Book Title: Hastinapur
Author(s): Vijayendrasuri
Publisher: Kashinath Sarak Mumbai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003210/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastinApura MILAINTIMVPATAPAIMAHIHMHILA 1000000 900DDD DO vijayendramUri Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi patra azuddha . arham Aryadeza **** com 16 vi aIm aryadeza diprapaJca gaMgA sukRta papaMca gaMga 10 11 suvrata Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastinApura vidyAbhUSaNa-vidyAvallabha-hindIvinoda itihAsatasvamahodadhi jainAcArya-vijayendrasari prAptisthAna kAzInAtha sarAka; yazodharmandira, 2 DI lAIna, dillI klAtha milsa, dillii| vi0 saM 2003 ] vIra saMvat 2473 [ dharma saM0 24 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: zrIvijayadharmasUri-samAdhimaMdira zivapurI ( gvAliyara rAjya ) / prathamAvRtti 1000 mUlya 1) mudraka: tyAgI presa, kaTarA khuzAlarAva, dehlii| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta hamane gata kucha varSoM se jo sAhityaprakRti prArambha kI huI hai / usa meM hamArI yaha bhAvanA rahI hai ki hama zIdha se zIghra zrImahAvIrasvAmI ke aitihAsika jIvanako prArambha kareM; tathA jaitaitihAsa, nainadharma, kathAsaMgraha aura kalpasUtra kA zuddha hindI anuvAda Adi bhI prakAzita kreN| isa samaya taka hamArI do pustakeM vaizAlI' aura 'vIravihAramImAMsA' prakAzita ho cukI haiN| ina pustakoM ke prakAzita hone para vidvAnoM ne una granthoM ko aitihAsikatA aura prAmANikatA kI bahuta prazaMsA kI tathA usI paddhati se anya prasiddhasthAnoM ke sambandha meM likhane ke liye protsAhita kiyaa| hamane isI ko lakSya meM rakha kara 'hastinApura' likhA hai| isI bIca meM hamane 'prAcIna bhAratavarSa-samIkSA' likha DAlI hai tathA 'mRgAMkacarita' bhI likha liyA hai, parantu mudraNAlaya kI avyavasthA ke kAraNa hama ina granthoM ko zIghra prakAzita karane meM asamartha rahe haiN| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta grantha ke sambandha meM isa pustikA meM hamane bhAratavarSa kI utpatti, kurudeza kA nAmakaraNa aura hastinApura sthApanA ke sambandha meM prakAza DAlA hai; aura prAkRta tathA saMskRta meM hastinApura sambandhi ullekhoM ko bhI prastuta kiyA gayA hai| zrI jinaprabhasUri ke samaya kI sthiti aura hastinApura tIrtha meM zvetAmbaroM aura digambaroM kI vartamAnasthiti ko bhI samAviSTa kara liyA gayA hai| isa meM jainoM ko vaizAkha zudi-tIja ke vArSikatapa ke pAraNe ko hastinApura meM sampanna karane kA anurodha kiyA gayA hai aura anta meM purAtattva vibhAga ko anveSaNa karake nayA prakAza DAlane kI bhI sUcanA dI hai| ina saba ke sAtha hastinApura jAne ke mArga kA bhI ullekha kara diyA hai| hamArA gata cAturmAsa cIrAkhAnA ke zrIcantAmaNipAca nAya zvotAmbara jainamandira meM huA thA, vaha sarvazrIdhanapatasiMha jI bhaMsAlI, zrIrAmacandra jo bhaMsAlI, bAbU sumatidAsa jI jaina aura kanhaiyAlAla Adi kI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha bhakti ke kAraNa nirvighna samApta ho gayA aura hama nizcintatA pUrvaka apane sAhityakArya meM pravRtta rahe / rASTrasevaka zrIyuta gulAbacanda jI aura samayajJa lAlA dalela siMha jI surANA ke sAtha hI sAtha bhAvanagara ke * i zrIyuta kAntilAla bhAI, dhIrajalAla bhAI kA bhI ullekha Avazyaka hai jinhoM ne hamAre kArya meM sahAyatA pradAna I kI hai / zrIbAbU pUrNacanda abarola iMjIniyara ko bhI nahIM bhUla sakatA ki jinhoMne bhaktibhAva pUrvaka sAmagrI juTAne meM samaya samaya para sahAyatA dI hai / anta meM zrIyuta vidyAsAgara vidyAlaMkAra ko bhI nahIM bhUla sakatA jinhoMne yathAzakya isa pustaka ko raMgarUpa dene meM sahAyatA pradAna kI hai| zrI cintAmaNi pArzvanAtha zvetAmbara jaina upAzraya cIrAkhAnA, dillI / kArtika zuddhi pUrNimA vikrama saM0 2003, dharma saM0 25 vijayendrasUri. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||aiim|| jagatpUjya gurudeva-zrIvijayadharmasUrIzvarebhyo namaH / hastinApura apane deza ke nAma 'bhAratavarSa se prAyaH sabhI loga paricita haiN| sAmAnya khyAti yaha hai ki 'bhAratavarSa nAsa duSyanta ke putra bharata ke kAraNa par3A hai, parantu bhAgavata purANa meM kahA hai ki svAyambhuva manu ke putra priyavrata the, priyavrata ke putra agnIdhra, agnIdhra ke putra nAbhi aura nAbhi ke putra RSabha the, RSabha vAsudeva ke aMza the aura inameM sau putra the, ina sau putroM meM jyeSTha bharata the, inhIM bharata ke nAma se 'bhAratavarSa' nAma pdd'aa| 1 bhAgavatapurANa ke isa mantavya ko vasudevahiDi se bhI 1. priyavrato nAma suto manoH svAyaMbhuvasya yaH / tasthAgnIdhrastato nAbhiRSabhastha sutaH smRtaH // tamAhurvAsudevAzaM mokSadharmavivakSayA / avatIrNa sutazataM tasyAsId brahmapAragam // teSAM vai bharato jyeSTho nArAyaNaparAyaNaH / vikhyAtaM varSametadyannAmnA bhAratamuttamam // bhAgavata, skandha 11, adhyAya 2. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarthana hotA hai, vahAM bhI bhAratavarSa nAma par3ane kA kAraNa RSabhadeva ke jyeSThaputra bharata ko batAyA gayA hai / 2 inhIM nAbhiputra zrI RSabhadeva ke sau putroM meM ikkIsaveM putra3 kuru the| inhIM kuru ke nAma se kuru nAma kA rASTra vikhyAta huA / prajJApanAsUtra ke anusAra isa rASTra kI rAjadhAnI gajapura athavA hastinApura thI / 5 2. haM surAsureMda vidadvaMdiyacalaNAraviMdo usabho nAma paDhamo rAyA jagappiyAmaho zrAsI / tassa puttasamaM / dube pahANAbharaho bAhubalI va usabhasirI puttasathassa purasayaM jaNavayasa ca dAUNa pavvo / tattha bharaho bharahavAsacUDAmaNI, tasseva nAmeNa ihaM 'bharahavAsaM' ti pavuccati / - vasudevaddiriDa prathama khaNDam pRSTha 186. 3. kalpasUtra- subodhikA TIkA sahita patra 174. 4. zataputryAmabhUna nAbhisUnoH sUnuH kurunRpaH / kurukSetramiti sthAtaM rASTrametantadAsyayA // - vividha tIrthakalpa jinaprabhasUri viracita, hastinApurasta vana kalpa pRSTha 64. ( yaha hastinApurastavana kalpa vikrama saMvat 1386 vaizAkha zudI 6 ko likhA gayA thA / ) 5. gar3hapuraM ca kuru; abhidhAnarAjendra bhAga 2 pRSTha 336. / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANAMgasUtra meM bhAratavarSa kI prasiddha dasa rAjadhAniyoM kI nAma ginAte hue hastinApura kA nAma bhI usa meM ginAyA gayA hai|6 jainagranthoM meM AryakSetra ke jina 25 // AryadezoM kI ginatI kI gaI hai usa meM bhI kuru. eka aryadeza hai aura usakI rAjadhAnI gajapura ( hastinApura ) ginAyI gaI hai| vividhatIrthakalpa meM hastinApura kA saMsthApaka kuru ke putra hastI ko batAyA gayA hai / isa nagara ko prAkRta granthoM meM hathiNaura, hatthiNapura, hathiyAura, hatthiNApura, gayaura, gayapura, gayanagara nAmoM se smaraNa kiyA hai tathA saMskRta meM gajAhvaya, gajasAhvaya, gajanagara, 6. jaMbuddIve bharahavAse dasa rAbahANIyo paM0 taM0 caMpA, mArA, vANArasI, ya sAvatthI, tahatha sAtetaM, hattiura 32 kapillaM, mihilA, kosaMbi, raaygihN| -ThANAMgasUtra (vRttisahita) patra 453. 7. vaizAlI (vijayendrasUri kRta ) pRSTha 1 8. kuroH putro'bhavad hastI tadupamidaM puram / hastinApuramityAhuranekAzcaryasevadhim // -dividhatIrthakalpa pRSTha 64. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ g2ajapura, hastinapura, hastinApura hastinIpura, nAgAhvaya, nAgasAhvaya nAgapura Adi nAma prasiddha haiM / vasudevahiNDi meM bhI bhAratavarSa ke kurujanapada meM hastinApara nagara batAyA hai aura usakA rAjA vizvasena ullikhita hai|10 rAjA vizvasena 16veM jaina tIrthakara bhagavAna zAntinAtha ke pitA the| ina sthApanAoM kA pratyakSa rUpa se samarthana zrIdevendrasUri viracita svopajJa zrAddha dinakRtya vRtti meM kiyA gayA hai / 11 bauddhoM ke 16 mahAjanapadoM meM kuru ko bhI eka mahAjanapada ginAyA hai| pAlisAhitya meM isa mahAjanapada kA vistAra 8000 yojana batAyA hai papaJcasUdanI 6. dekho TrAibsa ina eMzivaeTa iNDiyA pRSTha 366. abhidhAnacintAmiNa pRSTha 360 'hasthiNapuraM' ti 'nAgapuraM' kurujanapade, (ThANAMgasUtra-vRttisa. hita, patra 454) 10.iheva bharahe kurujaNavae hathiNaure navare vissaMseNo rAyA;vasudevahiDi prathama khaNDam, pRSTha340. 11. zraha prAli risahaputto kuruti tannAmazrodha kurumittaM tassa vi putto jAno hatthI hathigapurAhivaI / -svopakSazrAddhadinakRtya vRtti prathama vibhAga pRSTha 117. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM kuru mahAjanapada ke utpatti ke sambandha meM kahA gayA hai ki jambudvIpa ke cakravartI rAjA mAndhAtA ne devaloka ke atirikta puccavideha, aparagoyAna, uttarakuru ko jItA uttarakuru se lauTate hue usa pradeza ke bahuta se loga mAndhAtA ke sAtha jambUdvIpa meM A gaye, jambudvIpa ke jisa pradeza meM ye loga basa gaye use 'kururaDam' nAma se pakArA jAne lagA / 12 / isa hastinApura ko vasudevahiNDi meM bhAgIrathI gaMgA ke kinAre batAyA gayA hai13 aura vividhatIrthakampa meM bhI isI kI puSTi kI gaI hai / 14 parantu Ajakala gaMgA kA rukha badala jAne se yaha gaMgA kI purAnI dhArA 12. TrAibsa ina eM zayaNTa iNDiyA ( bimalacaraNa lA kRta ) pRSTha 23. jiyographI grApha buddhijma vimalacaraNa lA kRta ) pRSTha 17. 13. tato bhagIrahI rahamAruhiya daNDaraya roga nadi zragarisati kurujaNavayANaM majmeNa phusaMtI hatthiNA uraM nIyA. - vasudevahiNDi prathamakhaNDam pRSTha 305. 14. bhAgIrathIsalilasaGgapavitrametajjIyAcivaraM gajapuraM bhuvi tIrtharatnam // 16 // -vividhatIrthakalpa, pRSTha 64. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo ki aba bUr3hI gaMgA kI vartamAna dhArA se lagabhaga sAta mIla dUra hai| yaha bUr3hI gaMgA gar3hamukta zvara ke pAsa gaMgA kI mukhya dhArA meM mila jAtI hai| hastinApara bUr3hI gaMgA ke Uce kinAre para mavAnA se 6 mIla aura meraTha se 22 mIla uttara-pUrva kI ora sthita hai aura yaha mavAnA tahasola meM eka paraganA hai| isakA uttarI bhAga paTTI kauravAM aura dakSiNI bhAga paTTI pAMDavAM kahalAtA hai / pratIta hotA hai ki prAcIna hastinApura ko gaMgA ne kATa kara bahA diyA hai / 15 kahate haiM gar3hamukta zvara prAcIna samaya meM hAstanApura kA eka muhallA thaa| isa samaya hA~stanApura muktagaMgA se bahuta dUra par3a gayA hai / bUr3hI gaMgA kucha jhIloM kI sahAyatA se hastinApura ke pAsa eka dvIpa sA banAtI hai / mahAbhArata ke samaya meM hastinApura bhAratavarSa kA eka prati prasiddha nagara thaa| hastinApura aura jainaitihAsa jaina mAnyatA ke anusAra yahA~ zAntinAtha bhagavAna 15. bhUgola kA saMyuktaprAnta aMka pRSTha 42. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke cAra kalyANaka- cyavana, janma, dIkSA aura kevalajJAna hue / inake pitA kA nAma vizvasena aura lAtA kA nAma acirAdevI thA, ve 16 veM tIrthakara aura pAMcaveM cakravartI the| 17 veM tIrthakara kunthunAtha ke bhI cAroM kalyANaka yahIM hue the, inake pitA kA nAma sUra rAjA aura mAtA kA nAma zrIdevI thaa| ye chaThe cakravartI the / 18 veM tIrthakara aranAtha ke bhI cAroM kalyANaka yahIM hue the aura ve cakravartI the, inake pitA kA nAma sudarzana aura mAtA kA nAma devI thaa| prathama tIrthaMkara RSavadevasvAmI ne jaba dIkSA lI to unheM dIkSA ke bAda eka varSa taka niyamAnukUla bhivA nahIM milI ataedha ve eka varSa taka nirantara nirAhara rahe / taba zreyAMsakumAra ne bhagavAna ko eka varSa pazcAt icurasa ( ganne ke rasa ) se pAraNA kraayaa| jahAM RSabha devasvAmI ke caraNa par3e the usa sthAna para zreyAMsakumAra ne maNiyukta stUpa khar3A karAyA / yaha kahA jAtA hai ki isa kAla meM dAna kI prathA isI kumAra ne prArambha kI / AvazyakacUrNikAra ke mata se zreyAMsakumAra Upara ullikhita rAjA bharata kA putra thA jaba ki anya granthakAra ise Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhubati kA pautra tathA somaprabha kA putra batAte haiM / RSabhadevasvAmI ne jaba apanA rAjya bAMTA thA to bAhubaliM ko takSazilA aura hastinApura kA rAjya sauMpA thA / 16 16 veM tIrthaMkara mallinAtha (mallikuvarI) svAmI bhI hastinApura padhAre the, zvetAmbaroM kI mAnyatA ke anusAra ve janma se strI the-puruSa nahIM / inako yuvAvasthA meM ina se vivAha karane ke liye jodarAjA mithilo para car3ha daur3e the unameM hastinApura kA tatkAlIna rAjA adInazatru bhI thaa| para mallikuvarI ke upadeza se ina chahoM rAjAoM ne dIkSA le lii| __jainoM kI mAnyatA ke anusAra 12 cakravartI ho gaye haiN| unameM cauthe cakravartI sanatkumAra yahIM hastinApura meM hI utpanna hue the| inake pitA kA nAma azvasena aura mAtA kA nAma sahadevI thA / inhoMne itanI Rddhi prApta hone para bhI anta meM saMsAra kA tyAga kara ke dIkSA le lI thii| AThaveM cakravartI subhUma isI hastinApura meM hue the, inake 16. bAhubalI htthinnaaur-tklsilaasaamii| -vasudevahiNDaprathamakhaNDam pRSTha 186 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitA kA nAma kRtavIrya thA aura mAtA kA nAma tArA thA. 1 bhAratavarSa ke 6 khaNDoM para Adhipatya hote hue bhI usa ne sAtaveM khaNDa ko siddha karane kI ceSTA kI parantu Adhe mArga meM hI unheM prANa tyAga karane par3e / 17 isI nagara meM jamadagniputra parazurAma hue, inakI mAtA kA nAma reNukA thA aura inhoMne vidyAdhara se parazuvidyA siikhii| pazcAt gohAra anantavIrya kA vadha karake apane pitA ke hatyAre kRtavIrya ko mArA, isa mahAkrodhI vyakti ne taba 21 bAra pRthvI ko kSatriyazUnya banA diyA / 18 yahAM gaMgAdatta nAma kI gRhapati rahatA thA, isake pAsa sAta koTi svarNamudrAeM thI / 16 isane munisuvratasvAmI se dIkSA lI thI, dIkSA ke bAda 11 aMgoM kA abhyAsa kiyA aura anta meM? mAsa kI saMlekhanA karake samAdhipUrvaka mara kara mahAzukra nAma ke devaloka me utpanna huA | 20 17: zrabhidhAnarAjendra bhAga7 pRSTha 658: 18. yogazAstra- svopajJavRtti, patra 74. 16. vividhatIrthakalpa pRSTha 27. 20. zrImadbhagavatIsUtra, 16 zataka, 5 uddezaka Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhArata ke prasiddha pA~coM pAMDava aura kaurava bhI yahA~ hue the| yahIM khyAti prApta kArtikaseTha huA thA, jisane bIsaveM tIrthakara munisuvrata se apane 1008 vaNika anuyAyiyoM ke sAtha dIkSA lI thI aura bAraha varSa taka cAritrapAlana karane ke bAda anta meM eka mAsa kI saMlekhanA karake mara kara prathama devaloka kA indra huA thA21 uttarAdhyayana 22meM eka kathA AtI hai ki hastinApura meM pottara nAma kA rAjA thA, usakI patnI kA nAma jvAlA thA / ina ke prathama putra kA nAma viSNukumAra thA, dUsare kA mahApadma / rAjA ne mahApadma ko yuvarAja pada pradAna kiyA / isI samaya ujjayinI meM zrIdharma nAma ke rAjA kA rAjya thA, unakA maMtrI namuci thaa| eka bAra isa rAjya meM bIsaveM tIrthakara munisuvratasvAmI ke ziSya suvratamrari vihAra karate hue padhAre to namuci vivAda ke liye jA 21. zrInadbhagavatIsUtra, 18zataka, 2uddezaka 22. uttarAdhyayanasUtra,nemicandrasUrikRta,sukhabodhikATIkAsahita patra 246, aura abhidhAnarAjendra, bhAga6, pRSTha 204. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahuMcA / isa vivAda meM namuci ko niruttara ho jAnA par3A isase vaha cir3ha gayA aura muniyoM kI hatyA kA prayatna kiyA / isa para rAjA zrIdharma ne namuci ko apane rAjya se nikAla diyA / taba namuci ne hastinApura meM Akara yuvarAja mahApadma kA mantritva svIkAra kara liyaa| isI bIca mahApadma ke deza meM rAjA siMhabala ne Akara utpAta kiyA, usa rAjA ko namuci ne yuddha meM jIta kara bA~dhakA mahApadma ke sammukha lAkara upasthita kiyaa| isase prasanna hokara mahApana ne namuci ko usako iSTavastu mAMgane ko kahA / namuci ne kahA Apa abhI yaha vara apane koza meM rakheM, samaya Ane para mA~ga lUgA / kucha kAla bAda hastinApura meM nAgari padhAre, rAjA padmottara ne unakI dezanA suna kara dIkSA kI icchA ko / viSNukumAra ne bhI dIkSA lene kA nizcaya kiyA aura donoM ne suvratAcArya se dIkSA le lI, mahApadma ne zAsana kArya sambhAlA aura vaha vikhyAta cakravartI rAjA bana gayA / viSNukumAra muni bhI ugratapAdi dvArA AkAza gamanAdi siddhiyoM ko prApta ho gaye / suvratAcArya ne varSAkAla meM hastinApura ke eka udyAna meM cAturmAsa kiyA / upayukta avasara dekha kara namuci ne Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 mahApadma se pUrva pratijJAta vara maaNgaa| mahApadma ne bhI use denA svIkAra kiyaa| taba, namuci ne vedokta vidhi se yajJa karane ke liye rAjya mA~gA nathuci kA abhiSeka kiyA aura svayaM jAkara antaHpura meM rahane lgaa| usake abhiSeka ke bAda jainamuniyoM ko chor3akara saba loga use AzIrvAda dene Aye / taba namuci saba logoM ke sAmane yaha kaha kara ki aura saba loga to apanI zubhechAeM pragaTa karane ke liye Aye para jainasAdhu nahIM Aye, unheM bulvaayaa| unheM namuci ne rAjya chor3a jAne ko kahA aura AjJA kA ullaMghana karane para mRtyudaNDa kI ghoSaNA kii| suvratAcAryane kahA ki hama logoM meM sAMsArika zubhecchAeM pragaTa karane kA AcAra nahIM hai, isaliye hama loga nahIM Aye / para namuci ne unheM kevala sAta dina kA avasara diyA ki ve usakA rAjya chor3a kara cale jAyeM / taba una sAdhuoM ne paraspara vimarza kiyaa| unameM se eka ne kahA ki viSNukumAra nAmaka mahAmuni Ajakala meruparvata ke zikhara para hai vaha mahApadma kA bar3A bhAI hai, vahI namuci ke krodha ko zAnta kara sakatA hai / taba eka sAdhu ne viSNukumAra se jAkara nivedana kiyA aura ve vahA~ se namuci kI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSad meM gaye aura sAdhuoM ko cAturmAsa pUrA hone taka nahIM Tikane dene ko kahA, para namuci nahIM mAnA / taba viSNakumAra ne tInoM pagoM kA sthAna mAMgA aura namuci nahIM mAnA / taba viSNakumAra ne apanA zarIra bar3hAkara eka lAkha yojana kara liyA / usane prathama paga pUrvasamudra meM rakhA aura dUsarA paga pazcimasamudra meM rakhA aura tIsarA paNa namuci ke sira para isa prakAra rakhA ki usakI mRtyu ho gaI / isa ghaTanA se viSNakumAramuni kA nAma trivikrama khyAta ho gayA / mahApadma ne cakravartI kA rAjya chor3a kara dIkSA le lI aura anta meM mukti ko prApta ho gyaa| zrImadabhagavatIsUtra23meM hastinApura ke balarAjA ke putra mahAvala kA ullekha hai / inhoMne apane pitA se uttarAdhikAra meM hastinApura kA rAjya prApta kiyA thaa| parantu rAjyAbhiSeka hone ke bAda hI ye dharmaghoSa se dIkSA le kara sAdhu ho gaye aura anta meM mara kara pAMcaveM devaloka meM dasa 23. zrImadbhagavatIsUtra, zataka 11, uddezaka 11 21. nirayAvaliyAo. puSpikA nAmaka tIsarA varga navAM adhyayana / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgara sthiti vAle deva hue| nirayAvaliyAo24 meM hastinApura ke bala gRhapati kA ullekha milatA hai jo bAda meM sAdhu ho gayA thA tathA saMlekhanA karake mara ke saudharma nAmaka devaloka meM bala nAma ke vimAna meM do sAgaroSama sthitivAlA deva huA, phira vaha vyava karake mahAvideha kSetra se siddhagati ko prApta hogaa| aNattarovavAiyadasAo 25 meM hastinApura ke poTTila nAmaka vyakti kA ullekha hai jisane mahAvIrasvAmI se dIkSA lI thii| yaha eka mAsa kI saMlekhanA kara ke mRtyu ko prApta huA aura sarvArthasiddha nAma ke devaloka meM utpanna huA, vahAM se cyava kara ke mahAvideha meM utpanna hogA vahAM se mokSa meM jaayegaa| hastinApura meM zivarAja nAma ke rAjA the, unakI paTTarAnI kA nAma dhAraNI thA aura putra kA nAma zivabhadra thaa| ye zivabhadra ko gaddI para baiThA kara vAnaprastha tApasa bana gaye / tapasyA karane se rAjA ko vibhaMgajJAna huA 25. abhiSAnarAjendra, bhAga 5. pRSTha 1120. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura usI samaya mahAvIrasvAmI hastinApura meM padhAra, mahAvIrasvAmI ne rAjA kI zaMkAoM kA samAdhAna karate hue upadeza diyA aura usa upadeza ke prabhAva se zivarAja ne mahAvIrasvAmI se dIkSA le lii| 26 vivAgasuyaM meM bhImakUTagrAha ( zikArI ), usakI patnI uppalA, tathA unake putra gottAsa kA hastinApura meM hone kA ullekha. hai| 27 evaM isI grantha meM hastinApura meM gRhapati sumuha nAmaka vyakti kA ullekha hai jisane dharmaghoSa se dIkSA lekara sAdhujIvana vyatIta karate hue svarga prApta kiyA thA 28 ___ zrIjinAmasari ke vividhatIrthakalpa ke hastinApura tIrthastavana aura hastinApurakalpa se jJAta hotA hai ki unake kAla meM pahale se hI vahAM zAntinAthasvAmI, kunthunAthasvAmI, aranAthasvAmI tathA mallinAthasvAmI ke cAra caitya the, tathA ambikAdevI kA devala thaa| 26. zrImadbhagavatIsUtra, 11zataka, uddezaka. 27. vivAgasuyaM sUtra 167-213. 28. vivAgasuyaM sUtra 38-54. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 zrI jinaprabhari muhammada tugalaka se hastinApura kI yAtrA kA pharamAna lekara dillI pahuMce, yahAM se caturvidha saMva nikalavA kara bAhaDa ke putra bohittha saMghapati sahita hastinApura phuNce| yahAM AcAryazrI ne zAntinAtha, kunthunAtha, anAthasvAmI kI abhinava mUrtiyoM kI mandiroM meM pratiSThA karAI aura ambA kI pratimA bhI sthApita karavAI / saMghapati ne garIboM ko vastra, bhojana, aura tAmbUlAdi diye / 26 paM0 vijayasAgara ne hastinApura ke sambandha meM likhA hai, yahAM zAnti, kunthu aura dharanAtha kA janma huA thaa| AgarA se uttara meM 150 kosa hai, pAMca pAMDava aura pAMca cakravartI yahIM hue haiM aura yahIM pAMca stUpa tathA pAMca jinamUrtiyAM haiM / 30 paM0 saubhAgyavijaya 31 jI ne laga 26. vividhatIrthakalpa, pRSTha 27, 64, 66. 30. hathi uri harabara hIthro zAnti kuMthu zrara janma, zrAgarAthI dizi uttara dor3haso koze marma / paoNMDava paMca huA IhA~ paMca huA cakravartti paMca namu dhUbha thApanA paMca namu jina mUrti // - paM0vijayasAgara racita sammetazikhara-tIrtha mAlA, DhalA6. ( saMvat 1664 ke lagabhaga praNIta ) 31. jI ho dillI thI pUrava dizeM, jI ho mAraga koza cAlIsa / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaga pa0 vijayasAgara kA bhArata vaNana kiyA hai, antara kevala itanA hai ki inhoMne dillI se pUrva dizA meM cAlIsa kosa para batAyA hai aura pAMca stUra ke badale tIna stUpa batalAye haiN| yahAM yAtrA ke liye kharataragacchIya jinacandrasUra bhI padhAre the, sUri jI kA samaya vikrama saMvat 1806 se 1858 hai / 23 Adhunika sthiti yaha kSetra saMyuktaprAnta jilA meraTha meM hai| meraTha zahara meM digambara jainiyoM kI saMkhyA paryApta hai / digambaroM ke kaI darzanIyajaina mandira bhI haiM / meraTha sadara macchalI bAjAra naM0156---160 meM zrIsumatinAtha jI kA zvetAmbara jainamandira hai, aura yahAM zvetAmbarajainoM ke anumAnataH 80-60 ghara bhI haiM / meraThazahara ke chIpI tAlAba sthAna se hastinApura ke liye moTara aura tAMge bhI jI ho hathiNAura raliyAmaNo, jI ho deSaNa tAsa jagIsa // jI ho zAMti kuMthu aranAtha jI, avatariyA iNa ThANa, jI ho pA~ca pAMDava ihA~ thayA, jI ho paMca cakravati jA~Na; thUbha tIna tihAM paragaDA~ suNajo prANI prIta, . --paM0saubhAgyavijaya viracita tIrthamAlA, DhAla 12;(saMvata 1750 meM praNIta) 32. kharataragacchapaTTAvAlasaMgraha, pRSTha 38. - Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ milate haiN| meraTha se mavAnA taka lagabhaga 16 mIla pakka sar3aka hai, meraTha se mavAnA taka ikke-ghor3A-gAr3I-baila gAr3I Adi bhI mila jAte haiM / mavAnA se hastinApura kevala 6 hI mIla hai aura sar3aka kaccI hai| ___ yahAM para digambara jainiyoM kA eka vizAla mandira hai jise lagabhaga do sau varSa pUrva zrImAn harasukharAya jI dillI vAloM ne banavAyA thA, isa mandira ke sAtha eka bahuta bar3I dharmazAlA hai jisameM lagabhaga 2 hajAra AdamI Thahara sakate haiM / kahate haiM ki isa mandira ke banavAne meM mIrAMpura ke rA~gar3oM ne bahuta bAdhA upasthita kI thI, para sADhaurA ke rAjA ko eka bAra harakhasurAya ke putra seTha suganacandra ne eka lAkha rupayA diyA thA, usI sahAyatA ke pratikAra svarUpa sADhaurA ke rAjA ne rAMgar3oM ko samajhA bujhA kara isa mandira ke banavAne meM sahAyatA dI / kArtika zuklA pUrNimA para gar3hamuktezvara ke gaMgA snAna ke avasara para digambaroM kA eka bar3A bhArI melA prativarSa lagatA hai jisameM bhAratabhara ke jainI Ate haiN| yahAM mArgazIrSa vadi pratipadA ko sone kA ratha nikalatA hai, jisakA dRzya atyantasundara hotA hai| zva'tAmbarAmnAya vAloM kA bhI yahAM zrIzAntinAtha jI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 mahArAja kA eka bhavyamandira hai, mandira ke cAroM ora dharmazAlA hai dUsarI dharmazAlA isake bAhara hai / mandira ke pAsa meM eka TekarI hai, vaha bhI vatAmbaroM ke adhikAra meM hai / eka nasiyAM jI ( caraNapAdukAeM ) bhI hai jisa meM zrI RSabhadevasvAmI kI caraNapAdukAeM virAjamAna haiM, zrI zAntinAtha jI mahArAja, zrI kunthunAtha jI mahArAja, zrImaranAtha jI mahArAja aura mallinAtha jI mahArAja kI caraNapAdukAeM bhI haiN| anya tIna siyAM jI digambaroM kI haiN| isa mandira ke pAsa hI mandira kI bAraha sau bIghA bhUmi paTTI pAMDavAM meM hai / RSabhadeva bhagavAna kA paraNA yahIM vaizAkha zudi tIja ko karAyA gayA thA / Ajakala jo jaina carasItapa kA pAraNA zrI siddhAcala jI meM jAkara karate haiM vaha upayukta nahIM hai, barasItapa kA pAraNA yahIM hastinApura meM hI karanA ucita hai--yahI hamArA anurodha bhI hai / isa tIrtha kA jIrNoddhAra kaI bAra ho cukA hai, antima jIrNoddhAra zrI pratApacandra jI pArasAna jauharI kalakattA nivAsI ne karAyA thA aura praSThA zrIjinakalyANasUri jI ne karAI thii| nasiyAM jI kA jIrNoddhAra bhogI lAla laharacanda uttamacandra pATanavAloM ne karAyA thaa| isa tIrtha kA prabandha karane ke liye eka kameTI hai / dillI meM pahale isa tIrtha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ke sambandha meM lAlA hajArImala jI jauharI vizeSa dhyAna dete the vartamAna meM bAbUmala jauharI jaina dillI kI ora se kameTI ko samaya samaya para sahAyatA dete rahate haiN| isa hI kSetra ke nikaTa do kosa ke antara para eka bharamA ( vasumthA) nAmaka grAma hai / isa grAma meM digambaroM kA eka prAcIna mandira jIrNAvasthA meM hai jisa meM eka pratimA khaDgAsanastha virAjamAna hai / Upara jisa TIle kA varNana AyA hai vaha viduraTIlA nAma se prasiddha hai, isa para eka choTA sA zivamandira hai jise paNDukezvara mahAdeva kahA jAtA hai| isa ke atirikta draupadIkuNDa, bArahakuNDa, raghunAtha jI kA mahala ( yahAM 1857 kI krAnti meM raghunAtha jI nAyake tathA unake sAthiyoM ne Azraya liyA thA ) Adi anya sthAna bhI darzanIya haiN| yahAM khodane se caur3I iMTeM prApta hotI haiN| kyoMki abhI taka purAtattvavibhAga ne isa sthAna kI khudAI nahIM karAI, isa liye isa dRSTi se isa para vizeSa prakAza DAla sakanA sambhava nahIM hai / AzA hai purAtattva vibhAga yahAM kI khudavAI karavA ke prakAza ddaalegaa| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazodharmamandira ke prakAzana RU vaizAlI-lekhaka AcAryazrI vijayendramUri bhUmikA lekhaka-dezaratna DAkTarazrIrAjendraprasAda mUlya 1) vIvihAramImAMsA-lekhaka AcArya zrovijayendramUri " // ) 3 prAvInabhAratavarSa-samIkSA (presa meM ). 2) 4 mRgAGkacaritra (hindI) 5 sAdhujIvana " ) anya saba prakAra kI jainadharma sambaMdhI aura alabhya pustakeM upalabdha ho sakatI haiN| prAptisthAna kAzonAtha sarAka yazodharma mandira, 2 DI lAina, dillI klAtha milsa, dillI / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAlI ke sambandha meM navayuga sAptAhika kA abhiprAya (15.12-46) prastuta pustaka meM zrIyuta jainAcArya jI ne vaizAlI kI aitihAsika aura bhaugolika sthiti para vivecanAtmaka prakAza DAlA hai| Apane bauddha sAhitya, jainasAhitya aura vaidikasAhitya ke dRSTi koNoM kA bhI samanvayAtmaka saMkalana kiyA hai| Aja ke bhArata ke nakze meM vaizAlI kI bhaugolika sthita kahA~ ho sakatI hai / ise khoja ke sAtha eka nakze meM dekara stutyakArya kiyA gayA hai| bhArata kI prAcIna rAjadhAniyoM kI purAtattvavibhAga dvArA jo khoja huI hai, unakA aitihAsikarUpa se vivecana honA cAhie, aura isI pustaka kI bhAMti anyarAjadhAniyoM para bhI pustakoM kA prakAzana honA caahie| __yadyapi jainAcArya jI kA vaizAlI ke prati AkarSaNa mahAvIrasvAmI ke janmasthAna hone ke kAraNa hI ho sakatA hai, parantu pustaka meM kahIM bhI ekAMgI dRSTikoNa nhiiN| pustaka aitihAsika bhaugolika dRSTikoNa se mahatva pUrNa paThanIya aura saMgrahaNIya hai|