Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmonnati-digdarzanA lekhaka - svargastha zAstravizArada - jainAcArya zrI vijayadharmasUri mahArAja anuvAdaka zrIyuta bhaMvaramalajI lor3hA, jaina bhopAla vIra saM. 2456 dharma saM. 8 mUlya cAra Ane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat vi. saM. 1986 www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . . prakAzaka - . phUlacaMdra veda. se. zrIyazovijaya jaina graMthamAlA I herisaror3a-bhAvanagara. ............. .... %Din. . mudraka aMbAlAla viThThalabhAI Thakkura luhANAmitra sTIma presa bar3odA tA. 10-12-29 ..... ...... ......... ....... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ GOND samarpaNa. priya saradAra, tumhArI hI saradArI meM khele kUde, tumhArI hI gADI meM saireM kIM, tumhAre hI sAtha miThAIyAM uDhAI, aura tumhAre hI sAtha adhyayana kiyA / ina smRtiyoM ke upalakSa meM, merA yaha prAthamika prayAsa tumhIM ko samarpaNa karatA hUM / maiM hUM tumhArA -abhI zivapurI meM ur3atA bhaMvara. Les PROSTU DUCTSST.MATTOSSE BHATSTUMISSORME COUNTRIES Sser Unna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagatpUjya zrIvijayadharmasUrigurubhyo namaH do zabda | eka prAcIna RSi kA kathana hai: asminnasArasaMsAre nisargeNAtidAruNe / avadhirnahi duHkhAnAM yAdasAmiva vAridhau // samudra meM jisa prakAra jalajaMtuoM kI nahIM hai, usI prakAra svabhAva se hI ati isa saMsAra meM duHkhoM kI sImA nahIM hai / koI sImA bhayaGkara aise sUkSma dRSTi se saMsAra kI bhinna bhinna avasthAoM ko bhoganevAle rAjA-mahArAjA, seTha sAhUkAra, garIbatavaMgara, strI-puruSa, bAlaka-vRddha, yAvat sabhI prakAra ke manuSyoM kI AMtara sthiti dekhI jAya to uparyukta bAta kI satyatA hI najara AvegI / kisI ko kucha duHkha hai, to kisI ko kucha koI kisa ciMtA ke mAre cUra ho rahA hai, to koI kucha | isa prakAra sArA saMsAra duHkhase vyApta hai / aura isI liye haraeka mukha se yahI zabda nikalate haiMharaeka jagaha yaha carcA sunAI detI hai ki hamArI mukti kaise ho | hama isa saMsAra se kaise chUTeM ? yaha bhAvanA prAyaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) 1 - sarvatra pAyI jAtI hai / aura isa bhAvanA ko saphala karane ke liye loga yathAzakya, yathAruci, prayatna bhI karate haiM / bezaka, saMsAra meM eka 6 sAdhya ' ke pIche sAdhana aneka hote haiM / aura bhinna bhinna sAdhanoM dvArA apane apane sAdhya kI siddhi ke liye loga prayatna karate haiM / isake liye bhinna bhinna sAdhanoM jaise ki-bhakti, tapasyA, jJAna, kriyA, yoga, dAna, brahmacarya, bhAvanA, samAdhiityAdi dvArA loga prayatna kara rahe haiM; parantu prAyaH dekhA jAtA hai ki eka sAdhana kI sAdhanA meM dUsare AvazyakIya sAdhanoM kI tarapha sarvathA upekSA kI jAtI hai| aisA hone se zAstrakAroM kI dRSTi se apane ' sAdhya ' taka pahuMcanA azakya hI nahIM, asaMbhavasA hotA hai| isa liye svargIya jagatpUjya zAstravizArada jainAcArya zrI vijayadharmasUri mahArAjane isa nibaMdha meM yaha dikhalAyA hai ki- mokSa prApti kA rAjamArga kaunasA hai ki jo kisI ke liye bhI asammata na ho, aura jisameM aura saba sAdhanoM kA samAveza bhI ho jAtA ho| aisA mArga Apane dikhalAyA hai: darzana, jJAna aura cAritra / tattvArthasUtra meM umAsvAtivAcaka ne mokSa kA mArga yahI dikhalAyA hai: " samyagdarzana - jJAna - cAritrANi mokSamArgaH / " hiMdudharmazAstroM ke zabdoM meM kahA jAya to " sat-cita aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) AnaMda, yahI Atmonnati kA mArga hai / " jainAcAryoM ne jisako darzana - jJAna - cAritra kahA hai, usI ko hiMduzAstra - kAra sat-cit-AnaMda kahate haiM / mokSa ke liye yaha mArga eka abhedya mArga haiN| sAdhyasiddhi ke liye niHzaMka mArga hai| isI mArga kA vivecana svargIya gurudevane isa choTese pustaka meM kiyA hai / - svargIya gurudeva ne yaha pustikA mUla gujarAtI bhASA maiM likhI thii| Apa ke choTe vaDe karIba do Dajhana graMtha bhinna bhinna bhASAoM meM abataka prakAzita ho cuke haiM / yaha choTI pustikA hote hue bhI mokSAbhilASiyoM- Atma kalyANAbhilASiyoM ke liye atyanta upayogI hone se aura hindI meM isa kA anuvAda ataka nahI honese, maiM mere hiMdI bhASAbhASI bhAIyoM ke sammukha upasthita karatA hU~ / maiM abhI vidyArthI avasthA meM hUM aura yaha merA prathama hI prayAsa hai, isase aneka truTiyAM dRSTi gocara hoveMgI / merI bhASA saMskArI nahIM hone ke kAraNa yadi isa meM bhASA saMbaMdhI koI doSa AyA hove to isa ke liye vidvAn loga kSamA kareMge, aisI AzA rakhatA hUM / zrIvIratatva prakAzaka maMDala - zivapurI bhaMvaramala lor3hA jaina bhopAla. ( gvAliara ) dharma saM. 8 tA. 9-10-29 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ // ah|| aatmonnti-digdrshn| OOOO00 saMsAra meM samasta prANI sukha ke abhilASI haiN| koI bhI prANI duHkha kI icchA nahIM karatA hai / to bhI manuSya duHkhase nahIM bacatA hai, isa kA kAraNa itanA hI hai kisukha prApti ke jo 2 sAdhana haiM, una sAdhanoM ko baha prApta nahIM karatA hai / aura duHkhadAyaka sAdhanoMse dUra nahIM ra. hatA hai| isI kA pariNAma hai ki manuSyoM ko yathArthavAstavika sukha nahIM prApta hotA hai| isa sukha kI parAkASTA taka pahuMcanA, isI kA nAma hai Atmonnati / ' Atmonnati ' arthAt AtmA kI unnati / dUsare zabdoM meM kaheM to AtmA ke mUla svarUpa ko jAnanAathavA AtmA ko svAdhIna karanA, isa kA nAma hI Atmonnati hai| - isa samaya yaha vicAranA bahuta hI Avazyaka hai kijisa 'AtmA' kI unnati ke liye prayatna karanA hai, vaha 'AtmA' aisA koI padArtha hai yA nahIM / kyoM ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) / isa viSaya meM AstikoM aura nAstikoM ke Apasa meM bhArI matabhinnatA hai| yAne samasta Astika darzanakAra 'AtmA' padArtha kI sattA, arthAt ' astitva ' kA pratipAdana karate haiN| aura nAstika matavAle 'jar3avAda ' ko mAna kara ke 'AtmavAda ' kA tiraskAra karate haiM / jaise ki-cArvAka, sautrAntika, vaibhASika ityAdi paMca mahAbhUtase tathA paMca skaMdha Adise atirikta ' Atma ' padArtha ko bilakUla nahIM mAnate haiN| una meM se cArvAkoM kA mantavya sAmAnya rItyA isa prakAra kA hai / ___ " paMcabhUta meM se eka nUtana zakti utpanna hotI hai, jo calanAdi kriyA karatI hai / jaba ina pAMca bhUtoM meM se kisI eka bhUta kI zakti kSINa hotI hai taba loga 'mRta' arthAt ' mara gayA ' aisA vyavahAra karate haiN| jisa tarahase gur3a, ATA, tAr3I Adi padArthoM ke saMyoga se madya zakti kA prAdurbhAva hotA hai, aura jisa prakAra jaLa meM bulabule paidA hote hai, aura usI meM nAza hote haiM, usI prakAra paMca mahAbhUta meM se eka 'amuka zakti ' utpanna hotI hai, aura vaha usI meM naSTa ho jAtI hai| aura usa hI zakti ko dhUrta loga 'AtmA' mAna kara logoM ko paraloka kA bhaya utpanna karAte haiM - naraka Adi kA mithyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) bhaya batA kara sAMsArika sukhoM kA tyAga karAte haiM / aura loga bhI, ziyAla kI taraha una dhRto ke bhramajAla meM phaMsA kara donoM se bhraSTa hote haiN|" ityAdi kathana nAstikoM athavA jar3avAdiyoM kA hai| yadi jar3avAdiyoM ke isa mantavya para Apa saba zAnta rItise vicAra kareMge to Apa ko 'vadato vyAghAta:' kA nyAya pratIta hogA / kyoM ki-'' pratyakSamekaM cArvAkAH " cArvAka kevala eka 'pratyakSa pramANa , hI ko mAnate haiM / kevala 'pratyakSa pramANa ' ko mAnane vAle cArvAkoMse yadi Apa pUche ki-'tumhAre mantavyAnusAra to svarga, puNya, pApa, Adi, jo anumAna pramANa se siddha hote haiM, koI bhI padArtha haiM hI nahIM / to una 'padArtho kA abhAva ' jo tuma mAnate ho, vaha prAmANika hai yA aprAmANika ? yadi usa ' abhAva ' ko ' aprAmANika , mAnA jAya, to phira una padArthoM kA abhAva , prAmANika nahIM / arthAt tumhArA vaha kathana aprAmANika hai / aisA siddha hovegA / arthAt svarga, pApa, puNyAdi vastuoM kA sadbhAva siddha hogA / aura aba usa ' abhAva ' ko prAmANika mAnoge, to bhI doSAropaNa to tumhAre para hI lagA huA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) kyoMki - svarga, pApa, puNyAdi parokSa padArthoM kA jo abhAva tumheM siddha karanA hai vaha anumAna kare vagara nahIM kahA jA sakatA hai, aisA nyAya hai / dUsarI bAta pratyakSa pramANa ko bhI pramANabhUta mAnane meM kyA pramANa hai ? yadi koI vyakti aisA prazna kare, to Apako kucha bhI uttara denA hI hogA / aura jo uttara Apa deMge, usIkA nAma 'anumAna hai | jaba tumhAre hI isa mantavya se anAyAsa hI isa prakAra anumAna pramANa ' siddha hovegA, usa samaya Astika lAgoM ke mAne hue ' AtmA ke astitva kA niSedha karane ke lie sacamuca hI kamanasIba hI banoge / pramANa 39 aba paMcabhUta se AtmA kI utpatti mAnanevAloM se pUcheMge ki " eka sAtha paMcabhUtoM se AtmA kI utpatti mAnate ho, yA eka eka se pRthak pRthakU ? isakA yaha uttara deM ki "pAMcoMse hI utpatti mAnate haiM" to, vilakSaNa guNoM se yukta aura vilakSaNa svabhAvavAle pAMcabhUto (pRthvI) jala, agni, vAyu aura AkAza ) se AtmA' kI utpatti siddha nahIM hogii| kyoMki kAraNa ke anukUla hI kArya hotA hai, aisA sAmAnya niyama hai| yadi sAhasI banakara aisA kahoge ki-" pAMcoM ke samudAya se vilakSaNa svabhAva aura vilakSaNa guNavAlA 'AtmA' paidA hogA, " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat * www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 11 ) to hama pUchege ki-pAMca athavA daza prakAra kI retI (bAlu) meM se tela kI utpatti kyoM nahIM hotI hai / ilaliye mAnanA par3egA kI kAraNa se vilakSaNa kArya nahIM hotA hai| yadi aisA kahA jAya ki 'kAraNa se vilakSaNa kArya utpanna hotA hai, aura usake udAharaNa ke vAste 'pAnI se motI kI utpatti hotI hai / aisA batAyA jAya, to vaha bhI ThIka nahIM hai| kyoMki jauharI kI dukAna para jAkara anubhava karanese pratIta hogA ki-motI kA mUlya usake pAnI para hI nirbhara hai| usase bhI, jaisA 'pAnI' rUpa kAraNa, vaisA hI kArya siddha huaa| kyoMki guNa kArya meM Ate haiM, usase aisA bhI anumAna ho sakatA hai ki-jJAna vijJAnAdi guNoMvAlA AtmA kabhI bhI (kisI hAlata meM bhI ) pAMca jar3abhUtoM se banAhuA nahIM hai| aba pAMcabhUtoM meM se eka eka ke dvArA AtmA kI utpatti mAnanevAle kA siddhAnta bhI svayaM hI khaMDita hotA hai / kyoMki - jaba paMcabhUtoM ke samudAya se 'AtmA kI utpatti' siddha nahIM huI, to phira, amuka eka eka mahAbhUta se kisa prakAra utpatti siddha ho sakegI ? / yadi Aveza meM Akara koI usI prakAra se siddha karane kA prayatna kare, to pAMca AtmA mAne jaayeNge| aura aisA huA to phira kisase kArya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ___www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) lenA, yaha eka vicAraNIya prazna hojAyagA / ina saba bAtoM para vivekadRSTi se vicAra kiyA jAya to sukha duHkha kA jAnanevAlA, smRti Adi guNoM se vibhUSita AtmA padArtha anubhava siddha hai / tathA kuzAgrabuddhi tattvavettAoMne anumAna pramANa se bhI siddha kiyA hai / jaba 'AtmA' padArtha siddha hotA hai, taba puNya-pApa kA bhI saMbaMdha svataHsiddha hai| jaba puNya-pApa kA astitva hai, to phira paraloka ke vAste kahanA hI kyA ? aura jaba paraloka sAbita haiM, to phira AtmA kI unnati cAhanevAle naravIroM ko AtmA kI pahacAna avazya karanI cAhie | pratyeka darzanakArane Atmasiddhi ke vAste atyanta prayatna kiyA hai / vaisA karake apane kSayopazamAnusAra AtmA kA svarUpa pratipAdana kiyA hai| taba jainazAstrakAroMne atIndriya jJAnadvArA barAvara manana karake lokopakAra ke liye AtmA ke svarUpa kA yathArtha darzana karAyA hai, usameM se yatkiJcit yahA~ para prakaTa kiyA jAtA hai / dravyArthikanaya kI apekSA se aja, avinAzI, acala, akala, amala, agamya, anAmI, arUpI, akarmA, avandhaka, ayogI, abhogI, arogI, abhedI, acchedI, avedI, akhedI, akaSAyI, asakhAyI, alezI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) azarIrI, anAhArI aura avyAbAdha ityAdi aneka vizeSaNayukta saccidAnandamaya AtmA hai / parantu paryAyArthika naya kI apekSA se janma- jarA - maraNAdi vyapadeza kA sevana karatA huA Upara batAye huve vizeSaNo se viparIta lakSaNavAlA AtmA mAnA jAtA hai / yaha viparItatA usako anAdikAla se lage hue karmoM ke kAraNa se huI hai| arthAt karmoMne AtmA ko, usake ( AtmA ke ) mUlasvarUpa se bhraSTa kiyA hai| una karmoM ke mukhya ATha bheda haiM / aura sAmAnya rIti se uttarabheda 158 haiM / yadi una karmoM kI vargaNA Adi para dhyAna deveMge, to AtmA ke eka eka pradeza para anaMta karmadala lage hue haiM, aisA pratIta hogaa| una karma varga gAoM meM niraMtara - prati samaya rAga-dveSAdi kI nyUnAdhikatA ke pramANa meM pheraphAra hotA hI rahatA hai / rAga-dveSa karma bandhana kA sabala kAraNa hai / aura unase chuTakArA pAnA usakA nAma hI mukti hai / yaha bAta Age kahI jAyagI / prastuta meM to una karmoM ke nAma, unakA svabhAva, aura kisa kAraNa se kauna se karma kA saMbaMdha AtmA ke sAtha hotA hai, yahI bAta batAI jAtI haiN| 1 1 (1) jJAnAvaraNIya, (2) darzanAvaraNIya, (3) vedanIya, (4) mohanIya, (5) AyuSka (6) nAma, (7) gotra aura (8) aMtarAya ye mukhya ATha karma haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14) prathama jJAnAvaraNIya karma, arthAt jJAna ko AcchAdita karanevAlA karma / isa karma kA svabhAva paTTI ke jaisA hai / athAt jaise netroM para paTTI baMdhI hotI hai, taba prANI koI bhI vastu nahIM dekha sakatA hai, usI naraha jJAnAvaraNIya karma ke udaya se jIva jJAna prApta nahIM kara sakatA hai / hama saba pratyakSa gIti se anubhava karate haiM ki-kitaneka prANI parizrama kara ke jJAna saMpAdana karate haiM / jaba ki kaI eka manuSya vinA udyoga ke- khela-kUdapUrvaka jJAna prApta karate haiM / aura bahuta se adhika zrama karane para bhI jJAna prApta nahIM kara sakate haiM / una saba kA mUla kAraNa jJAnAvaraNIya karma hI hai / isa karma kA jaisA kSayopazama hotA jAtA hai, usI pramANa meM jJAna bhI prApta hotA jAtA hai / aura isI kAraNa se jJAnAvaraNIya karma ke pAMca bheda kiye gaye haiM / ve ye haiM: (1) matijJAnAvaraNIya, (2) zrutajJAnAvaraNIya, (3) avadhijJAnAvaraNIya (4) manaHparyavajJAnAvaraNIya aura (5) kevalajJAnAvaraNIya / jaise jaise AvaraNa dUra hone jAte haiM, vaise vaise matijJAnAdi nirmala hote haiN| matijJAna ke avAntara bheda 28 haiM, zrutajJAna ke 14, abavijJAna ke 6, manaHparyavajJAna ke 2, aura kevalajJAna kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) 1 hai, isa prakAra kula 51 bheda haiM / una bhedoM kA varNana nandI sUtra, karmaprakRti tathA karmagraMthAdi zAstroM meM vivaraNa sahita kiyA gayA hai| jijJAsu manuSyoM ko cAhie ki una zAstroM kA avalokana kareM / darzanAvaraNIya karma-dvArapAla ke sadRza hai / arthAt rAjA ke pAsa jAne meM aTakAnevAlA pratihAra rAjA ke darzana nahIM karane detA haiM, vaise hI yaha karma AtmA aura samasta vastu tacca kA darzana ( sAmAnyA kAra avabodha ) hone se aTakAtA hai / parantu jaise jaise isa karma kI gati maMda hotI jAtI haiM, vaise vaise usa ke pramANa meM padArtha darzana sphurita hotA hai, aura jisa samaya isa karma kA sarvathA kSaya ho jAtA hai, tabahI kevala darzana prakAzita hotA hai / isa darzanAvaraNIya karma ke cakSudarzanAvaraNIya, acakSudarzanAvaraNIya, avadhi darzanAvaraNIya, aura kevala darzanAvaraNIya evaM nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnarddhi ye nava bheda haiM / devadanIya karma -- talavAra kI dhAra para lage hue arthAt za ko cATate parantu jihvA kaTatI hai, madhu (zahata ) ke sadRza hai / haiM to svAda mAlUma hotA hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) taba vedanA utpanna hotI hai / isa ke do bheda haiM: 1 sAtA vadenIya aura 2 asAtA vadenIya / mohanIya karma-madirApAna ke sadRza hai| jisa prakAra madirApAna karanevAle ko kRtyAkRtyakA viveka nahIM rahatA hai, usI prakAra se mohanIya karma ke jora se jIva svasattA ko bhUlakara parapariNati meM par3akara zubhAzubha kArya karatA hai : isa karma ke mukhya do bheda haiM- darzanamohanIya, 2 cAritramohanIya / darzanamohanIya ke 3 bheda haiM: 1 mithyAtvamohanIya, 2 mizramohanIya, 3 smyktvmohniiy| cAritramohanIya ke, solaha kaSAya aura nava nokapAya milakara, 25 bheda haiN| krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAra kaSAyoM ke anaMtAnubaMdhI, pratyAkhyAnI, apratyAkhyAnI aura saMjvalana isa prakAra pratyeka ke cAra cAra bheda honese 16 bheda hue / nava nokaSAyoM ke nAma ye haiN| hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, dugaMchA, puveda, strIveda, napuMsakaveda / isa prakAra cAritramohanIya ke 25 bheda aura darzanamohanIya ke 3 milAkara mohanIya karma ke 28 bheda haiN| __ATha karmoM meM yaha karma prabala zaktizAlI hai / gyAraraveM upazAMtamoha nAmaka guNasthAna meM gaye huve jIva ko bhI nIce utArane meM yaha mohanIya karma kAraNabhUta hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ (17) zAstrakAroMne mohanIyakarma ke nAza se samasta karmoM kA nAza mAnA hai| usake vAste dRSTAnta diyA jAtA hai kitAlavRkSa ke zira para suI lagAne se tAlavRkSa svayaM sUkha jAtA hai| usI prakAra mohanIya karma ke nAza se samasta karmoM kA nAza ho jAtA hai| pAMcabA AyuSya karma nigar3a (beDI') ke samAna hai / jisa prakAra ber3I meM phaMsA huA pANI bhAgane ke liye asamartha hotA hai, usa prakAra AyuSya karma ke jorase jIva naraka, tiryaca, manuSya athavA devagati meM jA kara svasthiti anusAra nivAsa karake bhavAntara meM upArjana kiye hue puNya-pApAnusAra sukha athavA duHkha sahana karatA hai| AyuSya karma ke do bheda haiM sopakrama AyuSya karma aura nirupakrama AyuSya km| sopakrama, arthAt kisI bhI kAraNa se AyuSya kI mUla sthiti meM nyUnatA honA / nirupakrama, arthAt jitanA AyuSya bAMdhA ho, utanA hI bhoganA par3e / nirupakrama AyuSya deva aura nArakI ke jIvoM ko, tathA manuSya gati meM caramazarIrI ko tathA yugaliyoM ko hotA hai| nAmakarma citrakAra ke sadRza hai| citrakAra meM jaisI kalA hotI hai, vaisA hI rUpa citrita kiyA jAtA hai / usI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) taraha nAmaka jisa prakAra kA hotA hai vaisA zarIra banatA hai| nAmakarma ke 42, 93, athavA 103 bheda haiM / isakA vistAra yahA~ nahIM karate hue karmagraMtha tathA lokaprakAza pR. 588 se 600 paryanta nAmakarma kA adhikAra dekhane kA anurodha kiyA jAtA hai / gotrakarma kuMbhakAra ( kuMbhAra ) tulya hai / jaise kuMbhAra choTe bar3e kuMbhAdi banAtA hai / una ghaDo meM se kucha prazaM sita hote haiM. ora kitaneka kI niMdA bhI hotI hai| vaise hI jIva uccagotrakarma ke jora se prazaMsApAtra hotA hai, aura nIcagotrakarma ke jora se nidApAtra bhI hotA hai / UMca-nIca gotra kI maryAdA kA AdhAra isI karma para rahA huA hai| jina dezoM meM jAti baMdhana nahIM haiM / una dezoM meM bhI UMca-nIca gotra kA vyavahAra hotA hai / tAtparya itanA hI hai ki karmakRta bheda kisI bhI sthAna para gupta nahIM raha sakatA hai / antarAyakarma koSAdhyakSa arthAt khajAnacI ke tulya hai / arthAt rAjA saMtuSTa hove, parantu koSAdhyakSa yadi pratikUla hogA, to damar3I bhI nahIM milatI hai| vaise hI yadi antarAya karma kA udaya hotA hai to dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, aura vIrya - ina pAMca vAstavika guNoM se jIva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ (19) vaMcita rahatA hai| jIva jAnatA hai dAna dene se uttama phala kI prApti hotI hai| vitta (dra aura satpAtra donoM kA yoga bhI milatA hai, tathApi dAnAmatArAma kama ke udaya se dAna nahIM de sakatA hai| vaise hI dravyAdi upArjana karane ke aneka upAya jAnatA hai, buddhimAna bhI hai aura prayatna bhI karatA hai, tathApi usakA parizrama niSphala hotA hai aura lAbhAntarAya karma ke udaya se lAbha prApta nahIM kara sakatA hai / bhoga aura upabhoga kI bhI saMpUrNa sApagrI hote hue bhI mammaNa seTha kI taraha bhogAntarAya aura upabhogAntarAya karma ke udaya se vaha bhoga nahIM sktaa| isI prakAra iSTa vastu kI prApti aura aniSTa vastu ke parihAra karane ko samartha hai to bhI vIryAntarAya karma ke udaya se sAhasI nahIM hotA hai| ___ isa antarAya karma ke pAMca bhedoM kI pUrNAhuti karane ke sAtha AThoM karma ke svabhAva bhI saMkSipta meM batAye gaye haiN| aba, kisa kAraNa se kaisA karma bAMdhA jAtA hai, tatsaMbaMdhI kucha vicAra kreN| jJAna, jJAnI, jJAnopakaraga (pATI-pustaka-kabalIAdi) kI tathA guru Adi kI AzAtanA avajJA-dveSamatsara-niMdA- upaghAta-antarAya-pratyanIkatA aura nihavatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ (20) Adi karane se jIva jJAnAvaraNIya tathA darzanAvaraNIya karma bAMdhatA hai| deva-guru Adi kI premapUrvaka bhakti, jIvadayA tathA krodha, mAna, mAyA, lobhAdi Antarika zatruoM ke vijaya dvArA, dAtRtva aura saddharmayukta aisA jIva zAtAvedanIya karma bAMdhatA hai| aura usa se viparIta AcaraNavAlA pANI azAtAvedanIya karma bAMdhatA hai| unmArga kA poSaNa karanevAlA, dharmamArga kA lopa karanevAlA, dharmiSTha varga kI niMdA karanevAlA tathA devadravyAdi kA bhakSaNa karanevAlA jIva darzanamohanIya karma upArjana karatA hai| aura kaSAya, hAsya evaM viSayAdi dvArA prANI cAritramohanIya karma bAMdhatA hai| mahAraMbha, mahAparigraha, paMcendriya kA vadha aura mAMsAhAra karanevAlA tathA mRSAvAdI jIva naraka kA AyuSya bAMdhatA hai| manuSyoM ko ThaganevAlA, aura zalya (mAyA zalya-nidAna zalya-mithyAtva zalya ) yukta jIva tiryag Ayu bAMdhatA hai| madhyama guNavAn svabhAva se alpakaSAyavAlA, dAna-zIla-tapa aura bhAvAdi meM rucivAlA, tathA saralAzaya jIva manuSya AyuSya bAMdhatA hai / tathA catu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 21 ) yadi guNasthAnavartI, akAmanirjarAvAn evaM bAlatapasvI Adi devAyuSya kA bhAgI hotA hai / - Rddhigaurava, rasagaurava evaM sAtAgauravarahita saralapariNAmI jIva zubhanAma karma bAMdhatA hai aura isa se viparIta lakSaNavAlA jIva azubhanAma karma upArjana karatA hai I guNoM ko dekhanevAlA, madarahita, paThana-pAThana meM udyamI, arhadAdi kI bhakti karanevAlA prANi UMca gotrakarma bAMdhatA hai aura isase viparIta lakSaNavAlA jIva nIcagotra karma upArjana karatA hai / hiMsaka tathA devAdhideva kI pUjA meM vighna karanevAlA antarAyakarma bAMdhatA hai / pUrvAta aSTakarmarUpI mahAmalIna mala AtmA para lagane se prANI saMsAracakra meM janma, jarA, mRtyu Adi karatA hai / aneka duHkhoM kI paraMparA ko bhogatA hai / duHkha ko sukha rUpa mAna kara mithyAbhimAnI banatA hai| kisI samaya thaka kara dharma kI icchA karatA hai, parantu kisI samaya dharma ko bhI adharma samajhatA hai / kabhI 2 mokSAbhilASI banatA hai, to kabhI mokSa ko eka kalpita cIja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat - www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 22 ) sAna kara saMsAra sAgara meM bhramaNa karane ke vAste bhava bar3hAtA rahatA hai| saMkSipta meM kaheM to jIva, isa saMsAra meM naTa kI taraha naye 2 veSoM ko dhAraNa karatA hai / isa sthiti kA anubhava samagra prANI karate haiN| isa liye isa viSaya meM adhika na kahate hue ATha karmoM ke nAza ke vAste AtmArthI jIvoM ko kauna se mArga kA anusaraNa karanA cAhiye, isa para avalokana - vicAra kareM / isa viSaya meM saMkSepa meM kahA jAya to sadAcAra aura sadavicAra ye do karmanAza ke uttama sAdhana haiN| sadAcAra kA pAlana karane ke vAste hI samasta zAstroM kI racanA huI hai, yadi aisA kahA jAya to kisI prakAra kI atizayokti nahIM hai / sAmAnya rItyA sadAcAra kA svarUpa isa prakAra hai: lokApavAdabhIrutvaM dInAbhyuddharaNAdaraH / kRtajJatA sudAkSiNyaM sadAcAraH prakIrttitaH || arthAt - loka ( prAmANika loka ) ke apavAda se Darate rahanA - loka viruddha kArya kA tyAga karanA / antaHkaraNa zuddha ho, aura kArya bhI uttama ho, parantu lokadRSTi se yadi vaha anucita - ayogya hove, to usa kArya se dUra rahanA caahie| dIna arthAt dharma-artha-kAma-mokSa - ina Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ (23) cAra vargoM meM se eka bhI varga kI ArAdhanA karane ke liye asamartha aise prANiyoM kA uddhAra karanA / kRtajJatA arthAt kiye hue guNoM ko samajhanA-usakA badalA denA, kintu guNa cora nahIM honaa| tathA dAkSiNya ( milanasArapanA) rakhanA / yahI sadAcAra kahalAtA hai| saMkSepa meM sadAcAra kA artha itanA hI hai ki-sajjana puruSoM kA aacaar| sAmAnya puruSoM kI apekSA se vilakSaNa prakAra ke svabhAvavAle manuSya satpuruSa kahe jAte haiM / vRkSa zItalatA ke sAtha hI sAtha patthara mAranevAle ko phala bhI detA hai / vaise hI satpuruSa hote haiN| jo loga caMdana kI taraha ghisane para bhI zItalatA ko nahIM chor3ate; chedana-bhedana dazA meM bhI ganne ( zelar3I) kI taraha miSTatA kA tyAga nahIM karate haiM; suvarNa ke samAna, kaThina tApa meM bhI apane ucca svabhAva ko nahIM chor3ate haiM; upasarga avasthA meM meru ke samAna dhairya rakha kara niSpakaMpa rahate haiM; rAga kA prasaMga hote hue bhI zaMkha ke samAna nirAgI rahate haiM; aura duHkhita avasthA meM siMha kI taraha ghabarAte nahIM hai; jo kalikAla meM bhI jainamuniyoM ke samAna satya ko nahIM chor3ate haiM / sumaToM kI taraha karma rUpI mahAzatruoM para vijaya prApta karate haiM; tapasviyoM kI taraha paropakAra meM zarIra kI darakAra nahIM karate haiM aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) yogiyoM ke samAna dharmadhyAna meM nirantara lIna rahate haiM, unhIM ko satpuruSa samajhanA cAhiye / aise satpuruSoM ke AcAra sadAcAra kahalAte haiM / aura yahI sadAcAra paraMparA se mokSa kA hetu hotA hai / sadAcAra se gRhastha dharma kI prApti hotI hai / yaha gRhastha dharma dvAdazatrata rUpa samajhanA cAhiye / isa dharma ko pAlanevAle ' munidharma' ke icchuka hote haiN| isa prakAra zAstra meM pratipAdana kiyA gayA hai / arthAt anukrama se munidharma kI prApti hotI hai / yaha munidharma ratnatraya svarUpa hai / usako yogI yoga rUpa batAte haiM / yaha yoga mokSa kA sAkSAt kAraNa hai / aba ratnatraya kyA vastu hai, isa para vicAra kareM / jJAna, darzana aura cAritra, ina vastuoM kI zAstrakAroMne ratnatrayI saMjJA rakkhI hai| jisa prakAra dravya ratnase daridratA dUra hotI hai, usI prakAra ina bhAva ratnoM se jIva anAdikAla kI daridratA se mukta hotA hai| vaha isa prakAra mukta hotA hai, kiM punaH daridratA usa ke pAsa Ane hI nahIM paatii| ina tIna bhAva ratnoM meM se prathama jJAna nAmaka ratna ke svarUpa para dRSTipAta kareM / naya, pramANa, nikSepa aura syAdvAdadvArA yathAvasthita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 25 ) vastu tava arthAt jIva, ajova, puNya, pApa, AMzrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa- Adi padArthoM kA saMkSepa se athavA vistAra pUrvaka jAnanA, usa ko vidvAna loga samyag jJAna kahate haiM / katipaya prANiyoM kA kSayopazama bhAva se saMkSepa jJAna hotA hai / aura kitaneka ko karmakSaya hone se vistAra pUrvaka jJAna hotA hai / vistAra jJAna se yukta mAtra kevalI bhagavAna hI ho sakate haiM / saMkSepa jJAnavAle - apana saba chanastha haiM / isa liye kevalI ke bacana para vizvAsa rakha kara jIvAdi padArthoM para rucimAna honA yaha samyak darzana nAmaka dUsarA ratna hai / bhojanAdi cAhe kitane hI sundara hove, parantu ruci na hone ke kAraNa se svAdiSTa ( jAyakedAra ) nahIM lagate haiN| vaise hI padArtha ( tattva ) itara mata kI apekSA se suvyavasthita aura paraspara bAdhArahita hove, parantu ruci ke abhAva meM ve ThIka nahIM lagate haiN| isa kAraNa se zraddhAyukta jJAna ko samyak jJAna kahA hai / isa samyak jJAna kI mahimA kA varNana zAkhoM meM aneka sthaloM para kiyA hai / usa meM se namUne ke tarIke para eka zloka yahAM para pradarzita kiyA jAtA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavaviTapisamUlonmUlane mattadantI jaDimatimiranAze paminI prANanAthaH / nayanamaparametad vizva tattva prakAze karaNahariNabandhe vAgurA jJAnameva // 1 // athot-saMsAra rUpI vRkSa ko samUla ukhADane meM madonmatta hAthI ke samAna, mUrkhatA rUpI andhakAra ke nAza karane meM sUrya tulya, samasta jagat ke tatvoM ke prakAzita karane meM tIsare netra ke samAna aura indriya rUpI hariNoM ke vaza karane meM jAla ( pAza) ke samAna jJAna hai / samyak jJAna rUpa prathama ratna ke vivecana karane ke bAda aba dUsarA samyak darzana AtA hai / isa ratna ke vinA kisI bhI prANI kA kalyANa nahIM ho sktaa| isI ke bala se aura isI ke prasAda se ananta prANI zivamaMdira ( mokSa ) meM virAjamAna hue haiM, virAjamAna hote haiM, aura virAjamAna hoNge| aGkarahita zUnya jisa prakAra vyartha mAnA jAtA hai arthAt vaha saMkhyA nahIM batA sakatA, vaise hI tattvazraddhAna rUpa samyaka darzana vinA dharmadhyAnadAna, zIla, tapa aura bhAvAdi vyartha haiM / arthAta ke saba mokSa ke hetubhUta nahIM hote / zraddhA ke binA koI bhI kArya ThIka nahIM ho sakatA hai, to phira mokSa prApti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ (27) jaise mahAna kArya kI to bAta hI kyA hai ? jinokta tatva meM ruci rakhanA, usa kA nAma hI zraddhA hai / aura vahI samyak darzana athavA samyaktva kahalAtA hai / jaise ratnoM kA AdhAra samudra hai, aura prANI mAtra kA AdhAra bhUmi hai, vaise hI samasta guNoM kA AdhAra samyak darzana hai / jIsa jIva ke hRdaya maMdira meM zraddhAna rUpa dIpaka prakaTa huvA hai, usa ke hRdaya meM mithyAtva rUpI andhakAra kadApi nahIM raha sakatA hai / samyaktva ranna kI prApti kisI ko guru ke upadeza se hotI hai, aura kisI ko svAbhAvika hI hotI hai / anAdi saMsAra cakra meM bhramaNa karatA huA jIva akAma nirjarA ke yoga se 'nadI-pApANa' nyAyAnusAra (nadI meM rahe hue pASANa ko koI ghar3anA nahIM hai, parantu vaha svayaM golAkAra banatA hai, vaise) anupayoga bhAva se azubha karma kA bhAra ghaTAkara zubha karma kI vRddhi karatA huA AryakSetra, uttamakula, paMcendriyapaTutA, sadbuddhi, zAstrazravaNa, aura tatva kA anveSaNa (zodha) Adi guNoM ko prApta karatA hai / katipaya prANiyoM ko guru kA yoga bhI milatA hai, usa gurumahArAja ke upadeza se jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa rUpa tatvoM kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 28 ) jJAna bhI hotA hai / tatvoM kA jJAna hone se sva-para kA viveka hotA hai, arthAt vaha samajhatA hai ki- merI AtmA jJAna-darzana- cAritra - vIryAdi guNoM se yukta hai / aura anya padArtha AtmA se bhinna haiM, jina kA vyavahAra jaDa - pudgalAdi zabdoM meM kiyA jAtA hai| saMsAra meM jItane dRzya padArtha haiM, ve saba paudgalika haiM / usa meM kitaneka dRzyaguNa vAle hote hue bhI unako carmacakSuvAle jIva nahIM dekha sakate haiM / dRSTAnta ke taura para - paramANu Adi asala meM dRzya strabhAvI haiM, parantu dikhAI nahIM dete haiM / yadi aisA na hove to paramANu ke samUha se bane huve avayava bhI pratyakSa nahIM ho / jar3a ke saMbaMdha se AtmAne tadrUpatA ko kisI aMza meM prApta kiyA hai / udAharaNa ke taura para suvarNa dravya svaccha hote huve bhI mRtti kA (miTTI) ke saMyoga se tadrUpa pratIta hotA hai / parantu sone para rahI huI miTTI rUpI mela dUra hone para apane svarUpa kA bhAna AbAla vRddha paryanta-samI ko karAtA hai / usI taraha AtmA para rahe hue karma rUpI mahAmalIna mela dUra hone se AtmA paramAtmA kI dazA kA bhoga karatA hai / vartamAna samaya meM AtmA sphaTika ratna kI upamA ke yogya hai / arthAt sphaTika ratna ke sammukha jisa raMga kA phUla rakkhA jAtA hai / vaisA hI raMga sphaTika Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 29 ) - meM pratIta hotA hai / usI prakAra apanA - chadmasthoM kA AtmA jisa saMgati meM par3atA hai, vaise hI raMga DhaMgavAlA mAlUma hotA hai / nidAna AstikoM kI saMgati se Astika guNavAlA pratIta hotA hai, aura nAstika kI sohabata se nAstika banatA hai / jar3avAdI puruSoM ke sahavAsa se jar3avAda svIkAratA hai, aura strI- dhana-putrAdi ke saMsarga meM AtmA usake AdhIna huA mAlUma hotA hai / jaba ki guru vagairaha ke paricaya meM Ane se vaisI ho buddhivAlA dRSTigocara hotA hai / yaha bAta anubhava siddha hai / isakA yathAsthiti vicAra karanA, usa kA hI nAma sva-para kA viveka hai / aura usa prakAra ke viveka ko zraddhA, tattvaruci athavA samyaktva Adi nAmoM se zAstrakAra pahacAna karAte haiM / aise upadeza se honevAle samyaktva ko 'adhigamasamakita ' jAnanA cAhie | aba jIva ko svAbhAvika samyaktva kisa prakAra prApta hotA hai, usa kA saMkSipta vivecana yahAM kiyA jAve to ayogya nahIM hogA / samasta jIva yathApravRttikaraNa rUpa pariNAma vizeSa ke adhikArI haiM / isa yathApravRttikaraNa samaya meM jIva AyuSya karma ke atirikta zeSa sAta karmoM kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 30 ) dIrgha sthiti kA kSaya kara ke laghu sthiti karatA hai / jaise eka prANI ke Azraya se mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sattara ( 70 ) kor3Akor3I sAgaropama kI hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, aura aMtarAya karma kI utkRSTa 30 kor3Akor3I sAgaropama kI sthiti hai / nAmakarma aura gotrakarma kI 20 kor3Akor3I sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai / arthAt una sAta karmoM kI sthiti usa samaya eka kor3Akor3I sAgaropama se kucha nyUna rahatI hai / isa yathApravRttikaraNa rUpa pariNAmavAlA jIva saMkhyAtA athavA asaMkhyAtA kAla paryanta rahatA hai / aise pariNAmavAle jIva rAga-dveSa rUpa nibir3a gAMTha ke pAsa Aye huve haiM / isa prakAra tattvadarzI puruSa nirupaNa karate haiN| aba isa sthAna se katipaya bhavyaprANI Atmonnati ke mArga meM Age bar3hate haiN| jabaki abhavya pIche haTate jAte haiN| udAharaNArtha- kaI AdamI grAmAntara ( dUsare gAMva ) ko jA rahe the / unameM eka kAyara - bhIrU - thA vaha do coroM ko dekhakara turata hI pIche haTA / dusarA AdamI usI sthAna para khar3A rahA / aura tIsarA puruSa Atmazakti se cora para vijaya prApta karake icchita nagara meM pahuMcA / * Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 31 ) usI prakAra se isa rAga-dveSa kA gAMTha ke samIpa Aye huve jAvoM meM se kaieka prANI rAga-dveSa rUpI mahAcora ke bhaya se pIche haThate haiM / katipaya prANI amuka kAla paryanta vahIM nivAsa karate haiN| arthAt yathApravRtti pariNAma meM ho nivAsa karate haiM / jaba ki-kai eka rAga-dveSa ko parAsta kara ke apUrvakaraNa pariNAma, jo pariNAma kabhI prApta nahIM huA ha, kara ke Age bar3ha kara jahA~ para zuddha pariNAma rU! maMdiroM kI zreNI rahI huI hai, vaise samyaktva zahara meM pahu~ca kara amUlya cAritra ratna kA saMgraha karate haiM / yahA~ koI zaMkA kare ki-abhavya yathApravRttikaraNa rUpa pariNAma meM kauna se hetu se Ate haiM ? isake uttara meM samajhanA cAhiye ki-lokaRddhi ko dekha kara devatvAdika mukha kI abhilASA se ve dravyacAritra kA aGgIkAra karate hai / itanA hI nahIM parantu usakA (dravyacAritra kA ) paudgalika sukha ke vAste pAlana bhI karate haiM / aura pAlana kara ke devaloka meM navave graiveyaka taka jAte haiM / parantu AtmIya kalyANa ke abhilASI nahIM hone ke kAraNa se abhavya jIva apUrvakaraNa rUpa vizuddha adhyavasAya kA bhAgI nahIM hotA hai / jaba ki bhavya jIva Age bar3ha kara apUrvakaraNarUpa zuddha pari Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 32 ) NAma kA svAmI hotA hai, aura jaba jIva, apUrva karaNarUpa parazu dvArA rAgadveSa kI majabUta gAMTha ko chinnabhinna kara anivRttikaraNarUpa vizuddhatara adhyavasAya ko prApta karatA hai, taba, kaI eka AcAryoM ke matAnusAra aupazamika samyaktva kI prApti hotI hai / anya kai eka pUjyavaroM ke AzayAnusAra kSayopazama samyaktva kI prApti hotI hai, samyaktva kI prApti ke samaya meM jIva avarNanIya AnaMda pAtA hai| jisa prakAra ki-subhaTa durjaya zatru para vijaya prApta karake AnaMdita hotA hai, aura jaise kisI bhayaMkara aTavI meM tRSA se pIr3ita manuSya ko, zItala-caMdana vRkSa kI snigdha ghAyA ke nIce baiTha kara amRta kA pAna karAyA jAya, usa samaya usa kA jo AnaMda hotA hai, usa se bhI vizeSa AnaMda samyaktvavAle jIva ko prApta hotA hai| isa prakAra jIva samyaktva ko prApta karatA hai, aura vahI nisargasamakita kahA jAtA hai| uparyukta kathanAnusAra samyaktva do prakAra kA hai / 1 adhigamasapakita, 2 nisargasamakita / donoM prakAra ke samyaktva kI prApti mithyAtvabhAva dUra hone se hotA hai / jaise koI puruSa sanmArga kA tyAga kara unmArga para gayA hove, vaha kabhI bhramaNa karatA huA svayaM sanmArga para A jAtA hai| athavA dUsarA koI manuSya usako mArga para Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 33 ) zuka lAtA hai / evaM jisa prakAra kodrava nAmaka dhAnya, dIrghakAla meM svayameva chilake rahita hojAtA hai, aura kaIeka dhAnya calanI Adi ke prayoga se chilake rahita kiye jAte haiM, kaI manuSyoM kA bukhAra auSadhi vagaira zAnta hotA hai aura ka eka kA bukhAra auSadhi Adi se zAnta karanA par3atA hai, usI prakAra kitane hI ko svabhAvase ho samakita hotA hai, vaha nisarga samakita kahA jAtA hai, aura jo dUsaroM ke upadezAdi se hotA hai, vaha adhigama samyaktva kahalAtA hai / . yahA~ taka jJAna aura darzana kI vyAkhyA kii| aba tosare cAritra nAmaka ratna ke svarUpa para dRSTipAta kareM / samyaktva kI prApti ke samaya kitane hI nikaTabhavI jIva, dezavirati aura sarvavirati rUpa cAritra ko grahaNa karate haiM / ina cAritroM meM dezavirati rUpa cAritra dvAdazavrata rUpa hai / isakA varNana yahA~ para nahIM karate hue, " jainatattvadigdarzana * nAmaka pustaka dekhane kA anurodha karatA hUM / sarvavirati rUpa cAritra pAMca mahAvrata rUpa hai , * yaha pustaka isI pustaka ke mUla lekhaka svargastha AcArya mahArAja kI banAI huI hai / aura vaha bhAvanagara kI yazovijaya jaina graMthamAlAne prakAzita kiyA hai / - anuvAdaka / -- 3 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 34 ) 1 prANAtipAtavihamaNa vrata, 2 mRSAvAdaviramaNa vrata, 3 adattAdAnaviramaNa vrata, 4 maithunaviramaNa vrata, aura 5 parigrahaviramaNa brata / ina pAMcoM niyamoM meM hI samasta niyamoM kA samAveza hojAtA hai| ye niyama samasta Astika mAtrako anukUla haiN| arthAt ina niyamoM meM sabhI Astika sahamata haiM / kyoMki zrIharibhadramUri kA vacana hai| paJcaitAni pavitrANi sarveSAM dhamacAriNAm / ahiMsA satyamasteyaM tyAgo methunavarjanam / / ye pAMca vastueM saba dharmavAloMne pavitra mAnI haiN| 1 ahiMsA, 2 satya, 3 adatta vastu kA tyAga, 4 tyAga (mUrchArahitapanA ) aura 5 brahmacarya kA pAlana / ina pAMcoM niyamoM ko pratyeka matAnuyAyI kisa prakAra mAnya rakhatA hai, isa viSaya meM yatkicit spaSTatayA vicaareN| prAdurbhAgavatAstatra vratopavratapaJcakam / yamAMzca niyamAn pAzupatA dharmAn dazAbhyudhuH // 1 // ahiMsA satyavacanamastainyaM cApyakalpanA / brahmacarya tathA'krodho hyArjavaM zaucameva ca // 2 // saMtoSo guruzuzruSA ityete daza kiirtitaaH|| nigadyante yamAH sAMkhyairapi vyaasaanusaaribhiH||3|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 35 ) ahiMsA satyamastainyaM brahmacaryaM turIyakam / paJcamo vyavahArazcetyete paJca yamA smRtAH // 4 // akrodho guruzuzrUSA zaucamAhAralAghatram / amamAdazca paJcaite niyamAH parikIrtitAH // 5 // boddhaiH kuzaladharmAca dazeSyante yaducyate / hiMsAsteyAnyathAkAmaM paizunyaM paruSAnRtam || 6 || saMbhinnAlApavyApAdamabhidhyA dRgviparyayam / pApakarmeti dazadhA kAyavAGmAna saistyajet // 7 // brahmAdipadavAcyAni tAnyAhurvedikAdayaH / ataH sarvaikavAkyatvAddharmazAstrapadArthakam // 8 // 4 arthAt -- bhAgavata loga, pAMca vrata aura pAMca upavrata, dUsare zabdoM meM kaheM to pAMca yama aura pAMca niyamaisa area aafar dharmakA pratipAdana karate haiN| pAzupata logoMne, ahiMsA, satya, acaurya, dudhyAna kA anAva brahmacarya, akrodha, saralatA, zauca saMtoSa aura gurukSuSA ina daza prakAra ke dharmoM kA pratipAdana kiyA hai / vyAsa kA anukaraNa karanevAlA sAMkhya ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura vyavahAra, yaha pAMca yama tathA akrodha, guruzuzrUSA, zauca, AhAra meM lAghava (alpAhAra) aura apamAda ye pAMca niyama isa taraha 10 prakAra ke dharma kA pratipAdana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 36 ) kiyA hai / bauddha daza prakAra ke kuzala dharma kahate haiN| ve isa prakAra haiN| hiMsA, corI, paradAragamana, paizUnya, kaThora vacana, asatyavAda, asaMbaddhabhASaNa, parapIDAcintana, parigraha aura mithyAbhiniveza-ina daza pApa karmoM ko mana, vacana aura zarIra se tyAga karanA cAhiye / isI taraha vaidika Adi saMpradAyavAle ahiMsA Adi dharmoM ko 'brahma' Adi zabdoM se svIkAra karate haiM / isa vAste dharma kI vyAkhyA meM sabakA ekamata-samAnatA hone se ahiMsA Adi kA pratipAdana karanevAlA dharmazAstra arthasaMgata hai| arthAt sarva uparyukta zlokoM ke antima vAkya se suspaSTa vidita hotA hai ki- ahiMsA Adi dharma kA Adara sabhI ko mAnya hai / tathApi Azcarya kA viSaya hai ki ahiMsA paramo dharmo yato dharmastato jayaH / isa vAkya kI caritArthatA jainasamAja ke atirikta dUsare kisI samAja meM kacit hI dRSTigocara hotI hai / astu / isa viSaya para adhika vivecana nahIM karate hue Age bar3hane kI ceSTA kreN| isa tarahase cAritra dharma kI svIkRti zabdAntara se samasta Astika karate haiN| parantu vartamAna samaya meM svecchA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 37 ) cArIpane ke kAraNa, moha, mamatA, rAgadveSa, upAnaha ( jUte ), char3I, khaDAu, relagADI, ikkAgADI, gaddI, takiye Adi vastuoM kA upayoga dravyatyAgI manuSyoM meM bhI dRSTigocara hotA hai / pramAdAdhIna hone para bho ahaMkAra ke saMyoga se sAdhutA ke yoga sivAya sAdhutAkI sthApanA karate haiN| kuyuktiyoM ke vyApAra dvArA AtmA ko malIna banAte haiN| to bhI aise kaThina samaya meM jainamuni nimnokta vAkya ko dhyAna meM rakhakara yathAzakti usapara AcaraNa karate haiM / " gRhasthAnAM yad bhUSaNaM tat sAdhUnAM dUSaNam " arthAt gRhasthoM ko jo vastu AbhUSaNa rUpa haiM ve sAdhuoM ko dUSaNa rUpa haiM / aura sAdhuoM kA jo bhUSaNa haiM, vaha gRhasthoM ke liye dUSaNa rUpa hai / jaise Makovic's kAya kSutprabhavaM kadannamazanaM zItoSNayoH pAtratA pAruSyaM ca ziroruheSu zayanaM mahyAstale kevalam | etAnyeva gRhe vahantyavanatiM tAnyunnatiM saMyame doSAcApi guNA bhatanti hi nRNAM yogya pade yojitAH // 1 // ucita sthAna meM jor3e huve doSa bhI guNa rUpa hote haiN| jaise ki- kSudhA se utpanna huI kRzatA ( dubalApana ) sAdhuoM ko bhUSaNarUpa haiM / kintu yahI gRhasthoM ko dUSaNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 38 ) rUpa hai / loga kaheMge ki- rupayA-paisA hote hue bhI kRpaNatA se khAtA nahIM hai / parantu sAdhu ko dubalA patalA dekhakara loga use mahA tapasvI kaheMge / nirasa bhojana karanA, yaha sAdhuoM ke vAste tyAga kA kAraNa mAnA jAyagA, aura gRhasthoM ke lie kRpaNatA kahI jAyagI / ThaMDa - dhUpa sahana karanA, yaha muniyoM ke saMbaMdha meM sahanazIlatA ke rUpa meM hogA / aura gRhasthoM ke pAsa garama vastra, bUTa, chAtA Adi na hone ke kAraNa vaha daridrI kahalAyegA / kezoM ko nahIM saMvAranA, yaha sAdhu kA bhUSaNa hai, lekina yaha gRhasthoM ke liye dUSaNarUpa hai / evaM bhUmipara zayana karanA, yaha sAdhu kI niHspRhatA kA sUcaka hai, aura gRhastha ke liye duSaNa rUpa hai / isI taraha se jo vastueM gRhasthoM ke liye avanati ke kAraNarUpa hotI haiM, vehI sAdhuoM ko unnati ke kAraNarUpa haiM / isa kAraNa se sAdhuoM ko gRhasthoM ke mArga se dUra rahanA sarvathA yogya hai / uparyukta vastuoM kA pAlana karanevAle jaina saMvegI sAdhuoM ke atirikta dUsare koI kvacit hI najara Ate haiN| jainasAdhu gADI, ikkA Adi meM kadApi baiThate nahIM haiM, / itanA hI nahIM parantu rela kI bhI savArI nahIM karate / khuda ke pAsa jo vastra, kASTha kiMvA tuMba ke pAtra, evaM par3hane kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ (39) pustakeM hotI haiM, inako apane zarIra para uThAkara paidala hI pRthvI para vicarate huve eka gAMva se dUsare gAMva ko jAte haiM / varSARtu meM cAra mAsa taka ekahI sthala meM nivAsa karate haiM / ATha mahInoM taka paryaTaNa karate haiN| bhikSA mAMga kara AhAra lete haiN| sUryodaya se mUryAsta paryanta kAryaza svasthAna chor3akara bAhara jAte haiN| aura rAtri meM bAhara bhI nahIM jAte haiM / dravya kA sparza bhI nahIM karate haiM / strI, pazu aura napuMsaka se rahita sthAna meM nivAsa karate haiN| strI ke yatkiJcit sparza ko bhI prAyazcitta kA kAraNa samajhate haiM / paropakAra karane ke vAste sadA kaTibaddha rahate haiN| apriya vacanoM kA uccAraNa bhI nahIM karate / aise prasaMga, jinase rAga-dveSa kI utpatti hove, unakA tyAga karate haiN| zatru aura mitra para samabhAva rakhate haiM / zAMtipUrvaka upadeza dete haiM / paraniMdA ho, aise vacana bolate nahIM haiN| jo vastueM apane pAsa rakhate haiM, ve saba 'ahiMsA kI rakSA ke liye hI rakhate haiN| zarIra sukha athavA mUrchA ke vAste nahIM rkhte| __ isa kalikAla meM bhI pUrvokta guNoM se vibhUSita kevala jainamuni hI dRSTigocara hote haiM / pUrvokta guNoM se viparIta AcaraNavAloM ko zAstrakAroMne munyAbhAsa (sirpha kahane ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ (80) muni - dikhAva mAtra ke muni) batAyA hai / vAcako, cAritraratna kI vyAkhyA ke prasaMga meM tatsaMbaMdhI kucha vizeSa likhA gayA hai / tau bhI vaha aprAsaMgika to nahIM hai / pUrvokta jJAna aura darzana ke sAtha cAritra ko jor3eM to tripuTI kA yoga hotA hai / isa samyakjJAna, samyagdarzana aura samyaka cAritra rUpI ratnatraya ko kina kina matAnuyAyI bhI prakArAntara se mAnate haiM, isa kA ullekha 'puruSArtha digdarzana' * nAmaka pustaka meM kiyA hai, isa vAste jijJAsuoM ko usa pustaka kA avalokana karanA cAhiye / ina tIna ratnoM ke sivAya Atmonnati kadApi nahIM ho sakatI hai / I katipaya bhadrika jIva vizvAsu hokara tapa, japa, jJAna, dhyAna, kriyAkAMDa na karate hue kevala Izvara kI prArthanA mAtra se mokSa mAnate haiM, parantu vaha ThIka nahIM hai / Izvarane svayaM kisa prakAra ke kaSTa sahana kiye haiM, usa kA vicAra sUkSma dRSTi se karanA ucita hai / zAyada yahA~ para yaha zaMkA utpanna hogI ki " Izvara to anAdi hai, usa ko duHkha * yaha pustaka bhI zrIyazovijaya jainagraMthamALA - bhAvanagara ne prakAzita kI hai / - anuvAdaka. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ (41) kaise prApta huve ?" isa kA uttara yaha hai ki-Izvara ko anAdi mAnanevAle bhI usa ko avatAra to mAnate haiN| jaba Izvara ko avatAra lenA mAnA jAya, to garbhotpatti Adi kaSToM ke jo kAraNa haiM, ve bhI mAnane hI hoNge| kadAcit yaha kahA jAya ki " Izvara ko vaisA kaSTa nahIM hotA hai " to yaha kathana mAtra hI hai / isa viSaya meM yahA~ viSayAntara na karate huve, ratnatraya ke sivAya Atmonnati nahIM hotI hai isa viSaya meM hI saMkSepa meM pratibhAna karAkara yaha nibaMdha pUrA kruuNgaa| zraddhA aura cAritrarahita jJAna kAryasiddha nahIM kara sakatA hai / amuka auSadhi amuka roga ko dUra karatI hai, kevala itanA hI jAnane se roga dUra nahIM hotA hai| parantu kriyArUci pUrvaka usa bAta ko amala meM lAnA hogaa| punazca kevala cAritra se bhI kAryasiddhi nahIM hogii| jJAna na hone se kriyArUpa cAritra viparIta phala detA hai / auSadhi zreSTha hove, parantu anupAna kA jJAna na ho to vaha auSadhi ulTI navIna vyAdhi utpanna karatI hai / evaM kevala zraddhA se bhI kArya kI siddhi nahIM hotI hai| udyama aura vicArazIlatA kI bhI AvazyakatA hai| zraddhA mAtra se hI kArya kI siddhi hotI hove to bIja kisa prakAra bonA ? utpana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ (42) hogA yA nahIM ? ityAdi saMbandha meM jJAnAdi kI darakAra hI nahIM rhtii| itane para se hI samajha meM AjAvegA ki pratyeka kArya meM isa tripuTI kI AvazyakatA hai| isake vAste tattvArthasUtra kI bRhavRtti meM vizeSa khulAsA diyA hai| jijJAsuoM ko cAhie ki usa pustaka ko dekheN| ratnatraya, yahI samAdhi, yahI yoga, yahI dhyAna aura yahI Atmazuddhi kA parama kAraNa hai| yadyapi haThayoga tAtkAlika guNakartA pratIta hotA hai, kintu vAstavika AtmazuddhidAyaka nahIM hai / markaTa ( baMdara ) ke samAna mana ko balAtkAra se bAMdhane se usa kA lAbha kevala baMdhana samayataka hI hai / vahA~ se mukta hote hI phira caMcalatA meM bhramaNa karane lagatA hai| isa vAste haThayoga meM jaisA 'nAma vaisAhI guNa hai / ' sahaja samAdhi jJAna, darzana cAritravAn puruSoM ke atirikta anya ko prApta nahIM hotI hai| isaliye jJAna, darzana, cAritra dvArA hI Atmonnati ke liye tatpara rahanA caahiye| __anta meM-vinA karma ke, jagat vicitra racanAvAlA dikhAI nahIM detA hai / jisa samaya AtmA karma-kIDar3a se mukta hotA hai, taba hI paramAtmA ginA jAtA hai / isa vAste paramAtmA kI ucca dazA prApta karane ke liye hamezA zubha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ (43) vicAroM kI suMdara paddhati kA svIkAra karanA cAhiye / svamAntara meM bhI jar3avAdiyoM ke jar3avAda meM lubdha nahIM honA cAhiye / vIraprabhu ke. yathArtha vacanoM para zraddhA rakhanA, vairAgya vAsita anta:karaNayukta hokara rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA lobha, IrSyA, ajJAna, viSaya aura vikArAdika kA jahA~ taka ho sake zIghra tyAga karanA cAhiye / paropakAra ko svopakAra mAnanA cAhiye / basa, yahI Atmonnati kA sIdhA aura sarala mArga hai / isa vAste usa mArga kA avalaMbana karake jagat ke jIva, Atmonnati kI sAdhanA kareM, yahI antaHkaraNa se icchA karake isa nibaMdha kI pUrNAhuti kI jAtI hai| . samApta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com