિદ્વાનોથી સમાજ ટકવાને નથી, વીતરાગ શરીર પર આભૂષણોની વાત તમારી સ્વીકારાય તે થડે બાહ્યોપચાર થાય તેમાં વાંધે કાઢશે. નહિ.
જૈન મહામંદિર ચણતરનાં સૂત્ર આવી રીતે થોડી છૂટછાટ કરીને સર્વ એક બીજાની નજીક આવે તે જૈન મહામંદિર જામે. ગૃહશુદ્ધિ થયા વગર, ગૃહમાં કકળાટ દૂર થયા વગર, ઘરમાં એકસંપ થયા વગર, એકદિલ થયા વગર, પ્રગતિ થશે તો પણ નામની થશે. તમારે અહિંસાના સંદેશા ઘેર ઘેર મોકલવા છે અને વિશ્વભરમાં મોકલવા છે તે કરવા ઘરમાં શાંતિ અને સ્થિરતા પ્રથમ આવશ્યક છે.
બાકી ટૂંકામાં કહીએ તે પ્રત્યેક જૈન પુરુષ અને સ્ત્રીએ સેવક ભાવે બહાર આવવાની અત્યારે તક છે. દર્શન પ્રભાવનાને આવો અવસર નહિ આવે. અત્યારે આખા હિંદમાં જૈન ધર્મ પ્રસરતો જાય છે. એનાં અંગે પકડી લેવાની ખાસ જરૂર છે. આ બાબત ખાસ મહત્ત્વની ગણશો.
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૭ મું
સેવાભાવે સેવા કરજે, આત્મસાક્ષીએ સેવા કરજે, પરમાર્થ દષ્ટિએ સેવા કરજે.
દંભ પાખંડને સ્થાન કદી ન આપશે.
પિતાની કીર્તિને વિસરી જશે. આપણે અહીં કેટલું બેસી રહેવું છે અને મરી ગયા પછી નામને શે મહિમા છે?
કર્તવ્ય બુદ્ધિએ આત્મવિકાસ માટે કામ કરવાની બલિહારી છે, એની મજા એર છે, એનું બળ અસાધારણ છે, એની અસર દીર્ઘ છે, એનાં પરિણામ લાંબા વખત ચાલે તેવાં હોય છે.
- જે કઈ સમાજસેવાનાં કાર્યો આદરે તેમાં સ્ત્રીવર્ગને બરાબર સાથે રાખજે. એના વગર એક પણ પ્રગતિ ચરસ્થાયી નહિ થાય. સમાજશરીરને પક્ષઘાત થયેલ હોય તો આખું શરીર નકામું છે એ સૂત્ર ખાસ ધ્યાનમાં રાખજે. એમ કરવામાં સ્ત્રીઓ ઉપર મહેરબાની કરે છે એમ કદી ધારતા નહિ.
સર્વથી મહત્ત્વનો મુદ્દો કેળવણીને છે, એનાં અનેક ક્ષેત્રો છે, એને ખીલવતાં બીજાં ક્ષેત્રો આપોઆપ દીપી જશે. આ ચાવીને ખૂબ લક્ષ્યમાં રાખશે.
કેળવણીથી માનસ ખીલે છે એ સાચી વાત છે એમ જરૂર માનજે. કેળવાયેલો વર્ગ કઈ કઈ વાર સ્વાર્થી થઈ જાય છે એ આક્ષેપ છે તે કાઢી નાખજે. સાચી કેળવણી વગર આપણો ઉદ્ધાર નથી એ નિરંતર લક્ષ્યમાં રાખજે.
ઐહિક સંપત્તિ કરતાં આંતર સંપત્તિ પર સમાજ ટકે છે એ ખૂબ વિચારમાં–ધ્યાનમાં રાખજે. સદાચાર સદ્ધર્તનનું સાધ્ય કદી ચૂકતા નહિ. કેળવણીનું પરિણામ સેવા અને ધર્મમાં જ આવવું ઘટે. મેટાં અમલનાં સ્થાને કે સત્તાસ્થાનોની લાલચથી દૂર રહેજે.
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવયુગના જૈન
જે સમાજની સાથે આપણું જીવન જોડાયલું છે, જેના એક એક સિદ્ધાંત ન્યાયની અંતિમ કાટિમાંથી આરપાર નીકળે તેવા છે અને જેના ચરણકરણાનુયોગ સર્વ પ્રકારના અધિકારીને સ્થાન આપે અને વિકસાવે તેવા છે તેને આપણા ઉપર, આપણી આવડત ઉપર ખાસ હક્ક છે તે કદી વીસરશે નહિ,
પત્રકારીત્વને નવયુગમાં ખાસ ઉપયોગ છે. એ સેવાભાવે આત્મઅપ ણાની અપેક્ષાએ અને શુદ્ધ સમાજઉત્કર્ષને હિસાબે ખીલવો, દીપાવો, બહલાવો.
પંચાયત ફૅંડ ઉપર તમારા મુખ્ય આધાર છે, સમાજસમુદ્રના એ સેતુ છે એ ખાસ ધ્યાન પર લેજો.
સ્થાપિત હો—પછી તે દુન્યવી હાય કે દેશમાં દુનિયાથી અતીત થવાના દાવા કરનારના હોય તેનાથી જરા પણ ડરશે। નિહ. નવયુગમાં સેવાને જ સ્થાન છે, ધર્મ ને જ સ્થાન છે, હક્કને ઊભા રહેવાનું ઠેકાણું નથી એમ ચેાક્કસ માણો અને તદ્દન નિર્ભય થજો. અંતરના અવાજને કદી છુપાવશે નહિ. અંતરમાંથી સાચેા અવાજ આવે એવું જીવન કરી દેજો.
6
ભૂમિકાશુદ્ધિ માટે અભય અદ્રેષ અખેદ '—આ ત્રણ શબ્દો ચેાગીરાજ બતાવી ગયા છે, એ ત્રણે તમારે માટે સાનાનાં સૂત્રા છે. એ પર ખૂબ વિચાર કરશે તે તેમાંથી મહા ભવ્ય જીવનમાર્ગો સાંપડશે.
વગર સંકેાચે આત્મપ્રગતિ અર્થે નિર્ભય થઈને તમને જે સેવામા` અનુકૂળ લાગે તેમાં લાગી જજો. અંતે વિજય કાના તેને નિય માટે એક જ સૂત્ર છે—‘યતા ધર્મસ્તતા જયઃ' પ્રેરણા અને ભાવના
અત્યંત વિશાળ ધમ તમને સાંપડ્યો છે. એમાં મૈત્રી પ્રમાદ કરુણા અને માધ્યસ્થ્ય ભાવ છે, એમાં શમ સવેદ નિવેદ
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૭ સુ
કય
આસ્તિય અને અનુકંપા છે, એમાં મનુષ્ય દેવ બની શકે છે, એમાં મનુષ્ય અજરામર્ બની શકે છે, એમાં મનુષ્ય નિરાત્રાધ સુખ નિરંતરને માટે મેળવી શકે છે—એમાં જાતિને વેશને ઢાંગને દંભને સ્થાન નથી, એમાં વિચારવત વિવેકી ઉત્તરાત્તર પ્રગતિ કરી ગુણસ્થાને ક્રમે ક્રમે આરેાહ કરતા જાય છે, એને યેાગ્ય થવાનું આપણું સનું કવ્ય છે. કાભિમુખ થવા પ્રેરણા કરી શ્રી મહાવીર્ પરમાત્માની જય ઉચ્ચારી એના શાસનનેા ઇચ્છીએ અને છેવટે બહુત્ક્રાતિના શબ્દોના ગાનપૂર્વક વિરમીએ.
જય
शिवमस्तु सर्व जगतः परहीतनिरता भवन्तु भूतगणाः । दोषाः प्रयान्तु नाशं सर्वत्र सुखीभवन्तु लोकाः ||
>
“ સર્વ જગતનું કલ્યાણ થા, સર્વ પ્રાણીએ પરહિત કરવામાં રત થાઓ, દોષા નાશ પામી જાએ અને સસ્થાન સ લેાકેા સુખી થાઓ.”
પ્રત્યેક જૈનની આ અંતરની ભાવના હાય,
ક્ષમાયાચના
સ
આખા પુસ્તકમાં કાઈ ને દુઃખ થાય તેવું લખાયું હાય તા અંતરથી ક્ષમાયાચના છે. આશય સ્પષ્ટ છે. એ આશયથી આ આખા ઉલ્લેખને વિચારે એ જ અંતિમ પ્રાર્થના. યાગ્ય વિચારણા, રીતસરનું નેતૃત્વ, સમાજની સેવાભાવના અને વિશ્વના વર્તમાન વલણને લક્ષ્યમાં લેતાં ભવિષ્ય ઉજ્જવળ છે અને તેને પ્રાપ્ત કરવું તે સમાજના હાથમાં છે.
વિચારની પૂર્ણતાને દાવા ન જ હાઈ શકે, મા દર્શનના આશય છે. નિયા છેવટના ન હોય તેા વિચારને માટે થાડુ ઘણું સાધન પૂરું પાડે તેા પ્રયાસ તેટલા પૂરતા સફળ ગણાય.
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૮
નવયુગને જૈન પ્રેમભાવે, સ્નેહભાવે, મિત્રભાવે ઉચ્ચારેલ આ ભવિષ્યકથન સાથે થાઓ એટલા પ્રેમેગાર સાથે અત્ર વિરમીએ.
દીવ્ય બગિચે છેવટે એક સૂચના કરવી જરૂરી છે. નવયુગને એક ભલામણ કરવાની કે અબ્રાહમ લીંકને કહ્યું છે તેમ કાંટા કાઢીને ફૂલ વાવજે, ખાત્રીપૂર્વક ગણતરી કરીને ફૂલને વસાવજે અને કાંટા કાઢવા જતાં તમે તેમાં ફસાઈ જતા નહિ, અથવા કાંટાથી ખરડાઈ જતા નહિ એ ધ્યાનમાં રાખજે. કાંટા આકરા છે, ખસે તેવા નથી અને તમે ભૂલથાપમાં રહેશે તે તમને એંટીને વધી નાખશે. પણ નિર્ભય થઈને એક એકને ઉખેડીને ફેંકી દેશે તે સમાજ તેને માટે તૈયાર થઈ ગયો છે. પણ કાંટા કાઢવા જતાં આખા બગિચાને ઉખેડી નાખતા નહિ. બગિચો તે તમારે મન જીવસટોસટની વાત હેવી જોઈએ. આટલો નિર્ણય હોય તે માર્ગ સરળ ને સીધો છે. કાર્યક્ષેત્ર રાહ જોઈ રહેલ છે અને પરિણામ સુસ્પષ્ટ અને સુસાધ્ય છે.
शिवास्ते पंथानः सन्तु એટલા નિરિપ સાથે અત્ર સર્વમંગલમાંગલ્યને ઉચ્ચાર કરી શ્રીવર પરમાત્માની જય બોલાવીએ.
ઇતિશમ્
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ જૈન જ્યોતિ ( સાપ્તાહિક ) તે ત્રી: ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ, વાર્ષિક @વાજમ ભેટના પટેજ સાથે દેશમાં 3-15-0 (5) >> 98 99 પરદેશમાં પ-૧૪-૦ -મા સાપ્તાહિક દર શુક્રવારની સાંજે અમદાવાદમાંથી પ્રગટ થાય છે. --તેની લેખન સામગ્રી ઉચ્ચ ટિની અને વિવિધતાથી ભરપૂર હોય છે. -ઝડપી સમાચાર અને જૈન સમાજના સળગતા પ્રશ્નોતી નિ 1 મીમાંસા એ એની ખાસ વિશિષ્ટતા છે. - તેમ છતાં આજનું સાપ્તાહિક કરતાં લવાજમના દર ઘણા જ એ હા છે. -દર વર્ષમાં એક સુંદર પુસ્તક ભેટ આપવામાં આવે છે, -જો હજી સુધી આ૫ આ પત્રના ગ્રાહક ન બન્યા હતા તે આ બધા લાને ધ્યાનમાં લર ' આજેજે ગ્રાહક બની જાઓ. જયા તિ કા ય લ યુ શેઠની પાળ, રતન ધળી. હા આ અદાલત દ.