Maha Manav Mahavir

Author(s): Nyayavijay
Publisher: Tapagaccha Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034938/1

Page #1

3-३५
Ch.DIHAI
૧. જૈન ગ્રંથમાળા
દાદાસાહેબ, ભાવનગર,
eechese-2020 : PB
300४८19
1. मुनिश्री न्यायविजय
विरचितो नव-महावीरः

Page #2

महामानव - महावीरः
[ संस्कृतकाव्यग्रन्थः ]
न्यायविशारद - न्यायतीर्थमुनि श्रींन्यायविजयविरचिय
271
स्वोपज्ञगुजराती - अंग्रेजी अनुवादसंयुक्तः
✩
महावीर संवत् २४८४
विक्रम संवत् २०१४
ईशवीय संवत् १९५७

Page #3

We we wઅ9
આર્થિક સહાયક તથા પ્રકાશક શ્રી તપાગચ્છ જૈન સંઘ, માંડલ (વિરમગામ). ఆగాం .....గాంచిలో
મુદ્રક : હિંમતલાલ ડી. પટેલ
શ્રી મહેધ્ય પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ, દાણાપીઠ–ભાવનગર.

Page #4

આદ્ય ઉદ્ધાર
હદયની વહેવા લાગેલી ઊર્મિમાંથી મહાવીરને સ્પર્શનારી આ સંસ્કૃત રચના પ્રસ્ફટિત થઈ. યદ્યપિ એ મહામાનવની આ જીવનગાથા અલ્પ છે, ૧૩૭ જેટલા અલ્પ &લેકમાં સીમિત છે, પણ આ એ મહાપુરુષના જીવન તથા ઉપદેશનાં કેટલાંક-થોડાંક સાર તો પર ઊડતી સ્મૃતિ હોઈ આ અલ્પતા પણ ઠીક છે.
માનવતાને ઉચ્ચતમ વિકાસ સધાયા પૂર્વની એ પુરુષની જીવનસરણીનું આલેખન આમાં બહુ જ થોડું થવા પામ્યું છે, એ કરતાં એ પછીને જીવનવ્યાપાર કંઈક વધુ ઉલ્લેખાયો છે. જે બન્યું તે વાહ! સંક્ષેપરુચિવાળાઓને આ સંક્ષેપ ઠીક લાગે ખરે. કમમાં કમ, મારું ભાવભર્યું સ્મરણ મારે પિતાને અંગે તે સફલ જ છે. વન્દન હે વિશ્વમૈત્રી અને વિશ્વ શાતિના મહાન પ્રેરક, ભારતની મહાન વિભૂતિ એ વિશ્વવત્સલ મહાવીરને !
પહેલાં સંસ્કૃતàકરચના ઉદ્ભવી, પછી એની સાથે ગુજરાતી જોડ્યું, અને પછી, અંગ્રેજીમાં પણ એને ઉતારવાની ચપલતા પેદા થઈ આવતાં એને પણ પૂરી કરી લીધી. આ રીતને મારે આ બાલસ્વાધ્યાય આત્મસ્થાનમાં પ્રેરક બને !
–ન્યાયવિજય

Page #5

Errata Page 14 Line 11 Read stated for called
„ 15 „ 17 view „ veiw „ 46 „ 16 dili... „ deli... „ 47 3 in... „ un...
either to „ to either
Insert to the after or , 57 „ 19 Read their for the , 60 9 „ not „ not to be „ 64 , i , de... „ di... „ „ „ 10 Insert the after of
789 Pesta ATT " ÀÄ ” 7 #: + pafafar fra: 91719771 ATE: 1 791 “ ETTET TIA: ” afegi

Page #6

महामानव-महावीरः
महिधर्मनिर्मासि मम्यक् तच्चप्रकाशकम् । समन्वयकलाकारं प्रसिद्ध जैनदर्शनम् ॥१॥
1. Jaina Darshana-a system or school of philosophy-is a well-known Darshana which represents the religious path suitable for individuals as well as classes, properly illuminates the nature of things and is highly adept in the art of reconciliation.
(૧) જૈનદર્શન પ્રસિદ્ધ દર્શન છે, જે બધાને-તે તે વ્યક્તિ કે વર્ગને-વેચ ધર્મમાર્ગ બતાવે છે, જેણે તત્વજ્ઞાનને ઉત્તમ રીતે પ્રકાશમાં મૂકયું છે અને સમન્વય-કળામાં જેનું અગ્રગણ્ય સ્થાન છે.
महावीरजिनात् पूर्वेः पार्थनायादिभिर्जिनैः।
तदा तदोद्योत्यमानमिदं वीरो व्यकासया ॥२॥

Page #7

[ 2 ]
महामानव
2. The same Darshana as was illuminated by Jinas [ spiritual conquerors ] Lord Pārshva and others previous to Lord Mahāvira, at their different times, has been elevated or enlarged by Lord Mahävira.
Note-The interval between the Nirvanas ( deceases ) of Lord Parshva and Lord Mabavire was two hundred and fifty years.
(૨) મહાવીરના પૂર્વવત પાર્શ્વનાથ વગેરે જિદ્વારા જે દર્શનને તે તે સમયે ઉદ્યોત થતે રહ્યો છે તે દર્શનને અર્થાત્ જૈનદર્શનને મહાવીરે વિશેષ વિકાસમાં મૂક્યું. [[ભગવાન પાર્શ્વ અને ભગવાન મહાવીર એ બેના નિર્વાણ
વચ્ચે અઢી સો વર્ષનું અત્તર છે.]
महावीरश्च बुद्धश्च महान्तौ समकालिको । વિલેહ-માથિ તપોધેમારામ | રૂ .
3. Mahavira and Buddha, the great saintly Teachers were contemporary, and their field of propagation of Dharma, was countries Videha, Magadha etc..
(૩) મહાવીર અને બુદ્ધ સમકાલિક મહાત્માઓ અને વિદેહ, મગધ વગેરે દેશે તે બને મહાપુરુષોના ધર્મપ્રચારનાં ક્ષેત્રો.

Page #8

महावीर
[३] मगधालादयो देशास्तदाऽऽसन् राजशासिताः । विदेह-काशीप्रमुखा गणतन्त्रानुशासिताः ॥ ४ ॥
4. Magadha, Anga and other countries were then governed by kings, while Videha, Kashi and some other countries were republican.
(૪) મગધ, અંગ વગેરે દેશે તે વખતે રાજસત્તાક હતા અને વિદેહ, કાશી વગેરે પ્રજાસત્તાક અર્થાત્ ગણતત્વ રાજ્ય હતાં.
राजधानी विदेहाना 'वैशाली' महती पुरी । 'चेटक'च्छत्रकच्छायासाधितप्रवरोन्नतिः ॥५॥
5. The capital of Videha was the grand city Vaishāli which had reached a very high state of progress under the magnificent rule of the illustrious President Chetaka (of the Haihaya' family).
(५) विडनी यानी 'पेशी मोटी नगरी ती, જે “હય” વંશના “ચેટક” રાજની છત્રછાયામાં ઉન્નતિની ઉચ્ચ સીમાએ પહોંચી હતી.
पुरे 'क्षत्रियकुण्डे ' श्रीशालिक्षत्रियधामनि । महावीरोऽभवत् षष्ठे शतके पूर्व 'ईश'ता ॥ ६ ॥
[ श्लोकस्य 'ईश' मेटले शु.]

Page #9

[ s ]
महामानव 6 In the city of Kshatriyakunda—the abode of famous or glorious Jnāta Kshatriyas, Mahāvira was born in the year 599 B. C. .
(૬) “ક્ષત્રિયકુંડ” નગર જે શ્રીમત્ “જ્ઞાત ક્ષત્રિયોનું તેજસ્વી ધામ હતું, ત્યાં ઈસવીસન પૂર્વ ૫૯૯ વર્ષ પર મહાવીર અવતીર્ણ થયા.
नेता क्षत्रियकुण्डस्य 'सिद्धार्थो' विकसन्महाः। તરણની વિરારા'વી પિતા તરા પુળી || ૭ |
7. Siddhārtha the celebrated leader of Kshatriyakunda and his virtuous wife Trishalādevi were his parents
(૭) ક્ષત્રિયકુંડના નેતા ક્ષત્રિય “સિદ્ધાર્થ અને તેમનાં પત્ની ક્ષત્રિયાણી “ત્રિશલા દેવી એ તેજલ્દી તથા સદ્ગુણી દમ્પતિ મહાવીરનાં માતા-પિતા.
चैत्रशुक्लत्रयोदश्यामधरात्रे स्फुरत्प्रमः। स पुण्यश्रीसमुत्कर्षसम्पन्नः समजायत ।। ८॥
8. Endowed with the high exaltation of merit, he ( Mahāvira ) was born, shining with sparkling lustre, at mid-night on the thirteenth day of the bright half of Chaitra.

Page #10

महावीर
(૮) ચૈત્ર શુદિ તેરસે અર્ધરાત્રે ઝળહળતી કાન્તિવાળા પુણ્યાત્મા મહાવીર જમ્યા.
મૂનાના “વાનો', તેવા, સામતિ સઃ “જ્ઞાત' વોટુમાન જ્ઞાતપુત્રોડ ક્રોસ્વૈિત RIL महावीरत्वयोगेन तपःसंयमसाधने । “મહાવીર' તિ થાતો વિશે સમતતઃ II ૨૦ |
( યુ મમ્)
9-10. Vardhamāna was his original name. He was known as Devārya [ by the people of the · country ). He was also called Sanmati. Being
born in the Jnāta family, he was designated Jnāta. putra too. The prowess manifested by him in his penance and self-control, especially won him the widely celebrated name of Mahāvira.
(૯-૧૦) મૂળ નામ એમનું વર્ધમાન; દેવાર્ય અને સન્મતિ પણ એમનાં નામ છે. જ્ઞાતવંશમાં ઉત્પન્ન થયેલ હઈ એઓ જ્ઞાતપુત્ર પણ કહેવાયા. (ગૃહત્યાગ પછી) તપ અને સંયમમાં મહાન વીરતા ફેરવવાના કારણે એઓ “મહાવીર નામથી વિશેષ પ્રખ્યાત થયા.
कल्पस्त्रानुसारेणोदुनाह स नृपात्मजाम् । રણતિક તો તાપ “દિવાના' છે ??

Page #11

[ ક ]
महामानव 11. He, according to the Kalpasutra, was married to a princess ( named Yashodā ) and from this union a daughter named Priyadarshanā was born.
(૧૧) કલ્પસૂત્રના કથન મુજબ એમને રાજકુમારી (“યદા ”) સાથે વિવાહ થયું હતું, અને એમને સન્તતિમાં એક “પ્રિયદર્શના ” પુત્રી હતી.
[ વર્ધમાનના વિવાહને ઉલ્લેખ (પ્રથમ ભદ્રબાહુકૃત) કલ્પસૂત્રમાં મળે છે. એની અગાઉના કોઈ આગમમાં મળતું નથી. ભગવતીસૂત્રમાં જમાલિની કથા વિસ્તારથી આપી છે, પણ ત્યાં જણાવેલી જમાલિની આઠ પત્નીઓમાં કોઈ વર્ધમાનની પુત્રી જશુવી નથી, તેમ જ જમાલિની માતાને વર્ધમાનની ભગિની જણાવી નથી. ઠાણુંગસૂત્રમાં પાંચમા ઠાણના અને પાંચ તીર્થ કરે વાસુપૂજ્ય, મહિલ, નેમિ, પાર્થ અને મહાવીર એમણે કુમારવાસમાં રહી દીક્ષા લીધી, અને સમવાય અંગ-૧૯ માં ૧૯ તીર્થકરોએ અગારવાસમાં રહી દીક્ષા લીધી એમ જણાવ્યું છે અને તે પૂર્વોક્ત પાંચ સિવાયના ગણીશ. આ બન્ને ઉલેખેને સાથે રાખી જોઈએ તે પૂર્વોક્ત પાંચ બાલબ્રહ્મચારી હતા અને શેષ ઓગણીશ વિવાહિત હતા એવો અર્થ ઝળકે છે.
આચાર્ય હેમચન્દ્ર ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિતના વાસુપૂજ્યચરિતમાં ઠાણુંગને ઉપર્યુક્ત ઠાણમાં ઉલ્લિખિત પાંચ જિનામાંથી શ્રી મહાવીર સિવાયને ચારને અવિવાહિત જણાવે છે –
मल्लिनेमिः पार्श्व इति भाविनोऽपि त्रयो जिनाः । अकृतोद्वाह-साम्राज्याः प्रव्रजिष्यन्ति मुक्तये ॥ १०३ ॥ श्रीवीरश्वरमश्चाहन्नीषोम्येन कर्मणा ।
कृतोद्वाहोऽकृतराज्यः प्रव्रजिष्यति सेत्स्यति ॥ १०४ ॥ અર્થ – અવિવાહિત રહેનાર વાસુપૂજ્ય પિતાના પિતાજીને પોતે નહિ પરણવા માટેનો પોતાનો નિશ્ચય જણાવતાં અને તેમને સમજાવતાં

Page #12

महावीर
[ 9 ] કહે છે કે, મલ્લિ, નેમિ અને પાર્થ એ ભાવી ત્રણ જિનો વિવાહ અને રાય કર્યા વગર પ્રવ્રજિત થશે, અને ચરમ અહંન મહાવીર વિવાહ કરશે પણ રાજ્ય નહિ કરે અને પ્રવૃજિત થશે.
પરંતુ તેઓ આગળ જતાં પાર્ધચરિતમાં પાછી પાને [પર્વ ૯, સર્ગ ૩ માં] વિવાહિત જણાવે છે. એ સર્ગના ૨૧૦ મા કલેકનું ચરણ છે“...કુવાદ પ્રમાવતી”. સ્મૃતિ નહિ રહ્યાને લીધે આમ બન્યું જણાય છે.]
जननी वर्धमानस्य त्रिशलादेव्यभूत् स्वसा । वैशालीनगरीनेतुश्चेटकस्याऽर्हदर्चिनः ॥ १२ ॥
12. Chetaka the illustrious president of Vaishāli, was a worshipper of Jinas, especially of Lord Pārshvanāth; and Vardhamāna's mother Trishalādevi was his ( Chetaka's ) sister.
( ૧૨ ) વર્ધમાનનાં માતા ત્રિશલાદેવી વૈશાલીપતિ ચેટક રાજાનાં બહેન હતાં. ચેટકરાજ અદ્ભક્ત, ભગવાન પાર્શ્વનાથની શ્રમણ પરંપરાના ઉપાસક હતા.
चेटकस्य तनूजेका वीरज्येष्ठस्थ पत्न्यभूत् । अन्याश्च तनयाः पञ्च मगधादिनृपाङ्गनाः ॥ १३ ॥
13 * One daughter of Chetaka was married to Vardhamāna's elder brother ( Nandivardhana) and his other five daughters were married to the kings of Magadha and other countries.
Note- Chetaka had soven daughters, of whom...

Page #13

[૮]
महामानव 1. Prabhavati was married to Udayana king of Vitabha. yapattana the capital of the country Sindhu-Sanvira.
2. Padmavati to Dadhivahana king of Champs of the country Anga.
3. Mrigavati to Shatanika king of Kaushambi of the country Vatsa.
4. Shiva iu Pradyota king of Ujjayini of Malava,
5. Jyesh tha to Vardhamana's elder brother Nandi. vardhana.
6. Chillana to Shrenik a king of Magadha.
7. And Sujyeshtha being unmarried took up the life of nons.
(૧૩) ચેટકરાજની એક પુત્રી ( જયેષ્ઠા ) વર્ધમાનના મોટા ભાઈ (નદિવર્ધન) સાથે પરણી હતી અને એમની બીજી પાંચ પુત્રીઓ મગધ વગેરે દેશના રાજાઓ સાથે.
[ચટક રાજાની સાત પુત્રીઓઃ પ્રભાવતી તિભયપત્તન ( સિધુસૌવીર દેશની રાજધાની)ને રાજા ઉદાયન સાથે, પદ્માવતી અંગદેશની ચંપાના રાજા દધિવાહન સાથે, મૃગાવતી વત્સદેશની કૌશામ્બીના રાજા શતાનીક સાથે, શિવા માલવદેશની ઉજ્જયિનીના અધિપતિ પ્રદ્યોત સાથે,
છા વર્ધમાનના મોટા ભાઈ નન્દવર્ધન સાથે અને ચિલ્લણું મગધેશ શ્રેણિક સાથે પરણી હતી; અને સુભેછા પરણ્યા વગર દીક્ષિત બની હતી.]
इत्थं मगधवत्साझावन्त्यादिधरणीधनैः । वर्धमानस्य सम्बन्धो भवति स्म विशेषतः ॥ १४ ॥
14. Thus, Vardhamāna's relation with the kings

Page #14

महावीर
[९] of Magadha. Vatsa, Anga, Avanti and other countries, was particularly extended.
(१४) माम मगध, पत्स, मन, अवन्ती वगेरे शाना નરેશે સાથે વર્ધમાનને વિશેષ સંબંધ સ્થપાયે હતો.
पितरौ वर्धमानस्य पार्श्वनाथानुयायिनी । अतः सत्संगयोगस्तवैराग्यं समपूपुषत् ॥ १५ ॥
15. Vardhamāna's parents were followers of the order of Lord Pārshvanātha. Hence his innate indifference to worldly attachment (Vairāgya) was being nourished through the company of pious saints.
(૧૫) વર્ધમાનનાં માતાપિતા ભગવાન પાર્શ્વનાથની પરંપરાના અનુયાયી હતાં. એથી નિર્ચન્થ સન્તાના સત્સંગથી વર્ધમાનના વૈરાગ્યને પોષણ મળતું.
जन्मतः करुणावृत्तिरन्योपकृतितत्परा । सूक्ष्माङ्ग्यपि मया मा भद् दुःखीत्यर्थे सुजागरः॥१६॥ समुपस्थितकष्टानां सहनः समभावतः । अपकारिण्यपि क्षेममावनः समदर्शनः ॥१७॥ निसर्गेण विरागश्च विश्वोद्घारणकामनः । रक्ष्मद्रष्टा विशेषाः परिहाता परिस्थितिम् ॥१८॥

Page #15

महामानव
[१०]
अज्ञानगर्ने पतितामधोगामुकजीवनाम् । तत्कालजनता नेतुमिच्छुः कुशलवर्तनीम् ॥ १९ ॥ निरावरणचैतन्यस्वरूप प्राप्तुमुज्वलम् । आपृच्छय सर्वान् ज्येष्ठादीन् मार्गकष्णदशम्यहे ॥२०॥ मातापित्रोद्धृतेः पश्चात् , त्रिंशदन्दवया असौ । प्रव्रज्यां स्वयमादत्त सर्वसंयमलक्षणाम् ॥ २१ ॥
(षड्भिः कुलकम् )
16-21. Compassionate from nis birth, devoted to doing good to others, utterly watchful in the object that 'no insect, though very small, should be pained by me', bearing with equanimity whatever miseries were befalling him, wishing good even to those who were doing injury or giving pain to him, equal-minded, naturally indifferent to worldly attachment ( Virāga ), wishing to lift up mankind, sharp-wittedly seeing, distinctly perceiving. rightly understanding circumstances or situation, he-at the age of thirty years, after his parents' death, having taken the permission of his brother and other relatives-entered upon the ascetic-life characterized by the utmost selfrestraint and full renunciation, on the tenth day of the dark half of Mārgashirsha, in order to make his soul entirely pure as well as enlightened by

Page #16

महावीर
[૨] freeing it from all the Kārmic coverings and (after having thus attained the Supreme Perfection] to lead the people of that time to the beneficent or auspicious path-the people fallen in the pit of ignorance and drifting towards degradation.
(૧૬-૨૧) જન્મથી કરુણાવૃત્તિવાળા, પરોપકારપરાયણ, ‘મારાથી સૂક્ષમ પણ જતુ દુઃખી ન થાઓ” એ બાબતમાં જાગરૂક,
ઉપસ્થિત કષ્ટોને સમભાવથી સહન કરનાર, અપકારી તરફ પણ ભલું ચિંતવનાર, સમદષ્ટિ,
સ્વભાવતઃ વિરાગવૃત્તિવાળા, વિશ્વકલ્યાણની કામનાવાળા, સમદ્રષ્ટા, વિશેષજ્ઞ, પરિસ્થિતિને સમજનાર,
અને અજ્ઞાનના ખાડામાં પડેલી તથા અગામી જીવનવાળી તે વખતની જનતાને માનવતાના સન્માર્ગે દોરવા ઈચ્છનાર,
એવા મહાવીર વર્ધમાને પિતાનું આવરણરહિત પરમ ઉજ્જવલ ચિત સ્વરૂપ પ્રગટાવવા માટે ત્રીશ વર્ષની ઉમ્મરે, માતાપિતાના અવસાન પછી મોટા ભાઈ (નન્દિવર્ધન) વગેરેની સમ્મતિ લઈને સ્વયમેવ સર્વસંયમરૂપ પ્રવજ્યા અંગીકાર કરી-માગસર બદિ [ગુજરાતી કાર્તિક બદિ] દશમે.
संन्याससाधनां धोरां स एकाक्यपरिग्रहः ।
अप्रमत्तः पूर्णशान्तः पूर्णबापत् समातनोत् ॥ २२ ॥
22. Solitary and with no possession he intensely

Page #17

[૨૨]
महामानव
practised asceticism, without any negligence and with full tranquillity as well as utter wakefulness.
(૨૨) એકાકી અને અપરિગ્રહી એ અપ્રમત્તપણે, પૂર્ણ શાન્તપણે તથા પૂર્ણ જાગ્રતપણે સંન્યાસમાગની ઉગ્ર સાધના કરવા લાગ્યા.
नहि जातु करोति स्म स्वशरीरसुखैषणाम् । नास्खलच तपस्युगे विम्रद साम्यमनाहतम् ॥ २३ ।।
23. He was never inclined to corporal happiness; and being endowed with imperturbable equilibrium or equanimity, he was never stumbled or slackened in his penance ceaselessly and intensely flowing for a long time.
(૨૩) એમણે ક્યારે ય પિતાના દેહસુખની એષણા કરી નથી, પિતાના સામ્યોગને નિરાબાધ રાખવા સાથે એઓ પિતાની (લાંબા વખત સુધી) ઉગ્રરૂપે વહેતી તપશ્ચર્યામાં સ્થિર રહ્યા છે, ડગ્યા નથી, ચલિત કે ખલિત થયા નથી.
अक्षुब्धश्च विमूढानां दारुणैरप्युपद्वैः। तत्र भावदयामन्तःसाम्यं विभ्रदपोषयत् ॥ २४ ॥
24. Unruffled even in the face of many calamities from ignorant or foolish men, he, remaining equanimous, took pity on them i. e. torturers.

Page #18

महावीर
[१३]
Note - He felt : What will become of those men who do not know their own good and who being blinded by infatuation, hurl themselves down in the terrible abyss of darkness! And consequently his eyes would become slightly wetted by tears.
"
(૨૪) મૂઢમતિ માણસેાના અનેક દારુણ ઉપદ્રાથી ક્ષુબ્ધ ન થતાં સમભાવ રાખી તેમના તરફ એમણે ભાવ-દયા घोषी छे.
[ એવા તરફ ઉદ્ભવતી ભાવ-ધ્યાની ઊર્મિએ એમની આંખાને કિંચિત્ બાષ્પા બનાવી દેતી. ]
अस्मिन् प्रवृत्तेऽन्तर्युद्धे सार्धद्वादशवत्सरीम् । अभ्युन्नतो महावीरः प्राप्य पूर्णजयश्रियम् ।। २५ ।। राधे दशम्यां शुक्लायां सर्वावरणघाततः । विशुद्धात्मचिदालोको जिनोऽईन् समजायत || २६ ॥ ( युग्मम् )
25-26. This internal fight of Mahāvira was carried on for twelve years and six months, and ultimately he, having achieved perfect Victory, became supremely enlightened or divinely shining.
( On the successful completion of his Yoga } All the Karmic coverings that obscured the true inner nature of his soul, vanished and his soul became blessed with the utterly pure spiritual light. He,
.

Page #19

[૧૪]
महामानव then, became Jina (conqueror) and Arhat (adorable) on the tenth day of the bright half of Vaishākha.
Note-- Mahavira, while deeply absorbed in meditation, was blessed with Kevalajaana-the perfect knowledge under & Sala tree of a field on the northern bank of the river Rijuvaluka outside the villagu Jambhiyagam twelve Yojanas from the town lava (Madhyama Pava ), where there was held Mahavira's secou'd Sama. vasarana ( public meeting for speech ) and was H18 Nirvana (demise ). stat
. This is now opted to be at the distance of about seven miles from Bihar.
(૨૫-૨૬) આ અન્તર્યુદ્ધ સાડાબાર વર્ષે પૂર્ણ થતાં પૂર્ણ (આધ્યાત્મિક) જયશ્રીને વરેલા મહાવીર આત્મસતિના ઉચ્ચતમ શિખરે પહોંચ્યા.
રાગાદિ સમગ્ર આવરણના ઉમૂલનથી જેમની આત્મચેતના વિશુદ્ધ પ્રભાથી દેદીપ્યમાન બની એવા મહાવીર હવે જિન, અહેન થયા–વિશાખ શુદિ દશમે.
[[ પાવાપુરી(મધ્યમા પાવા)થી બાર યોજન પર આવેલા જંભિય ગામ પાસેની “ઋજુવાલુકા ” નદીના ઉત્તરકિનારે એક ક્ષેત્રના સાલ વૃક્ષ નીચે ધ્યાનમગ્ન મહાવીરને કેવલજ્ઞાન પ્રકટ થયું. આ પાવાપુરી તે કે જ્યાં ભગવાન મહાવીરનું દ્વિતીય સમવસરણ (વ્યાખ્યાનસભા) થયેલું અને જ્યાં એ પ્રભુનું નિર્વાણ થયેલું. ]
पुरोहित-नाषणानां वर्णोऽनल्पमभव तदा ।
તમિહેસાણાથીના પર્વને જ માનવા ૨૭ .

Page #20

महावीर
27. The society was, then, in the grip of Brāhmanas who monopolized ceremonial rites. The people were completely subservient to them.
(૨૭) તે સમયે પુરોહિત બ્રાહ્મણનું ભારે વચમ્ હતું. લકે તેમની આજ્ઞાને અધીન બની ચાલતા હતા. વાતિ તે સોજાનવઅઢામદાર अज्ञानकर्मकाण्डे च रुन्धते स्म बहुव्यये ॥ २८ ॥
28. The so-called leaders of religious thought threw the people into the abyss of blind faith and enmeshed them in a tangle of meaningless and very costly ritualisni.
(૨૮) (પોતાને ધર્મધુરન્ધર માનનારા) તેઓ લોકોને અન્ધશ્રદ્ધાના ખાડામાં પટકી રહ્યા હતા અને બહુદ્રવ્યવ્યયસાધ્ય અજ્ઞાન કર્મકાંડમાં સુંધી રહ્યા હતા.
उच्चनीचभिदादृष्टिवैषम्यमसृजद् बहु । आसन् निर्सिताः शुद्रा महाशूद्राथ निर्भरम् ॥२९॥
ie 29. The unequal veiw that one is superior and the other is low, spread the troublesome atmosphere of inequality and those who were considered to be low ( I and am ) were excessively humiliated and oppressed.

Page #21

[ ૨૬ ]
(૨૯) (તે લેાકેાએ ફેલાવેલી અને નીચના ભેદની માન્યતાએ સમાજમાં ખૂબ દીધી હતી. શૂદ્રો-મહાશૂદ્રા ઉપર તેા ઘેર તિરસ્કારની ઝડી વરસતી હતી.
महामानव
પાયેલી) ઉચ્ચવિષમતા સ
स्त्रियो निरधिकाराश्व पराधीनत्वमूर्तयः । यज्ञादिकर्माऽभूद् घोरपशुहिंसामयं तथा ॥ ३० ॥
30. Women were deprived of all rights. They were looked upon as the embodiment of subserviency. Sacrificial and such other rites were performed to a great extent, with enormous and atrocious animal-slaughter.
( ૩૦ ) સ્ત્રીઓની સ્થિતિ અધિકારશૂન્ય હતી, તેએ પારતન્ત્યની મૂર્તિ સમી હતી; અને યજ્ઞાદિ કર્મોમાં ઘાર પશુહિંસાનું વિધાન સામાન્ય થઇ પડયું હતું.
इत्यादिदुर्दशा देशं संव्याप्नोत् करुणास्पदम् । અજુનનેન્ન-નિયોગ-મોક્ષદદિસૂત્ ઈંશા ॥ ૩૨ ॥
31. Such deplorable situation prevailed in the country. The vision about Emancipation or Beatitude was, then, weakened.
(૩૧) આ અને આવી કરુણાસ્પદ દુર્દશા દેશમાં વ્યાપી ગઈ હતી. જન્મ-મરણના ઉચ્છેદરૂપ નિર્વાણુ યા મેાક્ષની દૃષ્ટિ કૃશ બની ગઈ હતી.

Page #22

महावीर
[१७] इह भौतिकसौख्यश्रीः परत्र स्वर्गसम्पदः । उद्देश्यमिदमेवासीद् यज्ञप्रभृतिकर्मणाम् ॥ ३२ ॥
32 The object of the rites of sacrifice and the like, was, then, only the acquisition of material riches in this life and celestial enjoyments in the next world ( after death ).
(३२) सही लौति सुमसपत्ति सने परम वर्गવૈભવ મળે એ જ યજ્ઞાદિ કર્મોનું લક્ષ્ય હતું.
[અહિક અને પારલૌકિક ભૌતિક ભોગસમ્પત્તિ માટે રૂટિબદ્ધ આકબરોથી ભરચક યજ્ઞાદિ અનુદાને ચાલ્યા કરતાં.]
ईदगज्ञानसम्भृताधोगति समपासितुम् । अभिव्यक्तुं च कल्याण साधनापथमुत्तमम् ।। ३३ ।। मगधादिप्रदेशेषु सम्प्रमारयति स्म सः । मर्वोदयं धर्मचक्रं विश्वविश्वैकवत्सलः ॥ ३४ ॥
( सम्बद्धाष्टके युग्मम् )
33-34 So an incarnation of universal iriendship, the Supreme Teacher [Mahavira] propagated the all-benefitting religious light in the countries of Magadha and others, to ward off the downfall brought about by such ( above said ) ignorance and also to reveal a good and auspicious path leading to real welfare.

Page #23

[ ૨૮ ]
महामानव
( ૩૩–૩૪ ) આવા પ્રકારના અજ્ઞાનથી ઉત્પાદિત અધાગતિને દૂર કરવા અને કલ્યાણસાધનાના ઉત્તમ માર્ગ પ્રકાશમાં લાવવા વિશ્વવત્સલ મહાવીરે મગધ વગેરે દેશેામાં સર્વોદયકારી ધર્મચક્રના પ્રચાર શરૂ કર્યો.
अधिकाधिकलोकानां बोधनाय स योगिराट् । विदुषां संस्कृतं त्यक्त्वा लोकभाषामशिश्रियत् ॥ ३५ ॥
35 He, abandoning Sanskrita the language of the learned, accepted the popular language ( આર્ષમાપી ), so that He could preach to and instruct the people at large.
(૩૫) વધુમાં વધુ લેાકેાને બાધ મળે એ માટે એ ચેગિરાજે વિદ્વાનેાની સંસ્કૃતભાષા ત્યજી લેાકભાષા-પ્રાકૃત ભાષા( અર્ધમાગધી ભાષા)ને પેાતાના ઉપદેશનું વાહન બનાવ્યું.
दिदेश सर्वप्रथमं सोऽहिंसां धर्ममातरम् | आत्मादितच्चोपनिषद्विशदीक्रियया सह
|| ૨૬ ||
36 He at first preached on non-violence (ગહિંસા) the mother of Dharma, in combination with the exposition of the essence of the elements soul etc..
(૩૬) સર્વપ્રથમ એ અહુતે ધર્મની માતા અહિંસાના ઉપદેશ કર્યો, જેની સાથે આત્મા આદિ તત્ત્વાના રહસ્યનું' વિશદીકરણ ગૂંથાયેલું હતુ .

Page #24

महावीर
[१९] इन्द्रभूत्यादयो विद्वन्मूर्धन्यास्तत्प्रभाविताः। पर्यव्रजन् निजैः शिष्यपरिवारैस्तदन्तिके ।। ३७ ।। ब्राह्मणाः श्रमणीभूय त एकादश पण्डिताः । मुख्यशिष्या गणधरा अर्हतस्तस्य जज्ञिरे ॥३८॥
(युग्मम् )
37–38 [ In the vast assembly held on the very day next to His having attained Kevala Jnānathe perfect knowledge ] Eleven great learned Brahmanas Indrabhuti and others being impressed by His preaching, were, at His feet, initiated into the order of ascetics along with a great number of their disciples, and those eleven meritorious Brahmanas became His chief disciples-गणधरs. [गणधर literally means a head of a class or number ).
(૩૭–૩૮) ઇન્દ્રભૂતિ વગેરે અગ્રગણ્ય શ્રેણના વિદ્વાને એ ઉપદેશથી પ્રભાવિત થયા અને પિતાના (સેંકડ) શિષ્યના પરિવાર સાથે તેઓએ એમનાં ચરણમાં પ્રવજયા અંગીકાર કરી.
તે અગ્યાર પંડિત બ્રાહ્મણે શ્રમણ થઈ એ અહંત ભગવાનના મુખ્ય શિષ્ય-ગણધરે થયા. स प्रोवाच जनान् प्राणाः प्राणिनां सर्ववल्लभाः। तस्मात् तद्धननं स्पष्टं पापं घोरं विवर्यताम् ॥ ३९ ।। 39 He preached to the people : To every em

Page #25

[૨૦]
महामानव
bodied beiny its own life is the dearest thing. Hence it could clearly be understood that it is a heinous sin to take the life of another Avoid it.
(૩૯) ભગવાન મહાવીરે લોકોને ઉપદેશ કરતાં કહ્યું ઃ
પ્રાણીઓને પિતાના પ્રાણ સહુથી વલ્લભ છે, માટે એ સ્પષ્ટ છે કે પ્રાણેનું હનન–પ્રાણિઘાત પા૫ છે, નહિ, ઘેર પાપ છે. એ ઘેર પાપને છેડો.
यदि पापमन्यदीयकम्बलाद्यर्थचौरिका । परप्राणापहारस्तु स्पष्टमेव महत तमः | | ઉ૦ |
40 If it is sin to steal another's blanket or any other thing, it could certainly be admitted that to take another's life is also a terrible delusionthe severest sin.
(૪૦) જે બીજાની કંબલનું કે બીજી ચીજ યા ચીજોનું અપહરણ પાપ છે, તે બીજાના પ્રાણનું અપહરણ પાપ નહિ? અરે! એ તે સ્પષ્ટ જ ગજબનું તમસ છે.
अन्यतो दुःखसम्पातं नहीच्छामो वयं यथा । अन्यत्र दुःखपातेनाऽस्मत्तो भाव्यं तथा नहि ॥ ४१ ॥
41. As we do not wish to be pained by anybody, so we also must not pain anybody.
[ If it is not improper to pain another, it must

Page #26

महावीर
[૨૨] also not be considered improper for another to pain us. As we sow so will we reap.
Good begets good.
Evil begets evil. To offer happiness to another is to offer it to oneself, to offer pain to another is to offer it to oneself. ]
•
]
(૪૧) જેમ બીજે માણસ આપણને દુઃખ આપે એ આપણે ઈચ્છતા નથી, તેમ આપણે પણ બીજાને દુઃખ નહિ આપવું જોઈએ.
[ આપણે બીજાને દુઃખમાં નાખીએ એમાં જે કંઈ ખોટું ન હોય તો બીજો આપણને દુઃખમાં નાખે એ પણ ખોટું ન ગણવું જોઈએ. જેવું આપીએ એવું મળે. મીઠાશ આપીએ તે મીઠાશ મળે અને કડવાશ આપીએ તે કવાશ. સુખ આયેથી સુખ મળે અને દુઃખ આથી દુઃખ એ અટલ સિદ્ધાન્ત છે.] हिंमा भवति दुबुंध्याऽन्यस्य दुःखीकृतावपि ।
કીવર! કાયા રોષ સત્તા નીતિમ IIકરા
42 Even to pain or to injure another under the influence of evilmindedness is Hinsă abounding in sin. Live peacefully, let others live peacefully and also help others to live peacefully.
(૪૨) (કોઈ પ્રાણીને વધ કરે એટલું જ માત્ર

Page #27

[૨૨]
महामानव હિંસામાં નથી આવતું, પણ) દુબુદ્ધિથી બીજાને દુઃખ આપવું એ પણ હિંસા છે.
શાતિથી જીવે! અને શાંતિથી બીજાઓને જીવવા દો! [ એટલું જ નહિ, વિશ્વમૈત્રી ધારણ કરી બીજાઓને સુખશાનિ પહોંચાડવામાં યથાશક્તિ ઉદ્યત રહે.]
दुर्विचारः स्वयं हिंमा तत्प्रत्याघात आत्मनि । सद्विचारो मनोयोगः स्वान्यक्षमाय कल्पते ॥४३॥
43 Even thinking ill of others is itself Hinsā. It has a reaction against one's own self. Goodmindedness results in welfare of one's self as well as others.
(૪૩) દુષ્ટ વિચાર (દુબુદ્ધિ યા બીજાનું બુરું ચિંતવવું) એ પોતે જ હિંસા છે. તેનો પ્રત્યાઘાત પિતાના જ ઉપર પડે છે. સદવિચારપૂત મનવૃત્તિ સ્વપરને હિતકારક બને છે. हिंमया प्रतिहिंस्रत्ववृत्तिरुत्तेजिता भवेत् । निसर्गकरुणावृत्तौ प्रहारश्चोत्कटो भवेत् ॥४४॥ अशान्तिरसुहवं च मिथो नृषु समुद्भवेत् । लभ्येते चात्मसन्तोषसौमनस्ये अस्मिया |9 ||
(યુ )
44-45 Violence ( Hirsā ) begets or instigates counter-violence, largely strikes on natural com

Page #28

महावीर
[૨]
passionate attitude and engenders uneasiness; moreover it generates a miserable atmosphere of enmity against one another. The virtue of non-violence (Ahinsa ) being the virtue of offering contentment to others, procures self-contentment as well as mutual goodmindedness.
(૪૪-૪૫) હિંસાથી પ્રતિહિંસાની વૃત્તિને ઉત્તેજન મળે છે, સહજ કરુણાવૃત્તિ પર જોરદાર ફટકે પડે છે અને માણસેમાં અશાનિત તથા પરસ્પર અમિત્રભાવ પેદા થવા માંડે છે.
અહિંસા અન્યનું ભલું કરવાની ઉદાત્ત વૃત્તિ હોઈ તેને પ્રભાવ બીજાઓ સાથે સૌમનસ્ય સજે છે અને પિતાને આત્મસ તેષ બક્ષે છે.
यज्ञादिकानि कर्माणि पशुपातेन पाप्मना । मलीमसानि जायन्ते लोकाहित कराणि च ॥४६॥
46 Sacrificial and such other rites become excessively stained by the sinful act of animalslaughter which also proves disadvantageous to the people.
(૪૬) યજ્ઞાદિ કર્મો મહાપાપરૂપ પશુધથી અત્યન્ત મલિન બને છે. એટલું જ નહિ, પશુવધ લોકેની સુખસગવડમાં પણ બાધાકારક બને છે.

Page #29

[૨૪]
महामानव निषेधमानं नाहिंमा विधिरूपाऽपि विद्यताम् । સમતા પર્વમg, મૈથી, વસતા હિંસા છે ૪૭
47 Ahinsā is not only negative, but it is also positive. It is defined as equalınindedness to all embodied bein ys, all-pervading friendship and universal love being sure to induce one to benefit others.
[Only negative Ahinsa is incomplete Ahinsa. The entity of Ahinsa is completely achieved in the combination of both kinds of Ahinsa negative & positive. ]
(૪૭) અહિંસા એ માત્ર નિષેધરૂપ કે નિવૃત્તિરૂપ નથી, અર્થાત્ હિંસા ન કરવી એટલી જ માત્ર મર્યાદાવાળી નથી, પણ વિધિરૂપ-વિધાયકરૂપ યા પ્રવૃત્તિરૂપ પણ છે, અર્થાત્ પરહિતપ્રવૃત્તિરૂપ પણ છે એ સમજવું જોઈએ. સર્વ પ્રાણીઓ તરફ સમભાવ, મિત્રી અને વાત્સલ્ય (પરહિત પ્રવૃત્તિ) એ અહિંસા છે.
[કેવલ નકારાત્મક અહિંસા અધૂરી અહિંસા છે. નિવૃત્તિરૂ૫ તથા પ્રવૃત્તિરૂપ બન્ને પ્રકારની અહિંસાના સંયોજનમાં જ અહિંસાનું તત્ત્વ પૂર્ણરૂપે સધાઈ શકે છે.]
यथा दुमस्य पुष्पेषु पिबति भ्रमरो रसम् । न त्वसौ क्लमयेत् पुष्पमात्मानं च प्रतोषयेत् ॥ १८ ॥

Page #30

महावीर
[૧] તથાજનાદિ ણં નાણાવાહિતા ! यथा ते दाखिनो न स्युनोंदविना नापि निर्बलाः ॥ ४९ ॥
( યુ મમ્)
48-49 As the wasp sucks the juice of flowers and satisfies itself without withering thein, so men ought to gain food etc. from men and animals in such a way that those men and animals ( clearly helpful to human beings) may not be pained, dejected or weakened.
(૪૮-૪૯) જેમ વૃક્ષનાં પુષ્પ પર ભ્રમર બેસી તે પુષ્પને રસ પીએ છે પણ એ ફૂલેને કિલામણા–દુઃખ થાય, હાનિ પહોંચે તેમ કરતું નથી, અને પોતાને સંતુષ્ટ કરી લે છે, તેમ માણસેએ માણસે કે પશુ વગેરેની પાસેથી ભેજનાદિ એવી રીતે મેળવવું કે જેથી આપણા એ સહાયકે દુઃખીઉદ્દવિગ્ન-નિર્બળ થવા ન પામે.
अत एवोचितां कुर्यात् परिग्रहमिति गृही। तृष्णां संकोच्य सन्तोषी मितसाधनसंग्रहः ॥५०॥
50 Hence a house-holder curtailing his avarice, becoming contented and keeping accumulation of requisites in due limitation, should fix proper measure of acquisitions or possessions (the)
(૫૦) અએવ ગૃહસ્થ તૃષ્ણાને સંકેચી, સન્તોષવૃત્તિને

Page #31

[ ૨૬ ]
महामानव
ધારણ કરી અને સાધનસંગ્રહ પરિમિત રાખી પરિગ્રહનુ ઉચિત પરિમાણ કરવુ જોઇએ.
तृष्णा हि परमो रोग आत्मनः परमो रिपुः । मूलं समग्रपापानां सर्वासामापदामपि
॥ ૧૨ ॥
51 Because avarice is a great disease and a great enemy of the soul, and it is also the source of all kinds of sins as well as calamities.
(૫૧) કેમકે તૃષ્ણા આત્માના મેટો રાગ છે, આત્માના માટો દુશ્મન છે અને બધાં પાપાનું તેમ જ બધાં દુ:ખાનુ મૂળ છે.
तद्वशो हि भवेद् बाह्योपाधिप्रस्तारलम्पटः । यथा लामस्तथा लोभो वर्धते खलु तृष्णजः ।। ५२ ॥
52 Being subdued by avarice, man becomes badly covetous in increasing the extent of his burdensome transactions, and being maddened with vehement ambition for fame and name, he willingly undertakes troublesome tasks of many kinds, and maintains an obstentatious attitude with the object that he may appear great or good.
The more a covetous man gains the more
he covets.
(
( પ૨ ) તૃષ્ણાવશ માસ
બાહ્ય ઉપાધિના પથારી

Page #32

महावीर
[૨૭] વધારવામાં લંપટ બને છે. તૃષ્ણાવાળાને જેમ જેમ લાભ થાય છે તેમ તેમ તેને લોભ વધ્યે જાય છે.
[ જે “કૃષ્ણ ] अरुद्घोपाधिविस्तारं परिग्रहचयोत्सुकम् । हिमामायादयो दोषा आश्लिष्यन्त्यधिकाधिकम् ।। ५३ ।।
53 Violence, deceit and other evils besiege more and more him who does not control his extent of possessions and who remains ardently desirous of accumulating acquisitions.
(૫૩) જે પિતાના ઉપાધિવિસ્તાર પર સમુચિત અંકુશ મૂકતે નથી, જે પરિગ્રહના સંચયમાં ઉત્સુક રહે છે તેને હિંસા, ધૂર્તતા વગેરે દેશે વધુ ને વધુ વળગતા રહે છે.
अहिंसा सार्वभौमी स्यात् संन्यासाध्वविहारिणाम् । सार्वभौमस्ततस्तेषां भवेदप्यपरिग्रहः ॥५४ ॥
54 The vow of non-violence is to be absolutely observed by those who lead the life of ascetics, and hence the vow of non-possession too is to be observed by them to the utmost.
(૫૪) સંન્યાસમાર્ગના પ્રવાસીઓની અહિંસા સાર્વ ભૌમ (વ્યાપક રૂપ ધરાવતી) હોય છે. અતવ તેમનું
અપરિગ્રહપણું પણ સાર્વભૌમ અર્થાત્ પૂર્ણરૂપનું હોય છે.

Page #33

[२८]
महामानव स वभाषेऽग्निसन्तप्तस्वर्णव योऽनघोऽमलः । सवृत्तो ब्रह्मचर्याढ्यो बेमस्तं प्रामणं वयम् ॥५५॥
55 He said : We call him a Brāhmana who is well-conducted and continent, and who is sinless and pure like gold which has attained purity in fire.
(५५) महावीर माल्या :
અગ્નિતપ્ત સુવર્ણની જેમ જે નિર્મલ શુદ્ધ (નિષ્પા૫) છે એવા બ્રહ્મચર્યસમ્પન્ન તેમ જ સદાચરણશાલીને અમે બ્રાહ્મણ કહીએ છીએ.
यथा पद्म जले जातं वारिणा नोपलिप्यते । एवं कामैरलिप्तो यो बमस्तं ब्रामणं वयम् ॥ ५६ ॥
56 We call him a Brāhmana who is not spoiled by evil passions like a lotus which is not besmeared by water though born in it ( water ).
(૫૬) જેમ પાણીમાં જન્મેલું કમળ પાણીથી વેપાતું નથી, તેમ જે કામેથી લેપાતું નથી તેને અમે બ્રાહ્મણ કહીએ છીએ.
तपोऽनले स्वदोषाणामाहुतियज्ञ उच्यते ।
अथवाऽऽत्मदृशो मैत्रीपूतं सर्वत्र वर्तनम् ॥ ५७ ॥
57 To destory one's own evils in the fire of

Page #34

महावीर
[ ૨૬ ]
austerity, is the true rite of sacrifice. Friendly behaviour towards every embodied being) of: the man who earnestly seeks for spiritual light, is also the rite of sacrifice.
( Such a right-conducted person every moment remains the embodiment of Yajna. )
( ૧૭ ) તપરૂપ અગ્નિમાં પેાતાના દોષોની આહુતિ આપવી તે યજ્ઞ છે, અથવા આત્મદૃષ્ટિવાળાનુ સર્વત્ર મૈત્રીપૂત વન તે યજ્ઞ છે. ( આવેના ચાસ્ત્રિશાલી પ્રતિક્ષણ યજ્ઞમય જ હાય છે. )
मनुष्यजातिरेकेति समुद्घोष्य जगाद सः ।
દ્રાક્ષળ: ક્ષત્રિયો વૈશ્યા તે મતિ જર્મળા // ૧૮ ||
58 He proclaimed: Humanity is one and indivisible. To be Brahmana, Kshatriya, Vaishya or Shudra rests with one's Karma (action).
(૫૮) મહાવીરે એ વાત લેાકેાની આગળ ઘાષિત કરી કે મનુષ્યજાતિ એક છે. બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શૂદ્ર અષા પેાતાના કમથી છે.
जन्मना नोच्च-नीचत्वं तत् तु स्याद् गुण-कर्मतः । असद्वृतो द्विबो नीचः शूद्र उच्चः सुवृत्तवान् ॥ ५९ ॥
59 So-called superiority or inferiority of human

Page #35

[૨૦]
महामानव beings does not depend upon birth. He is high who is high in action and disposition, and he is low who is low in action and disposition. A person having good character is high though he be a Shudra and a person having bad character is low though he be a Brahmana.
(૫૯) ઊંચ-નીચપણું જન્મથી નહિ, પણ ગુણ-કર્મથી છે. દુરાચરણ બ્રાહ્મણ નીચ છે અને સદાચરણ શૂદ્ર ઉચ્ચ છે. सर्वेऽपि भिन्नकर्माणः सममानवताधराः । न्याय्याधिकाररक्षाभिर्मवेद् राष्ट्रं समुन्नतम् ॥६० ॥
60 All persons though engaged in different occupations, stand on the same ground of humanity. A nation becomes progressive only when the equitable rights of all citizens-all persons-are guarded, secured and upheld.
(૬૦) કર્મ યા વ્યાપાર-વ્યવસાય લોકોના ભિન્ન-ભિન્ન જ હોય, અને એમ છતાં એ બધા એકસરખી માનવતાની ધરા પર છે. બધાએાના ન્યાચ્ચ અધિકાર સુરક્ષિત રહે તે જ રાષ્ટ્ર ઉન્નતિગામી બની શકે છે.
सर्वे मनुष्या वर्तेरन् परस्परसुहत्या।
ચોરવાયોગાત્મા, ના રાષ્ટ્રોમર્દ ના દર 61 All human beings should mutually co-ope

Page #36

महावीर
[ ]
rate and behave in a friendly manner. It is the main path to the prosperity of a nation.
(૬૧) બધા માણસોએ અરસપરસ સહયોગ રાખી સૌહાથી રહેવું જોઈએ. રાષ્ટ્રના અભ્યદયને મુખ્ય માર્ગ એ જ છે.
अलं यावत् समुन्नन्तुं ब्राह्मणः क्षत्रियोऽथवा ।
अलं तावत् समुन्नन्तुं शूद्रोऽपि महिलाऽपि च ।। ६२ ॥ 62 A Shudra or a woman is as much competent to accomplish his or her advancement as is a Brahmana or a Kshatriya.
(૬૨) જેટલો ઉત્કર્ષ મેળવવાનું સામર્થ્ય બ્રાહ્મણ યા ક્ષત્રિય ધરાવે છે, તેટલે ઉત્કર્ષ મેળવવાનું સામર્થ્ય શુદ્ધ પણ ધરાવે છે અને નારી પણ ધરાવે છે.
વરિષદ દ્વારા ગ્રાહાબરિતા ते सर्वे परमं श्रेयो धर्मतः प्राप्तुमीशते ॥६३ ॥
63 Shudras and women are as well entitled to follow the path of Dharma, as Brāhmanas and others; and all of them may be able to attain to the highest state of welfare by virtue of Dharma.
attain Others; and the of Dhar are as
(૬૩) જેમ બાણ વગેરે ધર્મના અધિકારી છે તેમ શૂદ્રો અને સ્ત્રીઓ પણ ધર્મના અધિકારી છે. એ બધા ધર્મ
સાધનના બળે પરમ કલ્યાણભૂમિ પર આરૂઢ થઈ શકે છે.

Page #37

[૩]
महामानव स प्रोचे देहसंशोधे स्नानं स्पष्टोपयोगवत् । परं श्रेयस्तु सदभावैरात्मस्नानं विबुध्यताम् ॥ ६४ ॥
64 He said : Bathing is clearly useful in puri. fying the body, but highly essential is that bath. ing pertaining to the soul, which consists in the purification of the activities of the mind, speech and body. This kind of bathing alone is able to lead to spiritual welfare.
This secret of bathing is necessarily to be borne in mind.
( ૬૪) મહાવીર બેલ્યા :
દેહના શુદ્ધીકરણમાં સ્નાનને ઉપગ છે એ તે સ્પષ્ટ છે, હિન્દુ પરમ કલ્યાણ આત્મસ્તાનમાં છે. આત્મજ્ઞાન સદુભાવોમાં અર્થાત્ વિચારો, વૃત્તિઓના વિમલીકરણમાં રહ્યું છે. (વિચારે નિર્મલ પવિત્ર કલ્યાણરૂપ રાખવા એ આત્મસ્નાન છે, જે, જીવનચર્યાને શુદ્ધ અને ઉન્નત બનાવે છે.
मनुष्यो धेनुलक्षाणि मासे मासे यदर्पयेत् ।। ततोऽपि संयमः श्रेयान् किमप्यददतोऽपि हि ॥ ६५ ॥
65 The virtue of self-restraint of even a man who gives away nothing in charity, is far better than even one's offering of lacs of cows every month
(૬૫) માણસ મહીને મહીને લાખગાયનું દાન કરે, પણ એ

Page #38

महावीर
[] (દાન) કરતાં ય માણસને—જે કંઈ દાન કરતું નથી એવા પણ માણસને-સંયમ શ્રેષ્ઠ છે.
विजेतुमंटलक्षाणां सम्पराये महौजसः । स्वात्मजेता महान् वीरः सर्वश्रेष्ठजयावहः ॥ ६६ ॥
66 A conqueror of the self is a hero very much greater than the great warrior who defeats lacs of warriors in the battle-field. He is the greatest of all the victorious in the whole world.
(૬૬) રણભૂમિમાં લાખો સુભટને જીતનારના કરતાં પિતાના આત્માને વિજેતા મેટ વીર છે. એને જય દુનિયાના સઘળા જ કરતાં શ્રેષ્ઠ છે
आत्मना सह युध्यस्व ! बाह्ययुद्धेन किं तव ?। विजित्यात्मानमेव स्वं जायते परमः सुखी ।। ६७ ॥
67 Fight with your self. What is the use o external fight ? Man becomes perfectly happy only when he gets mastery over himself.
(૬૭) તારા આત્મા સાથે યુદ્ધ કર! બાહ્ય યુદ્ધથી શું? માણસ પોતાના આત્માને જ જીતીને પરમ સુખી થાય છે.
सर्वतोऽपि प्रमत्तस्य मयं न स्वप्रमादिनः। अतोऽप्रमत्तयोगेन भवताऽऽत्मविहारिणः ॥ ६८॥

Page #39

[૪]
महामानव 68 A negligent person (1974) is besieged with fear on all sides and a wakeful person ( 910 ) is quite free from fear. So live carefully, keeping definite aim at the spiritual good.
(૬૮) પ્રમાદીને બધેથી ભય છે, અપ્રમાદીને કશે ભય નથી, માટે અપ્રમત્તભાવે આત્મવિહારી બને!
सत्यं समभिजानीत सम्यग् मध्यस्थभावतः। मृत्युं तरति मेधावी सत्यमार्गविहारतः ॥ ६९ ॥ 69 Assuming an impartial attitude, rightly understand the truth. He who is resolutely or unshakenly devoted to the auspicious path of truth, crosses death.
(૬૯) મધ્યસ્થભાવે સત્યને બરાબર સમજે ! સુજ્ઞ જન સત્ય માર્ગન વિહારી બની મૃત્યુને તરી જાય છે.
अहिंसा संयमः, सत्यं संयमो ब्रह्म संयमः । कामात् क्रोधात् तथा लोमाद् विरतत्वं च संयमः ॥७॥
70 Non-violence, truthfulness, chastity and abstinence from improper or wrongful desire, anger and greed, are all sorts of self-restraint (સંગમ).
(૭૦) અહિંસા સંયમ છે, સત્ય સંયમ છે, બ્રહાચર્ય સંયમ છે, કામ ક્રોધ-લોભથી વિરત થવું તે સંયમ છે.

Page #40

महावीर
[३५] अयं संयम एकोऽलं सर्वाशान्तिनिवारणे । रक्ष्याः सदैव तत्पूता मनोवाक्कायवृत्तयः ।। ७१ ॥
71 This self-restraint alone can cast out all uneasiness. The activities of the mind, speech and body, should always be kept purified with it ( self-restraint ).
(૭૧) આ એક સંયમ જ સર્વ અશાન્તિને નિવારવામાં સમર્થ છે. મન–વચન-કાયની વૃત્તિઓ હમેશાં સંયમથી પવિત્રિત રાખવી જોઈએ.
तं सिसाधयिषुर्षीमान् सर्वभूतसुहृद् भवेत् । अल्पीकुर्याद् विवेकेन निजावश्यकता अपि ॥ ७२ ॥ वर्तेत च तथा न स्यादन्यायाचरणं यथा । एषोऽप्रमत्तयोगः स्याच्शाश्वतोत्तमशर्मणे ॥७३॥
(युग्मम् ) 72-73 He who wishes to cultivate the good virtue of self-restraint, must be kind-bearted towards all embodied beings, curtail his necessities in the light of wisdom and behave so as not to treat any one unjustly. This wakeful condition leads to permanent and supreme bliss.
(७२-७३) संयमने साधवाना अनिवापी समान भासे સર્વ ભૂતે તરફ સહક બનવું જોઈએ અને વિવેકી બની

Page #41

[ ૩૬ ]
महामानव
પેાતાની આવશ્યકતાઓ ઓછી કરવી જોઈએ, તેમ જ એવી રીતે વર્તવું જોઇએ કે કેાઈને પેાતાના તરફથી અન્યાય થવા ન પામે. આ અપ્રમત્ત યેાગ શાશ્વત–ઉત્તમ સુખ સમનાર છે.
सावधानं चरेत् तिष्ठेदासीत च शयीत च ।
9
તથા મુન્નીત, માખેત સત્તા પાવું ન પઘ્ધતે॥ ૭૪ ||
74 Move about, stay, sit, lie down, eat and speak with discriminating wakefulness. Then no sin would be incurred.
( ૭૪ ) યેાગ્ય સાવધાની રાખી ચાલ, રહ, એસ, સૂ, ખા, ખેલ; તેા પાપ નહિ બંધાય.
समानचिन्मयाः सर्व आत्मानो विश्वमण्डपे | अतः समानशीलेषु सख्यजागरणं श्रमम् ॥ ७५ ॥
75 All the souls in the universe are having the same or similar Chetanā–ચેતના (consciousness). So all of them are, intrinsically, of the same nature. Hence friendship among them, at least, among all human beings, deserves to be aroused.
( ૭૫ ) વિશ્વમ’ડપમાં બધા આત્માએ સમાન ચેતનારૂપ છે, આમ એ બધા સમાનશીલ છે, માટે એ બધાએમાં પરસ્પર સખ્ય જાગરિત થવુ. ચૈાગ્ય છે. [ મૂઢચેતન તિર્યંચ્

Page #42

महावीर
[૩૭] નિવાળાએામાં એ ન પ્રગટે, પણ મનુષ્યમાં એ પ્રગટવું શક્ય છે. મતલબ કે મનુષ્ય વિવેકી બનવું જોઈએ. ]
यथात्मा मे तथाऽऽत्मायमिति दृष्टिर्यदोन्मिषेत् । विश्वमैच्यात्मकाहिंसादृष्टिः संविकसेत् तदा ॥ ७६ ॥
76 When such a vision that this (or that ) soul is like mine, is awakened, the vision of non-violence which is characterized by universal friendship, is manifested and extended.
(૭૬) જે મારે આત્મા તે આ આત્મા એવી દષ્ટિ ( આત્મૌપજ્યદષ્ટિ) જ્યારે ઊઘડે ત્યારે વિશ્વમૈત્રીરૂપ અહિંસાદષ્ટિને વિકાસ થાય છે. सर्वात्मव्यापिनी मैत्री विना शान्तिसुखोनतः । न लोकव्यवहार: स्यान चाप्याध्यात्मिकोन्नतिः ।।७७॥
77 In the absence of all-pervading friendship, neither worldly affairs can be elevated to the high state of peace and happiness, nor can spiritual advancement be achieved.
(૭૭) સર્વવ્યાપી મંત્રી વિના ન તે લોકવ્યવહાર શાતિ-સુખની ઉન્નત ધરા પર આવી શકે છે, ન આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ થઈ શકે છે.

Page #43

[૩૮]
महामानव असौ प्राज्ञापयद् द्वैत चेतनाचेतनात्मकम् । अनादिकर्मसम्बद्धा आत्मानश्चेतनात्मकाः ॥ ७८ ॥
78 He propounded Dualism—the doctrine of dual existence i. e. the theory that there are two elements namely animate ( Jiva ) and inanimate ( Ajiva). The animate i. e. souls which are characterized by consciousness (વેતના), are bound with Karmas ( Kārmic forces ) from time beginningless.
[ According to His Anekānta (many-sided ) view, non-dualism also is equally tenable from the point of view that the auspicious virtue of universal friendship may be awakened or developed among the people and they may be devotedly diligent in the direction of elevation of the soul as well. ]
(૭૮) મહાવીરે તત્ત્વનિરૂપણમાં કહ્યું :
ચેતન અને અચેતન ( જીવ અને અજીવ) એમ બે ત છે–ત છે. ચેતનરૂપ આત્માઓ (સંસારી આત્માઓ ) કર્મબન્ધોની અનાદિ પરંપરાથી આકાન્ત છે.
[ મહાવીરની અનેકાન્તવિચારસરણીમાં અદ્વૈતને પણ સ્થાન છે. અદ્વૈતના સિદ્ધાન્ત પાછળ વસ્તુતઃ બે ઉદેશે રહેલા છેઃ
(૧) માણસ વિશ્વપ્રેમ અથવા સર્વત્ર આત્મૌપજ્યદષ્ટિ જગાડે,

Page #44

महावीर
[૩૨] (૨) આરાધ્ય તત્વ એક માત્ર આત્મતત્વ છે એ સમગ્ર આર્યદર્શનપ્રસિદ્ધ સૂત્રને પ્યાલમાં લઈ (આત્મા-અન્તરાત્માની) કલ્યાણદિશામાં, વિકાસસાધનામાં પોતાને સમગ્ર જીવનવ્યાપાર વહેતે રાખે. ]
अज्ञानपापाचरणैर्वघ्नन्तः कर्मसन्ततिम् । भ्रमन्ति मवचक्रे ते सहन्तः क्लेशसन्ततिम् ॥ ७९ ॥ 79 Phenomenal (embodied ) souls accumulate the bonds of Karma through ignorance and unrighteous actions, and wander in the cycle of transmigration-birth and death [ Samsāra ), suffering various kinds of misery.
(૭૯) અજ્ઞાન અને પાપાચરણાથી કર્મોને બાંધતા જીવે નાનાવિધ કોને ભેગવતા ભવચકમાં ભ્રમણ કરે છે.
आत्मा स्वरूपतः पूर्णसच्चिदानन्दचेतनः। मोहयोगात् त्वसदद्वत्तो भवन भ्रमति संसृतौ ॥ ८॥
80 The nature of the Soul is Chetanā (consciousness ) which is intrinsically the embodiment of supreme knowledge and delight, but owing to its being enshrouded by Moha [ignorance and infatuation or illusory attachment] it is led astray and consequently remains wandering in the cycle of births and deaths.

Page #45

[]
महामानव ( ૮૦) આત્મા એના પિતાના વાસ્તવિક સ્વરૂપમાં પૂર્ણસચ્ચિદાનન્દચેતનારૂપ છે, પણ મેહના યોગે અનાચરણવાળો બને છે અને એના પરિણામે એ ભવચક્રમાં ભ્રમણ કરતે રહે છે.
अदुष्टेऽपि मनोभावे कर्माऽज्ञानमलीमसम् । ऐहिकामष्मिकानर्थकारिणे पाप्मने भवेत् ॥ ८१ ॥
81 In spite of the good attitude of mind, action, if stained by evils brought about by ignorance, incurs sin distressful in this life and in the next.
(૮૧) મનને ઈરાદે બુરે ન હોય અથવા સારો હોય તેાયે ક્રિયા-પ્રવૃત્તિ જે અજ્ઞાન(ગેરસમજ કે બ્રાન્તિ)થી કલુષિત હોય તે તેથી પાપ બંધાય છે, જે આ ભવ અને ભવાન્તરમાં દુઃખરૂપે પરિણમે છે.
पापवृत्तेरमावेऽपि कुशलानवधानता । दोष एव, ततो भाव्यं कुशलोयुक्तचेतसा ॥ ८२ ॥
82 In spite of the absence of evil attitude, a person, if not careful of the auspiciousness of his action, incurs sin i. e. he foolishly or neg. lectfully incurs sin. So he must be careful of the auspiciousness of his action.

Page #46

महावीर
[૨] (૮૨) પાપાચરણને ઈરાદો ન હોય, છતાં કુશલ કર્મમાં (પુણ્યકર્મ, સત્કર્મમાં) જે સાવધાની ન હોય તે એ પ્રમાદ દેષ જ છે. માટે કુશલ દષ્ટિ રાખી કુશલ કર્મમાં યતનાશીલ રહેવું જોઈએ.
रागो द्वेषश्व मोहश्चात्युत्कटा आत्मनो मलाः । तदुच्छेदाय मोक्षाय यतितव्यं सुखैषिणा ।। ८३ ॥
83 Attachment ( Rāga ), hatred [ Dvesha ] and infatuation (Moha) are the three intense impurities of the soul. In destroying them really lies Moksha ( Emancipation or Liberation ), for which one desirous of perfect happiness or the stage of highest welfare, should attentively strive.
(૮૩) રાગ-દ્વેષ–મેહ એ આત્માના અત્યન્ત ઉત્કટ મલ છે. એ મને ઉછેદ એ મોક્ષ છે. એ જ અવસ્થા સુખરૂપ છે. સુખના અર્થીએ એ મેળવવા પ્રયત્નશીલ થવું ઘટે.
क्रियामात्रं न दोषाय क्रियाशीलं हि जीवितम् । पापायाऽबान-दुबुद्धि-प्रमादाऽसंयमाः खलु ।। ८४ ॥
84 Mere action is not involved in sin, because life is naturally apt to act. Action when stained by ignorance, evilmindedness, negligence and non-restraint, becomes sinful.

Page #47

[૨]
महामानव (૮૪) કેવલ ક્રિયા પિતે દેષરૂપ નથી, કેમકે જીવન સહજ રીતે યિાશીલ છે, પણ અજ્ઞાન, દુબુદ્ધિ, પ્રમાદ અને અસંયમ એ દેશ છે, પાપ છે. એ પાપના ગે ક્રિયાપ્રવૃત્તિ દૂષિત-પાપલિત બને છે.
પતશત સો-સધી-નાળા-સંબૈT પાન માવા તરવાય તે I
85 The high-minded person who removes the four short-comings said above, by means of right understanding, goodmindedness, carefulness and due restraint respectively, becomes entitled to the immortal divine state of the soul.
(૮૫) એ (ઉપર્યુક્ત અજ્ઞાન વગેરે) ચારને અનુક્રમે સાચી સમજ, સવૃત્તિ, અપ્રમત્તતા (સાવધાનતા યા યતનાશીલતા) અને સંયમ વડે નિરસ્ત કરનાર મહામના મહાનુભાવ અમૃતપદ મેળવવા સમર્થ થાય છે.
समग्रदुःखतो मुक्तरुपायो धर्मसाधनम् । धर्मों मङ्गलमुत्कृष्टमाहिंसा संयमस्तपः ॥ ८६ ।।
86 The means of emancipation from all kinds of misery is the performance of Dharma which consisting in non-injury, self-restraint and ( mindpurifying ) austerity, is supremely auspicious and conduces to the highest state of welfare.

Page #48

महावीर
[४३] (૮૬) સમગ્ર દુઃખેમાંથી છૂટવાને ઉપાય ધર્મની સાધના છે. ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે. એ છે અહિંસા, સંયમ અને તપ.
अयं धर्मः समुत्कर्ष समायाति यथा यथा । तथा तथाऽऽत्मा नैर्मल्यमवाप्नोत्यधिकाधिकम् ।८७॥ अन्ततो वीतरागत्वे जीवन्मुक्तस्थितिर्भवेत् । पूर्णायुश्च परां मुक्ति याति निःश्रेयसं पदम् ॥ ८८ ॥
॥ युग्मम् ॥ 87-88 The more this Dharma is elevated the more the soul is purified.
And the soul being thus more and more purified ultimately becomes dispassionate and emancipated simultaneously.
As long as the emancipated man remains in the embodied condition, he is designated the embodied emancipated one (जीवन्मुक्त). And on the completion of his worldly life he attains the formless state of emancipation.
(८७-८८) या धर्म भरेभलपनमा विस पामता જાય છે, તેમ તેમ આત્મા વધુ ને વધુ નિર્મલ થતું જાય છે.
અને અન્ત વીતરાગ દશા પ્રાપ્ત થતાં એ જીવન્મુક્ત બને છે, અને આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં પરામુક્તિનિઃશ્રેયસ પદને પ્રાપ્ત કરે છે.
दोषावरणयोगेन जीवस्यायं भवनमः ।
प्रकाशते च तमाशे तदीया परमात्मता ॥८९॥

Page #49

[88]
महामानव 89 The Soul's wandering in the transmigratory cycle (SAR), is due to its passions as attachment whereby the burden of Kārmic coverings on it, has been continuously increasing. On the destruction of all of them it shines in its full supreme spirit.
(૮૯) જીવનું આ ભવભ્રમણ એના દેશે અને કર્માવરના યોગે છે. એમને નાશ થતાં (એ દેશે નષ્ટ થતાં, એ કર્યાવરણે ખસી જતાં) એની પરમાત્મતા પ્રકાશમાન 4114 .
भूयो भवावतारः स्यान मुक्तस्येश्वरस्य वा । मुक्तस्य नासौ मुक्ति यो अध्येत यद्यसौ ॥ ९० ।।
90 The emancipated soul or God is never born again i. e. never returns to the phenomenal world. That can never be emancipation, if an emancipated soul were to return to the world ( Samsāra ).
[ As a seed being utterly burnt up there is no possibility of the springing up of a sprout, so the seeds of Karma being utterly burnt up there is no possibility of the sprouting of rebirth or transmigration. )
(૯૦) મુક્ત થયેલાનું કે ઈશ્વરનું સંસારમાં ફરી અવ

Page #50

महावीर
[૪૧] તરણ થતું નથી. મુક્તની એ મુક્તિ કહેવાય જ નહિ–જે એ ફરી બંધાય. [ બીજ સંપૂર્ણ બળી જતાં અંકુરે પેદા થતું નથી, તેમ કર્મ–બીજ સર્વથા બળી જતાં ભવરૂપ અંકુરે પેદા થાય નહિ.]
सम्यग्दर्शनसम्पनसम्यक्चारित्रयोगतः। परमात्मा भवत्यात्मा निरस्ताखिल कर्मकः ॥९१ ।। स एव सर्वथा प्रादुर्भावितस्वत्व ईश्वरः । स्वतन्त्रव्यक्तिरूपेण नास्त्येकः कश्चिदीश्वरः ॥ ९२ ।।
91-92 Whatever soul when progressing in right conduct ( Chāritra ) depending on right understanding or rational faith, reaches the highest state of passionlessness and manifests its natural perfect divinity, then becomes Ishvara ( God or the Supreme Being ). Ishvara does not exist as a single particular individual. [ Every embodied soul, though enshrouded in Kārmic veils, is intrinsically-in its real nature-God, and all the veils being thrown off it shines in the supremacy of Godhead, that is to say, it turns into God.
(૯૧–૯૨) સમ્યગદર્શનથી ઉદ્દભવેલ અને ખીલેલ સમ્યકચારિત્રના બળે અધ્યાત્મયોગ પર આરૂઢ થઈ, એના પરમ ઉત્કર્ષ પર પહોંચી છે કે આમાં સર્વ કર્માવરણથી વિમુક્ત થાય છે તે પરમાત્મા બને છે. અને એ જ-જેણે પિતાનું

Page #51

[૪]
महामानव
છે–ઈશ્વર છે. ઈશ્વર કોઈ એક
સ્વત્વ પૂર્ણરૂપે પ્રકટ કર્યું સ્વતંત્ર વ્યક્તિ નથી.
ऊचेऽस्मतन्त्रमस्माकं माग्यं, नो ईश्वराश्रितम् । सजामो हि नि माग्यं वयं स्वक्रियया स्वयम् ॥१३॥
93 He said : Our fate or fortune is dependent upon us, not upon God. We ourselves mould our fate or fortune by our own actions.
(૯૩) મહાવીર બોલ્યાઃ
આપણું ભાગ્ય આપણા હાથમાં છે, ઇશ્વરના હાથમાં નથી. આપણું ભાગ્ય આપણે પોતે આપણું આચરણથી નિર્માણ કરીએ છીએ.
तदौर्गुण्येन नैराश्यं मानुभूत स्वचेतसि । यतस्तत्परिवर्तोऽपि शक्यः कतु निजोद्यमात् ॥ ९४ ॥
94 Do not be dejected if your luck is unfavourable. Because it is possible to alter that luck by your proper döligence.
- (૯૪) ભાગ્ય પાંસરું ન હોય તે નિરાશ થવાની કે ઉદ્દવિગ્ન બનવાની જરૂર નથી. કેમકે ઉદ્યમ દ્વારા ભાગ્યને પણ પલટાવી શકાય છે.

Page #52

महावीर
[४७] उच्छेत्तुमशुभ कर्म नेतुं वा शुमरूपताम् । प्रायो मनुष्योऽलम्भूष्णुर्निजपौरुषयोगतः ॥ ९५॥
95 A person can mostly destroy his tnauspicious Karma r turn it into a good one by his sustained efforts well-directed.
[In effort ( उद्यम ), bearing with equanimity, due restraint and rational austerity are even included and chiefly included.]
(૫) મનુષ્ય પિતાના ઉદ્યમથી પ્રાયઃ અશુભ કર્મને ઉચ્છેદી શકે છે, અથવા એને શુભ રૂપમાં પલટાવી શકે છે.
[ ઉદ્યમમાં સમતાથી સહન, સંયમ અને તપને પણ સમાવેશ છે सने भुण्यपणे छ.]
प्रसादनप्रयत्नस्तु देवानामीश्वरस्य वा। पशुहिंसादिभिर्हन्त ! महामोहविडम्बना ॥ ९६ ॥
96 Effort to propitiate gods or God through animal-slaughter or by such other heinous ways, is, indeed, a distressful outcome of terrible delusion. . (६) पशुहिंसा : हेप, हेवी वरने प्रसन કરવાનો પ્રયત્ન કરે એ મહામૂઢતા છે.
न देवो नेश्वरो वापि सुखदुःखार्पणक्षमः।
स्वकर्मतः सुखं दुःखं सत्कमैव सुखप्रदम् ॥ ९७ ॥

Page #53

[ ૪૮ ]
महामानव
97 Neither God nor a god (or a goddess ) is able to give happiness or misery. Happiness or misery rests on one's actions( Karmas ). Good or righteous action alone is the giver of happiness.*
( ૯૭ ) દેવ કે ઈશ્વર કાઇ સુખ-દુઃખ આપી શકે તેમ નથી. સુખ, દુ:ખ પેાતાના કર્મથી છે. અને સુખ આપનાર એક માત્ર સત્કર્મ જ છે.
[ સારાં કામ કરી અને સારાં ફળ પામે. બુરાં કામ કરી બુરાં કુળ બગવવા તૈયાર રહેા.
જીવન સદાચરણુશાલી હાતાંય કદાચ કડારતમ અશુભ પૂર્ણાંકના ઉલ્યે ભૌતિક સુખસગવડના સોંગ બરાબર ન સાંપડે એમ બને, કષ્ટ આવે એમ પણ બને, એમ છતાંય એ મહાનુભાવ આન્તર શાન્તિનુ અપ્રતિમ સુખ સ ંવેદતા રહે છે, અને આખરે પેાતાના સદ્ગુણાઠ્ય ચારિત્રના બળે બધી તકલીફમાંથી પાર ઊતરી જાય છે. ]
शुद्धरूपेण युक्तवोपासना परमात्मनः । मनोदोषानपाकृत्य स्रष्टुं चारित्रमुत्तमम् ॥ ९८ ॥
Even a righteous person would come under unhappy or embarrassed circumstances owing to his previous Karma, but that well-conducted and highspirited person remains enjoying the happiness of inner (spiritual or mental) peace even during that unfavourable time. And ultimately he tides over all difficulties and troubles by the power of his virtuous conduct.

Page #54

महावीर
[ ૬ ]
98 Worship, unsullied and pure, of the Supreme Spirit deserves to be done in order to purify and improve one's character by the removal of mental evils.
(૯૮ ) પરમાત્માની શુદ્ધ રૂપે ઉપાસના કરવી એ તા યુક્ત જ છે, અને તે મનના દાષા દૂર કરી ઉત્તમ ચારિત્ર ઘડવા માટે. ( ભગવદ્રુપાસનાને એ જ તાત્ત્વિક ઉદ્દેશ છે. )
रागादयो हि दुःखौषभवभ्रमणकारणम् । उपास्तिर्वीतरागस्य तन्नाश्न उपयोगिनी ॥ ९९ ॥
99 Attachment, hatred and other shortcomings are the primary cause of the distressful wandering in the transmigratory cycle so in the course of destroying them ( passions), worship of the dispassionate Supreme Soul is useful.
(૯) દુઃખરૂપ ભવભ્રમણનું કારણુ રાગ-દ્વેષ વગેરે દોષા છે અને એ દાષાની ઉપશમનક્રિયામાં વીતરાગદેવની ઉપાસના ઉપયાગી છે.
प्रपद्य भगवन्तं वा सन्तं वा सचरित्रतः । आत्मप्रमादः साध्योऽस्ति सर्वक्लेशनिरासतः ॥ १०० ॥
100 By resorting (toy either) the Supreme Spirit or saints, one ought to gain one's soul's
૪
to the

Page #55

[૧૦]
महामानर serenity through the annihilation of all evil passions by means of pure conduct.
(૧૦૦) ભગવાનનું યા સન્તનું અવલંબન લઈ સચ્ચારિત્ર વડે સર્વ કલેશોના નિરાસ દ્વારા આમપ્રસાદ સાધવાને છે.
तदानीन्तनवादानां बुद्धिग्राह्यं समन्वयम् । તોડ જાવાગwાર્વત તમારવામાં મહત્ત્વ ? ||
101 He has brought about reasonable reconciliation between different theories prevalent at that time, with the aid of the doctrine of Anekānta (many-sided view). This reflects on Him credit of unique greatness.
[ Anekāntavāda ascertains an object from all possible stand-points. The statement made about an object after considering it from every standpoint, gives us the complete as well as the true idea about it. This is the work of Anekāntavāda which is equally known as Syādvāda. ]
(૧૦૧) મહાવીરે તે વખતના વાદેન બુદ્ધિગ્રાહા સમન્વય અનેકાન્તદષ્ટિથી કરેલો. એમના જીવનનું આ અંગ વિશેષ મહત્ત્વનું છે.
[વસ્તુની ભિન્ન ભિન્ન સ્થિતિને અવલોકનારી અને કાંગી દષ્ટિ તે અનેકાન્તદષ્ટિ, અને તદનુસાર પ્રત્યેક વસ્તુ પર તેની ભિન્નભિન્ન–

Page #56

महावीर
[૧૨] વિરુદ્ધ લાગતી કિન્તુ પ્રમાણસ્પર્શી સ્થિતિનું સાપેક્ષ રીતે કથન કરવું તે અનેકાન્તવાદ યા સ્યાદ્વાદ.]
आत्मास्ति नास्ति वा ? लोकः शाश्वतोऽशाश्वतोऽथवा।। इत्यादि प्रश्नान् व्याकृत्यनर्दा श्रीसुगतोऽवदत् ॥१०२॥
102 Lord Buddha declared questions such as whether the soul exists or not and whether the universe is eternal or perishable, to be inexplicable.
(૧૦૨) આત્મા છે કે નહિ ? લેક શાશ્વત છે કે અશાશ્વત ? ઈત્યાદિ પ્રશ્નોને ભગવાન બુધ્ધ અવ્યાકૃત (ખુલાસે ન આપી શકાય એવા) કહેલા.
परन्तु श्रीमहावीरः प्रश्नान् प्रत्येकमस्पृशत् । व्यधाच तत्समाधानमनेकान्तदिशोचितम् ॥ १०३ ॥
103 But Lord Mahāvira touched every question and gave explanation about it in accordance with the many-sided view ( Anekānta-Drishti ).
(૧૦૩) પરંતુ ભગવાન મહાવીર દરેક પ્રશ્નોને સ્પર્શતા અને અનેકાન્તદૃષ્ટિથી એનાં ઉચિત સમાધાન કરતા.
सोहोचचित्य आत्मावि नानायोनिषु पर्यटन् । नानारूपान्तराज्येतीत्यनित्योऽप्यनया दृशा ॥ १०४ ।।

Page #57

[૧૨]
महामानव જય શાયત શર્વાદ્રદgવત્રતા સાત ટૂથાળ પરિવર્તિ ગુમાવતા / ૦૫ /
104-105 He said: The soul is eternal ( Fatca ), yet as it remains roaming or wandering in birthplaces (yonis ) of many kinds and under-going changes of innumerable sorts, it is also noneternal ( afacz). Similarly the universe is eternal because elementary substances are imperishable or eternal, but as they all are ceaselessly undergoing changes, the universe is non-eternal as well.
(૧૦૪-૧૦૫) તેઓ (મહાવીર) કહેતા કે આત્મા નિજરૂપ ચેતન તત્વથી નિત્ય છે, કિન્તુ નાનાવિધ એનિઓમાં પરિભ્રમણ કરતા રહેવાથી નાનાવિધ રૂપાન્તરો એનાં થતાં રહે છે એ અપેક્ષાએ એ અનિત્ય પણ કહી શકાય.
મૂલ દ્રવ્યતત્વે ધ્રુવ છે એ અપેક્ષાએ લેક શાશ્વત છે અને સમગ્ર દ્રવ્યમાં રૂપાન્તરે થતાં રહેવાથી–સમગ્ર જગત ક્ષણે ક્ષણે બદલાયા કરતું હોવાથી અશાશ્વત પણ છે. ___ सत्कर्मतः क्रियावादी विपरीतो विपर्ययात् ।
एवं विभज्य श्रीबुद्धोऽप्यूचेऽनेकान्तरूपतः ॥ १०६ ॥
106 The Lord Buddha too distinctively said that he was flat i. e. a believer in doing 5 ( action) from the stand-point that good or

Page #58

महावीर
[ ५३ ]
right action is the means of the auspiciousness of life, and he was also at the same time अक्रियावारी — non-believer in कर्म ( action ) from the standpoint that bad action or unrighteousness being the way to the ruin of life, deserves to be shunned.
[Such statements of Lord Buddha clearly appear to be following the system of Anekanta view. Nay more, other leaders of philosophical thought as Vaisheshika, Naiyāyika etc. too some how or other followed the system of Anekānta view.]
( ૧૦૬ ) કુશલ કર્મની અપેક્ષાએ ક્રિયાવાદી અને અકુશલ કર્મની અપેક્ષાએ અક્રિયાવાદી એ પ્રમાણે વિભાગશઃઅનેકાન્તરૂપે વિવેચના બુધે પણ કરી છે.
[ આમ વિભજ્યવાદી એએ ( યુદ્ધ ) અનેકાન્તવાદથી સાવ અપૃષ્ટ રહ્યા ન કહી શકાય. ]
त्रिशालमैत्री रूपेणाऽहिंसायोगेन चिन्तने ।
न स्यात् परेषामन्याय इति सर्वोयचेतसा ।। १०७ ।। समन्वयमुखी दृष्टिर्यत् स्यात् सचर्कसंगता | तदनेकान्तदृग्मूलं प्रतीतिमधिरोहति
|
11 206 11
( युग्मम् )
107-108 When the virtue of Ahinsā consisting in wide friendship is determinately practised, the mind becomes a well-wisher of all embodied

Page #59

[૧૪]
महामानव beings and becomes so watchful as not to do injustice to any other; consequently its course of thinking always proceeds to reconcile properly or reasonably. This can be understood to be the source of the Anekānta view.
(૧૦૭–૧૦૮) વિશાલ મિસ્ત્રીરૂપ અહિંસાના વેગે બીજાઓને અન્યાય ન થાય એવા સર્વહિતૈષી બનેલા વ્યાપક ચિત્તથી વસ્તુતત્ત્વનું ચિન્તન કરતાં જે સત્તકસંગત સમન્વયમુખી દૃષ્ટિ જાગરિત થાય છે તે છે અનેકાન્તદૃષ્ટિનું મૂળએ પ્રતીતિમાં ઊતરી શકે તેમ છે.
मिनमिनविचाराणां विमर्शेऽनेककोणतः । प्रायः साधयितुं शक्य औचित्येन समन्वयः ॥ १.९॥
109 It would mostly be possible to reconcile conflicting theories or thoughts, if they are properly pondered over from different stand-points.
(૧૦૯) ભિન્ન ભિન્ન દૃષ્ટિકોણથી ભિન્ન ભિન્ન વિચારે પર વિચાર કરતાં એ બધાને ઉચિત રીતે સમન્વય સાધ પ્રાયઃ શક્ય બને છે.
मतमेदोत्थसंघर्षसमुत्थितविरोधिता। . अनेकान्तदृशा शाम्येत्, सौमनस्यं मिथो भवेत् ॥११०॥
110 Hostility arising from the opposition bet

Page #60

महावीर
[૫] ween different views, could be pacified by the Anekānta view and mutual goodheartedness could be achieved.
(૧૧૦) અનેકાન્તદષ્ટિથી (વસ્તુને અનેક બાજુથી સ્પર્શનારી વ્યાપક દૃષ્ટિથી) અવલોકવાના પરિણામે મતભેદના સંઘર્ષથી ઊભે થતે વિરોધભાવ શમી જાય છે અને પરસ્પર સૌમનસ્ય પિદા થાય છે.
तत्वज्ञानमहिमातस्तत्वज्ञानादहिंसता । इत्थं विकस्वरीमावमाप्नुतस्ते परस्परम् ॥ १११॥
111 The good virtue of Ahinsā and philosophical insight produce and expand each other.
(૧૧૧) આમ, અહિંસાથી તત્ત્વજ્ઞાન અને તત્વજ્ઞાનથી અહિંસા–અન્ને એકબીજાથી વિકસ્વરપણું પ્રાપ્ત કરે છે.
बहवो नाममाः क्षत्रा वैश्याः शूद्राः स्त्रियस्तथा । प्रावस्तत्पदोपान्त आत्मकल्याणमिच्छवः ॥ ११२ ॥
112 A great number of Brahmanas, Kshatriyas, Vaishyas, Shudras and women desirous of spiritual welfare, took up the life of asceticism at His (Lord Mahāvira's ) holy feet.
(૧૧૨) આત્મકલ્યાણના આકાંક્ષી ઘણા બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય,

Page #61

[५६]
महामानव વૈશ્ય, શુદ્રો તથા સ્ત્રીઓએ ભગવાન મહાવીરનાં ચરણેમાં પ્રવ્રયા અંગીકાર કરી.
नृपाश्च नृपपुत्राश्च नृपराजयो नृपाङ्गजाः । मुमुक्षवस्तदभ्यणे बहवः परिवव्रजुः ॥११३ ॥
113 Kings, their sons, daughters and queens desirous of being emancipated, were initiated into the order of asceticism by Him.
(११3) मने जमी, पुत्री, २२०४२।९। सने રાજપુત્રીઓએ મુમુક્ષુભાવે એમની પાસે પરિત્રજ્યા સ્વીકાર કરી.
तपोरहस्यं विज्ञाय तापसाः स्कन्दकादयः । तविनेया भवन्ति स्म परिवज्य तदन्तिके ॥ ११४॥
114 Hermits like Skandaka having understood the essence of austerity, became initiated at His holy feet and became His disciples.
(૧૧૪) “સ્કન્ટક” વગેરે તાપસે તપનું સાચું રહસ્ય સમજી એમની પાસે પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરી એમના શિષ્ય બન્યા. भभुजो मगधाधीशश्रेणिकाद्यास्तथा द्विजाः । वर्चस्विनः सोमिलाबास्तच्छिष्या गृहिणोऽमवन् ॥११५॥
. 115 Illustrious kings like Shrenika (of Magadha)

Page #62

महावीर
[૧૭] and renowned Brahmanas. like Somila became His disciples in the form of householders.
(૧૧૫) મગધેશ શ્રેણિક વગેરે પ્રભાવશાલી રાજાઓ અને “સેમિલ' વગેરે વર્ચસ્વી બ્રાહ્મણે એમના ગૃહસ્થશિષ્ય બન્યા હતા.
आनन्द-कामदेवाद्याः श्रीमन्तो वैश्यपुङ्गवाः । महाश्रावकघर्माणो बभूवुस्तदुपासकाः ॥ ११६ ।।
116 Renowned opulent householders Ānanda, Kāmdeva and other Vaishyas who vowed at His feet, to observe the religious discipline pertaining to householders, were His great purehearted devotees.
(૧૧૬) આનન્દ, કામદેવ વગેરે મહાધની વૈશ્ય ગૃહસ્થ એમના ઉપાસક હતા, જેમણે એમની આજ્ઞા અનુસાર મહાશ્રાવકની (ગૃહસ્થની ઉત્કૃષ્ટ) ધર્મચર્યા અંગીકાર કરી હતી.
परिव्राजकवेषेऽपि तापसा अम्बडादयः । तद्धर्मपथमाश्रित्य तपश्चक्रुः सुदृष्टयः ॥ ११७ ॥
117 Right-visioned hermits like Ambada, not abandoning their hermit-garb regarding the different religious position, accepted His religious way
and practised penance according to His instructions.

Page #63

[ ૧૮ ]
महामानव
(૧૧૭) ‘ અમ્બડ ’ વગેરે સમ્યગ્દષ્ટિધારી તાપસે રિત્રાજકના વેષ રાખીને પણ એમના ધર્મમાર્ગના અનુયાયી મની તપ કરતા હતા.
સદ્ગુબાદ માત્ર માથ્થી શ્રાવા શ્રાવિહાતથા । इत्येव महतस्तस्याऽभवत् सङ्घश्चतुर्विधः ॥ ११८ ॥
118 His Sangha—the combination of the virtuous followers devoted to and treading on the path pointed out by the Arhat-was divided into four classes : Sādhus (Male ascetics ), Sadhvis (Female ascetics ), Shrāvakas ( Male householders) and Shrāvikās (female householders).
(૧૧૮) સદ્ગુણાત્મ્ય સાધુએ, સાધ્વીઓ, શ્રાવકે તથા શ્રાવિકાઓ એમ એમનેા સધ ચાર વિભાગેામાં વ્યવસ્થિત હતા.
बहवो भगवत्पार्श्वसन्तानीय महर्षयः ।
तमेत्य शान्तजिज्ञासीभूय तत्समाश्रयन् ॥ ११९ ॥
119 A number of ascetics belonging te the succession of Lord Parshva, approached Him and their questions being solved, they joined His order.
(૧૧૯) ભગવાન પાર્શ્વની પરંપરાના ઋષિ-મહષિ આ એમની પાસે આવતા, પેાતાના પ્રશ્નો એમની આગળ રજૂ કરતા અને સન્તાષકારક ખુલાસા મળતાં એમના સંધમાં ભળી જતા.

Page #64

महावीर
देवानन्दां समुद्दिश्य ब्राह्मण समुपस्थिताम् । स पर्षद्यब्रवीदेषा ममाम्बाहं तदात्मजः ॥ १२० ॥
[ ५९ ]
120 Pointing at Devānandā a Brahmana lady [wife of famous Brahmana Rishabhadatta inhabitant of Brahmanakunda] who was present in an assembly, He said: 'She is my mother and I am her son. '
( १२० ) ब्राह्म 'हेवानन्हा ' ( બ્રાહ્મણકું ડનિવાસી શ્રીસમ્પન્ન તથા ગુણસમ્પન્ન ‘ઋષભદત્ત' બ્રાહ્મણનાં ધર્મપત્ની), જેઓ ભગવાનની વ્યાખ્યાનસભામાં ઉપસ્થિત થયેલાં, તેમને ઉદ્દેશીને ભગવાન ખેલ્યા : આ મારી અમ્બા( માતા ) છે मने हुँ तेमना आत्मव (पुत्र) छु . '
जनं प्राबोधयत् सैवं सिद्धिस्ते हस्त एवं भोः ! अनन्तशक्तिस्त्वमसि स्फारय स्फारपौरूषम् ! ॥ १२१ ॥
नेन्द्रियार्थविलासाय किन्तु सच्चरितौजसा । विकासयितुमात्मानं त्वमत्राऽऽगतवानसि
।। १२२ ।।
नेन्द्रियाणि बिलासाथ परं कुशल कर्मणे । तेषां स्वान्यहिते योगो बोमो निःश्रेयसावहः ।। १२३ ।।
मोहान्धकारसम्मग्ना जना बागृत ! जागृत ! | स्वरूपमवबुध्यध्वमुचितुष्वं च मुकरे !
॥ १२४ ॥

Page #65

[ ૬૦ ]
निर्वैरीभूय कल्याणमनीभूय प्रसद्य च । ऊर्ध्वं विहरतादम्योत्साहंतः सत्यतेजसि । ॥ १२५ ॥
121-125 He exhorted: You are endowed with infinite power. Expand your high prowess. The divine accomplishment is within your reach.
महामानव
You have come here not to enjoy sensual pleasures, but to elevate the self by the power of good character and right conduct.
meant for the
Organs of sense are not purpose of worldly pleasures, but for the performance of good and virtuous actions. To employ them (organs of sense) in the course of accomplishing good and welfare of oneself as well as others, is the Yoga conducive to the highest bliss.
Wake! Wake ! Oh deluded people understand your intrinsical real nature and get up for liberation.
Oh! being free from revenge or hatred, auspicious-minded and serene,, move upwards in the light of truth, with irresistible enthusiasm.
( ૧૨૧–૧૨૫ ) એ મનુષ્યને પ્રશ્નેષતાઃ

Page #66

महावीर
[૨] સિદ્ધિ તારી હથેળીમાં છે, અનન્ત શક્તિને ધણી છે, તારા મહાન પુરુષાર્થને ફરવા! '
તું અહીં વિષયવિલાસ માટે નથી આવ્યો, કિન્તુ સચ્ચારિત્રના બળે આત્માને વિકાસ કરવા આવ્યા છે. : ઈન્દ્રિય વિલાસ કરવા માટે નથી, પણ સત્કર્મો, પુણ્ય કર્મો કરવા માટે છે. સ્વ–પરના હિતસાધનમાં તેમને ઉપયોગ એ માણસાધક યોગ છે.
મેહના અંધારામાં અટવાઈ પડેલા હે માણસે ! જાગો ! જાગો !! સ્વરૂપને સમજો ! ઓળખો! અને મુક્તિ માટે ખડા થાઓ !
નિર, કલ્યાણના અને પ્રસન્ન બની સત્યના અજવાળામાં અદમ્ય ઉત્સાહથી ઊંચે ઊંચે વિહરો! 'पावा' पुर्या स्थितो वर्षाकालेऽन्त्ये मगधावनौ । મરણ ગુણાકાપ સતિષાણ રેશિતઃ ૨૨૭ II द्वासप्ततिममायुष्कोऽमावास्यां मासि कार्तिक । चतुर्घटिकशेषायां रजन्यां भगवानसौ. ॥१२७ ।। अन्तिमायां महीयस्यां धर्मव्याख्यानपर्षदि । काशीकोशलनेतारो यस्यामष्टादशोऽऽसत ॥१२८ ।। धर्मोपदेशं कुर्वाणोऽन्तिम धर्मप्रदीपकम् । वणं विश्रम्य निष्कर्मीभ्य निर्वाणमासदत् ॥ १२९ ॥
, (મિક પછાપામ્) !

Page #67

[૬૨]
महामानर 126-129 He stayed at Pāvāpuri in Magadha, in the custom-house of Hastipāla the ruler of the city, to spend His last rainy season and while in the last grand assembly where-in the eighteen heads of the Republic of Kashi and Kaushala were present, delivering His last speech throwing great light on Dharma, He-seventy-two years of age-being devoid of all the remaining karmas during His last moment's rest, departed from worldly life and attained the formless and perfect emancipation on the fifteenth day of the dark half of Kārtika during the latter part of night when about an hour and balf was left.
(૧૨૬-૧૨૯) મગધની “પાવાપુરી (જે આજના બિહાર” નગરથી સાત માઈલ પર છે) ત્યાં “હતિપાલ” રાજાની રજજુગસભા( જકાતશાળા )માં ભગવાન અતિમ ચતુર્માસ રહ્યા.
બહોતેર વર્ષની ઉમ્મરના ભગવાન કાર્તિક (ગુજરાતી આસો મહીનાની અમાસની રાત્રિ ચાર ઘડી શેષ રહેતાં, અન્તિમ વ્યાખ્યાન-પરિવદમાં, જેમાં કાશી-કેશવના ગણરાજાઓ અઢાર ઉપસ્થિત હતા, ધર્મના પ્રદીપરૂ૫ અંત્તિમ ધર્મોપદેશ કરતા હતા તે વખતે છેલે જરા અટકી જઈ સર્વથા નિષ્કર્મા બનવા સાથે નિર્વાણ પામ્યા.
• The modern Privāpuri-a village in the Patnā district, still held Beored by the Jain as.

Page #68

महावीर
[३] व्यस्जद मगवन्तं तं दीपानुद्दीप्य भक्तितः। लोकवर्गः समारब्धं पर्व 'दीपावली' ततः ॥ १३०॥ ।
130 The people having devotedly kindled lights, bid Him farewell. Thence, it is said, commenced the holy day of Dipāvali or Diwāli.
(૧૩૦) ભગવાન નું નિર્વાણ થતાં ઉપસ્થિત રાજાઓએ અને આમ–જનતાએ જ્ઞાનદીપક ચાલ્યો ગયો એટલે (ભૌતિક) દીવા ભક્તિભાવે પ્રગટાવી ભગવાનને વિદાય આપી. ત્યારથી दीपावली (पाणी) ५ यार्ड थयु मेवी ५२ ५२॥ छे.
तदागमवचःसारः प्रवर्तेत तथा यथा । सम्पयेत मनःशुद्धिहिंसाधनोनिरासतः ॥१३१ ।। अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यमलोमता। एष धर्मो जगन्मान्यः सार्वभौमः सतां मतः ॥ १३२॥ देशे कापि कुले कापि क्वापि बातो मतेऽपि च । बनेन वर्त्मना मन्छन् भावी कल्याणभाजनम् ।। १३३ ॥ बलेऽसदाचारमये समास्तीर्यन्त आपदः । बले सदाचारमये समास्तीर्यन्त आपद:* ॥१३४॥
131-134 It is the essence of His teachings that a person must so behave as to purify his mind
* द्वितीयपादे सम्-आस्तीर्यन्ते। चतुर्थपादे समाः सर्वाः ।

Page #69

s,
[૧૪]
महामानव by the removal of Hinsā (injury), falsehood, dception, immorality, injustice, wrathfulness, arrogance, hypocrisy, greed etc., abounding in sins. Non-injury, truthfulness, non-stealing, chastity and noncovetousness—these constitute Dharma universally agreeable, applicable to all and approved of by all the Saints. A person, of whatever country, race, caste and creed he may be, is sure to be the recipient of welfare, if he is devotedly advancing on the path of above-mentioned Dharma. He whose energy is full of virtuous actions and graced by good character, crosses all miseries or troubles, while the reverse goes on being encircled by adversities.
(૧૩૧-૧૩૪) ભગવાન મહાવીરના પ્રવચનનો સાર (ડામાં થોડા શબ્દોમાં કહીએ તે) એ છે કે
માણસે એવી રીતે વર્તવું જોઈએ કે હિંસા, દ્વેષ, ક્રોધ, લેભ આદિ દોષ નબળા પડતા જાય અને એના પરિણામે ચિત્તનું શુદ્ધીકરણ થતું જાય.
અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને નિર્લોભતા એ વિશ્વમાન્ય સાર્વભૌમ (સર્વજનહિતાવહ) ધર્મ છે.
કઈ પણ દેશ, કેઈ પણ જાતિ, કુલ અને કેઈ પણ સમ્પ્રદાયને માણસ આ કલ્યાણરૂપ માર્ગને ઉપાસક બની શકે છે અને એ માગે વિહરી એ અવશ્ય કલ્યાણભાજન થવાને.

Page #70

महावीर
[१५] દુરાચરણના બળે વિપત્તિએ પથરાતી જાય છે. સદાચરણના બળે બધી વિપત્તિએ તરી જવાય છે. महद्धि भाग्यं देशस्य यत्रेदशा महर्षयः ।
आगत्य कुर्वन्त्युद्भासं सर्वोदयकृतः पथः॥ १३५ ॥
135 Highly fortunate is India where-in such saints of supreme spiritual lustre, are born and propagate the path capable of prospering all the mankind.
(૧૩૫) દેશનું મોટું ભાગ્ય છે કે જ્યાં આવા મહર્ષિએ અવતીર્ણ થઈ સર્વોદયકારી માર્ગને પ્રકાશમાં લાવે છે.
अहिंसा-करुणा-मैत्रीमव्यसन्देशमारती। सर्वलोकहितायास्तु सर्वेषां महतां सताम् ! ॥ १३६ ॥
136 May all great saints' good speeches overflowing with the pure advice of Ahinsā, compassion and friendship. be blissful to the mankind by leading it to the beneficial path of humanity !
(१३१) मा महासन्तानी महिंसा-रुणा-भैत्रीन। ભવ્ય સદેશ વિશ્વકના કલ્યાણ માટે હે!
सर्वधर्मसारभूतान् सत्य-सौहद-संयमान् । आश्रित्य विश्वराष्ट्राणि भूयासुदेवभूमयः ! ॥ १३७॥

Page #71

[६६]
महामानव ___137 May all the nations in the world be celestial regions by having well resorted to the good virtues of truthfulness, friendliness and continence the essence of all religions !
(૧૩૭) સર્વ ધર્મોના સારભૂત સત્ય, સૌહાર્દ અને સંયમના સદગુણોને જીવનમાં ઉતારી દુનિયાનાં બધાં રાષ્ટ્રો हेवभूमि मना!
महामहिमशालि-महनीयजैनाचार्यश्रीविजयधर्ममरिचरण
लघुविनेयमुनिन्यायविजय
विरचितः स्वोपज्ञगुजराती-अंग्रेजीअनुवादसंयुक्तो महामानव-महावीरः
प्रवन्धः ।

Page #72

न्या. न्या. मुनिमहाराज श्रीन्यायविजयजी के जैनदर्शन ( हिन्दी ) की
आलोचना
लेखक :
श्री कस्तूरमलजी बाँठिया, कलकत्ता
66
जब तक मैं हिन्दू-धर्म के रहस्य को पूरी तौर से न जान लूं और उससे मेरी आत्मा को असंतोष न हो जाए, तब -तक मुझे अपना कुल - धर्म नहीं छोड़ना चाहिए ।
99
- गांधीजी, रायचन्दभाई के संस्मरण आज अधिकांश पढ़े-लिखों की आत्मा को अपने कुलधर्म से असंतोष है और वे उसे सर्वथा मले छोड़ नहीं पाए हों, परन्तु उसकी भरसक उपेक्षा तो वे उसके रहस्य की छानबीन किए बिना कर ही रहे हैं। उनकी यह शिकायत है कि आधुनिक संसार की समस्याओं को समझने और सुलझाने का निर्देशन उन्हें संतोष हो जाए वैसा न तो अपने तथाकथित धर्माचायों से मिलता है और न कुछएक धर्मग्रन्थों के आलोड़न से ही । अनेक धर्मग्रन्थ मनन कर अपने असंतोष का निवारण कर सकें, उतना अवकाश भी आज के युग में प्राप्त करना वे कठिन मानते हैं । ऐसे असंतुष्ट जनों और विशेष रूप से असंतुष्ट जैनों का ध्यान

Page #73

[६८]
महामानव मैं मुनि श्रीन्यायविजयजी की जैनदर्शन नामक पुस्तक की ओर आकर्षित करता हूं कि जिसका हिन्दी संस्करण उसके नौ गुजराती संस्करणों के सफल हो जाने के बाद हिन्दी जाननेवालों की मांग को सम्मान देने के लिए एक साल पहले अर्थात् सितम्बर, १९५६ में प्रकाशित हुआ था। सेठ मोतीसा लालबाग चेरिटीज ट्रस्ट की आर्थिक सहायता से क्राउन आठ पेजी ७०० [ ५२+ ६७७ ] से अधिक पृष्ठ की सजिल्द इस पुस्तक को डाक महसूल सहित केवल रु. ४ मूल्य में पाटन (गुजरात) की श्रीहेमचन्द्राचार्य जैन समाने प्रकाशित कर सुलम किया है, यह हिन्दीभाषी संसार के लिए और भी हर्ष की बात है। जैन तत्त्वज्ञान पर लिखी हुई इस पुस्तक से अजैन भी उतना ही लाभ उठा सकेंगे जितना कि एक जैन-कुल-जन्मा उठा सकता है, यह मेरा दृढ़ विश्वास है । लेखकने प्रस्तावना के अन्त में ठीक ही कहा है कि
__ " तत्त्वज्ञान के क्षेत्र पर किसी के मालिकी-हक की मुहर नहीं लगी है, इसका किसीने ठेका नहीं ले रखा है। कोई भी व्यक्ति चिंतन-मनन द्वारा किसी भी समाज के कहे जानेवाले तत्त्वज्ञान के क्षेत्र को अपना बना सकता है । कुलधर्म के तत्त्व. ज्ञान का सम्मान करना और अन्य तत्त्वज्ञान के क्षेत्र पर दृष्टि. क्षेप भी न करना यह उदारवृत्ति नहीं कही जा सकती है । ज्ञान के विकास और सत्य की उपलब्धि का आधार ' सवा सो मेरा' इस मावना पर और तदनुसार विशाल स्वाध्याय पर अवलम्बित है। सत्य सर्वत्र अनियंत्रित और निरावाष रूप से व्यापक है।

Page #74

महावीर
[६९] सत्य किसका ! बो उसे पाए उसका । जो वाङ्मय सत्यप्त होता है वह संसार भर की सम्पत्ति है । उसका उपभोग करने के लिए जगत का कोई भी मनुष्य हकदार है।"
हिन्दीभाषी संसार इस पुस्तक से अभी भी अपरिचित है, इसलिए आलोचना द्वारा इसकी कुछ विशेषताओं पर प्रकाश डालना यहां आवश्यक है।
संवत् २०१२ सन् १९५५ ई. में श्रीगणेशप्रसाद वर्णी जैन प्रन्थमाला, काशी से प्रो. महेन्द्रकुमार जैन, न्यायाचार्य, प्राध्यापक संस्कृतमहाविद्यालय, हिन्दू विश्वविद्यालय, बनारस का लिखा इसी नाम का ग्रन्थ प्रकाशित हुआ था। ग्रन्थमाला के सम्पादक व नियामक पं. श्रीफूल चन्दजी सिद्धान्तशास्त्री और पं. बन्सीधरजी व्याकरणाचार्य ने उस पुस्तक की संयुक्त अपनी बात में लिखा है कि " इस विषय पर जैनदर्शन नाम की अब तक दो कृतियाँ हमारे देखने में आई हैं। प्रथम श्रीयुत पं. बेचरदासजी दोशी की और दूसरी श्वे. मुनि श्रीन्यायविजयजी की। पहली कृति षड्दर्शनसमुच्चय (हरिभद्रसरिरचित) के बैनदर्शन भाग का रूपान्तर मात्र है और दूसरी कृति स्वतन्त्र भाव से लिखी गई है। किन्तु इसमें तत्त्वज्ञान का दार्शनिक दृष्टि से विशेष ऊहापोह नहीं किया गया है। पुस्तक के अन्त में ही कुछ अन्याय हैं जिनमें स्वाद्वाद, समभनी मौर नय बैसे कुछ चुने हुए विषयों पर प्रकाश डाला गया है।
शेष परी पुस्तक तत्त्वज्ञान की रष्टि से लिखी गई है।" इससे

Page #75

[७]
महामानव स्पष्ट है कि मुनिश्रीने इस पुस्तक को लिख कर एक खटकती हुई जैन साहित्य की कमी पूरी की थी और उसकी जिस कमी की ओर दोनों विद्वान जैन पंडितोंने इंगित किया है वह भी उनसे अज्ञात नहीं थी। इसीलिए तो उनने प्रस्तावना के पृष्ठ १६ में अपना लक्ष्य स्पष्ट करते हुए लिखा कि, " प्रस्तुत पुस्तक के जैनदर्शन में जो दर्शन शब्द है वह दार्शनिक तत्त्वज्ञान का सूचक दर्शन शब्द नहीं है, परन्तु धर्म-सम्प्रदाय का सूचक दर्शन शब्द है । अतः इस समूचे नाम का अर्थात् जैनदर्शन का अर्थ होता है जैनधर्मसम्प्रदाय की-उसके धार्मिक एवम् दार्शनिक विचारों की जानकारी करानेवाला । " परन्तु इससे यह निष्कर्ष निकालना कि उक्त ग्रन्थ में लेखकने मूर्तिपूजक श्वेताम्बर जैन सम्प्रदाय के पूर्वग्रहों का ही प्रतिपादन किया होगा तो यह बड़ा ही लेखक के प्रति अक्षम्य अपराध होगा। लेखक का दृष्टिकोण निर्भीकता से सत्य प्रतिपादन का ही इस पुस्तक में आरम्भ से लेकर अन्त तक रहा है और उसने उसका बहुत ही अच्छी प्रकार निर्वाह किया है। पुस्तक का छठा खण्ड इसके लिए विशेषतया पठनीय और मननीय है।
विद्वभोग्य संस्कृत और प्राकृत के जैन दार्शनिक ग्रन्थ दोनों ही जैन सम्प्रदायों के जैनाचार्यों के लिखे अनेक सुसम्पादित प्रकाशित हैं। उनमें से कुछ हिन्दी और गुजराती में अनूदित भी हो चुके हैं। परन्तु उनसे जैनधर्म का मर्म समझ कर उसे व्यवहार में लाने की इस पंचम-दुःषम आरे के वक-जड़

Page #76

महावीर
[७१] मानव की कठिनाइयां सुलझ नहीं रही थी, क्योंकि परलोक में वह मुखी हो इसके लिये उसको धर्म करना चाहिए और धर्म में विश्वास रखना चाहिए, यह बात आज उसके गले नहीं उतरती है। मुनिश्रीने आज के मानव की इस द्विविधा को भली प्रकार जाना और अनुभव किया है। तभी तो वे पृष्ठ ३८९ पर स्पष्ट ही लिखते हैं कि-"धर्म का फल केवल पारलौकिक ही नहीं है। अनात्मवादी अथवा परलोक में अश्रद्धालु या संदिग्ध मनुष्य भी, यदि समझदार हो, धर्म अर्थात् न्याय-नीति के सन्मार्ग पर उत्साहपूर्वक चलता है, क्योंकि वह समझता है कि मानवसमाज यदि न्यायसम्पन्न सोजन्यभूमि पर विचरण करने लगे तो उसका ऐहिक जीवन खूब स्वस्थ बन सकता है और यदि मरणोत्तर परलोक होगा तो वह भी ऐहिक जीवन के स्वच्छ एवं सुन्दर प्रवाह के कारण अच्छा और सुखाव्य ही मिलने का । "
पृ. ३९० में और भी वे कहते हैं कि-" निःसंदेह धर्म को ऐहिक-प्रत्यक्षफलदायक समझना यथार्थ ही नहीं, अपितु आवश्यक मी है । यदि मनुष्य यहां पर देव [दैविकगुणाढ्य ] बने तभी मर कर वह देव हो सकता है। यहां पर पशु जैसा जीवन जीने से ही मरणोत्तर पशुजीवन की [ तिथंच ] गति में और यहां पर घोर दुष्टतारूप नारकीय जीवन जीने के कारण ही मरणोत्तर नारकीय गति में जीव जाता है । इसी प्रकार इस देह में मानवता के योग्य सद्गुणों का विकास करनेवाला मर कर पुनः मानव बन्म लेता है।"

Page #77

[२]
महामानव "इस सब का फलितार्थ यही है कि बनीति-अन्यायअसंयमरूप दुश्चरित की हेयता में तथा नीति-न्याय-संयमरूप सच्चरित की उपादेयता में विशुद्ध समझ, विशुद्ध विश्वास होने का नाम ही सम्यग्दर्शन, सम्यक्त्व अथवा तत्त्वार्थश्रद्धान है। इसके विस्तृत प्रचार के प्रभाव से मानव-समाज में फैली हुई विलासलम्पटता, पूंजीवाद, साम्राज्यवाद, सत्ता-अधिकार, गुरुडमवाद के भयंकर झंझावात के अतिविषम आक्रमण पर संवर्धित अनीतिअन्याय-अत्याचार व शोषण की भयानक बदी और ऊंच-नीचमाव के समाजशोषक उन्मादक रोग नष्ट-भ्रष्ट हो कर अहिंसा, सत्य, आवश्यक परिमित परिग्रह, समदृष्टि तथा प्राणिवात्सल्य के सर्वोदयसाधक सद्गुणों के आलोक से यह लोक आलोकित हो कर स्वर्ग का भी स्वर्ग बन सकता है।"
तेरापंथी आचार्य श्री तुलसी भी आजकल अपने प्रवचनों में धर्म के ऐहिक दृष्टिकोण पर जोर दे रहे हैं, हालांकि उनकी सम्प्रदाय का लक्ष्य अब तक मोक्षधर्मोपदेश देना ही रहा था और आज मी है ऐसा कहा जाता है । ऐहिक दृष्टिकोण की बात तक करना साधु के लिए तेरापंथ सम्प्रदाय में वयं ही पहले था ऐसा मी कहा जाता है।
सत्य के लिए शास्त्र है, न कि शास्त्र के लिए सत्य
धर्माचार्य उपदेशों में सदा ही शाम की दुहाई देते हैं और तदनुसार आचरण का आग्रह करते हैं । परन्तु तथाकथित प्रत्येक

Page #78

महावीर
[७३] शाम में से सत्य को खोज निकालना यासान काम नहीं है। शामपरीक्षा के लिए कहा गया है कियथा चतुर्मिः कनकं परीक्ष्यते निघर्षण-छेदन-ताप-ताडनैः। तथैव शास्त्रं विदुषा परीक्ष्यते श्रुतेन शीलेन तपोदयागुणैः ॥
अर्थात् जिस प्रकार सोने की परीक्षा घर्षण, छेदन, तापन और ताडन इन चार रीतियों से होती है उसी प्रकार शाम की परीक्षा श्रुत, शील, तप और दया इन चार गुणों से होती है। परन्तु इस परीक्षा में भी कितनी ही झंझटें हैं । इसी लिए मुनिमी कहते हैं कि-" शाम की उत्पत्ति अनुभव में से होती है, परन्तु शान से सीधा अनुभव नहीं मिलता। शास्त्रोपदेश के योग्य परिशीलन के पश्चात् भी मुमुक्षु जब अन्तर्योग की साधना का मार्ग ग्रहण करता है तब उसके विकास में से, शास्त्रों में से न मिल सके ऐसा अनुभव उसे प्राप्त होता है। इस प्रकार के उज्ज्वल अनुभव में से लोकप्रकाशरूप पवित्र शास्त्रों का सर्जन होता है। इस तरह अनुमव का स्थान बहुत ऊंचा है । शास्त्र-प्रन्थ की भूमिका से मी उसका स्थान अत्युनत है।" [पृ. ३९२]
वे यह भी कहते हैं कि-"कुलाचार से जो जैन, बौद्ध, अथवा वैष्णव है, उसकी उतनी महत्ता नहीं है। परन्तु जो सका के साथ बुद्धिपूर्वक बैन, बौद्ध अथवा वैष्णव है, अर्थात् जैमन, बौद्धस्स मोर वैष्णवस्व के उच्च एवं विशुद्ध भादर्श पर जो का, बौद्ध और वैष्णव है वही सबा बैन, बौद मौर बैग्णव है, क्योति

Page #79

[७४]
महामानव जो बुद्धिपूर्वक सन्मार्ग की दीक्षा ग्रहण करता है वह उस मार्ग की परम्परा में कूड़ा-करकट जैसा जो कुछ जमा हो गया होता है, उसे दूर करने का विवेक भी दिखला सकता है।" [पृ. ३९५]
मुक्ति किसे कहते हैं ? मुक्ति का विषय भी साधारण जन के लिए बड़ा जटिल बन गया है। यह जानते हुए भी कि " भूखे भजन न होई गोपाला" भूखों को भजन करने के लिये कहा जाता है कि भविष्य जन्म में तो उन्हें फिर भूखा न रहना पड़े। यह तो गोद का छोड़ पेट की आशा रखने जैसी ही बात है । मुनिजी की दी हुई मुक्ति की परिभाषा इसलिए परम विचारणीय है:
"मुक्ति तो इसी जीवन में मिलनेवाला आत्मा का परमो. स्कर्ष है । मरने के बाद जो मुक्ति की प्राप्ति मानी जाती है वह तो इस जीवन्त देह में सिद्ध की गई मुक्ति की पुनरुक्ति मात्र है। सत्यमय जीवन से प्राप्त होने ग़ली ऐहिक मुक्ति है-अखण्ड मानन्द का अन्तःस्रोत, जो सदा और सतत वहता रहता है, न अमीरी से सूखने पाता है और न गरीबी से।" [पृ. ४१०]
"बुरी आदत, बुरा झुकाव, बुरा विचार, रोग, निर्बलता, मीरुता, आलस, जड़ता, हृदय की कठोरता, विलासिता, कार्पण्य, अभिमान, लोम-लालच, दम्म, बहम, गुलामी आदि विकारों से मुक होना सर्वप्रथम आवश्यक है। यह प्राथमिक मुक्ति की साधना है । शरीर, हृदय, मन, बुद्धि और इन्द्रियों को उनके

Page #80

महावीर
[७५] दोषों से मुक्त करने का यथाशक्य प्रयत्न करना वस्तुतः मुक्ति का ही प्रयत्न है। इस प्रकार की मुक्ति सच्चे ज्ञान-शिक्षण के प्रमाव से मिलती है, अथवा जो ज्ञान, शिक्षण इस प्रकार की मुक्ति की साधना में उपयोगी होता है, वही वास्तविक ज्ञान, शिक्षण है। "सा विद्या या विमुक्तये" यह प्राचीन आर्ष स्त्र कहता है कि वही विद्या है जो बन्धनों से मुक्त करे, अर्थात् जो आर्थिक, सामाजिक, राजकीय तथा बौद्धिक दासता में से छुड़ा कर मनुष्य को बलवान् , विवेकी, प्रवृत्तिशील, परोपकारपरायण तथा सद्गुणी बनाए वही विद्या है। इस प्रकार की मुक्ति का संबंध अन्तिम आध्यात्मिक मुक्ति के साथ है। ........ बाह्य और आभ्यंतर दोनों प्रकार की मुक्ति जो प्रदान करे अथवा उस प्रकार की मुक्ति के मार्ग की ओर जो ले जाए वही वास्तविक शिक्षण है। ऐसे उज्ज्वल शिक्षण द्वारा जो जीवनविकास सधता है वही जीवन्मुक्ति की साधना है, जो अन्ततः परममुक्ति की समर्पक होती है।" [ पृ. ४०७-४०९] दार्शनिक मतवाद और क्रियाकाण्ड ही धर्म नहीं है
मुनिजी पृ, ३९८ में लिखते हैं कि “धार्मिकता का नाप धर्म से [ जीवन धर्म के निर्मल रंग से जितना रंगा हो उस पर से ] होता है, न कि दार्शनिक पटुता अथवा क्रियाकाण्ड के बाह्य आचरण पर से। इसी तरह यह भी स्पष्ट है कि जीवन का उद्धार एकमात्र धर्म से [ अहिंसा-सत्यरूप सद्धर्म के पालन से ] ही शक्य है, कोरे दार्शनिक मन्तन्यों के स्वीकार से अथवा केवल क्रिया

Page #81

[७६]
महामानव बण्ड से नहीं ।........ धर्म मुरुष मुद्दे की चीज है, जब कि दार्शनिक मतवाद तथा बियाकाण्ड का सौष्ठव धर्मपालन में उपयोगी अथवा सहायक होने में ही है।....वार्शनिक मन्तव्यों के भेदों अथवा क्रियाकाण्ड की भिन्न-भिन पद्धतियों के ऊपर से धर्म को भिन्न भिन्न मान लेने की दृष्टि गलत है, इसलिए वह दूर करनी चाहिए और महिंसा-सत्य के सन्मार्ग में धर्म माननेवाले सब, चाहे वे लाखों मोर करोड़ों हों, एक ही धर्म के है-साधर्मिक है ऐसा समझना चाहिए।" __“ जीवन का कल्याण शस्त्रज्ञान की विशालता अथवा अधिकता पर अवलम्बित नहीं है। जीवन का कल्याण तो तस्वमत समझ पर दृढरूप से अमल करने में है। " इसीलिए मुनिजी को " मेरा सो सञ्चा" ग्रह जरा भी नहीं है । "सच्चा सो मेरा" के रंग में वे इतने रंग गए हैं कि यह लिखते जरा भी नहीं झिझकते कि " द्रव्यपूजा भावपूजा के लिए वातावरण उपस्थित करने में निमित्तम्न होती है, परन्तु यदि वास्तविक भावपूजा न हो तो अकेली द्रव्यपूजा से योग्य सफलता नहीं मिळ सकती । द्रव्यपूजा प्रभु के प्रतीक की हो सकती है, परन्तु मावपूजा तो मूर्वि जिसका प्रतीक है उस प्रभु की होती है। भाव का सम्बन्ध प्रमु के गुणों के साथ है। द्रव्यपूजा थोड़े से समय में पूर्ण हो जाती है, जबकि मास्यूजा-पमुगुणमक्कि-मगवमुणप्रणिधान के लिए स्थान अथवा काल की कोई मर्यादा नहीं
है।" [पृ. १९४ ] उनकी रचित बनेकान्तविमूति-द्वात्रिंशिका

Page #82

महावीर
[ ५७ ]
के श्लोक २२, २३ और २४ को उनने अनेकान्त के दृष्टिकोण द्वारा कतिपय दार्शनिक विवादों का समन्वय करते हुए उद्धृत किए हैं, उनके विचारों का स्वयाल रखा जाए तो जैनों में मूर्ति का पूर्वग्रह अथवा विरोध रह ही नहीं सकता है । उन होकों का अर्थ देना यहां समीचीन होगा
66
भगवान् की मूर्ति का आश्रय लेने से सद्भावना जागृत होती है, अतः उपासक उसका अवलम्बन लेते हैं । योग की व्यप्रमत्त अवस्था में स्थिरमना मनुष्यों के लिए मूर्तियोग आबश्यक नहीं है ॥ २२ ॥
—
66
सद्भावना जागृत करने के साधनों में एक अधिक साधन मूर्तियोग भी है। उसका जो व्यक्ति यथाशक्ति विवेकयुक्त आश्रय लेता है वह क्या कुछ अनुचित करता है ? नहीं ॥ २३ ॥
66
मूर्तियोग कषार्थों के उपशमन के लिए है, अतः उसका आश्रय लेनेवाला उसका अवलम्बन न लेनेवाले के साथ ( उसका अवलम्बन न लेने के कारण ) यदि विरोधभाव धारण करे तो उसका मूर्तियोग कैसे सार्थक हो सकता है ! ॥ २४ ॥ "
इस संबंध में मूर्तिपूजकों को परोक्ष रूप से स्वयं मूर्तिपूजक परंपरा के बयोवृद्ध शुमि होते हुए भी जो चेतावनी दी है, उसे उद्धृत करना उपयोगी है
"हां, इतना सही है कि वीतराग भगवान् की मूर्ति में वीरामता का प्रदर्शन होना चाहिए। रागद्वेषरहित, महिंसा-संगम

Page #83

[७८]
महामानव
तप-त्याग के सद्गुणों के पूर्ण उत्कर्ष से प्रकाशित वीतराग भगवान् की ध्यानस्थ मूर्ति में वीतरागता के साथ असंगत हो, वीतराग मुनि के लिए अयोग्य हो ऐसा दिखावा नहीं लाना चाहिए।"
अधिक विवेचन कर आलोचना को लंबा करना अनु. चित होगा। पुस्तक की प्रत्येक पंक्ति आज के युवक की शंकाओं का समाधान और उसकी अपने कुलधर्म के प्रति शिथिल हुई श्रद्धा स्थिर करने में सहायक होगी यह मेरा दृढ़ विश्वास है । चार रुपए के सस्ते मूल्य में मिलनेवाली इस पुस्तक को खरीद कर कम से कम दो बार पढ़ने की स्थिरता वे दिखावें यही प्रार्थना है।
समस्त जैनदर्शन का षट् खण्डों में विचार किया गया है बो इस प्रकार है:-प्रथम खण्ड : तत्त्वविचार जिसमें नौ तत्त्व, आठ कर्म, चतुर्विध बन्ध के हेतु, निर्जरा और मोक्ष का विवेचन किया गया है। द्वितीय खण्ड : मोक्षमार्ग जिसमें साधुधर्म, गृह. स्थधर्म, सम्यक्त्व, ज्ञान के मेद, गुणश्रेणी अथवा गुणस्थान, मध्यात्म, भावना, बन्धमोक्ष, बैन-जेनेतर दृष्टि से आत्मा, कर्म की विशेषता, जैन आचार, षट्कर्म, ध्यान आदि का विवेचन है। इस खण्ड की पृष्ठसंख्या १७३ है और प्रथम खण्ड की ५७ । तीसरे खण्ड का विषय है प्रकीर्णक और इसके भी १७३ ही पृष्ठ हैं जिनमें निम्नलिखित २. विषयों पर विचार किया गया है:-१ कल्याण के द्वार सब के लिए खुले हैं, २ देव-गुरु-धर्म,

Page #84

महावीर
[ ७५ ]
३ भगवान की मूर्ति, ४ जीवननिर्वाह के लिए हिंसा की तरतमता का विचार, ५ शरीर का उपयोग, ६ अनुकम्पा और दान, ७ मैत्री आदि चार भावनाएं, ८ विश्वप्रेम और मनशुद्धि, ९ अन्तर्युद्ध, १० राग और वीतरागता, ११ ईश्वरकृपा, १२ व्यापक हितभावना, १३ अनशनत्रत लिए हुए व्यक्ति के बारे में, १४ सरल मार्ग, १५ आत्मा के स्वरूप का शास्त्रीय विवेचन, १६ लेश्या, १७ कार्यकारणभाव, १८ नियतिवाद, १९ जातिकुलमद, २० ज्ञान - भक्ति - कर्म, २१ श्रद्धा, २२ शास्त्र, २३ वैराग्य और २४ मुक्ति । चतुर्थ खण्ड कर्मविचार का पांचवा न्यायपरिभाषा का और छठा जैनदर्शन की असाम्प्रदायिकता और उदारता का विवेचन करता है। इन तीनों की पृष्ठसंख्या क्रमश: है - ८६, १५३ और २७। यत्र तत्र जैनागमों व हिन्दू स्मृतियों आदि के उद्धरण भी विषय स्पष्ट करने के लिए दिए गए हैं । पुस्तक सुन्दर और प्रायः शुद्ध छपी हुई है । लेखक ने अपना चित्र नहीं दे कर अपने उपकारक गुरु स्वर्गीय आचार्य श्रीविजयधर्मसूरिजी का ही चित्र दिया है, इससे स्पष्ट है कि वह स्वविज्ञापन से दूर ही रहना चाहता है । मुनिश्रीने ऐसी उपयोगी, सरल और मुहावरे की भाषा में लिखी पुस्तक हिन्दी संसार को भेट की इसके लिए हम हिन्दी जाननेवाले उनके सदा ही ऋणी रहेंगे । इस पुस्तक में एक ही बात खटकती है अर्थात् अन्त में शब्दानुक्रमणिका का अभाव, जो कि आज के युग में अत्यन्त ही आवश्यक है । मेरा विश्वास है कि नये संस्करण में यह कमी अवश्य ही पूर्ण
1

Page #85

[20]
महामानव कर दी जाएगी। अनुवादक जैनदर्शनाचार्य, जैनागम-प्राचीनन्यायशास्त्री श्रीशान्तिलाल मणिलाल बी. ए. भी धन्यवादाह है। श्रीहेमचन्द्राचार्य जैन सभा, पाटण-गुजरात के भी हम उपकृत है कि जो मुनिश्री के उपयोगी साहित्य के प्रकाशन का भार उठा रही है। हम आशा करें कि वह मुनिश्री के अन्य उपयोगी प्रन्थ मी राष्ट्रभाषा हिन्दी में प्रकाशित कर उसकी श्रीवृद्धि करेगी । राष्ट्रभाषा की श्रीवृद्धि करना हम भारतवासियों का आज परम पुनीत कर्तव्य है।
१५, डोवर रोड,
कलकत्ता-१९ ताः २० सितम्बर, १९५७।।
-कस्तुरमल बाँठिया

Page #86
ચRImહિ. alcohilo oller! Rhe ee