Book Title: Hastpratone Adhare Path Sampadan
Author(s): H C Bhayani
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005478/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUnI gujarAtI kRtionuM hastapratone AdhAre pAThasaMpAdana (pAThasaMpAdananuM mahattva ane paddhati) harivallabha bhAyANI : prakAzaka : lA.da. bhAratIya saMskRti vidhAmaMdira guja. yuni. pAse, navaraMgapurA, amadAvAda-9. For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUnI gujarAtI kRtionuM hastapratone AdhAre pAThasaMpAdana (pAThasaMpAdananuM mahattva ane paddhati) harivallabha bhAyANI *&Ave bhAratIya apatabhAI ti vidyA tA lA.da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira guja. yuni. pAse, navaraMgapurA, amadAvAda-9, For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HASTPRATO - NE - ADHARE PATH - SAMPADAN BY HARIVALLABH BHAYANI : prakAzaka : lA.da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira guja. yuni. pAse, navaraMgapurA. amadAvAda-9. dvitIya AvRtti, 2007 prata : 500 kiMmata : rU. 30/ : graMtha Ayojana : zAradAbena cImanabhAI ejyukezana risarca senTara, amadAvAda, For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pro. harivallabha bhAyANI likhita hastapratone AdhAre pAThasaMpAdana pustikA sane 1987mAM prAkRta vidyAmaMDaLa dvArA prakAzita thaI hatI. A pustikAmAM hastapratonuM saMpAdana karavAnI saraLa paddhati samajAvavAmAM AvI che. hastaprata vidyAnA kSetre kAma karanAra pratyeka jijJAsune mArgadarzaka thaI zake tevI A mArgadarzikA che. chellAM keTalAMka samayathI A pustikA aprApya hatI. tene punaH prakAzita karavA mATe bhAyANI sAhebanA suputra ane sAhityarasika zrI utpala bhAyANIe paravAnagI ApI te mATe saMsthA temano khUba khUba AbhAra mAne che. AzA che ke jijJAsuone A graMtha upayogI thaze. amadAvAda - 2007 jitendra zAha For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ be bola (prathama AvRtti) DaoN. bhAyANI prAcIna gujarAtI bhASAnA niSNAta tarIke ja prasiddha che eTaluM ja nahI, paNa te bhASA vize temaNe saMzodhana karI aneka kRtionuM saMpAdana paNa karyuM che, eTale e kAryamAM je samasyAo upasthita thAya che tenA vize teo sajAga che. prastuta pustikAmAM temaNe prAcIna gujarAtImAM kAma karanArane mArgadarzana maLI rahe tenI saMkSepamAM carcA karI che, te ghaNI ja AvakAradAyaka che. gAgaramAM sAgara bharI devA mATe DaoN. bhAyANIno mAre AbhAra mAnavo joIe. For Personal & Private Use Only dalasukha mAlavaNiyA adhyakSa prAkRta vidyAmaMDaLa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika prAcIna hastapratone AdhAre jUnI gujarAtI bhASAnI kRtionA saMpAdananuM kAma jemane karavuM che temane, "A kAmanuM svarUpa kevuM che? zI samasyAo che ? kaI kaI bAbatono AmAM vicAra karavo paDe ? ' - e aMge prAthamika mAhitI Apato koI prayAsa thayo nathI. eTale, bhAI jayaMta koThArInA sUcanathI, meM A pahelAM judAjudA saMdarbhamAM jude jude samaye je kAMI chUTakatruTaka mAhitI ApI che ke carcA karI che, te lakhANo ahIM nAnI pustikArUpe ekatra mUkyAM che. atyAre ukta prakAranA kAmamAM thoDoka rasa levAto hovAthI AmAMthI prAraMbhika mArgadarzana maLI raheze evI AzA che. hakIkate to A mATe eka samagradazI pustakanI jarUra che. prakAzita karavA mATe huM prAkRta vidyAmaMDaLano RNI chuM. sapTembara, 1987 harivallabha bhAyANI For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama sAhityasaMzodhana hastalikhita prato - saMpAdananI samasyA - zAstrIya saMpAdananI paddhati - AgaLanuM saMzodhanakArya. jUnI gujarAtI kRtionA saMpAdananA prazno keTalAMka saMpAdanonI samIkSA akhAkRta "anubhavabindu' (saMpA. anasUyA ane bhUpendra trivedI) dehalakRta "abhivana-UjaNuM(saMpA, zivalAla jesalapurA) bhImakRta "sadayavatsa-vIra-prabaMdha' (saMpA. maMjulAla majamudAra) vasaMtavilAsa-phAgu' no chaMda For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-saMzodhana hastalikhita prato saMzodhana ke zodhakhoLanI vAta thAya tyAre pahelavahelo to ApaNA manamAM sAmAnya rIte vijJAnano athavA to bhUtakALano khyAla Ave. bhUtakALane lagatI-prAcIna itihAsane lagatI ajJAta hakIkatone, tapAsatalAza karIne prakAzamAM lAvavI e saMzodhakonuM kAma. A sAdhAraNa khyAla khoTo paNa nathI. atyAre ApaNI pAse itihAsano je Adarza, je bhAvanA che, tevAM pahelAM na hatAM. eTale prAcIna lokomAMthI bahu ja ochAe itihAsa lakhyo che. athavA to temanA e prakAranA lakhANamAMthI bahu ja thoDAne ApaNA arthamAM itihAsa kahI zakAya tema che itihAsa eTale amuka lokonA, amuka prajAnA atIta jIvananAM badhAMye pAsAMono kaDIbaddha vRttAMta - Aja sudhInI temanI samagra saMskRtino vRttAMta. temAM sAhitya, kalA, vijJAna, tattvajJAna, dharma, nIti, samAja, arthataMtra, rAjyataMtra vagere aMgo AvI jAya. A rIte jotAM sAhityanuM saMzodhana e aitihAsika saMzodhanano ja eka bhAga thayuM. aitihAsika sAdhanasAmagrInA be prakAra che : bhautika avazeSo ane lekho. lekhomAM zilA, mudrA vagere uparanA abhilekhono, patrono ane pustakAdi sAhityano samAveza thAya che. AmAM prAcIna sAhitya itihAsa mATe traNa rIte upayogI che. sAhityalekhe, tenI bhASAne kAraNe ane temAMthI For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastapratone AdhAre pAThasaMpAdana tAravI zakAtI sAMskRtika mAhitIne kAraNe. kAlidAsanA "zAkuntala' no upayoga jema e prAcIna nATyakRti hovAne lIdhe che, tema saMskRta bhASAnA eka namUnA lekhe paNa che ane temAM pratibiMbita thatA tatkAlIna samAjajIvananI dRSTie paNa che. e ja rIte koI paNa prAcIna sAhityakRtinuM samajavuM. saheje prazna thaze ke A sAhityasaMzodhananuM vAstavika svarUpa kevuM che ne tenAM sAdhanasAmragI zAM che? Ano uttara jANavA mATe pahelAM prAcIna samayamAM pustako ke prakAzita thatAM ane kema jaLavAtAM e thoDuMka samajI levuM Avazyaka che. ghaDIbhara evuM mAnI lo ke tame guptayuga ke maitrakayuga ke solaMkIyugamAM cho, te uparAMta eka kavi cho. tame eka navuM kAvya racyuM, ne te lakhI lIdhuM, athavA to bIjA pAse lakhAvI lIdhuM. zenA upara e lakhuM? kAgaLa upara? uttara "hA" ane "nA" bane che. tame solaMkIyuga pahelAMnA ho to tamArI pAse kAgaLa nahIM paNa tADapatra hoya. have tamAruM kAvya tADapatra ke kAgaLa upara utAryuM to kharuM, paNa te prasiddha kaI rIte karI zakazo ? tyAre chapAvavAno to koI prazna ja na hato, kema ke mudraNakaLA ApaNe tyAM AvI pazcimanA saMparka pachI. e pahelAM pustakalekhana hAthe ja thatuM. te eka hastaudyoga ja hatuM. eTale tame tamArA kAvyano prathama lekha lahiyAne Apazo. lahiyo tenA uparathI joIe teTalI nakalo taiyAra karaze ane e nakalo yogya vidvAnone tathA pustakabhaMDAromAM mokalAze. pustakaprakAzananI prAcIna rIta AvI hatI. have samaya jatAM ane vAraMvAranA upayogane kAraNe AvI hastalikhita prato phATavA Ave ke lakhANanA akSaro ghasAvA lAge eTale ke nakala uparathI vaLI navI prato taiyAra thAya; e naSTa thatAM vaLI navI prato taiyAra thAya ne ema paraMparAe nakala thaIne chevaTe keTalIka nakalo ApaNA samaya sudhI UtarI Ave. AmAM nakala karanAra lahiyo pUro sAvadhAna hoya, ajJAnI hoya ke doDhaDAhyo hoya, mULanA akSara ke lakhANa saMbhrama karAve tevA hoya, koI vAcake zuddhivRddhi karI hoya-AvAM AvAM kAraNe jema jema uttarottara nakalo For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya saMzodhana thatI jAya tema tema mULanAM lakhANa ne bhASAmAM aneka rIte pharaka paDato jAya, ane mULanI eka ja kRtinI aneka vigatomAM ekabIjAthI judI paDatI evI vividha nakalo ApaNA samayamAM ApaNane maLe. mULanI hastaprata to ghaNuMkharuM kyAranIye naSTa thaI cUkI hoya, eTaluM ja nahIM; ApaNane atyAre to ghaNIvAra teno pAMcamodasamo avatAra paNa bhAgye ja maLe. madhyakALamAM rAjakIya uthalapAthala, AkramaNo, lUMTaphATa vagere kAraNe ghaNI hastaprato naSTa thaI gaI. keTalIka jainonI pustakarakSaNa mATenI vyavasthita pravRttine kAraNe temanA seMkaDo bhaMDAromAM jaLavAI rahI, jyAre bIjI keTalIka vidyAnI prAcIna paraMparAvALAM kuTuMbo ne vyaktio pAse, rAjakIya pustaka bhaMDAromAM, adhyApanakendromAM ne pAThazALAomAM bacI gaI. arvAcIna samayamAM pazcimano saMparka thayo tyAre tyAMnA vidvAnoe ahIM AvIne ApaNI prAcIna hastaprato prApta karIne temano saMgraha yuropa, amerikAnI vidyApIThomAM karyo. briTiza ane dezI rAjyonI sarakAroe paNa prAcIna hastapratano saMgraha karavA mAMDyo ne pariNAme atyAranI yunivarsiTIo, pustakAlayo ane saMzodhana-saMsthAo pAsenA saMgraho taiyAra thayA. saMpAdananI samasyAo have tamArI kalpanA badalIne ghaDIbhara mAnI lo ke tame prAcIna samayanA kavi nahIM, paNa arvAcIna samayanA eka saMzodhaka cho-sAhityasaMzodhaka cho. tame prAcIna sAhityakRtione vyavasthita rUpamAM AjanA vAcaka ne abhyAsIvarga pAse mUkavA mAgo cho. to tame A kAmano kaI rIte AraMbha karazo ? e mATe tamAre pahelavelAM to koI kRtinI hastaprata meLavavI joIze. hastaprata koI jaina bhaMDAramAMthI, koI vidyAsaMsthA pAsenA saMgrahamAMthI athavA to koI vyakti pAsethI maLI zake. keTalAka saMgrahonI hastaprata-sUci koI saMzodhake taiyAra karIne chapAvI hoya to te uparathI tamane amuka saMgrahamAM kaI kaI prato che tenI mAhitI taiyAra maLe. mAno ke kAlidAsanuM "zAkuntala' ke premAnaMdanuM "nalAkhyAna' hajI aprasiddha che, ane tame tene prakAzita karavA mAgo cho. Ama tamArI pAse prazna e AvIne Ubho raheze ke jude jude sthaLe "zAkuntala' ne "nalAkhyAna' nI aneka prato For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastapratone AdhAre pAThasaMpAdana maLe che, ane e prato, ApaNe upara joyuM tema ekabIjAthI aneka vigatomAM judI paDe che. mULa lekhake taiyAra karAvelI prata to naSTa thaI gaI che. to tamAre kaI pratanI uparathI kRti chapAvavI ? Ano nirNaya tamAre zAstrIya rIte levAno raheze. kemake pAchaLathI umerAyo hoya tevA bhAga mULanA bhAga tarIke khapI jAya, to evI bheLaseLiyA sAmagrI parathI tAravelAM sAhitya, bhASA ne saMskRtine lagatA nirNayo khoTA Thare. eTale badhI pratonI tulanA karI temAMthI keTaluM mULanuM, keTaluM pAchaLathI dAkhala thaI gayeluM ke badalAI gayeluM eno nirNaya karavAmAM cokkasa dhoraNo tamAre nakkI karavAM paDe. vidvAnoe abhyAsa karI AvAM dhoraNo nakkI karelAM ja che. kRtisaMpAdananuM eka AgavuM zAstra ja che. A saMpAdanazAstra maLatI sAmagrIne AdhAre kRtinA mULarUpanI najIka pahoMcavAnA niyamo ne paddhati Ape che. zAstrIya saMpAdananI paddhati uparyukta pratonA pAThanuM svarUpa ane mUlya, lekhana-paddhati, pratono paraspara saMbaMdha, kRtinI pAThajALavaNInI paraMparA ane pAThyapasaMdagInAM dhoraNo-A muddAone lagatI vicAraNA pAThasaMpAdanamAM pAyAnI hoya che. temanI upekSA "zraddheya", "prAmANika', "AdhArabhUta" adhikRta" evA koI vizeSaNane pAtra gaNAtA pAThamAM na ja karI zakAya. vastutaH AvI upekSAnA mULamAM che saMpAdananI vaijJAnika dRSTino abhAva. zarUmAM ApaNe tyAM madhyakAlIna kRtionA saMpAdanamAM je hAthamAM AvI te hastapratane sudhArIne chApI nAkhavAnuM prabaLa valaNa hatuM. ane hajI paNa e valaNa keTaleka aMze cAlu rahyuM che. prakAzita ghaNI kRtio mATe eka ja hastaprata maLatI hoya athavA to bIjI hastapratanI tapAsa na thaI zakI hoya) tyAre eka ja hastapratano pATha apAyelo hoya, ane jyAM e prata prAcIna hoya che tyAM pAThanirNayano prazna khAsa naDato nathI. paNa A prakAranA saMpAdanakAryanuM eka pariNAma e AvyuM ke Ane pariNAme vibhinna pAThaparaMparAvALI pratone AdhAre mULa pATha nizcita karavAnI samasyAnI vicAraNA na thaI. jyAM ekathI vadhu pratane AdhAre For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya saMzodhana pATha taiyAra karavAnA prayAsa thayA che, tyAM paNa koI spaSTa paddhati ke pAThacarcA vinA ja manamAnI rIte pAThAMtara jovA-noMdhavAnuM valaNa rahyuM che. gaNatara kRtionI bAbatamAM ja savistara pAThAMtaro ApavAnuM ke saMpAdanapaddhati ane pAThapasaMdagInA dhoraNo carcavAnuM saMpAdake rAkhyuM che. TUMkamAM saMpAdananuM AgavuM zAstra ane paddhati che, ane cikitsaka dRSTie saMpAdana karavA mATe viziSTa tAlIma jarUrI che e ApaNane jhAjhuM samajAyuM nathI. kRtino zraddheya, pramANabhUta pATha taiyAra karavA mATe sAmAnyataH nIce pramANenI paddhatie kAma karavuM joIe. 1. hastapratasUcione AdhAre saMpAdanIya kRtinI badhI prato prApta karavI. 2. pratonI tulanA karIne temanuM AnuvaMzika vaga karaNa ke gotravibhAga karavAM. eTale ke temanI vaccenI samAnatAne AdhAre temanAM jUtha pADavAM. pratonA jUthavibhAga mATenAM dhoraNo : (1) kaI kaI prato vadhArAnA pAThavALI che. (2) kaI kAI ochA pAvALI che. (3) kaI kaImAM samAna pAThaparivartana che. 3. te-te jUthamAMthI kaI kaI prato prAcIna ane vadhu zraddheya pAThavALI che, kaI kaI bhraSTa pAThaparaMparAvALI che teno nirNaya karavo. A nirNaya mATenAM dhoraNo : (1) pratilipi karyAno samayanirdeza (eTale ke pratano lakhyAsamaya) (2) pratanI joDaNI. (3) pratanI bhASA ane padAvalI. (4) padyakRti hoya to teno chaMda. (5) lekhanazailI. (6) e ja kartAnI Itara kRtio sAthe vividha prakAranI samAnatA. (7) sAhityika paraMparA. 4. pasaMda karelI pratonAM pAThAMtaronI tulanA karIne pramANabhUta pAThane saMpAdita pATha tarIke svIkAravo ane mahattvanAM pAThAMtaro paNa ApavAM. 5. jarUra lAge tyAM pAThAMtaronI carcA karIne amuka pATha kema pasaMda karyo tenAM kAraNa ApavAM. A rIte taiyAra karelA pAThane ja kRtinI samIkSita ke zAstrIya vAcanA For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastapratone AdhAre pAThasaMpAdana kahI zakAya. kRtine lagatA sAhityika ke aitihAsika niSkarSo e zAstrIya pATha para AdhArita hoya tyAre ja mAnya lekhAya. keTalIka vAra khAsa karIne kRti vizALa, prAcIna ane khUba lokapriya rahI hoya tyAre to tenA saMpAdananuM kAma ghaNuM jaTila ane zramasAdhya hoya che. dAkhalA tarIke "mahAbhArata." tenI aneka vAcanAo, rUpAMtaro ne pAThAMtaro zatAbdIothI cAlyAM Ave che. dezaparadezI aneka vidvAnonA sahakArathI tenuM saMpAdana 1917thI hAtha dharavAmAM AvyuM ane pacAseka varasa e cAlyuM. te ja paddhatie vAlmikIya "rAmAyaNa' nI pramANabhUta AvRtti taiyAra karavAnuM kAma vaDodarA prAcya vidyAmaMdire pUruM karyuM che. AgaLanuM saMzodhanakArya paNa kRtinA saMpAdanathI to sAhityasaMzodhananA kAmano mAtra AraMbha ja thAya che. e pachI eno kartA koNa, eno racanAsamaya kayo vagere praznono nirNaya karavAno hoya che. kema ke ghaNIya prAcIna sAhityakRtiomAM A bAbatanI mAhitI ApelI hotI nathI. keTalIka vAra koI mAhitI kRtinI amuka hastapratamAM hoya ne bIjI pratamAM na hoya. AvuM hoya tyAM mAhitInI zraddhayatAno nirNaya karavAno rahe che. paMcotereka varSa pahelAM tera prAcIna saMskRta nATako dakSiNamAMthI maLI AvyAM. nATakomAM kartAnA nAmano ullekha na hato. anyatra maLatA ullekhone AdhAre keTalAka vidvAnoe e nATakono kartA bhAsa hovAnuM mAnyuM. paNa nATakomAM keTalAMka arvAcIna lakSaNo jaNAtAM bIjA vidvAno ene bhAsanAM mAnavAnA matanA nathI. Ama e nATakonA kartutvano prazna hajI addhara che. e ja rIte kAlidAsanA samaya bAbata puSkaLa carcA thaI che. pahelI zatAbdInA ane cothI-pAMcamI zatAbdInA pakSakAroe sAmasAme pAra vagaranuM khaMDanamaMDana karyuM che. atyAre moTAbhAganA vidvAnonuM valaNa tene gupta rAjayakALamAM mUkavA tarapha che. keTalIka vAra kartAnuM nAma apAyuM hoya tyAM paNa bIjAtrIjA kAraNe te zaMkAspada ne khoTuM nIvaDe che. AmAM eka kAraNa, bahu prakhyAta kavine nAme amuka kRti pracalita karavI e hoya che. zeksapiyaranAM nATakonA kartutvano prazna pazcimamAM For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya saMzodhana khUba carcAyo hato. keTalAka vidvAno "RtusaMhAra' ne ane "kumArasaMbhava' nA ATha pachInA sargone kAlidAsanA gaNatA nathI. premAnaMdane nAme keTalIka arvAcIna banAvaTI kRtio "prAcIna kAvyamALA" mAM chapAyelI ane ene sAcI ke tarakaTI puravAra karavA mATe ApaNe tyAM ThIkaThIka sAhityajaMga khelAyA hatA. banAvaTa karanArAoe to vallabha nAme premAnaMdano putra paNa Ubho karI dIdhelo ane tene nAme paNa keTalIka kRtio banAvIne chApI nAkhelI. prasiddha bhajana vaiSNavajana to tene re kahIe" narasiMhanuM hovAnI pracalita mAnyatA che. tenA eka pAThamAM "bhaNe narasaiyo' evA zabdo Ave paNa che. paNa tenA eka prAcIna pAThamAM bhajanane aMte 'kara joDI kahe vAcho" ema vALAnuM nAma che. eTale narasiMhanuM kartRtva saMdigdha bane che. AmAM kadIkane evo prazna koI kare ke "bhAI, amuka nATaka ke bhajanano kartA je hoya te. ApaNe to e nATaka ke bhajana vagerenuM kAma che ne ! e sAruM hoya to pachI koNe e lakhyuM, enI paMcAtamAM zuM kAma paDavuM? ' jenuM prayojana mAtra kRtino AsvAda levAnuM ja hoya tene mATe A vAta barobara che, paNa jene AmAM aitihAsika dRSTie rasa che, tene mATe to AvA badhA praznono sAco ukela atizaya mahattva dharAve che.nATaka bhAsanAM hovAnuM puravAra thAya to e nATakanI racanAzailI, bhASA ne temAMthI phalita thatuM samAjajIvananuM citra : e kAlidAsa pUrvenA puravAra thAya. ane saMskRti, sAhitya ne bhASAnA itihAsanI-ema badhI daSTie temanA pUrvAparakramano yogyatA nirNaya karavAno koyaDo upasthita thAya. saMpAdita prAcIna kRtione lagatAM AvAM aneka aitihAsika, sAMskRtika ane bhASAkIya adhyayano na thAya tyAM sudhI e kRtionuM saMzodhana adhUruM ja rahyuM gaNAya. jinavijaya munie jainabhaMDAromAMthI zodhIne saMskRta, prAkRta ne apabhraMzabhASAnI aneka mUlyavAna sAhityakRtio saMpAdita ne prakAzita karI che. paNa aitihAsika vagere dRSTie temAMthI ghaNAnuM adhyayana thavuM hajI bAkI che. paNa bIjI bAju anekAneka prAcIna sAhityanI kRtio bhaMDAromAM ema ne ema daTAyelI paDI che. temano uddhAra aneka saMzodhakonI apekSA rAkhI rahyo che. A viSayamAM ApaNe tyAM jeTalo rasa vadhe teTalo ocho ja gaNAze. For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUnI gujarAtI kRtionA saMpAdananA prazno (zAmaLabhaTTakRta 'siMhAsanabatrIzI' nI keTalIka vArtAonA saMpAdanasaMdarbhe) upalabdha pratomAMthI samayanA athavA joDaNI ke bhASAnI prAcInatAnA dhoraNe prAcInatama TharAvI zakAya tevI pratane mukhya prata gaNI, saMpAdita graMthapATha tene AdhAre taiyAra karavAmAM Avyo che. bIjI pratonAM pAThAMtaro saMpAdita graMthapAThanI kaDI ane paMktinA krame noMdhavAmAM AvyAM che. saMdarbha mATe Avazyaka hoya tevA apavAdo bAda karatAM, bIjI pratomAM maLatA vadhArAnA pAThane saMpAdita graMthapAThamAM sthAna ApavAmAM nathI AvyuM. te ja pramANe mukhya pratanI eka ke vadhAre kaDIo bIjI ekeya pratamAM na maLatI hoya tevI bAbatomAM te kaDIne saMpAdita graMthapAThamAMthI kADhI nathI nAkhavAmAM AvI. paNa saMdarbha, joDaNI ke bhASAnI prAcInatA, arthanuM aucitya vagere dRSTie mukhya pratano pATha spaSTa rIte nikRSTa lAgyo tyAM anya pratano utkRSTa lAgyo te pATha svIkArI mukhya pratanA noMdhamAM mUkyo che. TUMkamAM eka niyama tarIke pramANa, krama, bhASA ne joDaNI ema dareka viSayamAM mukhya pratane AdhArabhUta gaNavAmAM AvI che. prAcIna gujarAtI kRtionA saMpAdanamAM pAThAMtaronI noMdha e eka khUba gUMcave tevo prazna che. aneka kAraNe pratomAM joDaNI bAbata saMpUrNa arAjakatA pravartatI jovAmAM Ave che. ekanI eka prata ekanA eka zabdanI joDaNInI bAbatamAM taddana visaMgata mAlUma paDe che. A prakAranI avyavasthA For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya saMzodhana (1) sva ne dIrgha I" tathA "u" (2) "o" ane "u" (3) anusvAra tema ja anunAsika, (4) kartA ke tRtIyA-saptamIno "I', "ye', "e', (5) 'ya' kAra, (6) "kSa', (7) "sa" ane "za', (8) "hakAra ane tenA anugAmI svaranI pUrvAra para asara ("kahe, "kahe' vagere), (9) "ja" ne "jha', (10) "Ta" ne "Tha", tathA "Da" ane "Dha' (11) "Sa' ane "kha", (12) "la" ane "La"-e viSayamAM hoya che. eka ja zabdanI joDaNImAM eka ja pratamAM I" ne "u" eka sthaLe hRsva maLe ne bIje sthaLe dIrdha paNa maLe; zabdAraMbhe kyAMka "u" maLe to kyAMka"o'; tRtIyA-saptamIno pratyaya sAnunAsika tema ja niranunAsika baMnenA rUpe maLe; tevuM ja vartamAna trIjA puruSanA 'I' pratyayanuM ne nAsikya vyaMjano pUrvenA svaranuM "rAma", "rAma"); "ya kAranI bAbatamAM (bhUtakALamAM tathA anyatra) paNa je prata "ya ApatI hoya temAM paNa koIvAra 'ya' vagaranuM pada hoya che. tatsama zabdo paNa mULarUpe lakhavAnuM valaNa koIka ja pratamAM hoya che, ane tyAM paNa saMpUrNa susaMgatatAnI AzA rAkhavI nakAmI che. A to thaI mAtra joDaNIbhedonI vAta. joDaNIbhedo sivAyanA pAThabhedo paNa kama nathI. bahuvacana ane ekavacananI adalabadala ke eka kALanA rUpane badale bIjA kALanuM rUpa, athavA to bane", "ja', "je', 'te', to', "A", "ke' vagere jevA pAdapUrako: e saune laIne udbhavatA pAThAMtaro paNa pAra vagaranAM che. vaLI, amuka eka pratanA pAThane badale dareka pratyaMtaramAM judAjudA paryAyo ne samAnArtha ke lagabhaga samAnArtha uktio paNa anekAneka sthaLe maLe che. ane atharUra hoya to paNa mULa vAta mATe kazI jIva jevI agatya na dharAvatAM hoya evAM pAThAMtaranI saMkhyA paNa alpa nathI. A kAraNe eka ja kaDInA traNacAra pratonI tulanAne AdhAre jovAmAM AvatAM pAThAMtaronI saMkhyA evaDI hoya che ke tenI noMdhanuM kAma e badhI pratono saLaMga pATha utAravAnA kAma karatAM paNa vadhAre jaTila banavA jAya che, prAcIna gujarAtI kRtio ghaNuMkharuM padyamAM hovAthI ane temane mATe vadhateoche aMze geya hoya tevA, mukAbale mukta mApanA dezI chaMdo prayojAyA hovAthI, pAThanirNayamAM, anyatra je chaMdanuM sAdhana khUba mUlyavAna banI rahe che, te ahIM jarAye kAryasAdhaka TharatuM nathI. For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 hastapratone AdhAre pAzcaMpAdana AvA saMjogomAM badhAye pAThAMtaro noMdhavA ke amuka ja? badhAMye noMdhavA jatAM je samaya, zrama vagereno vyaya thAya tenA pramANamAM temanuM mUlya keTaluM? amuka ja noMdhavA, to pasaMdagInuM dhoraNa zuM rAkhavuM? vagere prazno prAcIna gujarAtI kRtinA saMpAdakanI sAme AvIne UbhA rahe che. ane pAThAMtaronA jaMgalane lakSamAM letAM temAMthI eka chApa ApaNA upara evI paDe che ke amuka aMze graMthapATha mULathI ja pravAhI ke anizcita svarUpano hatoeTale ke saMskRtaprAkRtAdi kRtionA mULa pAThanA svarUpa aMge jeTalI maryAdita nizcitatA hatI, teTalI paNa madhyayugIna gujarAtI kRtio mATe na hatI. upara ullekhyuM tevI joDaNInA vaividhyathI ke ahIM tahIM dekhAtA zAbdika parivartanothI paNa, mULa graMthakArane ye potAnI kRtimAM koI khAsa pheraphAra thayo hovAnuM ke temAM kazuM vAMdhAbharyuM hoya tevuM nahIM lAgatuM hoya. mukhya kathayitavyamAM ke hakIkato ne vigatomAM parivartana thayeluM na lAge tyAM sudhI pAThamAM thato zAbdika pheraphAra lakSamAM levAnI koIne jarUra ja na lAgatI. hastapratomAM joDaNIne lagatI vyavasthA ke susaMgatatA nathI jovA maLatI e kharuM, paNa pratyeka vigatane gaNatarImAM levAne badale dhULamAne joIe to dareka hastapratamAMthI amuka joDaNIvalaNo spaSTa rIte tAravI zakAze, ane te-te pratonI joDaNI kAMIka aMze e tAravelAM valaNone anurUpa jovAmAM Avaze. je prata "sa" ne "za' ne badale mAtra "sa" ja lakhatI hoya, temAM ghaNuMkharuM sarvatra "sa" maLaze, bIjI koImAM ghaNuMkharuM "za" maLaze. koImAM "ya' zruti ke "ha' zruti noMdhavAnuM valaNa spaSTarUpe joI zakAze, to koImAM teno abhAva jaNAze. jo ke "I kAra ke anunAsikanI bAbatamAM AvuM cokkasa valaNa ochuM jovA maLe che. eTale eka vAra eka pratanAM joDaNIvalaNo najaramAM AvI jAya te pachI enI lekhanaviSayaka viziSTatAo vize navuM jANavAnuM bahu ochuM rahe che. badhAMye pAThAMtaro noMdhavAmAM Ave to temAM, joDaNIne lagatAM pAThAMtaro ekanA eka AvyA karaze ane tethI te pratanAM bhASAvalaNa ke joDaNIgata viziSTatAo vize kazo vadhArAno prakAza nahIM paDe. For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya saMzodhana 11 A hakIktane lakSamAM rAkhIne prastuta saMpAdanamAM pAThanoMdhanI eka viziSTa paddhati grahaNa karavAmAM AvI che. mukhya pratanI pahelI so paMkti sudhI tulanA prApta pratonA badhAMye pAThAMtaronI noMdha levAmAM AvI che. pachInI so paMkti sudhI zAbdika bhedo noMdhyA che. te pachIthI khAlI joDaNIviSayaka, paryAyAtmaka ke pAdapUraka pAThAMtaronI noMdha nathI lIdhI, sivAya ke vyAkaraNanI, viziSTa joDaNInI ke evI koI dRSTie temanI agatya hoya. paNa pATha vadhato ocho hoya tevAM sarva sthaLonI noMdha lIdhI che. be pratomAM joDaNIbhede eka ja pATha hoya, tyAM prAcIna pATha baMne pratonA saMketa nIce Apyo che. A paddhatimAM dareka pratanI lekhanaviSayaka viziSTatAono ane tenAM viziSTa joDaNIvalaNono jarUrapUrato khyAla ApaNane maLI rahe che, ane te sAthe nirarthaka pAThAMtarothI saMpAdanane phulAvavAnA zramamAMthI bacI javAya che. paNa bhASAnI, arthanI yA bIjI koI dRSTie mUlyavAna jaNAtAM pAThAMtaronI noMdha acUka levAmAM AvI che. saMpAdita graMthapAThamAM mULanI koI pratamAM na hoya tevA ekeya kalpita pAThane sthAna ApavAmAM nathI AvyuM. ekeya pratamAM na hoya tevI joDaNIvALo pATha viziSTa kAraNe kyAMka mUkavo ucita dhAryo che, tyAM pAThane ADakatarI rIte pratono AdhAra che. caraNa nA cAlyA, caraNa na cAle mehalI, mehelI, mehalIne AMNe, eNe tujane tAMhA mAryo jAMNazuM, tujhane mAryo ane jANakyuM raDhIyAle rUpa, raDhiyALAM rUpa, raDIAluM rUpa ghaNo, ghaNuM, ghaNA manamAM ANI prItya, mana ANIneM prIta kaeNleMjyo muMne, kahojI muMne, kaho jo muneM pradhAnane suMThuM pATa, paradAnane to zopo pATa A jAtanA pAThabhedonI prastuta saMpAdanamAM noMdha levAmAM nathI AvI, sivAya ke bIjI koI dRSTie temanI agatya hoya. saMpAdita graMthapAThanI joDaNI mukhya prata pramANe niyama tarIke rAkhI For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 hastapratone AdhAre pAsaMpAdana che. temAM visaMgatatA hoya topaNa ghaNuMkharuM jemanI tema rAkhI che. (paNa keTalIka kRtio paratve ekasarakhI joDaNI rAkhavAno nirNaya paNa laI zakAya). mAtra jayAre koIvAra mukhya pratane AdhAre niyama tarIke svIkArelI joDaNIthI judI joDaNIvALo pATha mukhya pratamAM hoya, ane anya pratomAMthI koIkano pATha, svIkRta joDaNIne anurUpa hoya tyAre mukhya pratanA pAThane jato karI, te bIjI pratonA pAThane levAmAM Avyo che. keTalIka vAra jyAM mukhya pratathI mukAbale arvAcIna bhASAbhUmikA rajU karatI pratano pATha anya kAraNe utkRSTa lAgatAM saMpAdita graMthapAThamAM svIkAravAmAM Avyo che, tyAM graMthapAThanI sAmAnya joDaNIthI te pAThanI joDaNI judI paDatI hovA chatAM, ane e rIte saMpAdita graMthapAThamAM be prakAranI joDaNInuM koIka koIka sthaLe mizraNa thatuM hovA chatAM, tene emane ema rAkhI che; eTale ke kavacita joDaNInI ekarUpatAne bhoge paNa pratonA mULa pATha sAthe kazI chUTa levAmAM nathI AvI. tatsama zabdonI bAbatamAM paNa pAThane zuddha karavAno ke anya pratomAM zuddha joDaNIvALo pATha maLato hoya to tene svIkAravAno Agraha nathI rAkhavAmAM Avyo. saMskRtaprAkRta graMthonA saMpAdanamAM svIkArAtI pAThanoMdhanI paddhatithI judI paDatI paddhati prAcIna gujarAtI kRtionA saMpAdana mATe ahIM svIkAravAnuM mukhya kAraNa zarUAtamAM sUcavyuM tema eka ja che. ApaNI madhyakAlIna joDaNI eTalI anizcita svarUpanI hatI, ane mULa kRtinAM bhASA, joDaNI ke graMthapATha jALavI rAkhavA mATe eTalI ochI cIvaTa rakhAtI ke upalabdha hastapratone AdhAre pATha, bhASA ne joDaNI nizcita karavAnuM kAma azakyavata hoya che. temAM bhASAsvarUpamAM cAlupaNe thayelAM jhaDapI parivartanono phALo paNa ghaNo che. AthI saMskRtaprAkRta kRtione mATe, pratonI tulanA dvArA kRtinA maulika svarUpanI najIka pahoMcavAnI jeTalI zakyatA che, teTalI prAcIna gujarAtI kRtio mATe nathI. Ama hovAthI saMskRtaprAkRta kRtionA saMpAdanamAM prayukta pAThanoMdhanI paddhati prAcIna gujarAtI kRtionA saMpAdanamAM kAryasAdhaka nathI banatI. eTale prastuta saMpAdanamAM e sAmAnya paddhati Avazyaka pheraphAra karIne svIkArI che. For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keTalAMka saMpAdanonI samIkSA anubhavabiMdu akhAnI "anubhavabiMdu' nAmaka laghuracanAnA A nUtana* saMpAdanamAM pATha taiyAra karavA mATe keTalIka navI hastapratasAmagrI paNa upayogamAM levAI che. "cALIsa chappA" - kathita anubhavanuM svarUpa "prAstAvikamAM sphaTa karAyuM che. "spaSTIkaraNa' nAma nIce chappAvAra arthaghaTana (sahejasAja vistaraNa sAthe) apAyuM che ane arthacarcA ane vivecana karatuM TippaNa paNa che. zramapUrvaka taiyAra kareluM A saMpAdana vidyArthIone ghaNuM upayogI nIvaDavA uparAMta, "anubhavabiMdune samajavAnI tathA tenI sAthe saMkaLAyelA keTalAka praznone ukelavAnI dizAmAM ApaNane be pagalAM AgaLa laI jAya che. vyavasthita pAThasaMpAdana ( ane adhyayana)nI dRSTie mahattvanA madhyakAlIna kaviomAM akho sAro sadbhAgI gaNAya. umAzaMkara jozI taraphathI "akhAnA chappA'no tathA ramaNalAla jozInA sahayogamAM "akhegItA'no susaMpAdita pATha ApaNane maLyo che. bhUpendra trivedInuM akhegItA'nuM tathA temanA sahayogamAM anasUyA trivedInuM prastuta saMpAdana e ja dizAnA prayAsa che. aitihAsika dRSTi bAju para rAkhatAM, madhyakAlIna sAhityakRtinA cALIsa chappA'aparanAma "anubhavabiMdu' (akhAkRta). saMpA. anasUyA trivedI ane bhUpendra trivedI (phArbasa gujarAtI sabhA, 1964). For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 hastapratone AdhAre pAThasaMpAdana saMpAdanane lagatA prazno traNa prakAranA hovAnuM gaNAya. kRtinA pAThanirNayanA prazna, arthaghaTananA prazna ane samagrarUpe kRtinA nirUpya ke niSkarSane lagatA prazna. AmAM chellA prakAranA praznono ukela dekhItA ja pahelA be praznonA ukela para avalaMbe che. eTale "anubhavabiMdu paratve e viSayamAM atyAra sudhImAM keTaluM kArya thayuM che, ane prastuta "cALIsa chappA" temAM zo phALo Ape che te ApaNe tapAsIzuM. sAthe A nimitte upasthita thatA saMpAdanapaddhatine lagatA ekabe vyApaka muddAnI paNa vicAraNA karIzuM. pAThanirNayanA prayAso Ama to "anubhavabiMdu'nI AvRttio ApaNane 1887 thI mAMDIne 1964 sudhI maLatI rahI che. paNa ghaNAkharA prayAso lokalakSI hoIne temAM "prAmANika pATha eTale zuM ?' enI samaja nahivat ke ati sthULa hatI. AmAM be prayAso kAMIka apavAda gaNAya. pATha taiyAra karavA mukhya traNa prayAsa te (1) "bRhatkAvyadohana'vALo pATha, (2) ke. ha. dhruvavALo pATha, (3) trivedIvALo pATha. "brahalkAvyadohana bhAga bIjAnI pahelI AvRtti (1887)mAM "anubhavabiMdu ApeluM che. paNa pATha mATe kaI, kevI ane keTalI hastapratone kaI rIte upayogamAM lIdhI tenI kazI mAhitI ApI nathI. 1913nI trIjI AvRttimAM jaNAvyuM che ke "akhA bhaktanAM kAvyo.....vedAMtanA jANItA abhyAsI zrIyuta hIrAlAla vrajabhUSaNadAsa zrophe kRpA karIne potAnI pAsenI prAcIna cAra prato uparathI sudhArI ApyuM (!) che. AmAM "anubhavabiMduno paNa samAveza thAya che ke kema, ane "sudhArI ApyuM eTale zuM karyuM enI kazI spaSTatA nathI maLatI. sastuM sAhityavardhaka kAryAlayavALo pATha ('akhAnI vANI', AvRtti pahelI 1915, bIjI 1915, trIjI 1944) "bRhatkAvyadohana'nA pAThane ja anusare che, ane narmadAzaMkara devazaMkara mahetAe ('akhAkRta kAvyo bhAga 1, 1931) tema ja ravizaMkara ma. joSIe (1944) potapotAnI AvRttimAM sastuM sAhityavardhaka kAryAlayavALo ja pATha lIdho che. paNa ke. ha. For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 keTalAMka saMpAdanonI samIkSA dhruve (1) "bRhatkAvyadohana"- vALo pATha; (1) saMvata 1866-68nI hastaprata ane (3) sAla vinAnI eka bIjI prata-e traNane AdhAre "anubhavabiMdu'no pATha nirmIta karavAno prathama vyavasthita prayAsa karyo (1931). kezavalAlanuM saMskRta tathA madhyakAlIna sAhityanuM dIdha anuzIlana, saMpAdananI arvAcIna dRSTino saMparka tathA chaMda vagereno sUkSma abhyAsa e badhuM lakSamAM letAM temanA pAThanuM mUlya saheje samajI zakAze. paNa kezavalAlanA prayAsanI eka gaMbhIra truTi te kalpita pATho keTaleka sthaLe jyAM temane arthasaMvAda, saMdarbha, chaMda vagerenI dRSTie "anubhavabiMdu'nI eka paNa pratano pATha svIkArya nathI lAgyo tyAM temaNe svataHkalpita pATha mUkyo che. AthI temano graMthapATha sAdhAra ane nirAdhAra pAThonuM mizraNa banyo che. paNa AvAM badhAM sthaLe temaNe pAdaTIpamAM mULa pratonA pATho noMdhyA ja che te uparathI kalpita pATho judA tAravI zakAya tema che. saMkalita pAThAMtarasAmagrIne kAraNe temanI AvRtti "anubhavabiMdunA pAThanirNaya mATenuM eka mUlyavAna sAdhana pUruM pADe che. trivedIdaMpatIe pAThasaMpAdana mATe "anubhavabiMdunI AgalI AvRttio uparAMta keTalIka vadhArAnI hastaprato paNa upayogamAM lIdhI che. paNa e pratone lagatI, tathA pAThapasaMdagInAM dhoraNo ane saMpAdanapaddhatine lagatI keTalIka jarUrI mAhitI temaNe ApI nathI. saMpAdya kRti padyabaddha hoya tyAre padyaracanA pAThanirNaya mATe eka atyaMta agatyanuM sAdhana banI zake che. A hakIkatanI paNa madhyakAlIna kRtionAM ApaNAM saMpAdanomAM niyamita upekSA thatI rahI che. "anubhavabiMdunA chaMdane cALIzamI kaDImAM chappo' kahyo che. jANItA "akhAnA chappA'no chaMda paNa chappo' kahevAyo che. A baMne judA che. baMnene eka ja nAma maLavAnuM kAraNa chanI caraNasaMkhyA. chaMdavizeSa uparAMta cha caraNono koI paNa chaMda te "chappo', "papada chappaya". "anubhavabiMduno chappo be ghaTakano banelo che. paheluM ghaTaka cAra caraNanuM, bIjuM banuM. For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 hastapratone AdhAre pAsaMpAdana chappAnuM svarUpa pahelA ghaTakanAM caraNo roLAvRMdamAM che. roLAnI lokapriyatA apabhraMza samayathI vadhatI ja rahI che. rAjazekhara, hemacaMdra, "kavidarpaNa', "ratnazekhara", "prAkRtampaMgala' vagere prAkRta-apabhraMza piMgaLakAro ( ke piMgalagraMtho)e e chaMdane varNavyo che - svataMtra chaMda lekhe tema ja amuka saMghaTita chaMdanA eka ghaTaka lekhe. roLA prAcIna paraMparAmAM "vastuka ke vastuvadanaka"nAme jANIto hato. roLAnI kaDIne aMte amuka amuka chaMdonAM be caraNa joDavAthI banatA dvibhaMgI varganA chaMdane "kAvya', "SaTapada" ke "sAI chaMda' ('divaDha' chaMda = doDhiyo chaMda) nAma ApeluM che. vastuvadanakanA prAcIna svarUpamAM 9mI- 10mI ane 12mI-13mI mAtrAonuM svarUpa "dA' che, ane 11mI tathA 14mI "la" hovI Avazyaka che. pAchaLathI 9mI-10mI ane 12mI-13mI ne "gA' karavAnuM valaNa vikasIne sthira thatuM jAya che, ane te sAthe 9mI thI 11mI ane 12mIthI 14mI e mAtrAsthAnoe rahelA zabdono prAsa meLavavAnuM valaNa paNa. saMbhavataH paMdaramI zatAbdInI madhyanA "upadezamAlA-kathAnaka-chappayanAM savA traNa so jeTalAM roLAcaraNonA ghaNA moTA bhAgamAM 9mI-thI 11mI mAtrAnA (ane tethI ochA pramANamAM 12mIthI 14mI mAtrAnA) khaMDanuM svarUpa "gAla' che, tathA Azare trIjA bhAganA caraNomAM (vacita to eka kaDInA cAre caraNamAM) ukta sthAne AMtaraprAsa che. somaprabhAcArya kRta "kumArapAla-pratibodha'nA apabhraMza-nibaddha aMzonA potAnA 1929nA jarmana saMpAdananI prastAvanAmAM AlsaDorpha soeka vastuvadanakanuM pRthakkaraNa karIne evo niSkarSa tAravyo che ke temAM mukhya yati 14mI mAtrA pachI Avato, paNa pAchaLathI 11mI mAtrA pachI gauNa yati vikasyo. "prAkRtampaMgale 11mI pachInA yatine mukhya gaNyo che. "saMdezarAlakanA vastuvadanakamAM baMne yati jaLavAyA che. AMtara-prAsa "anubhavabiMdunA roLAkhaMDomAM AMtara prAsanuM tattva eTaluM vyApaka For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keTalAMka saMpAdanonI samIkSA 17 che ke teNe ke. ha. dhruvane 'anubhavabiMdu'nuM saMpAdana hAtha dharavA preryA. dhruvanA prayAsa pahelAMnI AvRttiomAM roLAcaraNomAMthI poNA bhAganAM evAM hatAM jemAM AMta2 prAsa (dhruva jene 'yamakasAMkaLI' kahe che, to pAThaka 'prAsasAMkaLI') hato, eTale bAkInAM caraNomAM paNa mULamAM te hoya, paNa apapAThone kAraNe mudrita AvRttiomAM te khUTato hoya ema mAnIne dhruve 'anubhavabiMdu'nuM saMpAdana hAtha dharyuM, ane anyAnya hastapratone AdhAre (to kvacit kalpita pAThane AdhAre) 'anubhavabiMdu'- nAM roLAcaraNonI AMtaraprAsanI dRSTie temaNe saMgati sAdhI. dhruvanI jema ApaNe AMta2 prAsane 'anubhavabiMdu'nA roLAnuM avyabhicArI lakSaNa na mAnI laIe topaNa te vyApaka pramANamAM temAM prayojAyo hovAnuM to sAva ughADuM che, ane eTale je je roLAcaraNamAM te amuka pratamAM na hoya tyAM khoTo pATha to kAraNabhUta nathI ne ? e cakAsavuM saMpAdaka mATe Avazyaka banI jAya che. te ja pramANe tene mATe 'anubhavabiMdu' nA chappAnI racanA pAchaLa rahelI prAcIna -madhyakAlIna roLA ane chappAnI paraMparAne paNa lakSamAM rAkhavI anivArya bane che. 'anubhavabiMdu'nA chappAnA judI judI pratamAM maLatA pAThamAM chaMdadaSTie mAtrAnI je vadhaghaTa maLe che tene pAThanirNayanI eka samasyA tarIke levAne badale saMpAdakoe jAMcatapAsa vagara ja tene akhAnI zithilatA gaNavAnI bhUla karI che. tenA purAvA lekhe prasaMgavazAt temaNe je thoDuMka kahyuM che te to ghaDIka paNa TakI zake tevuM nathI. dhruvavALo pATha nahIM, paNa saMpAdakono ja pATha laIe to te anusAra paNa 156 roLAcaraNomAM mAtra AThadasa caraNo evAM che jemAM spaSTa AMta2 prAsa nathI, anyatra badhe te che. ATalI saMkhyAmAM AMtara prAsa (ane sarvatra aMtyaprAsa) padyaracanAnA paraMparAgata kauzala vinA- mAtra akasmAta, anAyAsa ke ramatagamata karatAM to na ja niSpanna thAya. eTale AMtara prAsanA abhAvavALAM sthaLo pratye dhruva sAzaMka thayA te mATe pUratuM kAraNa hatuM. jyAM AMtara prAsa jaLavAyAnuM lAge che(ane jyAM dhruve itara koI - For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 hastapratone AdhAre pAkasaMpAdana prata ke kalpanAne AdhAre te pUro pADyo che) te caraNomAM paNa jarA jhINavaTathI tapAsatAM koIka rUpe temAM saMvAda jaLavAyo hovAnuM pratIta thaze. 36/4mAM "koTya-joDya' che tyAM to dekhItAM ja "koDya" (koDi.kroDa) e jANItuM madhyakAlIna rUpa mULamAM hovAnuM samajI zakAya. 11/3 ( "aMbusaMga.), 33/2 ('haMsa- brahmA" bR.kA., sa.sA. vagere pramANe) ane 35/ 4 ("vaSTa-artha') e sthaLoe prAsa azuddha chatAM keTalAka varNasAmyane lIdhe ane "gAla' evA svarUpa sAmyane lIdhe nirvAhya bane che. 8/2, 17/4, 26/ 1, 30/2 e sthaLoe baMne yatisthAnone prAsathI nathI joDyAM, paNa agiyAra mAtrAe pUrA thatA zabdono prAsa kAM to pUrvavatI zabdanI sAthe athavA to pAchaLanA khaMDamAMnA nikaTa rahelA zabdanI sAthe meLavyo che : "aviloke loka" (-8/ra), "UMca nIca' (17/4), "iza viza" (26/1), dasa vIsa" (30/2). 29/ramAM "paMDitAne badale "dhULa pATha letAM paNa, pUrva vatI yatikhaMDamAM A ja paddhatie "piMDa brahmAMDano prAsa maLe che. A hakIkatanA prakAzamAM 6/4mAM bU. kA. vagereno "raktapIta nahi zveta, zAyama nahi nIla vicAre e pATha yogya Tharaze - tyAM yati sthAne nahIM paNa pUrva yatikhaMDamAM "pita zveta'no prAsa meLavelo che. A daSTie ukta sthaLoe AMtara prAsanI apekSA amuka rIte pUrI paDatI hovAthI dhruve ISTa mAnyA che te pheraphAronI AvazyakatA nahIM rahe, ane 30/1 tathA 40/4 mATe kAM to koI bIjA pAThanI apekSA raheze athavA to temane virala apavAda gaNavA paDaze. geyatAnA aMzone kAraNe roLAnuM mULa mAtrAbaMdhAraNa amuka zithilatAne avakAza ApatuM thayuM hoya ema svIkArIe topaNa tethI tenA pAyAnA baMdhAraNanI upekSA karavAnuM saMpAdakane na paravaDe. 3/ramAM saMpAdakoe "bhava kahuM ne sthAne "te va' pATha svIkAryo che, paNa tethI eka mAtrA ghaTe che, ane Ave sthaLe prAsa mATe akho ghaNI vAra "bhava' upayogamAM le che e hakIkatano paNa anAdara thAya che chaMda, bhASA vagerenAM dhoraNonA saMmilita purAvAne AdhAre pAThanirNaya karavAnI AvazyakatAno AthI saheja aNasAro maLaze. For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 keTalAMka saMpAdanonI samIkSA tapAsa mAgatA prazno anubhavabiMdunA chappAnA pAchalA ghaTakano chaMda paNa samasyArUpa che. vastuvadanaka, rAsAvalaya vagerenAM cAra caraNa sAthe karpara, kuMkuma, dohA, gAthA vagerenI kaDI joDIne papada varganA chaMdo sadhAtA hovAnuM prAkRta piMgalo noMdhe che. "anubhavabiMdunA chappAmAM pAchalo ghaTaka 15+13nAM be caraNo che ke 13+13nAM (athavA to baMne prakAra maLe che) e tapAsano viSaya che. dhruve potAnI AvRttinI prastAvanAmAM A muddo sparze che, paNa tenI vyavasthita tapAsa bAkI che. te ja pramANe "anubhavabiMdunA pahelA chappAno chaMda paNa koyaDArUpa che. dhruve tema ja pAThake ('prAcIna gujarAtI chaMdo,' pR. 186-187) e tarapha ApaNuM lakSa doryuM che. paNa saMpAdakoe A badhA muddAonI carcAvicAraNAne AgaLa dhapAvavAnI takane jatI karI che. "anubhavabiMdu'no pUrepUro pramANabhUta pATha nirNata karavA mATe pharI koIe vyavasthita prayatna karavAno raheze. chappAnAM phUTasthAnonI (tathA te sAthe saMkaLAyelI pATha-pasaMdagInI) carcA svataMtra rIte karavI joIe eTale ahIM ene cheDavI ucita nathI, chatAM eka sthAnano huM sparza karuM : 7.3no artha "jema sUrya-bhuvanamAM vasanArane..." evo karyo che, tene badale "jema bhuvana madhye rahelo sUrya...' ema karavo joIe. "bhuvana madhya vAsa'no "vasanArane evo artha kheMcIne karavo paDe che, ane evI jarUra paNa nathI. anupUrti '1969nI bIjI AvRttimAM hastaprato aMge saMkSipta mAhitI "anubhavabiMdu' no chaMda, keTalAMka pariziSTo vagereno umero karAyo che. mArAM keTalAMka sUcana saMpAdakone svIkArya lAgyAM tethI AnaMda thayo, paNa chaMda mATe mAtra "bRhatapiMgaLa'no AdhAra lIdho che, bIjA mULa graMtho jovAnuM saMpAdakoe ISTa gaNyuM nathI. sAmagrInI goThavaNI paNa ghaNI sudhArI lIdhI che. ekaMdare navI AvRttinI upayogitAmAM sAro evo vadhAro thayo che. AMtara prAsa For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 hastapratone AdhAre pAThasaMpAdana uparAMta chappAnI aMtima be paktimAM vyApakapaNe ane anyatra kAMIka ochA pramANamAM akhAe vayaNasagAIno paNa prayoga karelo che ane samagrapaNe akhAnA A chappAomAM maLatI saMkula chaMdaracanA jotAM, teNe graMtho racatAM pahelAM chaMdanI jANakArI ane tAlIma sArI rIte prApta karI hovAnuM mAnavuM anivArya che. dhAma' ne badale "nAma' (2/1), 'te' ne badale "bhava'(33) koTaya' ne badale "koDa' (36/4) jevAM je pAThAMtara bIjI AvRttimAM svIkArAyAM che tethI pATha sudharyo che. paNa pahelI AvRttinA "zuM rasanA zake kahI' (36/6)ne sthAne navI AvRttimAM "rasanA te zuM zake kahI evo pATha lIdho che te ThIka nathI karyuM. "zuM... zake'nI vayaNasagAIno AmAM bhoga levAya che. A uparAMta mArI dRSTie "veNA', "sthAkI' (2), "anukarame, parapaMcane' (3), "vicaravo', "dharavo'(5), "gata avIgata" (6), "bhANa'bhovaMna' (7), "salitA (11), "vaNake dadhi' (12), vairAgya' (13), "zAthu (17), "Acarja (19), purazcana' (21), "e sarave upAsanA" (22), "sAru" (38) (=ne mATe) e pATho levAvA joItA hatA. 8/ramAM "mukha viNa mAya arIse' e khaMDamAM "mukhane badale "mokha' samajatAM artha ghaNo sudhare che. pariziSTa 3 mAM Apelo bhANadAsakRta ajagara- avadhUta saMvAda' e bIjI AvRttimAM khAsa mahattvano umero che. For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "abhivana- UMjhaNuM* prAcIna kRtino saMpAdita pATha mULa pramANe ja akSareakSara Apavo ghaNIvAra ISTa nathI hoto. lahiyAnI bhUlo, pAchaLathI pravezelA joDaNIbhedo vagere kAraNe temAM viveka vAparavAno rahe che. khAsa to saMpAdita pAThanI joDaNI-goThavaNImAM karavA ghaTatA maryAdita pheraphAramAM paNa mULanI koI upayogI hakIkatano bhoga na apAvo joIe. jesalapurAe karelA pheraphAromAMno eka e che ke mULa pratamAM rahelo nAsikya vyaMjananA pUrvavatI svara uparano anunAsika saMpAdita pAThamAM darzAvAyo nathI (bhAlaNakRta kAdaMbarI'nA potAnA saMpAdanamAM ke. kA. zAstrIe paNa A ja paddhati rAkhI che.) paNa U.nA samayamAM gujarAtI uccAraNane lagatI A eka mahattvanI vigata thaI. AvA saMdarbhamAM svara sAnunAsika uccArAto. kAMI nahIM to jyAM UnI bhASAsaMbaMdhI viziSTatAo ApI che tyAM A vAta noMdhavI joItI hatI. pRSTha 2 upara mULa pratanI joDaNI vageremAM karelA saMpAdakIya pheraphAranI vigata ApI che. majamudAre paNa temanA saMpAdita pAThamAM karelo lekhanaviSayaka pheraphAra nirdiSTa karyo che. A pheraphArone bAda karatAM bAkInA sthaLoe baMne saMpAdita pATha muLa pratanA pAThane akSareakSara maLatA hovA joIe evI dekhItI ja ApaNI samaja ane apekSA rahe, paNa A paratve * dehalakRta "abhivana-UMjhaNuM', saMpA. zivalAla jesalapurA, 1962 For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 hastapratone AdhAre pAkasaMpAdana jANeajANe kAMIka zithilatA baMne saMpAdanomAM rahI gaI hovAno vahema jAya che. jesalapurAnA saMpAdanamAM mULa pratanA koI pRSThanI chabI nathI apAI, paNa majamudAre mAnya prathA pramANe pratanA Adya ane aMtya pRSThanI chabI ApI che. tenI sAthe baMne saMpAdita pAThonA prastuta aMza sarakhAvatAM keTaleka sthaLe baMnemAM mULathI judo pATha mAlUma paDe che ane tyAM mULamAM pheraphAra karyAnI ekeya saMpAdake noMdha nathI ApI. nIce huM thoDAka namUnA ApuM chuM. nirdeza paMkti ane caraNa pramANe che. mULa prata majamudAra jesalapurA 1.1 laMbodhara laMbodara laMbodara 1.3 aNasaru aNasarUM 1.4 ujharU 2.2 deva 4.1 muni jama jima 7.1 chAsaTha kroDi chAsaThI koDi bAsaThI koDi 7.4 nIsarI nisarI uMjharuM UMjha devuiM che. munI 6. 2 jima 8. 2 jaI jaI saMdhU 10.1 sidhU 10.3,4 ghaDuM, jaDU ghaDyuM, jaDyuM ghaDyuM, jaDyuM 13.1 teNi tiNi tiNi hastapratanI lipi suvAcya na hoya to paNa ATalo pharaka jyAre paDe tyAre saMpAdita pAThanI joDaNInI ane tene AdhAre tAravelI bhASAsAmagrInI vizvastatA jarA saMdehamAM paDe kharI. thoDIka vadhu saMbhALa ane mArgadarzanathI A tema ja nIcenI nAnI nAnI kSatio saheje nivArI zakAI hota. pR.1. " "nuM uccAraNa svarasahita juduM maLe che. ahIM uccAraNane badale lekhana joIe. pratanI bhASAnuM uccAraNa to hajI ghaNe bhAge kalpanAno ja viSaya che. For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhivana- mAM 23 pR. 2. " dala" e desaLanuM rUpAMtara nathI. "vIsala', "jesala' jevAM nAmomAM tema ja anyatra maLato svaramadhyavatI sakAra, cokkasa zarate nIcenA apavAda, jaLavAI rahyo che. tenuM je arvAcIna prAMtIya uccAraNa aghoSa hakAra (visarga jevuM) che, te sattaramI sadImAM paNa siddha thaI cUkeluM mAnI levA mATe zo AdhAra che? "devalla", "bhogala' vagere dasamI zatAbdI lagabhaganAM nAmonI jema "dehalla'. paNa samajI zakAya. vaLI 'dehala uparAMta kAvyamAM be vAra "deala' (338, 405) evuM rUpa maLe che te vicAravAnuM rahe che. pR. 3 gujarAtInI vikAsabhUmikAonI cULa samayamaryAdA paNa zAstrIya rIte nakkI nathI thaI tyAM temano AdhAra laIne vi.saM. 1680nI pratavALI kRti vi. saM. 1550 lagabhaga racAyAnI addhara aTakaLa karavAno zo artha ? pR. 9 "kathAsaritsAgara'nI koIka kathAmAM amastAM ApelAM yoddhAonAM nAmamAMnuM eka nAma asura abhimanyunuM hoya te uparathI jo gujarAtI paraMparAmAM arjunaputra abhimanyu asura hovAnI kalpanA janmI mAnI zakAya to pachI game tyAM maLatA koI nAma uparathI game te anumAna dorI zakavAnI anavasthA UbhI thAya. pR. 29. "parabhAta' vagere "svarabhaktinAM nahIM, paNa "vizleSa'nAM udAharaNa che. vaidika svarabhaktimAM amuka svarAzano Agama manAto, ahIM to pUrA svarano Agama hoya che. ke. kA. zAstrIe paNa A saMjJA khoTI rIte yojI che. - rUparacanAmAM "saMdetu', "lobhiu", "lolDa', "pAMjarU' e ukArAnta aMgo nathI, paNa akAratta aMgonAM "u" ke "U" pratyayavALAM rUpo che. saMpAdita pATha saMpAdita pAThanA mULa prata sAthenA thoDAka visaMvAdano upara nirdeza karelo che. te uparAMta saMpAdita pATha khAmIvALI pratane kAraNe keTaleka sthaLe For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 hastapratone AdhAre pAThasaMpAdana azuddha hovAnI dRDha zaMkA rahe che. bIjI vadhu sArI prata maLe to ja e khAmInuM nivAraNa thAya. kaDI 14mAM "upA'-"camakIuM evo prAsa; kaDI 110mAM jUnI gujarAtInA pracalita prayoga "valyA nIsANe ghAya'ne badale 'vAlyA'; kaDI 161mAM "bAMha' ne badale "chAMha' hovAno vahema; kaDI 165mAM "meha'-"cheka' evA azuddha prAsane badale "meha-che evo prAsa hovAnI pratIti; sarvatra maLatAM "ApopA' ne badale kaDI 226mAM "apIpA'; saMbhAvya "trADaNa lAgu' ne badale kaDI 276mAM "trADaNI lAgu', kabIra' (94, 276) ne badale "kubera' (341); "abhivanane badale abhayavana' (345); "dehala' (1) uparAMta "ala' (338, 405) vagerethI A vAta samarthita thaI zake. kaDI 135mAM "caDI kozIzi cahu dizi vAhi e paMktimAM "vAhi ne sthAne "cAhi joIe. artha che: "kAMgare caDIne cAre dizA jue che." kaDI 25mAM "na' umeravAnI jarUra nathI. melUno the barAbara na samajAvAthI e umeryo jaNAya che. mULano artha cheH tArA jUnA pUrvaja sAthe Aje tane meLApa karAvI dauM = mArI nAkhuM. cAmaDI uni bAMha na chabi' (191) e saMbhavataH "cAmaDI uni chAMha na chabi ' che. artha che : jemanI cAmaDI upara tApano sparza nathI thayo. For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paricaya madhyakAlIna gujarAtI sAhityanI je sauthI jUnI laukika padyakathAo A pahelAM prakAzita thaI cUkI che te nIce pramANe che : kRti kavi racanAsamaya (i.sa.) saMpAdaka haMsAulI asAita 1370 ke. kA. zAstrI vidyAvilAsa hIrANaMda 1429 modI, ThAkora, desAI paMcadaMDa narapati 1458(ke 1484) zuM cha. rAvaLa naMdabatrIsI narapati 1489 bho. ja. sAMDesarA mAdhavAnala gaNapati 1518 maM. 2. majamudAra 'sadevaMta- sAvaLiMgA' prastuta prakAzana dvArA 'haMsAulI' pachInI i. sa. 1410 pahelAM racAyelI bhImakRta 'sadayavatsa' paNa majamudArane hAthe saMpAdita thaIne have ApaNane maLI che.* prAkRta apabhraMza ane prAcIna gujarAtI sAhityanA prakhara saMzodhaka sadgata cImanalAla DAhyAbhAI dalAle A kRtino ApaNane prathama - 'sadayavatsa vIra prabaMdha' kavi bhIma viracita- saMpAdaka DaoN. maMjulAla majamudAra, hindI prastAvanA tathA TippaNa sAthe (zrI sArdUla rAjasthAnI risarca insTiTyuTa, bIkAnera, 1961). A samIkSA mULe 1964mAM prakAzita thayelI. For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 hastapratone AdhAre pAsaMpAdana paricaya karAvelo. 1915nI pAMcamI gujarAtI sAhitya pariSada (sUrata)mAM vAMcela "pATaNanA bhaMDAro ane khAsa karIne temAM raheluM apabhraMza tathA prAcIna gujarAtI sAhitya' e nibaMdhamAM temaNe bhImanI racanAnI saMvata 1488 vALI pratane AdhAre mAhitI ApI hatI. e pachI 1916mAM vasaMta' (saMvata 1972, caitra)mAM sadevaMta-sAvaliMgAnI jaina kathAno harSavardhananI saMskRta kRtine AdhAre temaNe sAra Apelo ( A lekha muni jina-vijayajIe "jaina sAhitya saMzodhaka', 1,3mAM punaHprakAzita karelo). e pachI pistALIsa varase e aneka dRSTie mahattvanI madhyakAlIna kRtino mULa pATha labhya bane che e ochA harSanI vAta nathI. saMpAdanapaddhati prathama saMpAdita pATha vize. Ama to saMpAdake pATha taiyAra karavAmAM cIvaTathI mULa pratono AdhAra lIdho jaNAya che. temaNe upayogamAM lIdhelI traNa pratomAMthI ThIkaThIka pAThAMtaro noMdhyo che. paNa AzcaryanI vAta e che ke prato vize temaNe najIvI ja mAhitI ApI che. ane saMpAdanapaddhati vize to jarA paNa nahIM ! traNe pratonI mAtra pustikA ane prAptisthAna (te paNa kAvyapAThane aMte) ApelAM che, ane vizeSamAM sauthI prAcIna pratanA AraMbhanA tathA aMtanA pRSThanI chabI. basa. paNa e pratonI lipigata ke lekhanagata viziSTatAo, temanI pAThaparaMparAnuM mUlya, traNenI tulanA ane AMtarasaMbaMdha - A badhA vize saMpAdake tadana mauna sevyuM che. pratonA vibhinna pAThapramANa ane pAThabhedamAMthI UThatA praznono sparza sarakho paNa nathI karavAmAM Avyo. upayogamAM lIdhelI eka pratanA Adya ane aMtima pRSThanI chabI ApI che, paNa "sadayavatsa"nI bIjI hastaprata-sAmagrIno kazo ullekha nathI. uparAMta vadhAre gaMbhIra kSati to e gaNAya ke saMpAdana-paddhati vize saMpAdake eka akSara kahyo nathI. temanAM pAThapasaMdagInAM dhoraNa, pAThAMtaronI yogyAyogyatAnI carcA ke kUTasthAnonI vicAraNA e vize ApaNe sAva ajANa chIe. paMdaramI zatAbdI jeTalI prAcIna kRtinuM bhASA, chaMda, svarUpa, itihAsa Adi dRSTie paNa ughADuM mUlya che, ane e badhAne lagatI yathArtha For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "sadevaMta sAvaLigA' - 27 sAmagrIno pAyo saMpAdita pATha ja che. AthI saMpAdana-paddhatinI avagaNanA saMpAdita pAThanI pramANikatAne sArI rIte maryAdita banAve che. sadayavalsa'nI judI judI pratomAM kula kaDI saMkhyA judI judI che: sauthI jUnI pratamAM 672 kaDI che, to bIjI eka pratamAM 689. badhI pratomAM maLatI samAna kaDIo ane alaga alaga pratomAM maLatI vadhArAnI kaDIo maLIne kula 73) thAya che. dekhItAM ja AmAM mUlanI keTalI ane pAchaLathI umerAyelI -prakSipta-keTalI e prazna upasthita thAya che. paNa te praznane hAtha aDADyA vinA saMpAdake sIdhesIdhuM 730 kaDIone saMpAdita pAThamAM sthAna ApI dIdhuM che. ! upayogamAM lIdhelI traNa pratomAMthI eka saMvata 1488nI, bIjI 1590 nI ane trIjI 1661nI che. Ama temanI vacceno gALo 173 varasano che. A gALAmAM bhASAnA svarUpamAM ThIkaThIka parivartana thayelAM che, eTale A pratone AdhAre cayanapaddhatie taiyAra karAyelA pAThamAM bheLaseLiyA bhASA pariName e vastu paNa lakSa bahAra rahI lAge che. chaMda bhASAbhUmikAnI jevuM ja, paNa keTalIka vAra to vizeSa upayogI evuM pAThanirNayanuM bIjuM sAdhana che chaMda. madhyakAlIna kRtinA saMpAdaka mATe saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane madhyakAlIna chaMdonuM jJAna hovuM sadaMtara anivArya che. pAchaLathI dezI DhALono vizeSa pracAra thatAM AdhArabhUta mAtrAbaMdhanI zithilatA nirvAhya banI che kharI, paNa caudamIthI soLamI zatAbdI sudhInI kRtiomAM ghaNuM kharuM chaMda daDhapaNe jALavI rAkhavAnuM valaNa che. majamudAre samagrapaNe tema ja viziSTarUpe pATha-pasaMdagI mATe chaMdano AdhAra lIdho hovAnAM koI cihna varatAtAM nathI, joke ApaNe tyAM chaMdane neve caDAvI daIne madhyakAlIna kRti saMpAdita karavAnuM aniSTa prathArUpa banI gayuM che. ane ApaNe tyAM ja zA mATe ? - "kIrtilatA', (vAsudevazaraNa agravAla), "caMdAyana' (vizvanAtha prasAda), "vIsaladeva rAso" (mAtAprasAda gupta), "saMdezarAsaka' (hajArIprasAda dvivedI) vagerenAM saMpAdano juone - For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDayala 28 hastapratone AdhAre pAThasaMpAdana chaMdanA ajJAna ke upekSAne kAraNe hindInA agragaNya vidvAnoe paNa pAThono kevo hatyAkAMDa (janamejayanA "sarpasatranI jema "pAThasatra' !) saMpanna ryo che ! A aparAdhano daMDa? "sadayavatsa-prabaMdha' chaMdanI dRSTie rasaprada ane mahattvapUrNa che. temAM paMdareka chaMdo prayojAyA che : caupaI 497 dUhA 107 dhaula gAthA (gAthA) 34 cAmara paddhaDI 30 kuMDaLiyA 4 vastu 17 toTaka moktikadhAma chappaya 9 upajAti dhaula ane cAmaravALI kaDIo jemAM che te gIta "dhanAsI' rAgamAM ane anyatra traNa kaDIo (61-63) kedArA rAgamAM gAvAnI che. AmAM je gAthAo che tenI bhASA apabhraMza ke jUnI gujarAtI nahIM, paNa prAkRtapracura che e bhUlavAnuM nathI. gAthAmAM racAyelI paMktionA pAThanirNayamAM A muddo tathA gAthAnuM mAtrA baMdhAraNa lakSamAM rahevAM ja joIe. saMpAdita pAThamAM aneka sthaLe gAthAnI paMktio chaMdanI dRSTie zuddha rUpamAM che, te jotAM badhI gAthAono pATha mULamAM chaMda-zuddha hovAnuM ApaNe avazya mAnI laI zakIe. vaLI keTalIka gAthAo bhImakRta nahIM. paNa sadayavatsakathAnI pUrvaparaMparAmAMthI bhImane maLelI (ane ema prAcIna) hovAno paNa pUrato saMbhava che (keTalIka gAthAonuM punarAvartana, eka soraThA 1. jema ke kaDI ra (uttara dala), 4 (uttara dala), 5 (pUrvadala), 7 (AkhI), 8 (pUrva dala), 98 (uttara dala), 244 (pUrva dala), 245 (pUrva dala), 267 (pUrva dala), 427 (pUrva dala) vagere. 2. 224= 306, 225= 307, 267= 305. For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "sadevaMta sAvaLigA 29 gAthAnuM "vannAlagnamAM maLatuM mULa vagere purAvA tarIke laI zakAya). majamudAre svIkArelA gAthAonA pAThamAM je aneka azuddhio che, temAMthI ghaNIbadhI chaMdano thoDoka vicAra karIne dUra karI zakAI hota. udAharaNa tarIke- bIjI kaDImAM "racIya' ne badale "raciya' (saM. "racita) trIjI kaDImAM "gavarI' ne badale "gavari" (prAkRta-apabhraMza rUpa) cothI kaDImAM kevi ne badale 'kivi' (AraMbhe ApelI chabIvALI vaDodarAnI pratano pATha) pAMcamI kaDImAM "abhUta'ne badale "adbhuta 427mI kaDImAM "tihUaNi ne badale "tihuaNi' 110mI kaDImAM 'namIya', "amIya' ne badale "namiya', 'amiya' 22pamI kaDImAM "tAro' ne badale "taruara' 'pujIya' ne badale "pujjiya' e pramANe vAMcatAM chaMdanI azuddhi saheja dUra thAya che. 141mI kaDImAM ApelI gAthAno pATha taddana bhraSTa che. te gAthA prAkRta subhASitasaMgraha "vajjAlagnamAM paNa maLe che (gAthA 51). zuddha pATha ane artha nIce pramANe che : nahamasabheya jaNaNo, dumuha asthikhaMDaNasamaFo | taha-vi hu majhAvalio, namaha khalo naharabhasAriccho ! jema nareNI nakha ane mAMsa vacce bheda paDAve che, be moDhALI che, hADakuM vADhavA samartha che ane vaccethI vAMkI che, tema durjana gADha mitro vacce phUTa paDAve che, be moDhALo che, dhanano nAza karavA samartha che ane peTamAM AMTIvALo che. AvA nareNI samA durjanane namaskAra." - "aDyala" ke "aDillA' chaMdanA baMdhAraNa ane layathI je paricita hoya tene For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaO hastapratone AdhAre pAkasaMpAdana huM gaya-gAmiNi gamilsa girIkaMdari rahi rAmA amiyaloyaNi maMdirI (148) e paMktino chaMda kaNAnI jema khUMcavAno. "gayagamaNi' rUpa ja apabhraMza gujarAtImAM vizeSa maLe che. ane "amRtalocanA' (=amiyaloyaNi) kyAMka kadIka haze, topaNa seMkaDo vAra athaDAya che te to mRgalocanA' (=miyaloyaNi), ane eka pratamAM "mRgaloyaNa pATha che ja. eTale, huM gayagamaNi gamisu girikaMdari rahi rAmA miyaloyaNa maMdira ema letAM chaMdanI gati ane uThAva avarodhamukta bane che. 425mI kaDInA vastuchaMdanI pahelI paMktimAM "kahaI kamalA lacchi' ne badale "kaI Ima lacchi' e pATha letAM chaMdazuddhino lAbha thAya. chappaya chaMdamAM roLAnI paMktine aMte "gAlala' hoya che e lakSamAM letAM kaDI 677nI pahelI be paMktimAM "joI ane "roI ne sthAne "joaI ane "roaI sUcavI zakAya ane tenA ullAlanI paMktione cheDe "caDIya' ane 'paDI' ne "caDiya' ane "paDiya" hovAnuM samajI zakAya. A ja rIte vastu, paddhaDI, dUhA vagere chaMdonuM baMdhAraNa lakSamAM rAkhIne pAThanirNaya ane pAThacarcA thavAM jarUrI hatAM. chaMda para dhyAna na ApyAne kAraNe 337mI kaDInA roLA chaMdane pratamAM paddhaDI chaMda kahevAnI je bhUla thayelI che te saMpAdake pakaDI nathI. sadayavatsa"nI 34 gAthAomAMthI keTalIka gAthAsaptazatI' jevA graMthomAMthI udbhUta karelI che, to keTalIka svataMtra che : pUrvapracalita prAkRta gAthAbaddha kathAnI uparathI prastuta kathA racAyAno paNa sAro evo saMbhava che. jainetaromAM paNa prAkRta sAhityanuM anuzIlana thatuM enA purAvA lekhe A gAthAonuM ghaNuM mahattva che. sadayavatsa'no moTo bhAga copAIduhAe rokyo che. chappayanI For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 "sadevaMta sAvaLiMgA lokapriyatA pachIthI paNa cAlu rahI che, jyAre paddhaDI, aDillA, kuMDaLiyo vagere vizeSe cAraNIDiMgala paraMparAmAM mAnatA rahyA che. "vastu' ( hemacaMdra vagere apabhraMza piMgaLakArono "raDA", eTale ke "mAtrA + duhA) prAcIna kRtiomAM ThIkaThIka vaparAyo che. pachIthI tenuM calaNa ochuM thaI chevaTe te lupta thayo che.3 3. pAThapasaMdagImAM bhASAbhUmikA ane saMdarbhanI nirNAyaktanAM be udAharaNa najare caDyAM te ahIM ApuM chuM; 1pamI kaDImAM 'pAyAli' ne sthAne eka pratamAM paiyAla' che. narapatikRta "paMcadaMDamAM, hedalakRta "abhivana-UMjhaNuMmAM tathA mAdhavAnala-kathAmAM "paiAli', "paiAli', "paiyAli' evAM rUpa vaparAyA che, e vAta pATha pasaMda karatAM lakSamAM levI joItI hatI. 708mI kaDImAM "naraIdane sthAne naMdarAya' pAThAntara che. 388mI kaDImAM naMdarAyanI lakSmI sUdAne pratyakSa thAya che te jotAM naMdarAya' e pAThanuM aucitya samajAze. vaLI "sudayavaccha ane "sudavaccha' ema baMne pATha maLe che, paNa chaMda keTaleka sthaLe "sudavaccha" mAMge che. . For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vasaMtavilAsano chaMda kAntilAla vyAse 1946 sapTembaranA muMbaI yunivarsiTInA jarnalamAM 'vasaMtavilAsa phAgu - e phardhara sTaDI', e nAme eka vistRta abhyAsa lekha prasiddha karyo che. temAM 'vasaMtavilAsa'nAM bhASA, chaMda, kUTa paMktionuM arthaghaTana vagere vize bIjA vidvAnoe vyakta karelAM maMtavyonI samIkSA karI potAnA keTalAka matonuM samartha ke kavacita zuddhi karI che, ne aMte AkhI kRtinuM pAThavivecana, kUTa zabdonA artha mATe anya graMthomAMthI anulakSaNo, anya matono ullekha ke carcA vagere sahita aMgrejI bhASAMtara ApeluM che. A rIte temanI 'vasaMtavilAsanI AvRttinA pravezakamAM carcelA ghaNA muddAo pharI sparza pAmyA che. A jAtanA sUkSma ane sarvasparzI abhyAsano koI lAbha pAmI hoya to A pahelI ja madhyakAlIna kRti che, eTale tene lagatA sAmAnya ke viziSTa praznonI carcA Avazyaka Thare che. A dRSTie ahIM 'vasaMtavilAsa' nA chaMdanI carcA karI che. prAcIna gujarAtI kRtionAM bhASA ane chaMdanA viSayane eka jaTila koyaDo banAvI detI bAbata che e kRtionI lekhanapaddhati ('oNrthogrApha') che. apabhraMza bhUmikA pachI bhASAnA dhvanibaMdhAraNamAM vidhavidha, vipula ane jhaDapI parivartano thayAM, eTale zIghratAthI palaTAtA uccAraNe bhASAnA svarUpane eka prakAranI pravAhitA ApI. judAjudA samayanI bhASAnA lekhanamAM vyakta thatA svarUpanI zuddhi jALavI rAkhavAnuM kArya AthI asaMbhavavat banI gayuM. temAM jyAre racanAsamaya ane pratilipisamaya vacce For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasaMtavilAsano chaMda 33 sAruM evuM aMtara hoya tyAre to mULanI bhASA vyakta karatAM lakSaNo kyAM ane pratilipi samayanI bhASAnI asaranAM dyotaka lakSaNo kyAM e bAbatanuM spaSTIkaraNa kaThina hovA chatAM, khUba ja Avazyaka bane che. A prakArano nirNaya karavAmAM kRti padyAtmaka hoya tyAre kRtino chaMda sArI rIte mArgadarzaka thAya. paNa chaMdanA abhyAsanI kaThinatAo bhASAnA abhyAsanI kaThinatAothI ochI Utare tevI nathI. prAcIna kRtinA chaMdanI tapAsa karatI veLA keTalIka pAyArUpa hakIkato ApaNe vIsarI na ja zakIe. paheluM to e ke chaMdanA vAstavika svarUpa ane tenuM paThana karatI veLA vyakta thatuM svarUpa e baMne vacce bheda hoya agara na hoya, paNa dareka chaMdane potAnuM cokkasa ane tatkALa pUratuM sthira baMdhAraNa to hatuM ja. bIjuM, chaMdanuM mApa jALavavAne lekhako eTalA Atura hatA ke te mATe vyAkaraNa ke cAlu uccAraNane tANavAkheMcavA paDe topaNa teo jarAye acakAtA nahIM. trIjuM, dareka kRtinI lekhanapaddhitamAM UDIne AMkhe vaLage teTalI asaMgati ane anizcitatA sAmAnya niyamarUpe hoya che, eTale chaMdanA svarUpano nirNaya karatAM pahelAM abhyAsaprApta kRtinI lekhanapaddhatinI viziSTatAo tAravavI ghaNI ja Avazyaka che. cothuM, ekanA eka chaMdanuM svarUpa apabhraMza bhUmikAthI mAMDIne arvAcIna bhUmikA sudhImAM keTaleka aMze badalAtuM rahyuM hovAthI amuka eka samaye vaparAyelA chaMdanuM svarUpa nakkI karavA mATe, tenI AgaLapAchaLanA samayanuM te chaMdanuM svarUpa e ja sAcuM svarUpa, evI mAnyatA kAma nahIM Ave. apabhraMza dohA, jUnI gujarAtIno duho ne arvAcIna doharo e sau amuka AgavI viziSTatAo dharAve che. eTale AmAMthI ekanAM lakSaNa aNizuddhapaNe bIjAmAM khoLavA besavuM e azAstrIya, ane eTale ja chaMdanA svarUpanirNayamAM prAkRta, apabhraMza ane gujarAtI chaMdograMthono upayoga khUba ja jAgRta rahIne karavAno rahe che. AmAM A traNe varganA chaMdograMthonI potAnI saMkhyAbaMdha truTionuM paNa ApaNo gUMcavADo vadhAravAmAM sAruM evuM arpaNa" che. For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 hastapratone AdhAre pAsaMpAdana vasaMtavilAsano chaMda dohAnA vargano che e spaSTa che. eTale ke aNasarakhA be pAdomAM vibhakta thayela be prAsabaddha paMktiono te banelo che. aprabhaMza mahAkAvyanI dhAttAnI je jAto che temAM aMtarasamA catuSpadI A jAtanI che. sama pAdanuM baMdhAraNa pahelAM sama pAdanuM baMdhAraNa tapAsIe. vyAsanA mate sama pAdamAM ghaNuMkharuM 12 mAtrA che, kvacit 11. velaNakara mAne che ke mukhyatve 11, paNa koI vAra 12. mAsTaranA mAnavA pramANe baMne paMktiono uttarArdha 11 mAtrAno che. jo ApaNe ema svIkArIe ke keTalIka paMktionA sama pAdo 12 mAtrAnA che, keTalIkanA 11nA, to ApaNe sAthosAtha ema paNa svIkAravuM paDe che ke "vasaMtavilAsa'nA varganI TUMkI padyAtmaka kRtio saLaMga eka ja chaMdamAM racAtI nahIM, paNa judAjudA mApanA be chaMdo temAM khAsa koI dhoraNa vinA bheLaseLiyA svarUpamAM yojAtA. AvI mAnyatAne, prAcIna kRtiomAMthI A jAtanAM udAharaNo maLatAM hoya to TAMkI AdhAra ApavAnI jarUra rahe che. kAraNa svAbhAvika valaNa to evuM mAnavA tarapha rahe che ke 80-85 kaDInA kAvyamAM chaMdavaividhya dekhADavuM uddiSTa na hoya tyAre kavie saLaMga eka ja chaMda yojyo hoya. A rIte jotAM badhAMye sama pAda kAM to 12 mAtrAnA hovA joIe, kAM to 11 mAtrAnA. sama pAdono aMta -( A prakArano che te jotAM ane bIjI rIte paNa tenuM baMdhAraNa tapAsatAM te pracalita apabhraMza-gujarAtI dohAnA sama pAdathI abhinna jaNAya che, eTale ke te 11 mAtrAno hovAnuM jaNAya che. pUrvArdhanA ane uttarArdhanA sama pAda 4. rA. vi. pAThaka 'vasaMtavilAsa'nA chaMdane eka prakArano roLA gaNe che. 5. ahIM eka agatyanI bAbata tarapha dhyAna kheMcavAnuM rahe che. hemacaMdra pramANe dohAnI mAtrA saMkhyA 14 + 12 | 14 + 12 e rIte vibhakta thayela che, paNa "prAkRta-IMgala' vagere pramANe 13 + 11 | 13 + 11 A e rIte. vastutaH A baMne eka ja vyAkhyA che. mAtra paddhitabhedane lIdhe dekhAva pUrato pharaka lAge che. kAraNa, hemacaMdranI paddhati aMtyAkSarane ghaNuMkharuM sarvatra dIrgha gaNavAnI che. AthI vAstavika rIte je 13, 11nA pAdo che, tene hemacaMdra 14, 12nA gaNe che. For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasaMtavilAsano chaMda 35 kula 70 dAkhalAmAM lekhanazuddhi karyA vinA ja 11 mAtrAnA hovAnuM joI zakAya che. A uparAMta ghaNI paMktiomAM lekhanapaddhatinI azuddhi dUra karatAM 11 mAtrAnuM caraNa maLe che. prAcIna gujarAtI kRtionI lekhanapaddhatinI lAkSaNikatAomAMnI, paheluM dhyAna kheMce tevI e che ke paravartI rakAranI asara nIce AgaLano hrasva rU dIrgha lakhAya che - vyutpatti tema ja chaMdanI dRSTie jotAM jyAM hrasva huM apekSita hoya, tyAM paNa pAchaLa AvatA yakAranI asara nIce te dIrgha lakhavAno rivAja jaNAya che. A valaNanI utkaTatA jotAM ApaNe evuM paNa anumAna karI zakIe ke pAchaLanA samayamAM A rItano rUkAra khare ja dIrgha uccArAto thayo haze, paNa prAcIna kahI zakAya tevI kRtiomAM to mULe sva hovo joIe ema sapramANa joI zakAya che. nIcenI paMktiomAM A jAtano dIrgha rU lakhAyelo che, ane tene hrasva tarIke gaNatAM 11 mAtrAnuM mApa barobara AvI rahe che. (1) karmaNi bhUtakRdaMta ke saMbaMdhaka bhUtakRdaMta : 10kha (bAMdhIya), 12kha (milIya), 13ka (cAIya), 33ka (jAgIya), vagere. (2) svArthe ra (1) vaDe vistArita strIliMga aMgo : raka (taNIya), haka (jAlIya), 10ka (jhArIya), 1raka (nArIya), 12kha (colIya), 28kha (bAlIya colIya), 31kha (kalIya), 38ka (bAlIya, colIya), 51ka (sarisIya), 51kha (namaNIya), 58kha (bhRkuTIya), palaka (motIya), 61kha (guNatIya, 62ka (motIya), 62ka (motIya), 65ka (taNIya) vagere. (3) ya nI asara nIce chuM thayAnAM strIliMganAM udAharaNo : pakha (pathIya), kakha (kAmIya), 33kha (DIAI), pachaka (harIyAla) vagere. bIjuM, apabhraMza bhUmikAmAM badhAMye zuddha apabhraMza rUpono aMtyAkSara For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 hastapratone AdhAre pAThasaMpAdana hrasva ja hato. eTale strIliMgI aMgo paNa badhAMye hrasva-svarAMta hatAM. pachIthI aMtya yano saMkoca thatAM rphe siddha thaI pharI keTalAMka strIliMgI aMgo kArAMta (dIrgha) thayAM, paNa temanI sAthosAtha ja hrasva kArAMta strIliMgI aMgo paNa vaparAzamAM cAlu rahyAM. apabhraMza bhUmikA pachIthI bhASA para saMskRtanI sIdhI asara paDavA lAgI. AthI keTalIka jagyAe apabhraMzamAMthI UtarI AvelA hrasva-kArAMta aMga ane zuddha tatsama ke ya nA saMkocathI niSpanna thayelA dIrgha-kArAMta aMga vacce saMbhrama thavA lAgyo. A jAtanA saMbhramanAM udAharaNo : 7ka (mAninI), 227 (kAmanI), 25kha (sahI), 45ka (rAtaDI), 68ka (jAMghaDI) vagere. trIjuM. apabhraMzamAM ja anusvAranuM uccAraNa nabaLuM paDI anunAsikarUpe keTalAka dhvanisaMdarbhomAM bolAvAnuM valaNa udbhaveluM ApaNe joI zakIe chIe. 'bhavisattakahA'mAM 'vayattu' (< 'vaMyattu'), hemacaMdramAM 'karag' (< 'karaMtu') 'saMdezarAsaka'mAM sigAru (< siMgAru) vagere maLe che. A rIte 'vasaMtavilAsa'mAM paNa keTale sthaLe anusvArane anunAsika tarIke gaNavAno che : 1kha (ha~sula), 3ka (vasa~ti), 17ka (vasa~tu), 17kha (seMtAna), 40ka (si~gAru, a~gAru), 426 (seMtApa), 66ka (sa~grAma) vagere. cothuM, vartamAna trIjo puruSa ekavacana apabhraMzamAM apavAdarUpe (chaMda jALavavA) ja kArAnta che. sAmAnyataH te phUMkArAnta hoya che. eTale prAcIna gujarAtImA evuM kArAnta rUpa hovAnI saMbhAvanA nahivat. nIcenAM udAharaNomAM ne badale rU vAMcavAthI paMkti 11 mAtrAnI bane che : 7ka (chedae), 7kha (kaMdae), 21ka (lopae), kha (tAkae), 23kha (pADae) vagere. vividha kAraNe keTalAka zabdonI joDaNI apekSita karatAM judI karAI For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasaMtavilAsano chaMda che. tene sudhArI letAM 11 mAtrA barAbara AvI rahe che : 18ka (C caMdacuM), 18 kha (B soha), 21 kha (B tAkaI), 23 kha (B pADa), 30 kha ( C vaMdiNa jayajayakAra), 44 ka (BC manamathatu), 44kha (BC vaya), 48kha (balu), papaka (BC bIjanuM), 60ka (BC cAlaI) vagere. A rIte lekhanapaddhatinI azuddhio dUra karatAM 70 jeTalA pAda 11 mAtrAnA hovAnuM dekhADI zakAya che. eTale 70 + 70 = 140 jeTalA pAda 11 mAtrAnA Thare che. bAkInAmAMthI 25-30mAM arthanI aspaSTatA ke graMthapAThanI anizcitatA mAtrA saMkhyAnA nirNaya ADe Ave che. ane je kAnanI kasoTI vApare tene to "vasaMtavilAsa'nA chaMdanA sama pAdo niHzaMka dohAnA ja jaNAze. ane upara je-je sthaLe lekhanamAM hrasvane badale dIrgha maLe che. tyAM paThana karanAra hrasva ja vAMcaze. Ama sama pAda (6 + 4 + 1 = ) 11 mAtrAno ane guru aMtavALo hoIne dohAnA sama pAdathI abhinna hovAnuM nizcita thAya che. viSama pAnuM baMdhAraNa koI paNa jAtanI zuddhi karyA vinA ja 61 caraNomAM viSama pAda 12 mAtrAno hovAnuM joI zakAya che. bAkInAmAMthI upara sama pAkanI carcAmAM batAvelAM dhoraNoe lekhanazuddhi karatAM 12 mAtrA Ape tevAM (dIrgha rUkArAMta strIliMga aMgo, vartamAna 3 pu eva. mAM rU ne badale vagere pheraphAra karatAM prApta thatAM) 65 jeTalAM caraNo che. AvI rIte ghaNA kharA viSamapAda 12 mAtrAnA TharAvI zakAya tema che. A gaNatarIe 12 + 11 evA prakAranuM 'vasaMtavilAsa'nA chaMdanuM mAtrAbaMdhAraNa nakkI thAya che. For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 hastapratone AdhAre pAThasaMpAdana cAlu duhAnuM mApa 13 + 11, eTale duhAnA viSama caraNathI 'vasaMtavilAsa'nA chaMdanA viSama caraNamAM eka mAtrA ochI che. paNa duhAnA viSama caraNanAM baMdhAraNa sAthe sarakhAvatAM "vasaMtavilAsa'nA chaMdanA viSama caraNanuM baMdhAraNa bIjI rIte jarA paNa juduM nathI. eTale duhA karatAM je eka mAtrA ochI che te aMte tUTatI hovAnuM kahI zakAya. bIjA zabdomAM kahIe to ApaNA chaMdanA viSama caraNane aMte eka mAtrA umerano cAlu duho bane che. duhAne aMte sAmAnya rIte traNa laghu hoya che. tene badale ahIM be laghu che. paNa ahIM koIne prazna thaze ke "vasaMtavilAsa'nI keTalIka kaDIomAM to sudhAro karyA vinA vAMcIe to 13 mAtrA che ja to pachI ene rItasarano duho kema na gaNavo? Ano uttara e ke upara kahyuM tema "vasaMtavilAsanA chaMdanA viSama caraNanA aMte eka mAtrA umerIe to ja duho thAya, jayAre pAMcapaMdara sthaLa bAda karatAM, lekhanamAM je havane badale dIrgha maLe che te vacce ja maLe che, ane AgaLa meM kahyuM tema duhAnA viSama caraNa tarIke vAMcanAra jo teno kAna TevAyelo haze to jyAM jyAM lekhanamAM hrasvane badale dIrgha maLe che tyAM badhe hrasva ja vAMcaze ane eka mAtrA chevaTe ja umeraze. upadohaka chaMda A jAtanA 12 + 11 mAtrAnA chaMdanuM nAma zuM? hemacaMdra 14 + 12no Dhoda, 13+ 12 no upalodane 12+ 14no apalohI Ape che. upara kahyuM che ke hemacaMdranI paddhati aMtyAkSarane dIrgha gaNavAnI hovAthI ja AvuM mApa ApeluM che. svayaMbhUe paNa e ja mApa ApeluM che. paNa bIjI paddhatine anusaranArA dohAnuM mApa 13 + 11 Apaze, jema ke prAkRtampaMgala." te ja pramANe "kavidarpaNa" dohaka, upadohaka ne apadohakanuM mApa anukrame 13 + 11, 12 + 11 ne 11 + 13 ema Ape che. eTale hemacaMdranI vyAkhyA ne "kavidarpaNa" vagerenI vyAkhyA vacce pharaka che te paddhatibheda pUrato ja. A rIte jotAM "vasaMtavilAsa'no chaMda upadohaka che. upadohaka ane apadohaka e dohAnAM ja rUpAntaro che e dekhItuM che. vasaMtavilAsa'nI bhUmikAmAM to vyAse paNa chaMdane upadohaka kahyo che, paNa je pRthakkaraNa ane paddhati dvArA teo A nirNaya para AvyA che temAM ane For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasaMtavilAsa'no chaMda 39 ahIM ApelAM pRthakkaraNa ane paddhatimAM dharamULano taphAvata che e vAta koInA paNa dhyAna bahAra jAya tevI nathI. A rIte paNa "vasaMtavilAsa'nI viziSTatA vadhe che. kAraNa prAcIna bhASAsAhityamAM upadohaka prayojAyAnAM phAgukRtio sivAya anyatra udAhAraNa jANamAM nathI. Ama mAsTarano ja mata mArI daSTie sAco che ane A mata jANyA pahelAM ja meM 'vasaMtavilAsa'nuM chaMdodaSTie pRthakkaraNa karI rAkheluM hatuM. paNa vyAse mAsTarano mata ApI tenuM jarA laMbANathI nirAkaraNa karavAno prayAsa karyo che ane ghaNAkharA vidvAno potAnA mata sAthe saMmata hovAnuM kahyuM che, eTale A viSayane lagatuM pRthakkaraNa meM ApyuM che. vAMdhAono radiyo vyAse mAsTaranA mata sAme je vAMdhA rajU karyA che te tapAsavAnuM have bAkI rahe che. temanA muddAone eka pachI eka tapAsazuM to carcA spaSTatAthI thaI zakaze. (1) prAcIna pratinI lekhanapaddhati vize temaNe kahyuM che ke sAmAnya rIte te-te samayanI lekhanapaddhati uccArAnusArI hatI, ane vasaMtavilAsa'nI badhI hAthamato sarakhAvatAM temanI lekhanapaddhatimAM khAsa asaMgati hoya tevuM mAnavAne kAraNa nathI. paNa prAcIna gujarAtIno abhyAsa karanArane mAthuM khAI jAya eTalo gahana koyaDo koI lAgato hoya to te A ke jayAre jyAre kRtinA racanAsamaya ane pratilipisamaya vacce ThIka ThIka gALo hoya, tyAre tyAre mULanI adhikRta bhASA kaI ane pAchaLanI bhASAnI temAM bheLaseLa keTalI teno nirNaya kema karavo ? ekanI eka pratimAM joDaNI vagerenI pArAvAra asaMgati maLavI e eTaluM badhuM sAmAnya che ke nannasUrinA "bAlAvabodha' jevI koIka kRtimAM ekadhArI sthira svarUpanI joDaNI maLe to te apavAdarUpe lekhavAnI rahe. (2) viSama pAkane aMte be laghu mAtrA hovAnuM vyAsane mAnya nathI, kemake saMkhyAbaMdha viSama caraNone aMte chuM ke mA Ave che dIrgha chuM ane kAmanI. For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 hastapratone AdhAre pAsaMpAdana mananI, nI, vAMkaDI, vAtaDI vagereno ruM vyutpattisiddha hovAthI kadI paNa hrasva laI zakAya nahIM ne mAnuM dekhItAM ja hrasva uccAraNa thaI zake nahIM ema temanuM kahevuM che. vaLI je pAdone aMte sAnunAsika svara che temane dIrtha gaNavA joIe. keTalAka pAdone aMte laghuyugma che kharuM, paNa te to khAlI dekhAvanuM - chetarAmaNuM che, kAraNa gujarAtI duhAnI jema, paThanamAM aMtyAkSara dIrgha - koI vAra to plata uccAravo paDe che. hakIkate virAMkano vRttajAtisamuccaya' vagere pramANabhUta chaMdograMtho ane pracalita prathA viSama caraNomAM aMtyAkSara dIrgha hovAnuM ja jaNAve che. vaLI caraNAMta akSara saMskRta ane prAkRtampaMgalamAM sAmAnyataH dIrdha gaNAya che, ane viSama caraNane aMte rUM na hoya to duhAmAM yati aspaSTa rahe eTale duhAnuM je viziSTa tAlasaMyojana ("ridhama) che te kathaLI jAya. AvuM vyAsanuM vaktavya che. paNa upara kahyuM tema apabhraMza bhUmikAmAM mULanAM badhAMye pheMkArAnta aMgo rUkArAnta banI gayAM hatAM, pachI svArthe 2 (84) vaDe vistAra pAmI aMtI banI pachInI bhUmikAmAM pharI dIrgha kArAnta thayAM che : nArInAri-nAriya-nArI Avo strIliMgI aMgono vikAsakrama che. eTale apabhraMza bhUmikAnA puMlliga "DakArAnta rUponI jema hRsva rUkArAnta aMgo paNa vaparAvA cAlu rahe e samajI zakAya evuM che. gAkArAnuM uccAraNa hrasva na thaI zake e koNe kahyuM ? cAlu uccAraNamAM nA hRsva temaja dIrgha baMne bolAya che, ne ghaNI bhASAomAM e jANItuM che. aMtya sAnunAsika svara apabhraMza temaja gujarAtInI prAcIna bhUmikAmAM niyame karIne hasva che. dIrgha hovAnAM udAharaNo hajI koIe dekhADyAM nathI - kadIka maLe to te chUTa tarIke ja lekhavAnA rahe. chaMdanuM vAstavika lekhananuM svarUpa ane paThananuM svarUpa e be vacce saMbhrama zA mATe karavo ? likhita svarUpanA nirNaya mATe paThana amuka aMze ja sahAyaka lekhanamAM zI prathA che te ja likhita svarUpano nirNaya karavA mATe tapAsavAnuM rahe. aMtyAkSara dIrdha ke plata uccArAto hoya toye likhita svarUpamAM te niyame karIne hasva hovAnuM paNa maLe. ane duhAnA viSama caraNanI bAbatamAM prAcIna prathA likhita svarUpamAM acUkapaNe aMtya traNa For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vasaMtavilAsano chaMda 41 akSaro laghu rAkhavAnI ja che. koI paNa prAcIna duhAne tapAsatAM A hakIkata jaNAze. vizeSa jANa mATe yAkobI ne AzloknA graMtho jovA. apavAdarUpe aMte chuM maLe che te AsDorpha batAvyuM che tema dhvanivikAsane lIdhe : "ya gaya jevAM zabdAtta svarayugmo saMkoca pAmyAM tene pariNAme OOO nuM -e rIte aMtamAM parivartana thayuM. prAkRtamAM eka paddhati caraNAnta akSarane guru gaNavAnI che kharI, paNa te gaNatarI ke paThana pUratI lekhanamAM to aneka prAkRta-apabhraMza chaMdone aMte eka niyama tarIke hrasva ja hoya che. aMtyAkSara dIrgha hoya to ja yati spaSTa bane evo niyama bAMdhavA mATe AdhAra zuM ? ane dohaka ne upadohakanA viSaya caraNa vacce eka ja mAtrAno pharaka che, to aMtyAkSara dIrgha ke stuta karavA jatAM temano bheda kyAM raheze ? Ama mArI dRSTie "vasaMtavilAsa'no chaMda nizcitapaNe 12 + 11 evA mApano "upadohaka' de che. e nirNayanA virodhapakSe, piMgaLazAstrane AdhAre ke vastusthiti jotAM kazuM paNa kahI zakAya tema nathI. For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dalapatamA saMskRti vidhAmati ahamadAbA pAda For Personal & Private Use Only