Indriya Parajay Digdarshan

Author(s): Vijaydharmsuri
Publisher: Yashovijay Jain Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023437/1

Page #1

15111 17:30
2012 (173770/
4.2 mm5252999
9999999
न्द्रयपराजयदिग्दर्शन.
1等。
|12CM
開了我們以前一部分,
本单单单单单单理所
શ્રીવિજયધર્મસૂરિ.
行職學網們那州普明的物物聯門聯物侧們你們的輕快飛帆
L. M.S. P
ARODA

Page #2


Page #3

॥ નમ્ ॥
इन्द्रियपराजयदिगदर्शन.
કઃ—
શાસ્ત્રવિશારદ-જૈનાચાર્ય શ્રીવિજયધર્મસૂરિ
એ. એમ. એ. એસ. ખી.
પ્રકાશકઃ—
અમરેલી નિવાસી ખાઈ ઉજમબાઈના સ્મરણાર્થે હેમના પુત્રા શા. વીરચંદ જીવાભાઈ તથા શા. તલકચંદ્ર જીવાભાઇએ કરેલી સહાયતાથી
શ્રી યશેાવિજય જૈનગ્રંથમાળા-વ્યવસ્થાપક મંડળ તરફથી
શેડ પ્રેમ રતનજી.
વીર સ. ૨૪૪૩
ભાવનગર.
સ. ૧૯૭૩
||

Page #4

ડાદશ-શિયાપુરામાં, લુહાણામિત્ર સ્ટીમ ત્રિ”. પ્રેસમાં, વિઠ્ઠલભાઇ આસારામ ઠક્કરે,
તા. ૧૦-૯-૧૯૧૭ ના રાજ પ્રકાશકને માટે છાપી પ્રસિદ્ધ કર્યું.

Page #5

परमगुरुश्रीवृद्धिचन्द्रेभ्यो नमः । इन्द्रियपराजयदिग्दर्शन.
જહેણે બાલપણુમાં જગને ખરું પરાક્રમ બતલાવ્યું,
સાથે ખેલવાવાળા સુરનું માન ચમત્કારે ટાળ્યું; એવા શ્રીપ્રભુ મહાવીરનું ધ્યાન ધરીને મનથી આજ,
કરૂં ગ્રંથની રચના ન્હાના,ઇકિયે વશ કરવા કાજ
સંસારમાં સમસ્ત પ્રાણિ સુખના અભિલાષી અને દુઃખના હેપી માલૂમ પડે છે. દરેક પ્રાણિયે સુખનાં સાધનેને મેળવવા અને દુઃખનાં કારણેને નષ્ટ કરવા તૈયાર રહે છે. છતાં સારાં સાધના અભાવથી સુખની પ્રાપ્તિ થતી નથી અને દુઃખ દૂર થતું નથી. ઉલટો દુઃખ દાવાનળ વધારે નજીકમાં આવતું જાય છે. આનું કારણ એટલું જ છે કે, જેને પ્રાણિ સુખનું સાધન માને છે, તે, સુખનું સાધન નહિ, પરંતુ નિમંત્રણ કરીને દુઃખને હેરી લાવનાર ત છે. જેમકે પંચેન્દ્રિયના વિષયે. આ પંચેન્દ્રિયના વિષને તમામ પ્રાણિ સુખનાં સાધને માને છે, પરંતુ પરિણામે તે કેટલાં દુઃખદાયી થઈ પડે છે, તેનું જ વિગુર્શન આ નાનકડા પુસ્તકમાં કરવામાં આવશે.
૧ સ્પર્શેન્દ્રિય, ૨ રસનેન્દ્રિય, ૩ ધ્રાણેન્દ્રિય, ૪ ચણરિદ્રિય અને ૫ શ્રવણેન્દ્રિય, આ પાંચ ઇંદ્ધિનાં નામે તે પ્રાયઃ તમામ મનુષ્ય જાણતા જ હોય છે. પરંતુ એ પાંચેના કેટલા અને કયા કયા વિષય છે, તે ઘણું શેડા મનુષ્ય જાણતા હશે. એટલા માટે એકએક ઇન્દ્રિયના કેટલા અને ક્યા કયા વિષયે છે, તે પ્રારંભમાં બતાવવું જરૂરનું છે,

Page #6

( ૨ )
ઇન્દ્રિયનું નામ. વિષયની સંખ્યા.
વિષયનાં નામે.
૧
શક્રિય.
૨ રસનેન્દ્રિય |
શીત, ઉષ્ણ, હલકે, ભારે, સ્નિગ્ધ, રૂ, સુકેમલ અને કઠેરમધુર, આસ્લ, તિકત, કટુ અને કષાયેલ, સુગન્ધ અને દુર્ગધ.
૩ પ્રાણેન્દ્રિય
૪ ચક્ષુરિન્દ્રિય,
| શુક્લ, નીલ, હરિત, પીત અને રા.
૫ શ્રવણેન્દ્રિય,
શબ્દ, અપશબ્દ, અને મિશ્રશબ્દ.
" એકબર પચે ઇંદ્ધિના તેવીસ વિષય છે. આ પાંચે ઈદ્રિ પિકી પહેલાં સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયેથી ઉત્પન્ન થતાં દુઃખે તરફ ખ્યાલ કરીએ.
ઝ સ્પશેય. * खेछाविहारमुखितो निवसनगाना
मतदने किसलयानि मनोहराणि। भारोहणाकुंशविनोदनवन्धनादि दन्ती स्वगिन्द्रियवशः समुपैति दुःखम् ॥ १ ॥

Page #7

(૩)
સ્વેચ્છાવિહાર ( સ્વતંત્રપણા ) વડે સુખી, પત્રતામાં નિવાસ કરતા અને વનમાં સુકેામલ વૃક્ષાનાં સુંદર પાંદડાંઓને ખાતો હાથી સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયને વશ થઇ આરોહણ, અકુશ, પ્રેરણક્રિયા અને અધનાદિ દુઃખાને પ્રાપ્ત કરે છે. સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયને વશ થવાથી તે હાથીની કેવી અવસ્થા થાય છે, તે જરા તપાસીએ,
સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયથી અન્ય થએલા હાથી હજારો કષ્ટોમાં આવી પડે છે. હાથી સ્વતંત્રપણે વનની અંદર આનંદ કરે છે, અને અલમસ્તાવસ્થામાં સર્વત્ર ઘૂમતા ક્રે છે. પરન્તુ તે હતભાગ્ય જ્યારે કૃત્રિમ હસ્તિની ( હાથણી ) ને દેખે છે, ત્યારે વિષયાન્ય થઈને તેની તરફ દોડે છે; તે એટલે સુધી કે પકડાતા પણ નથી. આ વખતે તેને ફસાવાને માટે જમીનમાં એક મ્હાટા ખાડા ખાઢેલા હાય છે, તેના ઉપર એક સુંદર હાથણીના દેખાવ ઉભા કરવામાં આવે છે. હાથી, તે . કૃત્રિમ હાથણી પાસે આવીને તેની સાથે સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયનુ સુખ અનુભવવાને—વિષયસેવન કરવાને આતુર થાય છે. જેવા તે વિષય- - સેવન કરવા તૈયાર થાય છે, તેવાજ તે ધડાક દઇને પેલા ખાડામાં પડે છે. તે વખતે તેના શરીરમાં ઘણુંજ દુ:ખ થાય છે. તે ઉભા પણ થવા પામતા નથી અને તે એવા તો દિગ્મૂઢ થઇ જાય છે, કે કયાંઈ જવા આવવાના તેને રસ્તો પણ સૂઝતા નથી. અતએવ ગભરાઈને તે ખૂમા પાડવા લાગે છે. આસપાસનાં તમામ,જાનવરો તેના ખરાડાથી ઘણાં ત્રાસ પામે છે. આ વખતે હાથીને પકડવાવાળા પણ દૂર ભાગી જાય છે. કેમકે, જો પાસે હોય તે, તેમના જેવા ક્રૂર હૃદયનાં માણસાને પણ એક વખત તે કરૂણા ઉત્પન્ન થઇ જાય. કિન્તુ તે લેાકેાના તા તે વ્યાપારજ હાવાથી પાછા ત્યાં આવી કરૂણાના સ્થાનમાં ફ્રીડા કરે છે. આવી અવસ્થામાં ખાડામાં પડેલા હાથી ક્ષુધા અને તૃષાથી પીઠિત થઈ જ્યારે અશક્ત ખનીને હત-પ્રહેત થઇ જાય છે, ત્યારે હાથીને પકડવાવાળા પુરૂષા તે ખાડાની પાસે જઈને તે જીવતા 'હાથીની શું દશા કરે છે, તે આલેખવાને આ લેખિની તદ્દન અશક્ત છે. બસ, આજ પ્રમાણે તિય ચર્ચાનિમાં હાથીથી લઈ કરીને તમામ પ્રાણિયાની દશા વાચકે સ્વય' વિચારી લેવી. તેમાં વળી જન્મથી ક્રુઃખી

Page #8

( ૪ )
એવાં કૂતરાંની સ્થિતિ તે ખાસ જોવા જેવી છે. જેને ઉત્તર પૂરતું ખાવાનું પણ મળતુ નથી, જેને કાઈ સ’માન પણ દેતુ નથી અને જેના શરીર ઉપર ટાઢનુ રક્ષણ કરવા કપડા સરખું પણ નથી; તેમ વરસાદમાં રહેવાને ઘર પણ નથી હોતું તેવાં કૂતરાં કાન્તિક મહીનાના પ્રાર‘ભમાંજ પાયમાલ થઈ જાય છે. ગલીગલી અને ખૂણા ખચકાની અંદર સડેલી કૂતરીની પાછળ, ભૂખ–તૃષાને નહિ ગણકારીને રાત દિવસ ભમ્યા કરે છે. મનુષ્યાની લાકડીયાના પ્રહારો સહન કરે છે, ખીમાર પડી જાય છે, શરીર ઉપર અનેક પ્રકારનાં ચાઠાં અને ચાંદીયા પડી જાય છે, વાળ ખરી પડે છે, ભૂખથી શરીર જીણુ થઈ જાય છે. છેવટે પાગલ પણ થઇ જાય છે અને હડકાયુ થઈ જવા છતાં પણ સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયને છેડી શકતું નથી. તેવા કૂતરાનુ કુમૃત્યુ આપણે આપણી નજરે જોઇએ છીએ. તે બિચારાં એક મહીનાને માટે સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયને આધીન થઇ, છેવટે તે એવી ઉગ્રદશાના અનુભવ કરે છે, તે પછી મનુષ્યા, કે જેઓ બારે માસ સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયને વશવ બન્યા રહે છે, તેની દશા કેવી થાય છે, અથવા થતી હશે, તેને વિચાર વાચકે સ્વય કરી લેવા જોઇએ. મહાત્મા તુલસીદાસે ડીકજ કહ્યું છે કેઃ—
कारतिक मासके कूतरे तजे अन्न और प्यास । तुलसी वां की क्या गति जिसके बारे मास ॥ १ ॥
સ્પર્શેન્દ્રિયાયીન પ્રાણિયા હંમેશાં આર્ત્તધ્યાનવાળા રહે છે, વળી એક વાત એ પણ વિચારવા જેવી છે કે મનુષ્ચાને સ્પર્શેન્દ્રિયજન્મ વિષયસુખ દ્રવ્યવિના મળતુ નથી અને દ્રવ્ય પ્રાપ્ત કરવામાં જે પરિશ્રમ, ફૂડ, કપટ, ક્રેભ અને છલલેાઢિ કરવાં પડે છે, તે તેના અનુભવી સારી પેઠે સમજી શકે તેમ છે. શાસ્ત્રકારોએ તે ધના નિમિત્તે પૈસા એકઠા કરવાવાળાને પણ આત્ત ધ્યાની કહ્યા છે; તો પછી બીજા કારણે દ્રવ્યની ઇચ્છા રાખનારને માટે તે કહેવુંજ શુ ? શ્રીહરિભદ્રસૂરિ કહે છેઃ

Page #9

( ૫ )
धर्मार्थ यस्य वित्तेहा तस्यानीहा गरीयसी । प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरतोsस्पर्शनं वरम् ॥ १ ॥
જેને ધર્મ ને માટે દ્રવ્યની ઇચ્છા છે,તેની અનીહા (નહિ ઇચ્છા કરવી તે ) જ શ્રેષ્ઠ છે. કેમકે, કીડમાં પગ નાખીને પાછળથી તેને ધોવા, તેના કરતાં દૂરથી જ સ્પશ ન કરવા, એજ અત્યુત્તમ છે.
ઉપરના વચનમાં ધબુદ્ધિથી પણ દ્રવ્ય સગ્રહેવાની ઇચ્છાના નિષેધ કરવામાં આવ્યા છે, કેમકે તેમાં આર્ત્ત ધ્યાન રહેલું છે. અહિં એ શકા થવી સ્વાભાવિક છે કે- જ્યારે મહાનિશીથાદિ સૂત્રમાં અને ખીજા ધર્મ ગ્રન્થામાં એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે દ્રવ્યવાન્ પુરૂષ, પોતાના દ્રવ્ય વડે કરીને જિનમદિરાદિ દેવાલયા અધાવે, તા તે ખારમા સ્વગૅ જાય, તો પછી દ્રવ્યને માટે આખ્તધ્યાન કેમ બતાવ્યું ? ” આના ઉત્તર સહજ છે. જિનમદિર મધાવવાવાળે શ્રાવક બારમા સ્વગે જાય, તે પેાતાના વિદ્યમાન દ્રવ્યથી અધાવનારને માટે કહેલ છે. કેમકે પેાતાની વિદ્યમાન લક્ષ્મીના વ્યય કરનારમાં તેટલા અંશે મૂર્છા ઉતરે છે–લાભની ન્યૂનતા થાય છે. અને મદિરાદિ બંધાવાની આશા રાખીને પણ દ્રવ્ય એકઠું કરવાની ઇચ્છા રાખનારની લાભવૃત્તિ વધારે જાગૃત રહે છે અને હમેશાં વિચારો પણ દ્રવ્ય સ'ખ'ધીજ રહે છે. ધનવૃદ્ધિ કરાવા માટે ઉપદેશની જરૂર નથી હોતી, તેમ વિષય સેવનને માટે પણ ઉપદેશની જરૂર નથી હાતી.કમ ધનનાં કારણા જીવની સાથે અનાદિ કાલથી લાગેલાંજ છે. બાળકને સ્તનપાનની ક્રિયા શીખવાડવી પડતી નથી. તે સ્વય' તેમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. તેવીજ રીતે જીવ, મેાહનીયકના જોરથી કાધ, માન, માયા અને લાભાન્નિ ૧૬કષાયા તથા હાસ્ય, રતિ, અરતિ, ભય, શાક, દુગછા, સીચેષ્ટા, પુરૂષચેષ્ટા અને નપુસકચેષ્ટાદિ કરે છે. કેવલ તેને ધર્મશિક્ષા આપવાની આવશ્યકતા છે. અસ, તેજ કારણથી શાસ્ત્રકારો વિદ્યમાન દ્રવ્યનાજ સત્કાર્યામાં ચર્ચા કરવાનુ` મતાવે છે. પરન્તુ દ્રવ્ય એકઠું કરવાનુ નથી ક્રૂરમાવતા. અને તેનુ કારણ, દ્રવ્ય આપ્ત ધ્યાનનું કારણ છે, તેજ છે.

Page #10

(૬)
આ ઉપરથી આપણે એજ જોવાનુ` છે કે જ્યારે ધને માટે પણ ધર્મ શાસ્ત્રકારોએ દ્રવ્ય પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છા કરવામાં આર્ત્તધ્યાન બતાવ્યું, તે પછી સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયભાગને માટે દ્રવ્યની ઇચ્છા કરવામાં મહાન્ પાપ હોય એમાં કહેવુ‘જ શુ ? હવે પાપથી પેદા કરેલ દ્રશ્યથી સ્પર્શેન્દ્રિયનુ વિષયસુખ ભોગવવાવાળા પ્રાણી સુખી હોય, એવુ પણ કોઇ સ્થળે દેખવામાં આવ્યું નથી. ઘણા જીવા ખિચારા સ્પર્શેન્દ્રિયજન્ય સુખ સેવનમાં અનેક રોગોથી ઉપદ્રવિત થયા છે અને થાય છે. આ જમાનામાં એવા ઘણા જીવા જોવામાં આવે છે કે, જેઆને પ્રમેહ, ચાંદી, ગરમી, ખદ, લાહીની ખરાખી અને એવા એવા બીજા ઘણા રોગો લાગુ પડેલા હાય છે. તેમાંના કેટલાક વૈદ્યોના કહેવા પ્રમાણે ઘણા દિવસેાની લાંઘણા અને અનેક ઉપચારો કરવાથી આયુષ્યની પ્રમલતાથી સારા થાય છે, કેટલાક રાજદંડ અને લોકદ'ડના પણ પ્રહાર વેઠે છે, કેટલાક પર’પરાથી આવેલી લક્ષ્મીનો નાશ કરી ધરમારને ઘરેણે મૂકી કે વેચી નાખી ભિંમારી અની ભીખ માગતા થાય છે, અને કેટલાક તા બિચારા રોગમાં ને રોગમાં સડી સી મરણને શરણ થાય છે. કયાં સુધી કહેવું ? સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયમાં લુબ્ધ થયેલા મનુષ્યા દ્રવ્યના, શક્તિના, શરીરના અને પોતાના સસ્વના ક્ષય કરી નાખી આ ભવમાં અને પરભવમાં મ્હોટાં મ્હોટાં દુઃખાના પ`જામાં સપડાયલાજ રહે છે. એટલે તેમના અને ભવા વ્યજ જાય છે.
•
હવે રસનેન્દ્રિયના વિષયેામાં લ’પટ થયેલ જીવોની લગાર જિ દગી તપાસીએ.
ૐ રસનેન્દ્રિય
तिष्ठञ्जलेऽतिविमले विपुले यथेच्छं सौरूपेन भीतिरहितो रममाणचित्तः ।
गृद्धो रसेषु रसनेन्द्रियतोऽतिकष्टं
निष्कारणं मरणमेति षडीक्षणोऽत्र ॥ १ ॥

Page #11

ઘણ અને અતિ નિર્મળ પાણીમાં રહેતું અને સુખપૂર્વક નિડરપણે રમવાના સ્વભાવવાળું મત્સ્ય, રસનેન્દ્રિયના વિષયમાં લુબ્ધ થઈ નિષ્કારણ ઘણાં કષ્ટપૂર્વક મૃત્યુને પ્રાપ્ત કરે છે.
પાણીની અંદર આનંદ કરી રહેલ મચ્છ અને કચ્છપાદિ પણ અસાધારણ દુઃખવેદનાઓ પૂર્વક મૃત્યુને પ્રાપ્ત થાય છે, તેનું કારણ માત્ર રસનેન્દ્રિયના વિષયની લાલચજ છે. મચ્છીમારે જ્યારે માછલાને પકડવાને જાળ કે દેરી નાખે છે, ત્યારે તેની અંદર આટાની ગળીયે કે એવા ખાદ્ય પદાર્થો રાખે છે. આ પદાર્થ ખાવાને માટે માછલું અંદર જાય છે, કે તુર્તજ તે તેમાં ફસાઈ જાય છે. જે વખતે માછલું જાળની અંદર ફસાય છે, તે જ વખતે અધમ તે લગભગ થઈ જાય છે. તે પછી મચ્છીમારે પત્થર ઉપર ઘસી ઘસીને તેની ઉપરના કાંટા કાઢી નાખે છે. આ વખતે તે માછલાને કેટલી વેદના થતી હશે, તેનું કેઈ વર્ણન કરી શકે તેમ છે? આટલું છતાં તે માછલું મરતું તે નથી જ. તે પછી તે માછલાના લેઢાના શસ્ત્રથી ટુકા કરે છે. અહિં સુધી પણ માછલું સચેતન જેવાય છે, કારણ કે માછલાને જીવ એટલે બધે કઠેર હોય છે, કે તે એકદમ શરીરથી છૂટે થઈ શક્તિ નથી. અરે, કેઈ કોઈ વખત તે ચૂલા ઉપર તેને પકાવતાં સુધી પણ ટુકડા હાલતા માલુમ પડે છે. વાચક! માછલાની આવી કહેર અવસ્થા શાથી થાય છે? એક માત્ર રસનેન્દ્રિયના વિષયની લાલચથીજ, બીજું કંઈજ નહિ - હવે જેઓ રસનેન્દ્રિયના વિષચને આધીન થઈ મસ્થાનુિં ભક્ષણ કરે છે, તેઓની દશા તે મત્સ્ય કરતાં પણ વધારે ખરાબ થાય છે. પહેલાં તે જુઓ, મત્સ્યને ખાવાવાળો માણસ તમામ તુચ્છ વસ્તુઓને ખાનાર છે, એમ કહી શકાય છે. “અચાવ સર્વનરા એ એક સામાન્ય વચન છે. કારણ કે સભ્ય માલા જીને ખાય છે. તેમ વિષ્ઠા વિગેરે તુચ્છ પદાર્થોને પશુ ખાય છે, તે પછી મસ્જને ખાવાવાળે, સઘળા તુચ્છ પદાર્થોને આમ છે એમ

Page #12

( ૮ ) કહેવામાં લગારે અત્યુક્તિ નથી. વળી મજ્ય બાવાવાળાને અનેક પ્રકારના રગે પણ ઉત્પન્ન થાય છે. ખાધેલું પાચન થતું નથી. એડકાર પણ ખરાબ આવે છે. તે મનુષ્યને પસીને પણ દુર્ગધવાળો હોય છે. એટલું જ નહિ; પરન્તુ કુષ્ઠાદિ મહેતા મોટા રેગે પણ લાગુ પડી જાય છે. છેવટે તેનું મૃત્યુ પણ ઘણજ ખરાબ હાલતથી થાય છે. આ સિવાય માંસને ખાવાવાળે માણસ પ્રભુભજન કરવાને પણ અધિકારી નથી. કેમકે, વિચાર કરે, મડદાને અડકયા પછી તુર્ત સ્નાન કરવાની જરૂર પડે છે. જ્યાં સુધી સ્નાન નથી કરવામાં આવતું, ત્યાં સુધી કઈ પણ વસ્તુને અડી શકાય નહિં; તેમ પ્રભુની પૂજા પણ કરી શકાતી નથી. એ વાત સર્વ સમ્મત છે. હવે, જે માંસ ખાવાવાળે માણસ છે, તે જીવના મર્યા સિવાય માંસ પામી શકશે નહિં. અને જ્યારે મરેલ જીવનું માંસ હેણે પેટમાં નાખ્યું, તે પછી તે સ્નાન, સંધ્યા, દેવપૂજન વિગેરે કેવી રીતે કરી શકશે? આ મહાનું અનર્થને ઉત્પન્ન કરનાર કોણ? બીજું કોઈ નહિ. એકજ રસનેન્દ્રિયના વિષયની લોલુપતા.
- અહિં એક વાત કહેવી જરૂરી છે. “મોreતરો આ એક સામાન્ય નિયમ છે અર્થાત્ જ્યાં ભેગે છે, ત્યાં રે છે, હવે રસનેન્દ્રિયના વિષમાં લપટ થયેલે મનુષ્ય કેઈ દિવસ ભક્ષ્યાભયને પણ વિચાર કરતા નથી. જે આવ્યું તે ખાધું આવી જ હેની પ્રવૃત્તિ રહ્યા કરે છે. આ સંબંધી વિશેષ વિસ્તારમાં ઉતરવા જતાં વિષયાન્તર થવાનો ભય રહે છે. માટે આ વિષયને વિરોધ ચિતાર જેને જે હેય તેણે મારું બનાવેલું લિકિ ”
* ઋતુના તમામ છ કર્માધીન હેવાથી અને સાચા માર્ગનું ભાન નહિ થયેલું હોવાથી રસનેન્દ્રિયજન્ય સુખની પ્રાપ્તિને માટે નિંદનીય પદ્યનું ભક્ષણ અને અનાચરણીય વ્યવહારનું સેવન કરે છે, જહેમકે, કેટલાક તે વીરપરમાત્માના ભક્ત હોઈ કરીને પણ

Page #13

અષ્ટમી, ચતુર્દશી વિગેરે તિથિને તિરસ્કાર કરી કંદમૂલાધિ ભક્ષણ કરવામાં બાકી રાખતા નથી. વળી રાત્રિભોજનને નિષેધ જૈન અને જૈનેતર તમામ શાસ્ત્રોમાં યુક્તિપૂર્વક કરેલ છે, તેમ શારીરિક નિયમ અને નીતિ-રીતિ દેખવાથી પણ રાત્રિભોજનને નિષેધ સ્પષ્ટ માલૂમ પડે છે. જૂઓ, દિવસની અપેક્ષાઓ રાત્રિના સમયમાં જીવે વધારે ઉડે છે. હેમાં પણ દીવાના પ્રકાશને દેખીને તે તેથી પણ વધારે આવે છે. આ જીવે જેમ રાત્રે આપણા શરીર ઉપર બેસે છે, તેવી જ રીતે ભેજન ઉપર પણ બેસે છે. આમ ભજન ઉપર ના બેસવાથી રાત્રે ભજન કરનાર મનુષ્યોના પેટમાં કેટલા જી જતા હશે, તે તે સહજે વિચારી શકાય તેમ છે. આવી રીતે જીવતા જીનું ભક્ષણ કરનારા માંસાહારિ કરતાં પણ વધારે નિર્દય છે, એમ કેઈ અપેક્ષાથી કહીએ, તે તે કંઈ ખોટું નથી. આ તે જીના ભક્ષણ સંબંધી વાત કરી, પરંતુ કેટલાક રાત્રિભેજન કરનારાઓ, રાત્રિભૂજન કરવાથી પિતાના પ્રાણેને પણ બેઈબેઠેલા છે, એવા ઘણા દાખલાઓ ધોલેરા, ખંભાત અને કલકત્તા વિગેરે ગામમાં બનેલા સાંભળવામાં અને ખાસ જોવામાં પણ આવ્યા છે. આવા ઘણા કેસ પેપરમાં પણ વાંચવામાં આવે છે. આવાં કારણોથીજ ખાસ કરીને શાસ્ત્રકારે રાત્રિભેજનમાં ભાર મૂકીને પાપ બતાવે છે. ત્યાં સુધી કે, સાધુઓને માટે પાંચ મહાવ્રતે બતાવેલાં છે, પરંતુ જ્યારે સાધુ દીક્ષિત થાય છે, ત્યારે પાંચ મહાવ્રતની સાથે રાત્રિભેજનને છટ્ઠ વ્રત તરીકે તેનું પણ ઉચ્ચારણ કરવામાં આવે છે. નિદાન, મૂલસૂત્રમાં પણ ખાસ કરીને રાત્રિભેજનને માટે પાઠ બતાવેલ છે. કેઈ કઈ સ્થળે તે ત્યાં સુધી પણ બતાવવામાં આવ્યું છે કે, રાત્રિભેજનમાં એટલા બધા દોષે છે કે-કેવલી જાણી શકે ખરા, પરતુ કહી શકતા નથી. આ વાત ઉપર લગાર જે સૂફમદષ્ટિથી વિચાર કરવામાં આવે, તે તે ઠીક જ માલૂમ પડશે, કેમકે રાત્રિભેજનમાં દેષ અપરિમિત છે, અને આયુષ્ય પરિમિત છે, અને તેમાં પણ વચનવર્ગણ યથાક્રમથી નિકળે છે. એટલે ટૂંકા આયુષ્યમાં અપરિમિત દેનું સંપૂર્ણ રીતે સ્પષ્ટીકરણ કેવી રીતે કરી શકે?

Page #14

( ૧૦ ) પૂર્વકાલમાં જૈન અને હિન્દુ કઈ રાત્રિભોજન કરતા નહતા. આ વાત એક દષ્ટાંતથી સિદ્ધ થાય છે. “જૈને રાત્રિભૂજન કરતા નથી,”આવી પ્રથા જગતમાં સુપ્રસિદ્ધ છે. પરંતુ હિન્દુઓને માટે તેવી પ્રણાલી નથી. બલકે તેથી ઉલટી જ પ્રથા જગજાહેર છે. કેટલાક હિન્દુઓ માસામાં રાત્રિભૂજન કરતા નથી અને આઠ મહીના રાત્રિભૂજન કરે છે, જ્યારે ઘણા તે બારે માસ રાત્રિભૂજન કરે છે, આ પ્રથા પ્રાચીન નહિ, પરંતુ અર્વાચીન છે. વિચારે
બ્રાહ્મણ માત્રને એકજ વખત ભેજન કરવાની આજ્ઞા પુરામાં છે. તેમાં બે વખત પણ ભેજન કરવાની આજ્ઞા તેજ પુરાણમાં છે. આ વાત આપણે આગળ જોઈશું, પરંતુ અહીં એટલું બતાવવું સમુચિત સમજાય છે કે, દષ્ટાને બે પ્રકારનાં હોય છે–૧ લૈકિક, અને ૨ લેટેત્તર. પહેલાં લૈકિક દાન્ત જોઈએ.
' મુસલમાનની રીતિ તપાસીએ તે તે રીતિ હિંદુ અને જૈનેથી ભિન્નજ માલૂમ પડશે. હિંદુ અને જૈને અહિંસા-જીવદયાને પાળે છે, ત્યારે મુસલમાને હિંસામાં ધર્મ માને છે. હિન્દુઓએ બીજા પશુઓની અપેક્ષાએ ગાયને પૂજનીય માની, ત્યારે મુસલમાને ગાયની કુરબાની કરે છે. આવી રીતે પ્રાયઃ સમસ્ત સાંસારિક અને ધાર્મિક વ્યવહારમાં વિપરીતતા દેખવામાં આવે છે. હિન્દુઓ શિર પર ચેટલી રાખે છે, તે. મુસલમાને ચોટલી રાખતા નથી. હિન્દુઓ દાઢી રાખતા નથી, તે મુસલમાને ખાસ કરીને દાઢી રાખે છે. આવી રીતે કપડાં પહેરવામાં, વેશમાં, વ્યવહારમાં બધે ઉલટેજ ઉલટું દેખાય છે. લગભગ એક પણ વસ્તુ સંપૂર્ણ રીતે આર્યજને સાથે મળતી આવશે નહિ. ક્યાં સુધી કહેવું? જે શરીરને ધર્મ આર્ય અને મુસલમાનોને એકસરખે છે, તેમાં પણ મુસલમાનેએ એ ફરક પાડ્યું કે, પુરૂષચિવું કંઈક કપાવે, ત્યારેજ મુસલમાન થઈ શકે. ઈત્યાદિક વ્યાવહારિક બાબતે જનસમાજમાં સુપ્રસિદ્ધ છે. ધાર્મિક બાબતમાં પણ તેવીજ ભિન્નતા રહેલી છે. જૂઓ, સમસ્ત આર્યોની દેવમૂર્તિ બેઠેલી કે

Page #15

( ૧૧ )
ઉભી હૈાય છે, જ્યારે મુસલમાનાના દેવ સૂતેલા હોય છે. સમસ્ત આર્યાં પૂર્વ કે ઉત્તર દિશાને માન આપે છે, જ્યારે મુસલમાન પશ્ચિમદ્દિશાને માને છે, આવીજ રીતે વ્રત-નિયમ પણ આચ્ અને મુસલમાનોના એક બીજાથી વિરૂદ્ધ હાય છે. આર્યો સૂ સાક્ષીએ ભાજન કરે છે, જ્યારે મુસલમાન રાજાના દિવસેામાં દિવસે ભૂખ્યા રહી રાત્રે ભોજન કરે છે. આ દૃષ્ટાન્તથી પણ આપણને એમ ચાક્કસ માનવાને કારણ મળે છે કે હિન્દુ અને જૈન—તમામ આય પ્રજાએ રાત્રિભોજન કરવું જોઇએ નહિ
આતા વ્યાવહારિક દૃષ્ટાન્તથી સમજાયું, પરન્તુ હવે ઘેાડીબાર શાસ્ત્રીય આજ્ઞાઓ તરફ દૃષ્ટિપાત કરીએ. પહેલાં કૃદ્મ પુરાણુ એ. ફૂમ પુરાણના ૨૭ મા અધ્યાયમાં, પૃ. ૬૪૫ અને પક્તિ ૯–૧૦ માં કહ્યું છે.—
''
न द्रुह्येत् सर्वभूतानि निर्द्वन्द्वो निर्भयो भवेत् । * ન નડે જૈવમશ્રીયાત્ પાત્રો ધ્યાનપણે મવેત્ ' ।। શ્
''
ક્રેરક પ્રાણિચાપર પ્રેમભાવ રાખે, વ્રેહ કરે નહિ, નિન્દ્વન્દ્વ, નિ ય રહે અને રાત્રે ભોજન કરે નહિ, તેમ રાત્રે ધ્યાનમાં તત્પર રહે.
વળી આગળ ચાલતાં તેજ પુરાણના પૃ. ૬૫૩ માં પણ લખ્યુ છેઃ
>
आदित्ये दर्शयित्वान्नं भुञ्जीत प्राङ्मुखो नरः
"
સૂર્ય ની વિદ્યમાનતામાં ( ગુરૂને ) અન્ન દેખાડીને પૂર્વ દિશા તરફ એસીને ખાય.
પાઠેકાએ અહિ' એટલું જાણવુ જોઇએ કે-સાધુઓની એ રીતિ છે કે જે કઇ કાર્ય કરવું, તે ગુરૂની આજ્ઞાપૂર્વક કરવું. આહાર-નિહારાદિમાં પણ ગુરૂની આજ્ઞાની જરૂરીયાત છે. તે જ
C
** न नक्तं किश्चिदश्नीयात्' इत्यपि पाठः

Page #16

(૧૨) કારણથી ઉપર્યુક્ત પદમાં ગુરૂ આજ્ઞાને અધ્યાહાર કરી લેવું પડે છે. એ પ્રમાણે અધ્યાહાર કરી લીધા સિવાય વાક્યને યથાર્થ અર્થ બહાર આવે તેમ નથી.
એવી રીતે કૂર્મપૂરાણનું જ નહિ, પરંતુ અત્યાચ બીજાં એવાં ઘણું વાકયે છે કે તેમાં રાત્રિભેજનને સર્વથા નિષેધ કરેલ છે. જેમ– " अम्भोदपटलच्छन्ने नाश्नन्ति रविमण्डले ।
अस्तंगते तु मुखाना अहो ! भानोः सुसेवकाः" ॥१॥ એ કેટલે બધે આશ્ચર્યને વિષય છે, કે-જે સૂર્ય ભક્ત, જ્યારે સૂર્ય મેઘમંડલથી આચ્છાદિત થઈ જાય છે, ત્યારે ભજન કરતા નથી, તેજ સૂર્યભક્ત સૂર્યની સર્વથા અસ્તદશામાં-એટલે કે રાત્રે ભજન કરતાં અચકાતા નથી. વળી જુઓ –
" ये रात्रौ सर्वदाऽऽहारं वर्जयन्ति सुमेधसः।
તે જોઇવાર પર માન ગાયતે” II ?
જે સત્પષે રાત્રે સર્વદા આહાર કરતા નથી, તે મહાનુભાવેને એક મહીનામાં પંદર ઉપવાસનું ફળ થાય છે.
એક આખે દિવસ, બે સરખે ભાગે વહેંચાયેલું છે. રાત્રિ અને દિવસ. હવે જ્યારે દિવસે ભૂખ્યા રહીને ઉપવાસ અગર વ્રતને માનવામાં આવે છે, તે પછી રાત્રે સર્વથા આહાર પાણી નહિ લેવા વાળા ઉપવાસી અથવા વતી કેમ ન ગણવામાં આવે ? એ હિસાબે હમેશાં આખા દિવસને અડધો ભાગ (રાત્રિને સમય) જે વ્રતી રહે, તેને એક મહિનામાં પંદર ઉપવાસનું ફળ થાય, એ યુક્તિયુક્ત જ છે. એ વિગેરે બાબતે સમજીનેજ, મહાભારતના શાતિપર્વ અને માર્કંડેયાદિ પુરાણમાં રાત્રિભેજનના ત્યાગથી ફેલ અને ત્રિજને કરવાથી પાપ બતાવ્યું છે.

Page #17

(૧૩) કેટલાકનું કહેવું થાય છે કે, – ઉપર્યુક્ત હકીકતથી રાત્રિલેજનને નિષેધ સંન્યાસિને માટે છે–ગૃહસ્થને માટે નથી.” આ શંકાના સમાધાનમાં આપણે પુરાણને જ એક લેક તપાસીએ.
નોવા િપત્તળે રાત્રવત્ર યુધિરિ ! "
तपस्विनां विशेषेण गृहिणां च विवेकिनाम् ॥ १॥ | હે યુધિષિર! વિવેકી ગૃહસ્થાએ રાત્રિમાં પાણી પીવું પણ ઉચિત નથી. તપસ્વીએ તે વિશેષે કરીને ન જ પીવું. આનું કારણ બતાવતાં કહ્યું છે– " मृते स्वजनमात्रेऽपि सूतकं जायते किल।
ગણતંત્તિ વિવાનાથે મોનને રિપેરે જથમ?” I ?
સ્વજન માત્રના મરવાથી સૂતક આવે છે, તે પછી દિવાનાથસૂર્યની અસ્તદશામાં ભોજન કેમ કરી શકાય ?
એ તે સિા કે જાણે છે કે કેઈના કુટુંબમાં એક હાનું બાળક પણ મરી જાય છે, તે તે કુટુંબનું કઈ પણ માણસ ભેજન કરતું નથી. શહેરમાં રાજા કે કઈ હેટા આગેવાનનું મૃત્યુ થાય, તે
જ્યાં સુધી તે મડદાને અગ્નિસંસ્કાર ન થાય, ત્યાં સુધી ધર્મ અને નીતિને જાણવાવાળે કઈ પણ માણસ ભજન કરશે નહિ. જ્યારે આવીજ વ્યવસ્થા છે, તે પછી દિવાનાથ-સૂર્યની અસ્તદશામાં તે ભેજન કરાય જ કેમ?
આ પ્રસંગે એક વાતનું સ્મરણ કરાવવું ઉચિત લાગે છે. જે વખતે સૂર્યગ્રહણ થાય છે, તે વખતે કઈ પણ આયંજન ભજન કરતું નથી. તેનું કારણ શું? તેનું કારણ એ છે કે સૂર્યની સાક્ષીએ ભજન કરનારાઓ સૂર્યની ગ્રહણવસ્થામાં ભેજન કેમ કરી શકે? તેજ છે. કદાચિત્ એમ કહે કે “ના, તેમ નથી. રાહુ નીચ હેવાથી દરેક વસ્તુઓ અસ્પૃશ્ય થઈ જાય છે, અને તેથી ભજન

Page #18

( ૧૪ ) કરવામાં આવતું નથી. આ કારણ બતાવનારે યુકિતપૂર્વક વિચારવું જોઈએ છે કે, રાહુ નવગ્રહમાં ગણાય છે કે નહિં? જે ગણતે હોય તે પછી જે વખતે, પ્રસંગ આવે, ઘરની અંદરનવે ગ્રહની સ્થાપના કરવામાં આવે છે, તે વખતે રાહુની સ્થાપના કરતાં ઘરની બધી વસ્તુઓ અસ્પૃશ્ય કેમ નથી થઈ જતી? કદાચિત્ એમ કહેવામાં આવે કે “તે તે મૂલગ્રહ નહિ, પરંતુ સ્થાપના છે. ત્યારે શું સ્થાપનાને મૂલની માફક નથી માનતા? જે મૂલની માફક ન માનતા હે, તે જે ઈરાદાથી ઘરમાં નવ ગ્રહની સ્થાપના કરે છે, તે ઈરાદો સફળ નહિ જ થવાને. વળી એમ કહે કે “ગ્રહણ વખતે તો મૂલગ્રહ છે. અને તે પ્રત્યક્ષ થાય છે, તે તે પણ ઠીક નથી. તે વખતે પણ મૂલગ્રહ તે પરોક્ષજ રહે છે, અને જે કંઈ દેખાય છે, તે તેના વિમાનની છાયા દેખાય છે. છાયાથી કઈ વસ્તુઓ અપૃશ્ય થઈ શકતી નથી. અને કદાચિત્ થતીજ હોય, તે તે ઘરની તમામ વસ્તુઓ અસ્પૃશ્ય થઈ જવી જોઈએ? અને જે સમસ્ત ચીજોને અસ્પૃશ્ય માનતા હે, તે શા માટે ઘી, ગોળ, અને અનાદિને ફેંકી દેતા નથી? શા માટે ઘરની અંદરના તમામ વસ્ત્રાને ધોતા નથી? આ ઉપર પણ અગર કઈ એમ કહે કે-“તે વસ્તુઓમાં ડાભી રાખવાથી અસ્પૃશ્ય થતી નથી.” તે તે, પણ છેટું છે. તમે એમ તે બતાવે કે “આ વાત ઉપર તમારી શ્રદ્ધાજ છે કે વાસ્તવમાં તે અનુભવ કરે છે? જે શ્રદ્ધા કહેશે, તે તે, યુકિતસંગત નહિ હેવાથી પ્રામાણિક સમાજમાં તે વાત માન્ય થઈ શકશે નહિં. “તુતુકુનઃ એ ન્યાયથી કદાચ એમ પણ માની લેવામાં આવે કે ડાભની એક એક સળી રાખવાથી તે વસ્તુઓ અસ્પૃશ્ય થતી નથી, તે પછી તમામ વસ્તુઓમાં ડાભની સળી મૂકીને અસ્પૃશ્ય થતી અટકાવવી જોઈએ, અને તેમ કરવાથી સ્નાન, લીંપણ અને જૂના જમાનાનાં માટીનાં વાસણે ફેડવાને તે વખત ન આવે!
પ્રિયપાઠક! સંસારમાં આગ્રહ પણ એક એવી વસ્તુ છે કે જે સત્યવતુને પણ સ્વીકાર કરવા દેતી નથી. જે તેમ ન હોય તે

Page #19

( ૧૫ )
પ્રત્યક્ષ નુકસાના અને શાસ્ત્રની આજ્ઞા નહિ હોવા છતાં મનુષ્ય રાત્રિભાજન કરે ખરા કે ? અને આવી ખાટી રીતે ગ્રહણની મહિમા માને ખરા કે ? ગ્રહણની વાસ્તવિક હકીકત આ પ્રમાણે છેઃ—
રાહુ એ પ્રકારના છેઃ-૧ નિત્યરાહુ અને ર પ રાહુ. નિત્યરાહુ હમેશાં ચન્દ્રની સાથે લાગેલેાજ રહે છે, અને પરાહુ પૂર્ણિમા અથવા અમાવાસ્યાના દિવસે’ચન્દ્ર અથવા સૂર્યને ઘેરી લે છે. હવે વિચારવું જોઇએ કે નિત્યરાડુથી અશુદ્ધિ ન માનવી અને પ રાહુથી અશુદ્ધિ માનવી, એ પણ એક જાતની વિચિત્રતાજ ને ! અને એ તે ચાક્કસ છે કે નિત્યરાહુ દરેકે માનવો પડશે. જો ન માનવામાં આવે તે દ્વિતીયાથી લઈ કરીને પૂર્ણિમા સુધી ચન્દ્રને ક્રમશઃ ઉઘડતા કેમ દેખવામાં આવે છે ? કદાચ કાઈ કહે કે એ તા પૃથ્વીની છાયા પડે છે, પરંતુ તેમ નથી, કેમકે ચંદ્રની સાથે રાહુનું વિમાન ચંદ્રથી થોડુક નીચે ગતિ કરે છે, જેમ જેમ ચન્દ્રની ગતિ વધતી જાય છે, અને રાહુની ગતિ કમ થતી જાય છે, તેમ તેમ ચંદ્ર પ્રકાશિત થતા જાય છે. આ વાત જૈનશાસ્ત્રોમાં યુક્તિપૂર્વક ઘણા વિસ્તારથી બતાવી છે. આ પ્રસગે એ સ્પષ્ટ જણાવવુ જોઇએ, કે જૈનો પણ ગ્રહણ સમયે આહાર કે પઠન-પાઠન કરતા નથી. તેનુ કારણ એ છે કે અપ્રકાશ, અને ગ્રહગતિ વધુ હાવાથી તે સમયને તુચ્છ માનવામાં આવે છે.
આ ઉપરની હકીકતથી વાંચકા સમજી શકયા હેશે કે જ્યારે ગ્રહણના સમયમાં પણ ભાજન કરવાના તદ્ન નિષેધ છે, તેા પછી રાત્રિના સમયે તો ભોજનના સુતરાં નિષેધ થઇ ચૂકયેા. રાત્રિèાજનને માટે માર્કંડેયપુરાણમાં તે વળી ત્યાં સુધી કહ્યું છેઃ—
“ अस्तंगते दिवानाथे आपो रुधिरमुच्यते । अन्नं मांससमं प्रोक्तं मार्कण्डेन महर्षिणा " ॥ १ ॥
સૂર્ય અસ્ત થતાં પાણી રૂધિર ( લેાહી ) સમાન થાય છે,

Page #20

અને અન્ન માંસ તુલ્ય કહેલું છે. આ વાત માર્કડેયપુરાણમાં માર્કડ બાષિએ કહી છે. વળી પણ કહ્યું છે –
રમવત્તિ તો ગમાને રિત મો!!
રાત્રે મોનના ગ્રાસે તન્મસમક્ષ ”૨ " પાણી રક્ત થાય છે અને અન્ન માંસ થાય છે. રાત્રિના સમયમાં ભજન કરનાર મનુષ્યને ગ્રાસ (કેળીયા) માં પણ માંસ ભક્ષણ કહેલું છે.
હવે કેટલાકે એમ પણ કહે છે કે-“પુરાણમાં પ્રદેષવત’ નક્તવ્રત” બતાવેલાં છે. તેમ કઈ કઈ સ્થળે એમ પણ કહ્યું છે કેઃ દ્વિ દિશાનાં મોગ, પ્રાતઃ સાયગ્રા ઈત્યાદિ શાસ્ત્રોનું પાલન રાત્રિભજન સિવાય કેમ થઈ શકશે?” આને ઉત્તર વિચારવાથી સહજ સમજાય તેમ છે. “પોષ રાત્રિના મુખને કહેવામાં આવે છે. “કો નીમુહમ્ ” હવે રાત્રિનું મુખ બે ઘડી દિવસ બાકી હોય, ત્યારથી ગણવામાં આવે છે, માટે પ્રદેષતવાળાને રાત્રિએ ભજન કરવાની જરૂરીઆત નથી. જ્યારે બે ઘડી (૪૮ મીનીટ) દિવસ બાકી હોય, તેજ વખતે એકાશન કરીને ભજન કરી લેવું જોઈએ. નક્તવ્રતને માટે પણ તેજ નિયમ છે
વિરાણને માને મન્ચમ વિ. नक्तं तद्विजानीयान्न नक्तं निशिभोजनम् " ॥१॥
દિવસના આઠમા ભાગમાં સૂર્યનું તેજ ન્યૂન થતાં “ના” જાણવું જોઈએ. રાત્રિને “નક્ત” સમજવાનું નથી. અન્યત્ર પણ આજ પ્રમાણે લખ્યું છે –
" मुहूर्त्तानं दिनं नक्तं प्रवदन्ति मनीषिणः નક્ષત્રનામ નાછું જે જાધિકા” ?

Page #21

( ૧૭ ) હે ગણાધિપ ! એક મુહૂર્ત ન્યૂન દિવસને બુદ્ધિમાન મનુષ્ય નક્ત કહે છે. નક્ષત્રદર્શનથી હું નક્ત માનતો નથી.
ઉપરની હકીકતથી “પ્રદોષવ્રત” અને “નકતગત ” નું સમાધાન સારી રીતે થઈ શકે છે. હવે રહી એક વાત કે-“બ્રાહ્મ
એ બે વાર ભેજન કરવું, સાયંકાલ અને પ્રાતઃકાલ.” આમાં પણ પ્રાતઃકાલને તે વિવાદ છે જ નહિ. “સાયંકાલ’ને માટે મતભેદ છે. “સાયંકાલના સમયને “રાત્રિને સમય” તે કઈ પણ કહેવાની હિમ્મત કરી શકશે નહિ, કેમકે જે અહિં રાત્રિને જ સમય લેવાને હત, તે “સાયંકાલ'ના બદલે “રાત્રિકાલ” શબ્દ લખતે. રાત્રિના સમયને વ્યવહારમાં પણ કેઈ સાયંકાલ બેલતું નથી. હવે
સાયંકાલના સમયને “સૂર્યાસ્તને સમય” કહે, તે તે પણ ઠીક નથી, કેમકે સૂર્યાસ્તના સમયે તે રાત્રિભોજનને સર્વથા નિષેધ જ બતાવવામાં આવેલું છે. અતએ કહેવું અને માનવું પડશે કે
સાયંકાલ” શબ્દથી સૂર્યાસ્તથી પહેલાં બે ઘડી સુધીને સમય છે. એટલે સાંજના ચાર કે પાંચ વાગ્યાને સમય સમજવો જોઈએ. લેકમાં પણ એવી રૂઢિ જેવામાં આવે છે, કે કેઈમાણસ કેઈને એમ કહે કે ‘ભાઈ સાંજે પધારજો.” ત્યારે તે સૂર્યાસ્ત પહેલાં જ તેની પાસે જશે. નહિ કે સૂર્યાસ્ત વખતે યા શત્રિએ જશે. અગર સૂર્યાસ્ત પછી બોલાવ હશે, ત્યારે તે તે રાત્રે પધારજે” એમજ કહેશે. આ ઉપર્યુકત દષ્ટાન અને શાસ્ત્રીય પ્રમાણેથી એ નિશ્ચય દેખાય છે કે રાત્રિભૂજન કરવું, આર્યવર્ગને માટે સર્વથા અનુચિત જ છે. હવે લગાર વૈદ્યક નિયમ તરફ દષ્ટિપાત કરીએ. આયુર્વેદમાં કહ્યું છે.
ચરો ન ન મ ચં સૂક્ષ્મનીવાના” ને ? સૂર્યાસ્ત પછી હૃદયકમલ અને નાભિકમલ બન્નેને સંકોચ થાય છે, અને સૂક્ષ્મ જે ભેજનમાં આવે છે, માટે રાત્રિભોજન કરવું નહિ,

Page #22

( ૧૮ )
.
?
.
અહિં એ શકાને અવકાશ મળે છે કે- પહેલાં ′ ના શબ્દનો અર્થ · દિવસના આઠમા ભાગ ’ કરવામાં આવ્યા હતા અને અહિં ‘ નTM • શબ્દના અર્થ ‘ રાત્રિ ' કરવામાં આવ્યે, એનું શુ કારણ ? ” એનું કારણ આ છેઃ—શબ્દોની પ્રવૃત્તિ બે પ્રકારની હાય છે. ૧ મુખ્ય, અને ૨ ગાણુ. ઉપરના શ્લેાકમાં ‘ ૪ ’ શબ્દના અર્થ ‘રાત્રિ’ કરવામાં આવ્યો છે, તે મુખ્ય રીતિથી કરવામાં આવ્યા છે, અને જ્યાં ‘ નમત્ત ’ ની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે, ત્યાં ત્તત્ત શબ્દના અથ ગાણુ રીતે કરેલા છે, એટલે કે જ્યાં મુખ્ય અને આધા આવતી હોય, ત્યાં ગાણુ અથ કરવા જ જોઇએ. અન્યથા પરસ્પર વિરૂદ્ધવાક્ય થઈ જવાથી શાસ્ત્રો નકામાં થઇ જાય છે. જૂએ, રાત્રિભોજનને ભોજનમાં ન ગણતાં ‘ અભાજન ' માં ગણેલ છે. કહ્યું છેઃ—
>
46
देवैस्तु भुक्तं पूर्वाह्णे मध्याह्ने ऋषिभिस्तथा । अपराह्णे च पितृभिः सायाहूने दैत्यदानवैः ॥ १ ॥ सन्ध्यायां यक्षरक्षोभिः सदा भुक्तं कुलोद्भव ! | सर्ववेलामतिक्रम्य रात्रौ भुक्तमभोजनम्
97 || 2. 11
હું કુલાદ્ભવ ! હે યુધિષ્ઠિર ! હંમેશાં દરેક જીવા પાતપાતાની મર્યાદા અનુસાર ભાજન કરે છે. જેમકે-દિવસના પૂર્વ ભાગમાં દેવા, મધ્યાહનમાં ઋષિયા, અપેાર પછી પિતૃāાકા, સાય‘કાલે દૈત્ય દાનવા અને સધ્યા સમયે યક્ષા-રાક્ષસે ભાજન કરે છે. અત એવ આ બધા સમયને છેડીને રાત્રિભોજન સવ થા અભાજન જ છે.
'
.
આ પ્રમાણે સ્પષ્ટ વચન હાવાથી ‘ રમત ’ ની વ્યાખ્યા વખતે ગાણાની ખાસ જરૂરીયાત રહેલી છે. અગર તેવા અર્થે ન કરવામાં આવે, તે અહિ' રાત્રિèાજનને ‘ ત્રમોન ’ કેમ કહેવામાં આવ્યુ ? તેને શે। બચાવ કરી શકાશે ? માટે સમજવુ" જોઇએ કે પ્રાચીનોય: ' શબ્દોના અર્થ પણ પ્રકરણને અનુસરીને થાય છે. વળી એક સ્થળે એમ પણ કહ્યું છેઃ
.

Page #23

(૧૯) " वाहुतिन च स्नानं न श्राद्धं देवतार्चनम् ।
दानं वा विहितं रात्रौ भोजनं तु विशेषतः" ॥१॥ રાત્રિમાં આહુતિ, સ્નાન, શ્રાદ્ધ, દેવપૂજન અને દાન, એટલાં વાન નહિ કરવા જોઈએ, તેમાં પણ ભેજન તે વિશેષ કરીને ન
કરવું.
રાત્રીજનને માટે આવાં સ્પષ્ટ પ્રમાણે હોવા છતાં, ખેદને વિષય છે કે—કેટલાક રસનેન્દ્રિયના લાલચુ મનુષ્ય નિર્માલ્ય વચનેને આગળ કરીને રાત્રિભોજન કરતાં અચકાતા નથી, એટલું જ નહિ, પરન્તુ બીજા ભેળા લેકેને પણ રાત્રિભૂજન કરવા તરફ દોરે છે. આવા રાત્રિભેજનમાં આનંદ માનનારા મહાનુભાવોએ વિચાર કરે જોઈએ છે કે–રાત્રિભેજનથી કેવી કેવી આફત ઉઠાવવી પડે છે? રાત્રિભૂજન કરનારને એ તે ખબર જ નથી રહેતી કે ભેજનમાં કેવા પ્રકારના છ આવીને પડે છે. અને જે તેવા જ આવીને ' પડે, અને તે પેટમાં જાય તે કેવી કેવી જાતના રોગો ઉત્પન્ન થાય છે? તેને માટે એગશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે" मेघां पिपीलिका हन्ति यूका कुर्याजलोदरम् ।
कुरुते मक्षिका वान्ति कुष्ठरोगं च कोलिकः ॥१॥ कण्टको दारुखण्डं च वितनोति गलव्ययाम् । व्यञ्जनान्तनिपतितस्तालु विध्यति वृश्चिकः ॥२॥ विलग्नश्च गले वालः स्वरभङ्गाय जायते । इत्यादयो दृष्टदोषाः सर्वेषां निशिभोजने" ॥३॥
જે ભજનમાં કીડી આવે, તે તે બુદ્ધિને નાશ કરે છે, જૂ આવે, તે જલેદાર થાય છે, માંખ આવે તે વમન કરે છે, કળીયે કેને કરે છે, લાકડાને કકડે ગળામાં આવે, તે વ્યથા થાય છે, શાકાદિમાં જે વીંછી આવે તે, તાળવાને તેડીને પ્રાણને નાશ કરે છે અને ગળામાં જે વાળ આવે, તે તેથી સ્વરભંગ થાય છે.

Page #24

(ર૦) ઈત્યાદિ શરીર સંબંધી પણ અનેક ભયે રાત્રિભેજન' કરનારા દરેક મનુષ્યને રહેલા છે.
ઉપરના તમામ દોષને ધ્યાનમાં લઈને, રાત્રિભૂજન કરનારાઓએ તેને ત્યાગ કરવો જોઈએ. આ પ્રસંગે જૈનેતરની અપેક્ષા કેટલાક નામધારી જૈને ઉપર આ લેખકને વધારે ભાવ દયા ઉત્પન્ન થાય છે કે જેમાંના કેટલાક પ્રમાદથી રાત્રિભૂજન કરે છે, કેટલાક પરાધીનતાથી રાત્રિભૂજન કરે છે અને કેટલાક રસનેન્દ્રિયની લાલચથી રાત્રિભોજન કરે છે. આ ત્રણ કારણે પૈકી પહેલાં બે કારણેથી રાત્રિભૂજન કરનારા ઉપદેશ દેવાથી મુક્ત થઈ શકે ખરા, પરંતુ ધનના મદમાં અંધ બનીને રસનેન્દ્રિયના વિષયમાં લંપટ થયેલા, વિષયજન્ય સુખના અભિલાષિ, અઘટિત સ્વતંત્રતાના ભેગી થઈને વાર્તામાનિક કેળવણીને દુરૂપયેગ કરવાવાળા જે શ્રાવપુત્રે રાત્રિભેજે કરી રહ્યા છે, તેઓ ઉપદેશથી દૂર થઈ શકે કે કેમ? એ એક શંકાસ્પદ વાત છે.
મેં એક વખત પ્રત્યક્ષ જોયું છે કે, મેં જે મકાનમાં સ્થિરતા કરી હતી, તેજ મકાનમાં ચાર સારા જૈન ગૃહસ્થ આવીને ઉતર્યા હતા. ચતુર્દશીને દિવસ હતું, રાત્રિના નવ વાગ્યાને સમય હતે. આ વખતે તે ચારે ગૃહસ્થ અંધારામાં બેસીને ખૂબ ગરમ ગરમ દૂધ પીતા હતા. આ વખતે હેતું ચતુર્દશીનું ભાન, કે વ્હેતી કઈ જાતની શંકા. એકાએક હું તેમની પાસે જઈ ચઢ્યું અને બે વચને કહ્યાં, ત્યારે તેમણે કહ્યું – સાહેબજી! શું કરીએ ?” હા, દૈવ ! આવા રસનેન્દ્રિયમાં લપટ થયેલા છથી શું વીરશાસનને વિજય થશે ? બસ, તે વખતે હારા મનમાં એજ વિચાર આવ્યું. હું જ્યારે મુંબઈમાં વસતા શ્રાવકેની આ સંબંધી સ્થિતિ સાંભળું છું, ત્યારે ખરેખર અસંતોષ થયા સિવાય રહેતું નથી. આવા પ્રસંગ ગેમાં તે એક જ વરરત્ન દાનવીર મમ શેઠ વીરચંદ દીપચંદ યાદ આવે છે કે, તેના માથે કામને અસાધારણ જે હેવા છતાં અને હેટ હેટાએને રાત દિવસ સમાગમ રહેવા છતાં, તેમણે

Page #25

પિતાનાં બાલ્યાવસ્થાનાં અમુક વર્ષો બાદ કરીને બાકીની આખી જિંદગી સુધી રાત્રિભૂજન કર્યું જ હેતું. - આવી રીતે તમામ આત્મકલ્યાણભિલાષી પુરૂએ અને શરીરને નિરેગ રાખવાની ઈચ્છા રાખનારાઓએ રસનેન્દ્રિયના વિષયની લેલુપતા ઓછી કરી રાત્રિભોજનને ત્યાગ કરે જોઈએ. વળી હું ન ભૂલતે હેઉં તે, એક વખત સરકારી રીપોર્ટમાં એવું પ્રકાશિત થયું હતું કે બીજા શહેરની અપેક્ષાએ અમદાવાદમાં દારૂને પીવાવાળા ઘણુ મનુષ્ય છે, તેમાં વળી જૈનેની સંખ્યા વધારે. મહાન ખેદને વિષય છે કે જે નગરી ખાસ એક જૈનપુરી ગણાતી હોય અને જ્યાં જૈન મુનિયેની સંખ્યા સારા પ્રમાણમાં હમેશાને માટે હયાતી ધરાવતી જ હોય, ત્યાંના જૈનેને માટે આવાં વચને બહાર આવે, એ શું બેડું લજજાસ્પદ છે? આ બધું શાનું પરિણામ છે? એકજ રસનેન્દ્રિયના વિષયેની લાલચ. જે રસનેન્દ્રિયના વિષયેની લેલુપતા ઓછી હોય, તે જૈન જેવી ઉત્તમ જાતિમાં પણ આ દુરાચાર કદાપિ પ્રવેશ કરી શકે જ નહિ. અહિં મને એક નાનકડું દષ્ટાંત યાદ આવે છે–
એક ભિલ, મહેટા અરણ્યમાં ટાઢ, તડકે, ઝંઝાવાત વિગેરે અનેક કષ્ટને સહન કરતે, અને ચારે પુરૂષાર્થોને બિલકુલ નહિં સમજતાં પશુની માફક આહાર અને મૈથુનાદિનું સેવન કરતે પોતાનું જીવન વ્યતીત કરી રહ્યો હતે. કોઈ એક દિવસે ઘણું કષ્ટ પૂર્વક તેને દ્રવ્યની પ્રાપ્તિ થઈ. આ દ્રવ્યથી તે મઘ અને માંસ લાવીને એક વૃક્ષની નીચે બેસી તેનું ભક્ષણ કરતા હતા. આવા પ્રસંગમાં એક અજગર તેને ગળવા લાગ્યા. જ્યારે અડધે ગળી ચૂકયે ત્યારે તે ભિલ્લ ઘણું કષ્ટ પડવાથી બેભાન થયું. એટલામાં આકાશ માર્ગે ગમન કરતા એક વિદ્યારે તેને જે. તેને કરૂણા ઉત્પન્ન થઈ, તેથી તેણે નીચે આવી અજગરના મુખમાંથી તેને બહાર કાઢી બચાવી લીધું. આવી ભયંકર અવસ્થામાં પણ પેલે ભિલ્લ વિદ્યાધરને કહેવા લાગ્ય“હે સત્પરૂષ! અહિંથી છેડી હર મહારૂં માંસ અને મદ્ય પડેલું છે, તે હને લાવી આપે, તે હું આપની દયાથી તે મઘ માંસનું ભક્ષણ

Page #26

( રર ) કરી સુખાનુભવ કરું.” આ પ્રમાણે બેલતે લતેજ તે પંચત્વ પામ્યો, અને નરકગામી થયે. વિદ્યાધર રસનેન્દ્રિયની લુપતા જોઈને વિચાર કરવા લાગશે કે–અહે! રસનેન્દ્રિય! શું તે કેઈને પણ છેડ્યો છે? રંક હોય કે રાજા હેય, શેઠ હોય કે નોકર હોય, સ્ત્રી હોય કે પુરૂષ હેય, અથવા વૃદ્ધ હેય કે બાલ હેય, કોઈ પણ હેય, દરેકને તે હારા દાસ બનાવ્યા છે. અરે! હેટા મહેટા સુનિવર પણ રસનેન્દ્રિયથી પરાજિત થઈને દુર્ગતિના ભાગી બન્યા છે. રસનેન્દ્રિયને આધીન થયેલે કઈ પણ મનુષ્ય, પછી તે ગૃહસ્થ હોય કે સાધુ, આત્મકલ્યાણ કરવામાં ભાગ્યશાળી બનતેજ નથી. વળી જ્યાં રસનેન્દ્રિયના વિષયની લુપતા હોય છે, ત્યાં મૃષાવાદિતા, દંભતા અને પક્ષપાતાદિ અનેક દુર્ગણે આવીને ઉભા રહે છે. એવા ત્યાગી સાધુઓ, કે જેમણે પાંચ મહાવ્રતે લીધેલાં છે, જેમણે સમસ્ત કુટુંબાદિને ત્યાગ કરેલ છે, તેમ જેને ગામ, ઘર, ક્ષેત્ર, અને ધનધાન્યાદિ કઈ પણ ચીજ છે નહિં, હેવા સાધુઓને પણ રસનેન્દ્રિય, મૃષાવાદિતારૂપ દુર્ગુણને શીખવાડે છે. જેમકેઈ સાધુ ગૌચરી ગયા. હેને અમુક ધારેલા ઘરે જવું છે, પરન્તુ રસ્તામાં કઈ ભાવિક અને ગરીબ શ્રાવક મળી ગયે. તેણે વિનતિ કરી કે “મહારાજ! પધારે. લાભ આપે.” ત્યારે તે રસનેન્દ્રિયને આધીન થયેલ સાધુ કહે છે–હારે ખપ (જરૂરી નથી.” કહે, આનું નામ મૃષાવાદ ખરું કે નહિ? બીજું પણ જૂઓ-કેઈ ગૃહસ્થના ઘરે મુનિ ગયા. તે સમયે ચાર લાડુ હેરાવા માટે તે શ્રાવક યા શ્રાવિકાએ ઉઠાવ્યા.• મુનિની ઈચ્છા ચારે લાડુ લેવાની છે. પરંતુ ઉપર ઉપરથી સાધુ “ના” “ના” કહેતા જાય છે, અને પાતરૂં આગળ ધરતા જાય છે. વળી મનમાં ઈચ્છે છે કે, ચારે લાડુ પાતરામાં મૂકી દે તે સારૂં. કહે, આને દંભતા સિવાય બીજું કંઈ કહી શકાય તેમ છે? હવે પક્ષપાતપણાનું દૂષણ પણ સ્પષ્ટ જણાય તેમ છે. જે શ્રાવકના ઘરમાં આહાર, પાણી, પુસ્તક, પાત્ર, અને ઔષધાદિ, પિતાની (સાધુની) ઈચ્છા મુજબ મળતાં હોય, તે શ્રાવકના વિદ્યમાન દૂષણેને ઢાંકીને, અંવિદ્યમાન નું ગાન કરવામાં આવે, અને જે બિચારે પૂણયા

Page #27

( ૩ )
શ્રાવકની માફ્ક નીતિયુક્ત વ્યાપાર કરતા હોય, અને સામાયિક, પૌષધ, દેવપૂજાદિ ધમ કૃત્યો કરતા હોય, તેની સાથે વાત પણ ન કરે, સામાયિક કે પાષધ કરવા આવ્યે હોય, તેા બીજા સાધુને ભળાવી દે, અને જો પેલા શેઠ-પાતરાંને ભરી દેવાવાળે આવ્યે હાય તા પેાતે ઃ પધારો ’ ૯ પધારો ’· કરીને સારી રીતે ખુશામત કરે, પછી ભલે આહાર-પાણીના કે પઠનપાનના સમય પણ ખરઆઇ કેમ ન જાય. આ વખતે તપસ્વી, ગ્લાન, ખાલ વિગેરે સાધુએ ભૂખ્યા તરસ્યા બેશી રહ્યા હોય, તેા એ શુ? ગુરૂજી તેા શેઠની સાથે મન ગમતી વાતા હાંકવામાં લાગ્યા જ રહે, અને જ્યારે શેઠ જાય, ત્યારેજ સાધુ, ગુરૂજીના પધારવા પછી આહાર-પાણીની મુલાકાત લઇ શકે. કહેા, આનું નામ તે પક્ષપાત કે બીજી કઈ ?
સમજવુ' જરૂરનુ` છે કે દશવૈકાલિક સૂત્રમાં સુધા દાઈ, સુધા જીવી, બન્નેની પ્રશંસા કરેલી છે, અને મન્નેને સ્વ ભાગી કહ્યા છે, પરન્તુ એક રસનેન્દ્રિયના વિષયામાં લપટ અને બીજો કીત્તિ વિગેરેના ભૂખ્યા-આ અને ક્રુતિના ભાગી થાય છે. અતએવ પૂર્વોક્ત તમામ દોષો રસનેન્દ્રિયથી ઉત્પન્ન થાય છે, એમ જાણી · રસનેન્દ્રિયને વશ ન થતાં, રસનેન્દ્રિયને પેાતાને વશ કરવા દરેક મેાક્ષાભિલાષી પુરૂષોએ પ્રયત્ન કરવા જોઇએ.
* ઘ્રાણેન્દ્રિય.
હવે ઘ્રાણેન્દ્રિયના વિષયેાથી ઉત્પન્ન થતા દોષો તપાસીએ.
કહ્યું છે:--
" नानातरुप्रसव सौरभवासिताङ्गो
घ्राणेन्द्रियेन मधुपो यमराजधिष्ण्यम् । गच्छत्यशुद्धमतिरत्र गतो विशक्ति
गन्धेषु पद्मसदनं समवाप्य दीनः " ॥ १ ॥ ભિન્ન ભિન્ન જાતિનાં વૃક્ષોથી ઉત્પન્ન થયેલા મકર ધ્રુવડે કરીને સુગષ્ઠિત શરીરવાળા, દીન અને અશુદ્ધ મતિવાળા ભ્રમર, કમલરૂપ

Page #28

( ૨૪ ) ઘરને પ્રાપ્ત કરીને ઘ્રાણેન્દ્રિયની લેાલુપતાથી યમરાજની રાજધાનીમાં જાય છે. અર્થાત્—મરણને શરણ થાય છે.
જો કે, જંગમાં જે જે પ્રાણિયાને નાક છે, તે તમામ પ્રાયઃ તેના વિષયને આધીન અનેલા છે, તે પણ માત્ર એકજ ભ્રમરનુ દૃષ્ટાન્ત આપણે ખારીકાઇથી તપાસીએ, જેથી માલૂમ પડશે, કે ઘ્રાણેન્દ્રિયના વિષયની લેાલુપતામાં કેવું ખરાબ પરિણામ આવે છે ? ભ્રમર ચાર ઇંદ્રિયાવાળા હાય છે. પરન્તુ તેમાં તેને ઘ્રાણેન્દ્રિયના વિષય વધારે હેાય છે. જ્યાં પુષ્પના મકરંદ કે બીજી કઇપણ સુગ ંધિત વસ્તુની ગંધ આવે છે, કે તુ તે ત્યાં જાય છે. આજ નિયમાનુસાર સૂર્યવિકાશિક કમલવનમાં પણ તે જાય છે. ત્યાં કમળપર બેસીને સુગન્ધુ લેવામાં એટલા બધા લીન થઇ જાય છે કે–સૂર્યાસ્તના સમયને પણ તે જાણતા નથી. ધીરે ધીરે સૂર્યાસ્તની સાથે કમલ પણ બંધ થઇ જાય છે. પેલા ભ્રમર અંદર સપડાઈ જાય છે. રાત્રિના સમયમાં તે વિચાર કરે છે કે-હમણાં પ્રાતઃકાળ થશે, અને હું બહાર નિકળી જઈશ. પરન્તુ તે સૂર્યોદય થતાં થતાં તે અંદરના અંદર મુંઝાઇને સ્વાહા થઈ જાય છે. અથવા એવુ પણ કાઈ વખત અને છે કે, વનહાથી ત્યાં આવી ચઢે છે અને પેલા કમળના છોડને એકદમ પેાતાની સૂંઢથી ઉઠાવી ભક્ષણ કરી જાય છે. ખસ, ભ્રમર પણ છેડની સાથેજ હાથીનું ભક્ષ્ય બની જાય છે, અને ભ્રમરની પહેલાંની બધી આશાઓના ઉપર નિરાશાના કુહાડા પડે છે.
આવીજ રીતે કેટલાક રાજકુમારો અને શોખીન જીવડાએ પુષ્પાદિના સુગન્ધના પૂર્ણ આસ્વાદ લેવામાં બિલકુલ આસક્ત રહે છે. તે લેાકેાને પણ કાઈ વખતે ભ્રમરની ભાઈમન્ધી કરવાના વખત આવે છે; અર્થાત્ જેવી ભ્રમરની દશા થાય છે, તેવી તેઓની પણ દુર્દશા થાય છે. સુગન્ધિત વસ્તુઓમાં ઝેરી જીવાનો ઉપદ્રવ હાય છે. જેમકે પુષ્પાદિમાં તામ્મુલિયા નાગ ( ન્હાના જીવ ) રહે છે. તેના કરડવાથી મનુષ્યનુ', મરણજ થાય છે. આ વાતની શાસ્ત્રોજ સાક્ષી આપે છે, એમ નહિ, પરન્તુ ઘણી વખત એવા મનાવા ખનતા દેખવા

Page #29

(૨૫) સાંભળવા અને વાંચવામાં પણ આવે છે. ધ્રાણેન્દ્રિયાધીન પુરૂષને સંપૂર્ણ રાગવાનું પણ ગણવામાં આવે છે, અને રાગની સાથે દ્વેષ તે અવ્યભિચરિતપણે રહેલેજ હેય છે. આ રાગ-દ્વેષના મિત્રે કામ, કેધ અને લોભાદિ તે સાથમાં ને સાથમાં જ રહે છે. જ્યાં આ બધી સામગ્રી મળે, ત્યાં મનુષ્યનું કલ્યાણ કઈ કાળે પણ થઈ શકે ખરૂં કે ? કદાપિ નહિં. અએવ બુદ્ધિમાનું પુરૂએ આ બધાં દૂષણના કારણભૂત ધ્રાણેન્દ્રિયના વિષયમાં લુબ્ધ ન થતાં ધ્રાણેન્દ્રિયને પિતાને આધીન કરી લેવી જોઈએ.
» ચક્ષુરિન્દ્રિય, * " सज्जानिपुष्पकलिकेयमितीव मत्वा ।
viઈવર્ષ સુતમતિ રામ પતિત્વા . रूपावलोकनमना रमणीयरूपे - મુઘોડવાનશેન ચાતિ' પાશા
દીપકની તિને, સુંદરજાતિનાં પુષ્પની આ કલી છે, એમ સમજીને રમણીય રૂપમાં મુગ્ધ અને રૂપ દેખવામાં રાજી રહેવાવાળું પતંગ (જીવ) દીપકની શિખામાં પડીને મૃત્યુને પામે છે. તે
“પતંગ” નામનું પ્રાણી ચક્ષુરિન્દ્રિયાધીન બનીને પિતાના પ્રાણેને અગ્નિમાં હેમી દે છે. પતંગ ચાર ઇદ્રિવાળું પ્રાણી છે. તે રાત્રે દીવાની જ્યોતિને દેખીને, મન નથી છતાં, લેભસંજ્ઞાના જોરથી તે જીવ અગ્નિમાં મોહિત થઈને ઝુંપાપાત કરે છે. ત્યાં અસહ્ય વેદનાને અનુભવ કરીને પિતાના જન્મને સમાપ્ત કરી દે છે. આવી જ રીતે જગતના પ્રાણિયે ચક્ષુરિન્દ્રિયને આધીન થઈને પિતાનું સર્વસ્વ ખાઈ નાખે છે. કેટલાક અજ્ઞાની છવા પરદ્રવ્ય અને પરસ્ત્રી પર ખરાબ દષ્ટિ કરીને વ્યર્થ નરક એગ્ય કર્મોને ઉપાર્જન કરે છે. દષ્ટાન્ત જૂઓ –
“ધારો કે બજારમાં પાંચ આદમી બેઠેલા છે, તેવામાં કોઈ તરૂણ અવસ્થાવાળી સ્ત્રી સુદર ષિાક પહેરીને ચાલી આવે છે, હજૂ

Page #30

( ૬ ) સંપૂર્ણતયા કુલ, જાતિ, નામ, ઠામ, રૂપ, ગુણ, વય વિગેરે ઠીક ઠીક લક્ષ્યમાં નથી આવેલ, તે પહેલાં તે અનાદિકાલની પ્રવૃત્તિ અને અજ્ઞાનતાએ પાંચે પુરૂષમાં અસભ્ય વાર્તા શરૂ કરાવી. તે વાતે કરવા લાગ્યા કે-“જુઓ, આ કેવી સુંદર સ્ત્રી છે?” એમ કરતાં કરતાં શબ્દરચનામાં આગળ વધવા લાગ્યા. તેઓની શબ્દરચના અહિ આપવાની જરૂર નથી. માત્ર એટલું જ બતાવવું જરૂરનું છે કે, તે લેકે કોઈ પણ જાતને અર્થ–સ્વાર્થ નહિં હોવા છતાં કેવા દંડના ભાગી થાય છે?
દષ્ટિને ખરાબ કરીને સર્ષની માફક પરમર્મના ભેદમાત્રથી ઘણું ઘરક ઉપાર્જન કરે છે. જેમ સર્ષ, મનુષ્યને હસે છે, તેથી તેનું પેટ ભરાતું નથી. છતાં અન્યને પ્રાણ લે છે. તેવી જ રીતે પરસ્ત્રીનું રૂપ જેવાવાળે, તત્સંબંધી ખરાબ વિચાર કરવાવાળો, તેમ અસભ્યશબ્દ બલવા વાળે સ્ત્રીના અને સ્ત્રીના સબંધિયેના મર્મને દુખિત કરનાર છે. તેના હાથમાં કુવિકલ્પ સિવાય બીજું કંઈ આવતું નથી. આ દેષ ચક્ષુરિન્દ્રિયના વિષયથી જ થાય છે, આ ચક્ષુરિન્દ્રિયને વિષય, ગૃહસ્થને, અરે ત્યાગી મહાત્માઓને પણ કેવી રીતે નીચે પાડી દે છે? તેને આબેહુબ ચિતાર આપનાર એક દાન્ત ખાસ વિચારવા જેવું છે.
એક શેઠના મકાનની પાસે જ એક બાવો ધણી લગાવીને બેઠે હતે. બ્રહ્મચર્યમાં પૂર્ણ હતે. શેઠની તેના ઉપર ઘણી ભક્તિ હતી. એક વખત તે શેઠની સ્ત્રીનું મુખલાવણ્ય આ બાવાના જોવામાં આવી ગયું. બા એકાએક તેણીના મુખલાવણ્યને જોતાં જ એ કામાન્ય થઈ ગયે કે, તે પિતાના તમામ કર્તવ્યને ભૂલી જઈ આર્તધ્યાનમાં મગ્ન થઈ ગયે. સ્ત્રી સિવાય તેના ધ્યાનમાં બીજી કઈ વસ્તુ આવતી જ નહિં. સ્વાભાવિક રીતે એ નિયમ હોય છે કે, જે મનુષ્યનું જે વસ્તુમાં ધ્યાન હેય છે, તે મનુષ્ય તે વસ્તુની તરફજ તાક્યા કરે છે. બાવાજીની પણ તેવી જ સ્થિતિ થઈ. બાવાજી દિવસ અને રાત, પેલા શેઠના મકાન સામેજ જોઈ રહેવા લાગ્યા. “હમણું મેટું

Page #31

( ૨૦ )
'
બહાર કાઢશે ? હમણાં બહાર નિકળશે. ’ એના એ વિચારા તેમના હૃદયમાં જાગતા ને જાગતા રહેવા લાગ્યા. દિવસે દિવસે ખાવાજીનું શરીર ચિંતામાં ને ચિતામાં સૂકાવા લાગ્યું. શેઠને વિચાર થયા કે આજકાલ ખાવાજી સૂકાતા કેમ જાય છે ? એક વખત શેઠે ભક્તિપૂર્ણાંક પૂછ્યું કે-‘ મહારાજ ! આપને એવી શી ચિતા આવી પડી છે, કે જેથી આપનું ચિત્ત ઉદાસ અને શરીર કૃશ થતું જાય છે? આપના મનમાં જે કંઇ વાત હોય, તે આપ ખુશીની સાથે નિખાલસ હૃદયથી કહેા. મારૂં ચાલશે, ત્યાં સુધી હુ આપની ઇચ્છા પૂર્ણ કરીશ. ’ ખાવાજીએ કહ્યુ :- क्या करूं ! तेरी स्त्रीके रूप लावण्यने मेरे मनको पराधीन बना दिया है । अब मैं तेरी स्त्रीके सिवाय और कुछ नहीं देखता । ” શેઠે સમજી ગયો. તે ત્યાંથી ઉઠીને પેતાને ઘેર આવ્યા અને સ્ત્રીને ખાવાની હકીકત કહી, અને કહ્યુ કેઃ‘ જો કે તું પતિવ્રતા અને સુશીલા છે, તે હું સારી રીતે જાણું છું. છતાં મેં જ્યારે તેને વચન આપ્યું છે, તે તું તેનું મન શાન્ત કર. ’ સ્ત્રીએ પતિના વિચારને માન આપી કહ્યુ :- તમે માવાજીને અહિ માકલા. ’ શેઠ ખાવાજી પાસે ગયા અને ખાવાજીને કહ્યું:— 'आप मेरे घर पर जाईये, मैं किसी कार्यके लिये बाहर जा रहा हूँ ।' માવાજી માહાન્ય દશામાં ખુશી થતા થતા શેઠને ત્યાં ગયા. સ્ત્રીએ બાવાજીને સમ્માનપૂર્વક પલ`ગ ઉપર બેસાડયા, અને કહ્યું:- મહારાજ ! તમે એસે, હું મારા પતિની આજ્ઞા પ્રમાણે શૃંગાર સજીને આવું છું. ’ સ્ત્રી શૃંગાર સજવા ગઇ; એટલામાં બાવાજીની વિચારશ્રેણિશુભેાદયના કારણે કરી:-‘ દો ! પતિવ્રતા ઔર સુરીજા દોનેपरभी यह स्त्री, अपने पतिकी आज्ञासे, मेरे जैसे जटाजूट जोगीके साथ अधम कार्य करनेमें जराभी शंका नहीं करती । अपने पतिकी आज्ञाके पालनहीको धर्म समझती है । और मैं योगी, जितेन्द्रिय, ईश्वरभक्त और जगत् के प्राणियोंको उपदेश देनेवाला होनेपर भी मेरे स्वामीकी आज्ञाका खून करनेके लिये तय्यार हो रहा हूं। और मेरे अपूर्व योगको अग्निमें जला देनेके लिये यहां आया हूं । हाय ! मेरे जैसा दुनियामें अधम, नीच, दुष्ट, दुराचारी और
=

Page #32

(૮) कोई भी मनुष्य होगा ? धिक् मां धिक् ! धिक्कार है मुझको कि, मैं अन्ध होकरके ऐसे दुष्कृत्यमें भी प्रवृत्त हो रहा हूं। लेकिन हे आत्मन् ! इस दुराचारमे प्रवृत्ति किसने कराई ? । दुष्ट चक्षुरिન્દ્રિય !”
આ વિચાર કરતાં કરતાં બાવાજીને કે દેવતા પ્રદીપ્ત થયે. આમ તેમ જોતાં બીજું કંઈ ન પ્રાપ્ત થતાં રેંટીયાની લેઢાની સળી તેમના દેખવામાં આવી. બસ, તે સળી લઈને ખચાખચ બન્ને આંખમાં ખેશી ઘાલી–આંખે ફેડી નાંખી, તેથી લેહીની ધારા વહેવા લાગી, એટલામાં પેલી સ્ત્રી શૃંગાર સજીને આવી. અને જૂએ છે તે બાવાજીને ચક્ષુહીન દેખ્યા અને લેહી વહેતું જોયું. બાવાજીને પૂછયું –બાવાજી! બાવાજી! આ શું થયું?” બાવાજીએ
यु:-'लडकी ! जिसने मुझको पराधीन बनाया था, उसकोही मैंने दंड दे दिया । अब मैं जगतकी समस्त स्त्रियोंको अपनी माता, વહન મોર પુરિયાં તમન્નતા હૈ” આવી વાત ચાલતી હતી, તેવામાં પેલે ભક્ત શેઠ આવ્યું. તે તે બધું વૃત્તાન્ત જાણુને આશ્ચર્યમાં ગરકાવજ થઈ ગયું. પછી તે બાવાજીને ધીરે ધીરે તેમના આસને લઈ ગયે.”
સારાંશ એ લેવાને છે કે-જે ચક્ષુરિન્દ્રિય આવા અનર્થોને કરે છે, તેજ ચક્ષુરિન્દ્રિયને જ્ઞાનપૂર્વક સારા કાર્યમાં જોડવામાં આવે, તે ઘણોજ લાભ થઈ શકે.
શ્રીમહાવીરદેવના શાસનમાં અનશન કરવાવાળા મેઘકુમારાદિ સુનિયેએ શરીરને વસરાવા સમયે નેત્રની છૂટ રાખેલી, કેમકે નેત્ર સિવાય જીવદયા પાળી શકાતી નથી. જીવદયાને માટેજ સમસ્ત
વ્યવહારના નિયમે છે. આ વાત સમસ્ત બુદ્ધિમાનેએ એકી અવાજે કબૂલ કરી છે. વળી નેત્રથીજ દેવાધિદેવની શાન્તમુદ્રાનાં પણ દર્શન થઈ શકે છે. રાવણ, આકુમાર અને રણધીરકુમાર જેવાઓએ નેત્રેદ્વારા જ પુણ્ય પાર્જન કર્યું છે. વર્તમાનકાળમાં પણ નેત્રથી જ જિનરાજની મૂત્તિને દેખીને અત્યન્ત લાભ મનુષ્ય ઉઠાવે છે. નેત્ર સિવાય

Page #33

( રહ) કઈભકાર્ય થઈ શકતું નથી. ને મહિમા કયાં સુધી બતાવો ? નેત્રવિહીન પુરૂષથી જેમ દર્શન, જીવદયા વિગેરે કાર્યો થઈ શકતાં નથી, તેમ નેત્રહીન પુરૂષમાં લજજા પણ થતી હોય છે. એક ભાષાકવિ કહે છે -
સેએ ફૂવું હજારે કાણું, તેથી ભૂંડું નીચું ઠાણું " જે પડે અંધાથી કામ, તે લજજા રાખે સીતારામ.”
અત એવ નેત્રે તે ઘણું કામની વસ્તુ છે. પરંતુ દુરૂપગ નહિં કરવા માટે પ્રતિક્ષણ સાવધાન રહેવું જોઈએ. જે મનુષ્ય ચક્ષુરિન્દ્રિયને દુરૂપયોગ કરે છે, તેને ભવાન્તરમાં અંધત્વ પ્રાપ્ત થાય છે. એટલા માટે અન્યત્વે ન પ્રાપ્ત થાય અને ચક્ષુરિન્દ્રિયને સહુ પયોગ થાય, તેવું વર્તન રાખવા દરેક આત્મકલ્યાણાભિલાષી પ્રાણિયાએ ધ્યાન આપવું, એજ શ્રેયસ્કર છે.
. છે
શ્રવણેન્દ્રિય. * હવે શ્રવણેન્દ્રિયની ચપલતા તપાસીએ. ... दूर्वाकुराशनसमृद्धवपुः कुरङ्गः • .. શીડને રિમિક વિચાર : --* ગત્યન્તચરમના વરદ '
શોઝિન સંપત્તિ પુર્વ કયાતિ” I ? | દુર્વા (ધ્રો) નાં અંકુરેથી શરીરને પુષ્ટ કરનાર, નવાં નવાં વિલાસેથી હરિણીની સાથે વનમાં ખેલનાર અને અત્યન્ત ગાનમાં દત્ત ચિત્ત રહેનાર બિચારું હરિણ, બેન્દ્રિયના વિષયમાં લુબ્ધ થઈને યમરાજના સુમાં પ્રવેશ કરે છે. . . . .
એકજ શ્રવણેન્દ્રિયને વિષય બિચારા ગરીબ હરિણની હત્યા કરાવે છે. હરિણ સ્વભાવથીજ ગાનારના ગાન ઉપર આસક્ત હેક છે.

Page #34

(૩૦) શિકારી જ્યારે શિકાર કરવાને જાય છે, ત્યારે વનમાં જઈને મનહર રાગ આલાપીને ગાવું શરૂ કરે છે. તે સાંભળવાને માટે હરિણ બરાબર કાન દઈને ચિત્રવત્ સ્થિર થઈ જાય છે. પછી તે પારધી એકાએક બાણ કે ગોળીથી તે હરિને સંહાર કરી નાખે છે. શ્રવણેન્દ્રિયના વિષયનું જોર ઘણુજ હેય છે. મનુષ્ય ગમે તે કેવાએ કાર્યમાં પ્રવૃત્ત થએલે હોય, પ્રભુની ભક્તિમાં લીન થયે હેય, અથવા ગુરૂ મહારાજના મુખની વાણું સાંભળવા એકચિત્ત થયે હોય, પરંતુ તેની પણ ચિત્તવૃત્તિ લગાર સ્ત્રીના પગના ઝાંઝરને ઝણકાર સાંભળતાં અસ્થિર બની જાય છે અને જ્યાં ચિત્તવૃત્તિ અસ્થિર બની, કે તુરત આંખની ચંચલતા ચટપટ કરવા લાગી જાય છે. આ તે શું? બે માણસ ગમે તેવી વાત કરતા હોય, પરંતુ પાસે બેઠેલે ત્રીજો માણસ ઝટ તેને સાંભળવાનું મન કરે છે. આ પણ શ્રવણેન્દ્રિયને વિષયજ છે અને લગાર જે કમ સંભળાતું હોય, તે તે પેલા માણું સને પૂછે કે “ભાઈ ! શું કહ્યું?” કેટલું બધું શ્રવણેન્દ્રિયના વિષયનું જોર? આજ કારણથી ધ્યાન કરવાવાળા ગિએ જંગલકે પર્વતની ગુફાઓને વધારે પસંદ કરે છે. કેમકે ત્યાં શબ્દ કમ સાંભળવામાં આવે છે. યેગી લેકે પણ શ્રવણેન્દ્રિયના વિષયને રેકી શકતા નથી. શ્રવણેન્દ્રિયના વિષયની ચપલતા ઘણું જ હોય છે. આ ઇંદ્રિયને વશ કરવી, દુર્ઘટ કાર્ય છે. શ્રવણેન્દ્રિયને વિષય છે શબ્દ. આ શબ્દ જ્યારે ગાનરૂપે બહાર આવે છે, ત્યારે તે તે યોગી, ભેગી, રેગી, સોગી, સંતાપી તમામ જીને સુખકર માલુમ પડે છે. આથી જેગી પણ જેમને ભૂલી તલ્લીન થઈ જાય છે. ભેગી બમણે કામી થાય છે, રોગી ક્ષણભર શાતાદનીયની માફક કાલ વ્યતીત કરે છે. રેગી, વિગજન્ય દુઃખને ભૂલી જાય છે, અને સંતાપી આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિને એક સ્થાનમાં મૂકી એક વાર તે શ્રવણેન્દ્રિયના વિષયને રસ લેવા લુબ્ધ બની જાય છે. અહે! આ શ્રવણેન્દ્રિયને વિય બીજી ઈન્દ્રિયેના વિષયેથી કોઈ જુદા જ પ્રકારનું છે. બસ, આ વિષયને જીતનાર સાચો ધીર, વીર અને ગંભીર છે. એમાં જરા પણ સંશય જેવું નથી.

Page #35

(39)
આટલે સુધી એક એક ઇંદ્રિયના વિષયાથી ઉત્પન્ન થતી આફ્તા બતાવ્યા પછી, હવે પાંચે ઇંદ્રિયાના ત્રેવીસે વિષયેાથી દૂર રહેવા, કઇક ઉપદેશ કરવા જરૂરના જણાય છે. એક સુભાષિતકાર, કહે છે કેઃ—
" एकैकमक्षविषयं भजताममीषां
सम्पद्यते यदि कृतान्तगृहातिथित्वम् । पञ्चाक्षगोचररतस्य किमस्ति वाच्य - मक्षार्थमित्यमलधीरधियस्त्यजन्ति " || १ ॥
એક એક ઇંદ્રિયના વિષયેાને સેવનાર હાથી, મત્સ્ય, ભ્રમર, પતંગ, અને હરણ મરણને શરણ થાય છે, તેા પછી પચેન્દ્રિયના સમસ્ત વિષયામાં આસક્ત રહેનાર પુરૂષ, યમરાજના અતિથિ થાય, એમાં કહેવુ જ શું ? એટલા માટે ઉપયુક્ત દુ:ખાને વિચાર કરીનેજ નિ`ળ અને ધીર બુદ્ધિવાળા પુરૂષો ઇંદ્રિયોના વિષયાને છેડે છે અને તેને ત્યાગ કરવાવાળા પુરૂષજ પ્રશ’સાને પાત્ર થાય છે. જેમ—
सुचि सो चैत्र पंडिओ तं पसंसिमो निच्चं । इंद्रियचोरेहिं सया न लुंटिअं जस्स चरणधणं ॥ १ ॥ .
સાચા શૂરવીર તેજ પુરૂષ છે કે—જે કામાધીન નહિ બનીને સ્ત્રીનાં લેાચનરૂપ ખાણેાથી હણાતા નથી. સાચા પ'ડિત તેજ છે કે, જે સીંનાં ગહન ચરિત્રાથી ખંડિત થયા નથી અને સાચા પ્રશસાપાત્ર પુરૂષ તેજ છે કેન્જે સંસારમાં રહીને ઈંદ્રેચાની વિષયજાળમાં ન ફસાતાં અખક્તિ રહે છે. એટલુંજ નહિ પરન્તુ જેણે, પોતાના ચાશ્મિરનને, ઇંદ્રિયા રૂપી પ્રમળ પાંચ ચારાની ચતુરાઈથી ખચાવેલ છે. લાકિશારો પણ કહે છે.—
''
“આ હિતો ૨: નૈસતિઃ
स तापसो यः परतापहारकः ।

Page #36

( ૩ )
स धार्मिको यः परमर्म न स्पृशेत्
આ ટીક્ષિતો ચ: સટ્રીક્ષતે સવા ” || ૨ ||
પ'ડિત તેજ છે કે—જે ઇન્દ્રિયા વડે કરીને અખડિત છે. તાપસ –મુનિ તેજ છે કે—જે બીજાના તાપને દુઃખોને દૂર કરે છે. ધાર્મિક તે છે કે—જે બીજાના મર્માનું ઉદ્ઘાટન કરતા નથી અને દીક્ષિત અર્થાત્ ત્યાગી તેજ છે કે-જે હમેશાં સારીજ દષ્ટિ રાખે છે.
ખરેખર, ઇંદ્રિયરૂપી ચપલ ઘેાડાએ જરૂર મનુષ્યને દુર્ગતિ રૂપ ઉન્મામાં લઇ જાયછે, આ, હિન્દુધર્મ શાસ્ત્રાનુસાર જગમાં પૂજ્ય ગણાતા હિર, હર, બ્રહ્મા વિગેરે કેવા પરાધીન થયેલા છે? હિર લક્ષ્મીને આધીન બન્યા છે, હર પાતીના પાશમાં પડયા છે અને બ્રહ્માએ સાવિત્રીના સાથ કરેલ છે. જેવા જેવા હુકમા લક્ષ્મી, પાતી અને સાવિત્રીએ કરેલા છે, તેવાં તેવાં કાર્રી હરિ, હર અને બ્રહ્માને કરવાં પડયાં છે, ત્યારે ખીજા પ્રાણિયાની તે વાતજ શી કરવી ? ઇંદ્રિયરૂપ અશ્વને ઉન્મામાં નહિ જ દેશ માટે તીર્થં કરાએ પેાતે પ્રયત્નશીલ થઈને પછી જનસમૂહના હાથમાં સદુપદેશ રૂપી દોરી આપી, અને કહ્યુ :- આ વચનાને તમે હંમેશાં સ્મરણમાં રાખશે, તા તમારી ઇદ્રિચા કદાપિ ઉન્મત્ત થશે નહિ; ’ યાદ રાખવું જોઇએ કે-ઇંદ્રિયારૂપી ચપલ ઘેાડાઓ, વૈરાગ્ય રૂપી દોરડા વિના કદાપિ સન્માર્ગ પર આવવાવાળા નથી. અને તેટલાજ માટે તીકરના ઉપદેશમાં પ્રતિસૂત્રમાં જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રની રક્ષા કરનાર વૈરાગ્યરસ ભરેલે છે. તેને યાદ રાખવાથી ઇન્દ્રિયરૂપી ઉન્મત્ત ઘેાડાઓ કદાપિ ઉન્માગ માં જશે નહિ.
અહિં` લગાર એ શ ́કા ઉદ્ભવે તેમ છે કે કેટલાક જીવે જિનવચન જાણે છે, તથાપિ વિષયાસક્ત જોવામાં આવે છે, તેનુ કારણ શું ?’ એનુ` કારણ એટલુંજ છે કે—તેવા ભવાભિનંદી જીવોએ જિનવચના પરને માટે જાણ્યાં છે, પેાતાને માટે નથી જાણ્યાં. જો તેમણે પેાતાના હિતને માટે જાણ્યાં હોય, તેા તે કદાપિ વિષયાસક્ત હોઈ શકે નહિ', જેણે ભવસ્વરૂપને સારી રીતે જાણી લીધું છે, તે તેા વિષયને

Page #37

( ૩૩ )
વિષ જ સમજે છે, અને તેમ સમજીને ઇંદ્રિયાને લગાર પણ સ્વતંત્રતા આપતા નથી. અને જો ઇંદ્રિયાને છૂટી રાખે, તો તે કાડ વર્ષો સુધી વિષયની જાલથી છૂટે પણ નહિ: કહ્યું છે કે:
“કૃવિધુત્તાળમહો ! તિતુસમિતિ તેવુ મા વસન્ । जई दिनो तो नीओ जत्थ खणो वरसकोडिसमो " ॥ १ ॥
હે ભવ્ય ! ઇંદ્રિયરૂપી ધૃત્તને તિલના તુસ જેટલે પણ અવકાશ આપીશ નહિ', યદ્ઘિ અવકાશ આપીશ તે, તે જ્યાં એક ક્ષણ એક કોડ વર્ષ જેટલી છે, એવી નરક ગતિમાં લઈ જશે.
માટે વિષયને વિષતુલ્ય સમજીને તેના સ્પમાત્ર પણ કરવા નહિ'. એટલુજ નહિ, પરન્તુ તેના વિશ્વાસ પણ ન કરવા.
ઇંદ્રિયાને વશમાં રાખવી, એ સાધુ કે ગૃહસ્થ-તમામ આત્મકલ્યાણાભિલાષી પુરૂષોનું કર્ત્તવ્ય છે. ઇંદ્રિયા વશ કરવાના સિદ્ધાન્ત એવા છે કે, તેમાં કોઇપણ દનકાર કે ધર્માનુયાયીના મતભેદ હાઇ શકેજ નહિં મનુજી પણ મનુસ્મૃતિના બીજા અધ્યાયમાં કહે છેઃ
“ન્દ્રિયાળાં વિચરતાં વિષયેષ્વપજ્ઞારિપુ ।
संयमे यत्नमातिष्ठेद विद्वान् यन्देव वाजिनाम् ॥ ८८ ॥ इन्द्रियाणां प्रसङ्गेन दोषमृच्छत्यसंशयम् । सन्नियम्य तु तान्येव ततः सिद्धिं नियच्छति ॥ ९३ ॥ न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवमेव भूय एवाभिवर्धते ॥ ९४ ॥ यचैतान् प्राप्नुयात् सर्वान् यश्चैतान्केवलांस्त्यजेत् । प्रापणात् सर्वकामानां परित्यागो विशिष्यते ॥ ९५ ॥ वेदास्त्यागश्च यज्ञाश्च नियमाश्च तपांसि च ।" न विदुष्टभावस्य सिद्धिं गच्छन्ति कर्हिचित् ॥ ९७ ॥
H

Page #38

( ૩૪ )
श्रुत्वा स्पृष्ट्वा च दृष्ट्वा च भुक्त्वा धात्वा च यो नरः । न हृष्यति ग्लायति वा स विज्ञेयो जितेन्द्रियः ॥ ९८॥ इन्द्रियाणां तु सर्वेषां यद्येकं क्षरतीन्द्रियम् । तेनास्य क्षरति प्रज्ञा दृतेः पात्रादिवोदकम् " ॥ ९९ ॥
જેમ સારથી રથના ઘડાઓને પિતાના વશમાં રાખે છે, તેમ વિદ્વાન પુરૂષ, પોતપોતાના વિષયમાં દેડવાવાળી ઇંદ્રિયને યત્નપૂર્વક પિતાના વશમાં રાખવી જોઈએ. ૮૮. ઇક્રિયેના વિષયમાં આસક્ત થવાથી મનુષ્ય નિઃસંદેહ દૂષિત થાય છે, પરંતુ તેને કબજે રાખવાથીજ સિદ્ધિ થાય છે. . વિષયને ભેગા કરવાથી કામનાની શાતિ થતી નથી, પરંતુ જેમ ઘીની આહુતિથી અગ્નિ વધારે પ્રજ્વલિત થાય છે, તેમ વિષયના ઉપભેગથી કામની વૃદ્ધિ થાય છે. ૯૪. જે મનુષ્ય એ સર્વ ભેગોને પ્રાપ્ત કરે છે, અને જે તે સર્વ ભેગોને ત્યાગ કરે છે, તેમાં ત્યાગ કરવાવાળો મનુષ્ય શ્રેષ્ઠ છે. ૫. વેદ, ત્યાગ, યજ્ઞ, નિયમ અને તપસ્યા એમાંનું કાંઈપણ, દુષ્ટભાવવાળા વિષયીને સિદ્ધ થતું નથી. ૯૭. જે મનુષ્ય સાંભળીને, સ્પર્શ કરીને, દેખીને, ખાઈને અને સૂંઘીને હર્ષ કે શેક કરતું નથી, અર્થાત્ પ્રસન્ન કે અપ્રસન્ન થતું નથી, તેજ સાચે જિતેન્દ્રિય છે. ૮. જેમ છિદ્રવાળા પાત્રમાંથી પાણી નિકળી જાય છે, તેમ એક પણ ઇન્દ્રિય સ્વતંત્ર થઈ જવાથી મનુષ્યની બુદ્ધિ નષ્ટ થઈ જાય છે. .
કહેવાની મતલબ કે ઇંદ્રિયેને કેઈપણ પ્રકારે કાબૂમાં રાખવી જોઈએ. ઇન્દ્રિયને આધીન થયેલ મનુષ્ય કેઈપણ રીતે પિતાનું કલ્યાણ કરી શકતું નથી. એટલા માટે તત્વવેત્તાઓ કહે છે – " भवारण्यं मुक्त्वा यदि जिगमिषुर्मुक्तिनगरी ___तदानीं मा कार्षीविषयविषवृक्षेषु वसतिम् । यतश्छायाप्येषां प्रथयति महामोहमचिरादयं जन्तुर्यस्मात् पदमपि न गन्तुं प्रभवति " ॥१॥

Page #39

(૩૫) હે ભવ્ય ! આ ભવરૂપી અરણ્યને છેવને યદિ તારી મુક્તિનગરમાં જવાની ઈચ્છા હોય, તે વિષયરૂપી વિષવૃક્ષની છાયામાં કદાપિ ઉભે રહીશ નહિં. તે વૃક્ષની છાયા થોડાજ કાલમાં મહા મહિને વિસ્તાર કરે છે. તેથી મનુષ્ય એક પગલું પણ આગળ વધી શક્ત નથી.
ઈદ્રિ રૂપી ધૂર્તોને કદાપિ વિશ્વાસ ન કરે. કેમકે તેના વિશ્વાસમાં રહેનાર પિતાનું સર્વસ્વ ખેઈ બેસે છે, એમાં લગાર પણ શંકા રાખવા જેવું નથી. વળી ઇંદ્રિયાધીન પુરૂષ પૂજ્ય પુરૂષોની અવજ્ઞા કરવામાં પણ લગારે અચકાતા નથી. આ ઈધિયાધીન પુરૂષ છેડા માટે ઘણું ગુમાવી દે છે. જેમ કહ્યું છે"जह कागिणीइ हेउं कोडिं रयणाण हारए कोइ। तह तुच्छविसयगिद्धा जीवा हारंति सिद्धिमुहं " ॥ १॥
જેમ કેઈ મનુષ્ય એક કાંકણુને માટે કેડી રત્નને ગુમાવી દે છે, તેમ તુચ્છ એવા વિષયમાં વૃદ્ધ થનારે પુરૂષ સિદ્વિસુખને હારી, જાય છે. વળી પણ કહ્યું છે – " तिलमित्तं विसयमुहं दुहं च गिरिरायसिंगतुंगयरं। भवकोडीहि न निहइ जं जाणंसु तं करिजासु" ॥१॥
વિષયેની અંદર એક તરફ તિલમાત્ર જેટલું સુખ છે, અને બીજી તરફ મેરૂપર્વતનાં ઊંચાં શિખરની ઉપમાવાળું–કડોભથી પણ સમાપ્ત ન થઈ શકે એટલું દુઃખ છે, અએવ જેમ ઉચિત લાગે તેમ કરે.
લગાર વિચારવા જેવી વાત છે કે-એક કાંકણું, કે જે એક રૂપિયાને એંશીમ ભાગ છે, તેને માટે કરોડો રત્નોને ગુમાવી દેવાવાળે માણસ કે મૂર્ખ ગણી શકાય, એ બતાવાની કંઈ જરૂર નથી. આવી જ રીતે વિષયસુખમાં આસક્ત થયેલે મનુષ્ય અનુપમેય, અવ્યાબાધ, અચલ અને અનન્ત સુખમય મુક્તિસુખને ગુમાવી દે છે. તે પછી

Page #40

( ૩ )
આને પહેલાથી પણ વધારે મૂખ ગણવામાં આવે, તેા કઈ ખોટુ છે ? ખરૂ જોવા જઇએ તો વિષયજન્ય સુખ, તે સુખજ નથી, કિન્તુ સુખાભાસ છે. અને તે પણ ક્ષણભરને માટેજ. પણ તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલ ક અન્ય ા મેરૂ જેટલું દુઃખ આપે છે. પરન્તુ આ થાત માહાન્ય પુરૂષોના જોવામાં આવતી નથી.
વિષયસેવન એક એવી વસ્તુ છે કે તેનુ ગમે તેટલું સેવન કરવામાં આવે, પરન્તુ તેથી મનુષ્યને તૃપ્તિ થતી નથી. એટલુંજ નહિ, ખલ્કે તૃષ્ણાદેવી તે મનુષ્યને બિલકુલ રાંક બનાવીને ઘેર ઘેર ભિક્ષા પણ મંગાવે છે. વળી શ્રીજી દુર્દશા જૂએઃ—
" दासत्वमेति वितनोति विहीन सेवां धर्म नाति विदधाति विनिन्द्यकर्म । रेफश्चिनोति कुरुतेऽतिविरूपवेषं
किं वा हृषीकवशतस्तनुते न मर्त्यः " ॥ १ ॥
અરે, ઇંદ્રિયાના વશમાં પડવાથી મનુષ્ય શું શું નથી કરતા ? દાસપણાને પામે છે, નીચપુરૂષાની સેવા કરે છે, ધમ નાનાશકરે છે, અત્યંત નિંદાયુક્ત કર્મોને કરે છે, પાપ બાંધે છે, અને તુચ્છથી તુચ્છ વેષાને પણ ધારણ કરે છે, છતાં પણ તૃષ્ણાદેવી શાન્ત થતી નથી. કેમકે દૈવીસુખામાં જેને સાષ નથી થતુ, તે જીવ શું મનુષ્યના ભાગાથી તૃપ્ત થઈ શકે ખરો કે ? અરે, સમુદ્રના પાણીથી જેની તરસ ન મટી, તેની તરસ વનસ્પતિની ટોચ ઉપર રહેલ પાણીના ખિ‘તુથી શુ' મટે ખરી ? શાસ્રકાર ઠીકજ કહે છે કેઃ— મુન્નતા મદુરા વિવાવિરલા પિાળતુઠ્ઠા ક્રમે ' ભોગવવાના સમયમાં મધુર અને વિપાકમાં વિસ કપાકના ફૂલ સમાન વિષયેા છે. અર્થાત્ જેમ કિ’પાકનું ફૂલ સુગ ́ધીદાર, નેત્રને આનંદ આપનાર અને સ્વાદમાં મધુર હોય છે, પરન્તુ ખાવાથી પ્રાણાના નાશ કરે છે, તેવીજ રીતે વિષયસુખ પહેલાં તેા રમણીય લાગે છે, પરન્તુ પાછળથી અનિવ ચનીય દુઃખ આપે છે. દરાના સ્થાનમાં ચળ આવતાં તેને ખણવામાં મનુષ્યને
.

Page #41

આનંદ પડે છે, પરંતુ પાછળથી ત્યાં ખૂબ બળે છે, તે વખતે મનુષ્ય વિચાર કરે છે કે ખર્યું ન હતું, તે સારું હતું. બસ, તે જ પ્રમાણે વિષયાસક્ત પુરૂષને જ્યારે લોકિક અને લકેર બન્ને પ્રકારનાં દુખોને અનુભવ કરવાનો વખત આવે છે, ત્યારે તેને પશ્ચાત્તાપને પાર રહેતા નથી. પરન્તુ આ પશ્ચાત્તાપ શું કામને પોતાનું સર્વસ્વ બેઈ નાખ્યા પછી અને કર્મોને અસાધારણ બેજો વહેરી લીધા પછી શું થવાનું? પહેલાંથી જ વિચાર કરે, એ બુદ્ધિમાનેનું–આત્મકલ્યાણભિલાષિયેનું પરમ કર્તવ્ય છે.
વિચાર કરવો જોઈએ છે કે-દાવાનળને અગ્નિ પંદર દિવસમાં પિતાની મેળે શાન્ત થઈ જાય છે, શહેરમાં લાગેલે અગ્નિ કૂવાના પાણીથી શાન્ત થાય છે, પરંતુ કામાગ્નિ એ છે કે પંદર દિવસે તે શું, પરન્ત પંદર કરોડ વર્ષો જેટલી મુદતે પણ શમતે નથી, અરે, કૂવાના પાણીથી તે શુ? સમુદ્રના પાણીથી પણ શાન્ત થત નથી. તેની શક્તિને માટે માત્ર જિનરાજની વાણીનું એકજ બિંદુ બસ છે. વળી કામ રૂપી ગ્રહ બીજા પાપ ગ્રહથી વધારે દુષ્ટ છે. કહ્યું છે" सव्वग्गहाणं पभवो महग्गहो सव्वदोसपायट्टी। कामग्गहो दुरप्पा जेणभिभूअं जगं सव्वं" ॥१॥
કામરૂપી ગ્રહ એ છે કે-જે સર્વ ગ્રહને પેદા કરનાર છે અને સર્વ દેને પ્રગટ કરે છે, આ મહાગ્રહે સમસ્ત જગને વશ કર્યું છે.
મંગલગ્રહ વિગેરે ગ્રહ મનુષ્યને દુઃખ આપે છે. પરંતુ તે ગ્રહો શાન્તિકર્મોથી શાન્ત થઈ જાય છે, અને કદાચ શાન્ત ન પણ થાય, તે પણ તે કેવળ આ જન્મને બગાડવા સિવાય વધારે નુકશાન કરી શકતા નથી, અથવા તે તેની સ્થિતિ સુધી કઈ દે છે, પરંતુ કામગહ તે એવી દુર્દશા કરે છે કે જેનું વર્ણન કરવું પણ અશકય છે. હવે જે મનુષ્ય કામમાં આસક્ત રહે છે, તેની કેવી અવસ્થાઓ થાય છે, તે બતાવતાં શાસકારે કહે છે –

Page #42

(૩૮) "ध्यायति धावति कम्पमियर्ति श्राम्यति ताम्यति नश्यति नित्यम् ।
रोदिति सीदति जल्पति दीनं गायति नृत्यति मूर्च्छति कामी ॥१॥ रुष्यति तुष्यति दास्यमुपैति कति दीव्यति सीव्यति वस्त्रम् । किं न करोत्यथवा हतबुद्धिः कामवशः पुरुषो जननिन्द्यम्" ॥२॥ - કામી પુરૂષ હજાર કમેં મૂકી દઈને સ્ત્રીનું ધ્યાન કરે છે, દુસહ તડકાની પણ બેદરકારી કરીને તેને માટે દડદડા કરે છે, કાપે છે, શ્રમિત થાય છે, તપે છે, નાશ પામે છે. સેવે છે, ખેદ પામે છે, દીનતાયુક્ત વચને બોલે છે, ક્ષણમાં ગાય છે. ક્ષણમાં નાચે છે, અને ક્ષણમાં મૂચ્છગત પણ થાય છે, ક્ષણમાં રૂષ્ટ થાય છે અને ક્ષણમાં નષ્ટ થાય છે; કિંકરતા પ્રાપ્ત કરે છે, ખેતી પણ કરે છે, જૂગાર પણ ખેલે છે, અને વસ્ત્રને સીવવાનું પણ કામ કરે છે. વધારે શું કહેવું ? તે હતબુદ્ધિ શું નથી કરતા? અર્થાત સમસ્ત પ્રકારનાં નિંદકાર્યોને પણ તે કરે છે.
આ કામગહ, આ ભવમાંજ ઉપર્યુક્ત દુરાવસ્થાઓને પ્રાપ્ત કરાવે છે, એમ નહિ, પરંતુ ભભવ દુઃખનું પાત્ર બનાવી મૂકે છે, આવા દુષ્ટ કામગ્રહથી હજારે નહિં, બલકે લાખે કેશે દૂર રહેવું, એજ આત્માથી પુરૂષનું પહેલું કર્તવ્ય છે, સ્ત્રીરૂપી નદીમાં હજારે લાખે, કડો મનુષ્ય ડૂબી મર્યા છે, તેને માટે શાસ્ત્રકારે કહે છે - " सिंगारतरंगाए विलासवेलाए जुव्वणजलाए । જે છે ગજરા નાનક જ કુતિ?” | II
શંગાર છે તરગો જેના, વિલાસ છે કિનારા જેના અને વન રૂપી પાણીવાળી સ્ત્રી રૂપી નદીમાં એવા ક્યા ક્યા આ જગના પુરૂષ છે કે જેઓ ડૂબ્યા નથી; અર્થાત્ વીતરાગ અને તેમના સાચા ભક્ત સિવાયના બધાએ ડૂળ્યા છે. જેમકે – " हरिहरचउराणणचंदसूरखंदाइणोवि जे देवा ।
नारीण किंकरतं कुणंति धी धी विसयतिन्हा " ॥ १॥

Page #43

(૩૯) અર્થ-હરિ (કૃષ્ણ), હર (શંકર), બ્રહ્મા, ચંદ્ર, સૂર્ય, કાત્તિકસ્વામી અને બીજા પણ ઈદ્રિાદિ દેવાએ અબેલાઓના બલથી પરાજિત થઈને તેણુઓના કિંકરપણાને પ્રાપ્ત કર્યું છે. અતએવ વિષયતૃષ્ણાને વારંવાર ધિક્કાર છે.
આજ પ્રમાણે ભતૃહરિ પણ પિતાના શૃંગારશતકમાં લખે છે –
યુવા શળેિલાનાં
येनाक्रियन्त सततं गृहकुम्भदासाः। वाचामगोचरचरित्रविचित्रिताय
तस्मै नमो भगवते मकरध्वजाय" ॥१॥ તે, વાણીથી અગોચર ચરિત્રવાળા વિચિત્ર કામદેવને નમસ્કાર છે, કે જેણે શંભુ, સ્વયંભુ અને હરિને પણ સિના દાસ–ઘરનું પાણી ભરવાવાળા દાસ–બનાવ્યા છે.
આ સિવાય જૂએ ઈલાચીપુત્રનું દષ્ટાન્ત. ઇલાચીપુત્રને તેના માતા પિતાએ ઘણું ઘણું સમજાવ્યો, પરંતુ તે કામરાગને વશ થઈ પિતાની જાતિને છેડીને નટ થયે. જૂએ રાવણ. રાવણ મહાસુભટ અને ચતુર હોવા છતાં સીતા મહાસતીને હરણ કરીને અંતમાં કુલને ક્ષય કરી મરણને શરણ થયે. દુર્યોધન, તેણે પણ દ્રોપદીનાં વસ્ત્રોને ભરસભામાં ખેંચી લેતાં લગારે સંકોચ ન કર્યો. તેના પાપથી તેને રણમાં રહેવું પડ્યું. માટે આ જગતમાં એવા થોડાજ પુરૂષે થઈ ગયા છે, અને હશે કે જેઓએ ઇદ્રિને પિતાને આધીન કરી છે. તેને માટે કહ્યું છે—
" आदित्यचन्द्रहरिशंकरवासवाद्याः ___ शक्ता न जेतुमतिदुःखकराणि यानि । तानीन्द्रियाण बलवन्ति सुदुर्जयानि ।
જે નિર્બત્તિ યુવાને વર્જિનરત ” i ? A .

Page #44

સૂર્ય, ચન્દ્ર, હરિ, શિવ અને ઈન્દ્રાદિ દેવે પણ અત્યન્ત દુઃખ દેવાવાળી ઇંદ્રિયને જીતવામાં શક્તિમાન થયા નથી. તે પછી, તેવી અલવાનું દુર્જય ઇંદ્રિયને જીતે એવા સાચા બલવાન પુરૂષે આ જગમાં થોડાજ છે !
વળી એ પદ યાદ રાખવા જેવું છે કે-જે કામી પુરૂષ છે, તે એકજ ઇન્દ્રિયના વિષયોને નહિ, પરન્તુ પચેન્દ્રિયના તેવીસે વિષચેનું સેવન કરે છે. તેને માટે પણ કહ્યું છે કે – " जे कामंधा जीवा रमति विसएमु ते विगयसंका। जे पुण जिणवयणरया ते भीरू तेसु विरमंति" ॥ १॥
જે કામાન્ય જીવે છે, તે નિઃશક થઈને પચેન્દ્રિયના તેવીસ વિષને સેવે છે. અને જેઓ જિનવચનમાં રક્ત છે, તે વિષયથી વિરાગ પામે છે. કેમકે સંસાર સમુદ્રથી તેઓ ડરતાજ રહે છે. વિષયી પુરૂષમાં અગર બીજા કેઈ સારા ગુણે હેય, તે પણ તે નિષ્ફલતાને જ પામે છે, જેમકે – .. " विद्या दया द्युतिरनुडतता तितिक्षा
__ सत्यं तपो नियमनं विनयो विवेकः । सर्वे भवन्ति विषयेषु रतस्य मोघा
પતિ રામતિતિ ન તત્વમ” I ? વિદ્યા, કે જે સમસ્ત સુખનું સાધન છે, દયા, કે જે ધર્મના મૂલરૂપ છે, શુતિ, કે જે હજારે મનુષ્યની સભામાં સત્કાર કરાવે છે, અનુદ્ધતતા કે જે વિનયાદિ ગુણેને ઉત્પન્ન કરે છે; તિતિક્ષા, કે જે હજારે સમયે પણ પૈયને છોડાવતી નથી; સત્ય, કે જે જગતમાં શિરરત્ન બનાવે છે; તપ, કે જેના પ્રભાવથી અનેકભનાં કિલષ્ટ કર્મો નાશ પામે છે; નિયમન, કે જેના પ્રભાવથી મનુષ્ય અણિમાદિ ત્રાદ્ધિવાળે થાય છે, વિનય, કે જે સર્વગુણને સરદાર છે અને વિવેક, કે જે જડ-ચૈતન્યનું ભાન કરાવે છે. એવા એવા ઉત્તમ

Page #45

( ૪૧ )
ગુણા પણ વિષયમાં રત થયેલા પુરૂષને નિષ્ફળ થાય છે. આ પ્રમાણે નિશ્ચયથી સમજીને સત્બુદ્ધિવાળા પુરૂષોએ ઇંદ્રિયાધીન કદાપિ થવું જોઇએ નહિ.
ઇંદ્રિયાને વશ થયેલ પુરૂષ, પછી તે ગમે તેવા ગુણવાન્ કે જ્ઞાનીજ કેમ ન હોય, પરંતુ તે નીચમાં નીચ કાર્ય કરતાં પણ ચૂકતા નથી. કહ્યુ` છેઃ—
46
लोकार्चितोऽपि कुजोऽपि बहुश्रुतोऽपि धर्मस्थितोऽपि विरतोऽपि शमान्वितोऽपि ।
अक्षार्थपन्नगविषाकुलितो मनुष्य
स्तन्नास्ति कर्म कुरुते न यदत्र निन्द्यम् " ॥ १ ॥
ઇંદ્રિયા રૂપ સર્પના વિષથી વ્યાકુલ થયેલા મનુષ્ય, લાકમાં પૂજય હાય, બહુશ્રુત હાય, ધર્મીમાં સ્થિત હાય, સ`સારથી વિરક્ત હાય અને શાન્તિયુક્ત હાય, તાપણ જગમાં એવુ કોઇ પણ નિંદ્યકાં નથી, કે જે તે ન કરે. મતલખ કે નીચમાં નીચ કાર્ય કરવામાં પણ તેને લજ્જા આવતી નથી.
'
વળી વિષયાન્ય પુરૂષ પેાતાની અસલી દશાને પણ ભૂલી જાય છે, તેને માટે કહ્યું છેઃ——
" मरणेवि दीणवयणं माणधरा जे नरा न जंपति । विहु कुणंति ललि बालाणं नेहगहगिहिला " ॥ १ ॥
જો કે, માનરૂપી ધનવાળા પુરૂષો મરણાન્તે પણુ દીનવના એલતા નથી, પરન્તુ તે પણ સ્ત્રીયાના સ્નેહરૂપી ગ્રહથી ગાંડા થઈને તે અત્યન્ત દીનવચનાને ખેલે છે.
અહા ! કામદેવનુ` સામ્રાજ્ય કેવુ સ્વતંત્ર અને સત્તાવાળુ છે ?.. કયાં સુધી કહેવું ? સત્યપદેશના પ્રભાવથી સત્યમાર્ગ ઉપર આવેલા

Page #46

( ૪૨ )
મહાપુરૂષોને પણ ભ્રષ્ટ કરીને સ્વાધીન બનાવી નરકમાં લઇ જવાને કોઇ સમર્થ હોય, તે તે એક કામદેવજ છે
“વિસાનસેન નીવા નિળયમાંં હારિઝળ હા ! નયં ! वर्च्चति जहा चित्तयनिवारिओ बंभदत्तनिवो " ॥ १ ॥
,,
જૈનધર્મના ત્યાગ કરીને જીવો વિષયરૂપી વિષના આસેવનથી નરકમાં જાય છે. જૂઓ, ચિત્ર સાધુએ વાર્યા છતાં બ્રહ્મદત્ત ચક્રવત્તિને જીવ–સ'ભૂતિમુનિ જન્મ હારી ગયા.
એક વખત સનત્યુમાર ચક્રવત્તિની સ્ત્રી સુનન્દા, અનશન કરવા વાળા મુનિયાને નમ્રતાપૂર્વક નમસ્કાર કરતી હતી. આ વખતે સંભૂતિસાધુને, તે સુનંદાના કેશેાના અકસ્માત્ સ્પર્શ થયા, અને તેથી તેઓને વિકાર ઉત્પન્ન થતાં એવુ નિયાણું કરવાના પરિણામ થયા કે- મ્હારી આ તીવ્ર તપસ્યાના પ્રભાવથી ભવાન્તરમાં આવા સ્ત્રીરત્નને ભાગવવા વાળા થાઉં.’ આ વખતે ચિત્રમુનિ, કે જેઓ ત્યાં બેઠા હતા, પોતાના મનમાં વિચાર કરે છે કેઃ– અહા ! માહનુ દુયત્વ કેટલું બધું પ્રખળ છે ? અરે, આવી તે ઇંદ્રિયાની દુૉન્તતા ! મહાન્ ઘાર તપસ્યાને કરવાવાળા અને જિનવચનને જાણવાવાળા આ મુનિને પણ, આ અમળાના કેશના સ્પથી વિકાર ઉત્પન્ન થયા; એટલું જ નહિ પરન્તુ, આગળ વધીને આવી સ્ત્રીને ભોગવવાનુ નિયાણું કરવા સુધીના તેમના પરિણામ થયા ! ! ? વિચાર કર્યા પછી તે ચિત્રમુનિએ સંભૂતિમુનિને સમેધી કહ્યુ:
આમ
“ ભાઈ ! આવા ખાટા નિયાણાવાળા પરિણામથી દૂર થાઓ. આ ભાગા અસાર, પરિણામે ભયંકર, વિપાકને દેવાવાળા અને સ'સાર પરિભ્રમણના હેતુભૂત છે. તેનુ આપનિયાણું ન કરો. નિયાણુ કરવાથી આવી મોટી તપસ્યાનાં ફળ-સ્વ અને મેક્ષ, તે નષ્ટ થઈ જશે. ”
ઇત્યાદ્વિ ચિત્રમુનિએ શાંતિપૂર્વક આધ કર્યાં, પરન્તુ કામાગ્નિના પ્રબળ વેગમાં હેમના આ સિચને કઈ-કાર ન કર્યાં. ભૂતિ

Page #47

(૪૩) મુનિએ નિયાણું કર્યું, અને તે મારી પહેલા સ્વ-ધર્મદેવલેકમાં જઈ ત્યાંથી ચ્ચવી બ્રહ્મદત્ત થયા. આજ કારણે ઉપર્યુક્ત ગાથામાં નિવા િવંમનિવ” એવું સંક્ષેપથી પદ આપ્યું છે. ખરેખર, જે વખતે જીવ પ્રમાદદશામાં પડે છે, તે વખતે નેહીને નેહ, ઉપકારીને ઉપકાર અને ઉપદેશકને ઉપદેશ વિગેરે કઈ ખ્યાલમાં આવતું નથી. શાસ્ત્રામાં ઠીક જ કહ્યું છે કે – “ધી ! ધી! તાળ ના બે વિચામપિ પુત્તiા
चउगइविडंबणकर पियंति विसयासवं घोरं"॥१॥
એવા મનુષ્યને વારંવાર ધિકાર છે કે, જે મનુષ્ય જિનરાજનાં વચનરૂપી અમૃતને છેવને ચારગતિમાં વિલણ કરવાવાળા ભયંકર વિષયરૂપી સુરાપાનને કરે છે.
જૂઓ, તેજ ભવમાં મેક્ષ જનાર રથનેમિ જેવા પણ એક વખત વિષયવિષથી મૂચ્છિત થઈ ગયા હતા – “ जउनन्दनो महप्पा जिणभाया वयधरो चरमदेहो । રમી રાયમ રાયખડું સિ રી! વિસયા” ? .
યદુનંદન પરમાત્મા બાવીસમા તીર્થકર શ્રીનેમનાથના ભાઈ અને પંચમહાવ્રતધારી ચરમશરીરી રથનેમી પણ રાજીમતી ઉપર રાગબુદ્ધિ વાળા થયા. હા આવા વિષયોને ધિક્કાર છે!
જેને મેક્ષ તે જ ભવમાં થવાનો છે, એવા મહાપુરૂષોને પણ જ્યારે વિષય વિડંબનાઓ કરે છે, તે પછી જેઓને હજુ ઘણે સંસાર પરિભ્રમણ કરવાને છે, એવા ની દુર્દશા કરે, એમાં તે આશ્ચર્યજ શું? ગમે તેવા પ્રતાપી પુરૂષોને પ્રતાપ પણ ઇતિની સામે લુપ્ત થઈ જાય છે. કહ્યું છે કે, “ત્નીનવનનૈવવિધ સમર્થ
सन्त्यत्र रौद्रमृगराजवधे प्रवीणाः।

Page #48

(૪૪)
आशीविषो रंगवशीकरणेऽपि दक्षाः पञ्चाक्षनिर्जयपरास्तु न सन्ति मर्त्याः " ॥ १ ॥
મદોન્મત્ત હાથીના દાંતાને ચૂર્ણ કરવામાં સમર્થ, ભયંકર કેશરીસિંહને મારવામાં પ્રવીણ અને જેની દાઢમાં વિષ રહેલું છે એવા સર્પોને વશ કરવામાં ચતુર પુરૂષો સંસારમાં સેંકડો હોય છે, પરન્તુ પંચેન્દ્રિયાને સર્વથા પ્રકારે વિજય કરવામાં તત્પર કોઈ મનુષ્ય નથી.
આ વાતની પુષ્ટિમાં એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કેઃ" तावन्नरो भवति तत्त्वविदस्तदोषो
मानी मनोरमगुणो महनीयवाक्यः । शूरः समस्तजनतामहितः कुलीनो यावद्धपी कविषयेषु न शक्तिमेति " ॥ १ ॥
મનુષ્ય જ્ઞાની, દોષ રહિત, માની, મનેાહરગુણવાળા, પૂજનીય વાકયવાળા, શૂરવીર, સમસ્ત લોકોના પૂજ્ય અને કુલીન ત્યાં સુધી ગણી શકાય છે, કે જ્યાં સુધી તે વિષયાસકત નથી. એટલે કે ઇંદ્રિયાબીન થતાંની સાથેજ સમસ્ત ગુણા દોષરૂપ થઈ જાય છે.
એ આશ્ચય થવા જેવું છે કે વિષયા, મનુષ્યને છેડે છે, પરન્તુ મનુષ્ય મરણુપર્યંન્ત પણ વિષયાને છેડતા નથી. આપણે એમ સમજીએ છીએ કે ‘ જગના તમામ જીવો સુખના અભિલાષી અને દુઃખના દ્વેષી છે,’ પરન્તુ જે આ વાત સથા ઠીક જ હાય તા, લગાર એ વિચારવા જેવું છે કે—શા માટે જગત્તા જીવા અપ્રાપ્ત વિષયને પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરતા હશે? શા માટે આટલાં આટલાં કો ઉઠાવતા હશે? શા માટે એકજ વિષયને માટે નહિ કરવાનાં કૃત્યો કરતા હશે ? શા માટે વાસ્તવિક સુખને આપવાવાળા ચારિત્રધમ થી ડરતા હશે ? એવા ઘણા મનુષ્યા જોવામાં આવે છે કે જેઓ સાધુની પાસે જવામાં ઘણાજ કરતા હોય છે. તેઓ વિચારે છે કે–રખેને મને ઉપદેશ

Page #49

આપીને સાધુ બનાવી દે! અથવા રખેને મને કઈ વસ્તુને ત્યાગ કરાવી દે! અરે, જ્યાં સુધી મનુષ્યને આવા વિકલ્પ થતા હોય, અથવા તૃષ્ણાની આટલી બધી તીવ્રતા રહેલી હેય, ત્યાં સુધી તેઓ કલ્યાણાભિલાષી–સુખના અભિલાષી છે, એમ કેમ કહી શકાય ? જે વતુમાં સ્વભાવતઃ વિષ જોઈ રહ્યા છે, તે વસ્તુને ત્યાગ કરવાનું પણ મન ન થાય, અરે, ત્યાગ કરવાનું મન થયું તે દૂર રહ્યું, પરતુ વધુ પ્રાપ્તિની તૃષ્ણાજ ન અટકે, ત્યાં આત્મકલ્યાણની આશા, આકાશથી પુષ્પને મેળવવાની આશા જેવી નહિ, તે બીજું શું કહી શકાય? ખરું જોવા જઈએ તે જે મનુષ્ય સુખને અભિલાષી હેય, તે કદાપિ ચારિત્રધર્મથી, શુદ્ધ ઉપદેશથી અને ત્યાગભાવથી ડરે નહિં. શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે ધાર્મિક પુરૂષને કદ્દે શત્રુ કઈ હોય તે તે એક કામદેવજ છે– "नारिरिमं विदधाति नराणां रौद्रमना नृपतिर्न करीन्द्रः । दोषमहिन न तीव्रविष वा यं वितनोति मनोभववैरी ॥१॥ एकभवे रिपुपनगदुःखं जन्मशतेषु मनोभवदुःखम् । વાતિ વિવિન્ય મહાનઃ સામતિ ક્ષત્તિઃ શાનિરા
મનુષ્યને, જે દુખ શત્રુ નથી કરતે, રમનવાળે રાજા નથી કરતે, હાથી નથી કરતે અને સાપનું તીવ્ર વિષ પણ જે કષ્ટ નથી આપતું, તે કષ્ટ, તે દુઃખ કામદેવ આપે છે. શત્રુ અને સર્પાદિનું દુઃખ એક ભવને માટે હોય છે, પરન્ત કામદેવે ઉપજાવેલું દુખ તે. સેકડે ભામાં પણ અનુભવવું પડે છે. એટલા માટેજ સુંદર અને સ્વચ્છ બુદ્ધિવાળા મહાપુરૂષે કામદેવરૂપી શત્રુને એક ક્ષણમાં વિનાશ કરી નાખે છે, અને જે જી હીનસત્ત્વ હોય છે, તેઓને જ કામદેવરૂપી શત્રુ સંસાર સમુદ્રમાં જન્મમરણાદિ કષ્ટને આપે છે–
" हा ! विसमा हा ! विसमा विसया जीवाण जेहिं पडिबदा। . ફિલતિ મવસ મુદ્દે ગવંતાલી પાતા” I ? .

Page #50

- હા! વિષ વિષમ છે, કે જેમાં જોડાયેલ છવ આ સંસાર એમડાની અંદર અનંતાં દુખેને પ્રાપ્ત કરે છે. ' ' , " પ્રિયવાચક! હવે લગાર ફરી વાર એ વાતનું સ્મરણ કરી જાએ કે, ઇંદ્રજાલના જેવા સ્વભાવવાળા, વિજળીના ચમકારેના જેવી ગતિવાળા અને ક્ષણમાં નષ્ટ થવાવાળા વિષયમાં મેહિત થયેલા જીવેની કેવી દશા થાય છે— " योगे पीनपयोधरांचिततनोविच्छेदने विभ्यता
मानस्यावसरे चटूक्तिविधुरं दीनं मुखं विभ्रताम् । विश्लेषेः स्मरवह्निनानु मयं दंदवमानात्मनां * પ્રાતઃ સર્વદાયુસુવિમાન ધિામનાંગીતિ''lણા
હે ભાઈ! પુણસ્તનથી યુક્ત શરીરવાળી સ્ત્રીના સંયોગથી જુદા પડવામાં ડરતા, તેણીના માનના સમયમાં મીઠાં વચનેથી વિદ્યુલ અને દીનમુખને ધારણ કરતા, અને વિગ અવસ્થામાં કામરૂપ અગ્નિથી પ્રતિસમય બળ્યા કરતા એવા કામી પુરૂષોના સર્વદા દુખમય જીવિતને ધિક્કાર છે. - સંસારમાં જોઈએ છીએ કે-જે પુરુષ સ્ત્રીને આધીન થયેલ છે, તે સ્ત્રીની લાતને પુષ્પને વરસાદ સમજે છે, આની ગાળને ઘીની નાળ સમજે છે, અને સ્ત્રીના મુખથી નિકળતી લાળને અમૃતરસ સમજે છે, અને વળી જે સ્ત્રી લગાર હસીને બેલે, તે તે સર્વાધીશની માફક પિતાને અહમિન્દ્ર સમજે છે. કયાં સુધી કહેવું? કામી પુરૂષ સમસ્ત અવગુણોને ગુણજ ગુણ લેખે છે. પરંતુ જ્યારે વિષયજન્ય વિરરસનું ભાન થાય છે, ત્યારે તે કઈક વિચારશીલ બને છે. - છેવટ–હે ભ, યદિ કલ્યાણને સાચે માર્ગ લેવાને માટે ચાહે છે, તે ઈદ્રિના વિષયથી વિમુખ થાઓ. સરસવ જેટલા સુખમાં માહિત થઈ, મેરૂ જેટલા દુઃખને ન ગ્રહણ કરે. જ્યારે આત્મારૂપી રત્ન સંકલ્પ-વિકલ્પજન્ય, ક્રોધ, માન, માયા, લોભ અને

Page #51

રાગ-દ્વેષાદિ શત્રુસમૂહરૂપ કિચ્ચડથી દૂર રહે છે, ત્યારે જ તેનું સાચું સ્વરૂપ ઝળકી ઉઠે છે. અતએ જે આત્મકલ્યાણની અભિલાષા હેય તે ઈદ્રિરૂપી ચેરીથી સર્વથા સર્વદા દુર રહે અને કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના આ વચનને બરાબર સ્મરણમાં રાખો કે" आपदां कथितः पन्था इन्द्रियाणामसंयमः ।
तज्जयः संपदा मागों येनेष्टं तेन गम्यताम् ॥१॥ इन्द्रियाण्येव तत्सर्वं यत्स्वर्गनरकावुभौ । નિવનિ શા મજાર ર” | ૨
ઇન્દ્રિયની સ્વતંત્રતા એ દુઓને માર્ગ છે, અને તેને જ્ય એ સુખને માર્ગ છે. હવે જે ઈષ્ટ હેય, તે માર્ગ ગ્રહણ કરે. વળી આજ કારણથી ઇદિયે સ્વર્ગ અને નરક બન્નેના કારણભૂત છે. ઇંદ્રિયને વશમાં રાખવી, એ સ્વર્ગનું કારણ છે, અને ઇન્દ્રિયને સ્વતંત્રતા આપવી, એ નરકનું કારણ છે.” માટે સમસ્ત છ ઇંદ્રિયોને વશમાં રાખી સ્વર્ગના અને પરંપરાથી મેક્ષના અધિકારી બને, એવી અંતઃકરણની શુભ ભાવનાપૂર્વક વિરમવામાં આવે છે
ૐ શાન્તિઃ શાન્તિઃ શાન્તિઃ

Page #52


Page #53

હમણાં બહાર પડેલાં નવાં પુસ્તકા.
૧. એતિહાસિક સઝાયમાલા.
સઝાયાની સજઝાયા અને ઇતિહાસના ઇતિહાસ, જુદા જુદા કવિચાએ જુદા જુદા આચાર્ય ઉપાધ્યાયની બનાવેલી ક', સજઝયાના સગડનું આ પુરતક, સંજઝાયાના ગાનારાઓને જડેમ ઉપયોગી છે, તેમ ઐતિહાસિક વિષયના આસ્વાદ લેનારા દરેક ઇતિહાસ ગ્રેલિયાને માટે પણ ઘણું જ ઉપચાગી છે. કારણ કે આમાં આપેલી સજઝાયો એતિહાસિક વૃત્તાન્ત વાળી હોવા ઉપરાન્ત, દરેક આચાર્યો અને ઉપાધ્યાયના સંબંધમાં જોઇતા પરિ. ચયના સંગ્રહે પણ સ્વતંત્ર રીતે આપવામાં આવ્યા છે. વળી વ્યાખ્યાનોની અંદર ખાઈ યાને મૂહું ળાયા તરીકે ગાવા માટે પણ આમાં આપેલી સઝાયે આશિર્વાદ રૂપ થઈ પડે તેમ છે. કિંમત માત્ર રૂ. ૦-૧ર-૦.
૨ ઐતિહાસિક રાસસ ચહુ ભા. ૨ જો
સાળમી શતાબ્દિમાં થઇ ગયેલ સુપ્રસિદ્ધ કવિનર લાવયસમયે સ. ૧૫૮૪ માં ખિમહિષિ, મહિલા અને ચીભ સરિના રાસા બનાવ્યા હતા. આ ત્રણે રાસે આ બીજાં ભાગમાં આપવામાં આવ્યા છે. મૂલ રાસાઓની સાથે રાસાઓમાંથી નિકળતો સીક્ષિપ્તસાર, અને રાસાએની અંદર આવેલા. કણિશબ્દોને કાશ પણ આપવામાં આળ્યા છે, તેની સાથે આ પુસ્તકના સંશાધક આચાર્ય શ્રીવિત્યવિમ"સારિજી. મહારાજે એતિહાસિક દ્રષ્ટિએ લખેલું લાવણ્યસમયનું જીવનચરિત્ર ગુણ આપવામાં આવ્યું છે. દરેક રીતે ઉપયોગી આ પુસ્તકની કિં ૦–૧૦–૦ છે. ૩. જૈનસાહિત્યસમેલન કાયવિવરણ ભા૧-૨
( સ. ૧૯૧૪ માં જોધપુરની અંદર થયેલ જેનસાહિત્યસમેલનતા પ્રથમ અધિવેશનનું સંપૂર્ણ કાર્યવિવરણ આ પુસ્તકની અંદર આપવામાં આવ્યું છે. તે સમેલનમાં પસાર થયેલા પ્રતાવા, હોં. જે કામી અને મહામહાપાધ્યાય ડી. સતીશચંદ્ર વિદ્યાભૂષણનાં ભાષા અને એશીય અને

Page #54
પાશ્ચાત્ય વિદ્યાર્નેએિ લખી મોકલેલા હિનદી, ગુજરાતી અને અંગ્રેજી તિ'ધા પણ આ પુસ્તકમાં આપવામાં આવ્યા છે. માએ * સરસ્વતી અને એવાં મીન' વણા પત્રાથી પરાસા પામે કિંમત માત્ર 1 રૂપિયા જ છે. 4. અભિધાનચિંતામણિ કાશ. ( સટીક). કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહે ચચ દ્વાચાર્યના નામથી કારણ કે જ બતાવેલા. અભિધાનાચ ત મણિ, નામના કોરા પાડવામાં આવ્યા છે. હજુ સુધી સંત રમહિમાં - કેત કે ઈ પણ કાશ બહાર પાડી હોય, તો તે આ થોડીજ છપાવામાં આવી છે. માટે જલદી મંગાવી લ્યો, રૂપિયા છે. આ કાશને બીજો ભાગ પણ હવે થોડા જ વખતમાં બહાર પડેશ કે. જેમાં કાશની અનુક્રમણિકા અને રોપનામમાલાની અનુક્રમણિકા વિગેરે. આપવામાં આવશે. 5. દેવકુલપાટક . - ઉદેપુરથી 17 માઈલ દૂર આવેલ દેલવાડા, કે જે એક વખતે હાટુ નગર હતું અને જહાં ત્રણસા ધાને નાદ થતો હતા, તે ગામનું એતિહાસિક વૃત્તાન્ત, હાંથી મળેલા શિલાલેખે અને પ્રાચીન પુસતકોના આધારે આ પુસ્તકમાં આલેખવામાં આવ્યું છે. કિ, 1-4-0 ઉપરનાં દરેક પુસ્તકોનું પોસ્ટ ખચ અલગ સમજવું. આ સિવાય, અમારે ત્યાંથી મળતાં તમામ પુસ્તકોનું હાટુ લિસ્ટ મુગાવી જોવાની પણ ખાસ ભલામણ છે. લખે શ્રીયશવિજય જેન યુથમાળા . - હરીસ રાડ ભાવનગર