Book Title: Acharya Shree Tulsi
Author(s): Nathmalmuni
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010846/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI ( jIvana para eka dRSTi ) lekhaka. muni zrI nathamalajI prakAzaka : Adarza - sAhitya - saMgha saradArazahara ( rAjasthAna ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : Adarza-sAhitya-saMgha saradArazahara (rAjasthAna) prathama saMskaraNa 3000 mUlya sajilda (kapaDA) 2) mUlya sajilda (sAdA) 1 // mudraka : madanakumAra mehatA rephila ArTa presa (prAdarza-sAhitya-sagha dvArA saMcAlita) 31, vaDatallA sTrITa, kalakattA / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA AcArya zrI tulasI jaina zvetAmbara terApanthakI guru-paramparA me navama paTTadhara AcArya haiM / pahalI bheMTa meM vyaktise nahIM pA sakA, guruke hI darzana hue| samaya kama thA aura vaha bheMTa kucha terApaMthI bhAiyoM ke AgrahakI pUrti ke nimitta se huI thI / maiM bAharI AdamI thA aura jisa pUjA aura mahimAkA valaya maine unake cAroM ora pAyA, vaha mujhe anupekSita huA / isase lauTA to kucha vizeSa bhAva mere sAtha nahIM gayA balki kucha antara raha gayA aura aruci sI huI / merA mAnanA hai ki AcArya zrI tulasIke vyaktitvako pAne meM yaha sAmpradAyika vAtAvaraNa antarAya banA rahatA hai| isase jo unheM prApya hai mila nahIM pAtA aura hame deya hai, hama de nahIM pAte / usake bAda aNuvratI saMghakI sthApanAkA samAcAra akhabAroM me paDhA / saMghake pratoMne aura niyamoMne dhyAna khiiNcaa| saMghakA pahalA adhivezana dillI meM huA usa samaya terApaMthI bhAiyoMne yAda kiyA aura cAhA ki maiM usameM sammilita hoUM / maiMne apaneme paryApta rucikA abhAva pAyA aura kSamA cAhI / utsavase pahale saMghakI eka antaraMga baiThaka thI, usameM jAnA maiMne svIkAra kiyA / usa sabhAkA mujhapara bahuta acchA prabhAva par3A / ghaMTA bhara muka sAkSI banA baiThA rahA aura sabhAke visarjanapara tulasIjI se, M maiM Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha) cIta huii| bAtacIta khulakara huI aura maiM maname prasannatA lekara lauttaa| usa dinase maiM tulasIjIke prati apane meM AkapaNa anubhava karatA hUM aura unake prati sarAhanAke bhAva rakhatA huuN| kisI kAraNase vaha sarAhanA kama nahIM ho sakI hai aura usa paricayako meM apanA sadbhAgya ginatA huuN| ___aneka bandhuoM aura hitaipiyoMko yaha bAta samajha nahI aatii| vaha karmazIla hai aura buddhivAdI hai aura mujhako usa __ kakSAse bAhara nahIM mAnate hai| sampradAyoMme aura sampradAyagata dharma-paMthoMme unhe pratigAmitA dikhatI hai| unake prati kisI sarAhanAko ve samajha nahIM skte| ve kRpA karate hai aura mitratA me mujhe sahate hai / kintu merI sarAhanAko sahanA ve apanA kartavya nahIM mAnate aura ve ThIka hai| Aja vilakSaNa yugame hama rahate hai| baDA jAgarUka aura caukannA hame rahanA par3atA hai| matavAda bahuta hai aura saba hI hamArI zraddhAke dAvedAra vanakara sAmane Ate hai| aiseme zraddhA kisa kisako dI jAya ? pariNAma yaha ki sadA aura cAroM ora hame apanI AlocanAko jagAye rakhanA hotA hai| aise hI hama apaneko vacAte hai| nahIM to zAyada lUTa jAyaM aura apaneko kho baitthe| jAnatA hUM jamAnA aisA hai| maiM khuda guruoMkI utanI AvadhyakatA nahIM dekhatA jitanI sevako kii| jJAna denevAlA nahIM, mneha aura sahAnubhUti denevAlA cAhie / isI taraha vAdake pracAra Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ga) se zramakA prasAra jyAdA dekhanekI icchA hotI hai / yo AlocanAko sahasA hAthase mai chor3atA nahIM hUM, phira bhI dharmake vyaktiyoMke prati mere maname sarAhanA ho AtI hai| dharmake sAtha sampradAya hai, paMtha haiM, kaTTaratA hai, rUr3hivAditA hai| isake alAvA dharmake virodhameM ___ jo tarka hai unako bhI jAnatA huuN| phira bhI sarAhanA ruka nahIM pAtI hai aura aisA lagatA hai ki vahA kitanI bhI rAkha ho, para usa kAraNa cinagArIkA apamAna kaise ho sakatA hai| ___ mujhe aMdherA dIkhatA hai| mujhe cinagArI kI khoja hai| jhamelA bahuta hai aura dala vahuta haiM jo prakAzako utAranekA dama bharakara sAmane Ate haiN| unake kartavya roja maidAname dekhatA huuN| unase andherA chaTatA nahIM diikhtaa| vahA cinagArI hone kA bharosA mujhe nahIM hotaa| mAlUma hotA hai vaha sattAkA parivartana cAhate haiM aura zepa parivartana sattAko hAthame lekara usake dvArA karanA cAhate hai| bahuta sI yojanAyeM, loka-maMgala aura janakalyANakI yojanAyeM, paMDa juTAneme juTI hai| vaha to sava dekhatA hUM, una satra prayatnoMke bAreme nAstika hUM aisA bhI nahIM, para mana nahIM bhrtaa| cinagArIkI mAMga unake bAda bhI raha hI jAtI hai| tulasIjI ko dekhakara aisA lagA ki yahA kucha hai, jIvana mUcchita aura parAsta nahIM hai, usakI AsthA hai aura sAmathrya hai| vyaktitvame sajIvatA hai aura eka vizeSaprakArakI ekAgratA, yadyapi haThavAditA nhiiN| vAtAvaraNa ke prati uname grahaNazIlatA hai aura dUsare vyaktiyo aura samudAyoke prati saMvedanazIlatA / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gha) eka aparAjeya vRtti uname pAI jo paristhitikI orase apane me zaithilya leneko taiyAra nahIM hai balki apane AsthA-saMkalpa bala para unhe badala DAlaneko tatpara hai| dharmake parigraha-hIna AkiMcanyake sAtha isa saparAkrama siMha-vRttikA yoga adhika nahIM miltaa| sAdhutA nivRtta aura nikriya ho jAtI hai| vahI java pravRtta aura sakriya ho to nizcaya maname AzA utpanna hotI hai| __ yaha nahIM ki asahamatiko sthAna nahIM hai / vaha to hai, lekina vaha dUsarI bAta hai| mukhya yaha hai ki AcArya zrI tulasIke vyaktitvame mujhe vighaTana kama pratIta hotA hai / AcAra, uccAra aura vicArame bahuta kucha ekasUtratA hai| isIse vyaktitvame vega aura prabhAva hai| vaha AcArya-pada para hai| eka samudAya aura samAja unake pIche hai| koI sAta sau sAdhu-sAdhvI unake Adeza para hai| yaha eka hI sAtha unakI zakti aura maryAdA hai| yadi vaha ArambhameM akele hote aura prayogake lie mukta, to kyA hotA ? isa sambhAvanA para kabhI kalpanA jAkara ramanA cAhatI hai| lagatA hai tava mArga sarala na hotA, para zAyada kaThina hI hama logoMke lie kImatI ho jaataa| jo ho, unake vyaktitvako prakAzame lAnevAlI isa pustakakA prakAzana samayopayogI hai| lekhaka unake nikaTavartI muni haiN| pustakame adhyayana aura vivecanake cihna hai| sAtha hI jaisA ki Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Ga) avazyaMbhAvI thA, dRSTikoNa samIkSAse adhika stutikA hai| kintu isake upayogase aura dUsarI Avazyaka sAmagrIke saMyojanase pati zrI tulasoke vyaktitva para samIkSA-pUrNa vivecanAtmaka pustaka nikala sake to yaha aura bhI upayogI hogaa| kAraNa, meM vyaktitvame saMbhAvanAyeM dekhatA huuN| RSibhavana, 8 phaijabAjAra jo 33 RSibhavana, 8 phaijabAjAra, Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SAN KEEP Remember with your hands & fore Reading me, AcArya zrI tulasI ( jIvanapara eka dRSTi ) ke prakAzana me saradArazahara nivAsI zrImAn hanumAnamalajI indracandajI corar3iyA ne apane svargIya pUjya pitA zrI bhIkanacandrajI corar3iyA kI puNya smRti me naitika sahayogake sAtha Arthika yoga dekara apanI sAskRtika va sAhityika surucikA paricaya diyA hai jo sabake lie anukaraNIya hai / hama Adarza sAhitya saMgha kI orase sAdara AbhAra prakaTa karate haiM / - zubhakaraNa dazAnI prakAzana mantrI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 vizvakI gatividhi 2 vipaya-praveza 3 eka preraNA jIvanakI bAte bAla- jIvana 1 jijJAsAkA srota - vyaktikA vyaktitva saphalatAkA pATha vIsavI sadIkI vizeSatA janmabhUmi 2 pArivArika sthiti 3 vyaktigata sthiti nAriyalakI corI muni-jIvana 1 viraktike nimitta kasauTI para viSayAnukama 2 adhyApana 13 svazikSA 4 dinacaryA 30 9 1 4 11 24 17 30 37 40 43 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (cha) 5 madhura saMvAda 6 vikAsakI dizAme AcArya-jIvana 1 saMghakA netRtva 2 pahalA kadama i zikSA-pravRtiyAM 4 kuzala vaktA 5 kavi aura lekhaka 6 pravacanakI paMkhur3iyA vAda dharmakI vyavasthA sAdagI 7 kavikI tUlikAke kucha citra 8 vicAraka kI vINAkA jhaMkAra 6 kuzala granthakAra 10 saphala preraNA 11 praznottara (tattva-carcA ) 12 jana-samparka 13 krAntikI cinagAriyAM 14 Aja jisakI carcA hai 15 jana-kalyANakI bhAvanA 8 107 106 111 217 135 136 142 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 147 146 163 166 173 (ja) 16 sAmpradAyika ekatA 17 saMgha-zakti 18 ziSya-sampadA 16 denika kAyakrama 20 vArSika kAryakrama 21 satya-niSThA 22 sphuTa prasaMga yogAsana aura auSadhi-prayoga asagaThanakI cikitsA kSamAyAcanAkA mahAna prayoga AdhyAtmika prayoga pAhAra-prayoga mAtmanirIkSaNa virodhake prati maitrI Atmabala aura sAttvika preraNAe~ manovinoda mahAna vyaktitva pUrNa darzana Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI (jIvana para eka dRSTi) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvako gatividhi Aja vikrama samvat 2008 hai / mujhe vikrama samvat 12671 taka muDanA hai | bIcake ina 37 varSoMme jo kucha huA, mujhe nayA lagA, AzcaryakArI jacA, usa para likhU, jI cAhatA hai / vizva ke citrapaTa para naye-naye raMga khile aura miTa gaye / sAmrAjyavAda bhUmisAt huA jA rahA hai| sAmantavAdakI jar3eM hila giiN| pUMjIvAda laDakhaDA rahA hai| jana aura janatAkA ghoSa eka chorase dUsare chora taka TakarA rahA hai| idhara aura udhara cAro ora lAla krAtikI vAte hai / yaha koI naI bAta nahIM, isa para kyA likhU | yaha dRzya jagatkI bAta huI / ava Antarika jagatakI ora calie / vahA bhI kucha huA hai - logoMkI zraddhA hila gaI, dharma Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI tulasI abhizApa bana gayA, dila aura dimAga dhIraja kho baitthe| samayakI gati Ter3hI hai| kala taka nahIM huA, vaha Aja ho jAtA hai, isa para kyA Azcarya kiyA jaay| prakAzame andhakAra Ae yaha AzcaryakI bAta nahIM, duniyA kA svabhAva hI aisA hai| andhakArameM prakAzakA puJja dikhAI de, yaha AzcaryakI bAta hai| AjakI duniyA burI tarahase rAjanItike pIche par3I huI hai| vaha usImese sukha aura zAntikA srota nikAlanA cAhatI hai| para yaha honekI bAta nhiiN| sukha aura zAnti ye donoM prANIkI vRntiyoMme rahate hai, anubhUtime rahate hai, saMkSepame-caitanyame rahate hai| rAjanItike pAsa vaha nahIM hai, usake pAsa hai-dhana aura bhUmi, sattA aura adhikAra, eka zabdame - jddtaa| mUlame bhUla hai, isIlie sahI mArga mila nahIM rahA hai| bhagavAn mahAvIra jaise ahiMsApradhAna aura mahAtmA buddha jaise karuNApravAna puruSa isa dharatI para Ae, phira bhI isakA dila nahIM psiijaa| IsAmasIha jaise dayAlu aura mahAtmA gAdhI jaise virAT purupako isane nahIM apnaayaa| hiMsAse ahiMsA, ghRNAse karuNA, svArthase dayA aura sAmpradAyikatAse virATtA davI jA rahI hai| Akhira eka dina manuSya socegA ki mArga isa dharatI para hai nhiiN| ___ekatantra aura janatantrakA saMgharSa chiddaa| jo bhUla thI, vaha nIce girI aura jo sudhAra thA, vaha Age bddh'aa| janatantra aura sAmyatantrakA saMgharSa cala rahA hai| dekheM, kauna kahA jA baiThatA hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvakI gatividhi mAmyavAda bhI Age cala kisI apane anujase saMgharpa mola na le, yaha mAnA nahIM jA sktaa| isame bhI sattA aura pUjIkA eka chatra rAjya hai| ___ekake bAda dUsarI sattA aura ekake bAda dUsare vAda aaye| ___ unase sukha-zAntikA dvAra nahIM khulA to unake hRdayame dhaDakana kase banI rahI ? yaha eka prazna hai| isakA uttara pAne ke lie vizepa gaharAIme jAnekI jarUrata nhiiN| unase kucha nahIM banA yA banatA yaha nahIM , unase manuSyako roTI milI, makAna milA, surakSA milI, jIvana calAnevAle sAdhana mile, para jo inase Age he ( sukha-zAntikA mArga), vaha nahIM milaa| __ manuSya ke urvara mastiSkane khoja kii| manakA bandhana toDA / usane pAyA ki jInA hI sAra nahIM, jInekA mAra hai jIvanakA vikAsa krnaa| basa isI vicAradhArAne dharma aura adhyAtmavAda ko janma diyaa| eka vidyArthIne AcArya zrI tulasIse pUchA"zAnti kava hogI ?" Apane uttara diyA- "jisa dina manapya manupyatA A jaaygii|' manuSya apanI sattAko samajhe binA jAne-anajAne manupyatAse laDatA A rahA hai| mAnavatAkA pujArIvarga usa manuSya AkAravAle vebhAna prANIko samajhAtA A rahA hai| lAkho karoDo vapa vIte, phira bhI vaha lar3AI jyo kI tyo cAla hai| donomese na koI dhakA. na koI thamA, yaha Azcarya hai| isa para likha-aisA merA saMkalpa hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-praveza mUla vAta yaha hai, mujhe AcArya zrI tulasIke jIvanakA adhyayana karanA hai| kahA taka saphala ho sakUgA, isakI mujhe cintA nhiiN| maiM sagrAhaka hR, pArakhI nhiiN| tathyokA saMkalana karanA merA kAma hai, kasauTI vananeke lie maiM duniyAko nimantraNa dNgaa| isalie daMgA ki isase unake jIvanakA sambandha hai, jo manuSyAkAra prANIse laDanevAle vargake pratinidhi hai| Ajake mAnavakI dRSTime mabase jaTila samasyA roTI aura kapar3e kI hai| Apa isase sahamata nhiiN| Apane eka pravacaname kahA- "roTI makAna aura kapar3akI mamamyAse adhika mahattvapUrNa samasyA mAnavame mAnavatAke abhAvakI hai / " bhautikavAda aura adhyAtmavAdake bIca yaha eka bar3I khAI hai| inakI sandhi- samajhautA sambhava nahIM lgtaa| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-praveza adhyAtmavAdako dRSTi yaha hai-roTI muzkila nahIM agara tuma usake pIche na paDa jAo / vaha tumhAre zramakA pariNAma hai, tumheM. na mile yaha kaise ho ? bhItase pare bhI kucha hai, ise mata bhulAo / jIvanakI lambI zRGkhalA ekadama TUTa jAyegI, kyA yaha saMbhava hai ? zoSaNa aura viSamatA jo bar3he, usakA kAraNa hiMsA hai| hiMsA se hiMsA miTAne kI jo sUjha A rahI hai, vaha galata hai / ahiMsA pUrNa samatAvAda hai / usake bhAva AveM to na zoSaNa raha sakatA hai aura na vaipamya / vyaSTikA mamatva aura saMgraha samaSTime calA jAye, isase mUlabhUta samasyAkA samAdhAna nahIM ho sakatA / hiMsA aura ahiMsA ke dvandvakI carcA karate hue eka bAra Apane kahA "hiMsAkI bhAti ahiMsA saphala nahIM ho sakatI, kaI logo kI aisI dhAraNA hai / parantu yaha unakA mAnasika bhrama hai / Aja taka mAnava-jAtine eka svarase jesA hiMsAkA pracAra kiyA, vaisA yadi ahiMsAkA karatI to svarga dharatI para utara aataa| aisA kiyA nahIM gayA, phira ahiMsAkI saphalatAme sandeha kyo ?" yaha saca hai, bhalAI bhalAIse milanA nahIM jAnatI, burAIko burAIse milaneke rahasya kA jJAna hai / agara duniyAkI saba ahiMsaka zaktiyAM milajulakara kArya kareM, sahayoga-bhAva rakheM to Aja bhI ahisA hiMsAko cunautI de sakatI hai / mAnava mUlataH ahiMsAkA asaNDa piNTa hai / vaha vikArI bana hiMsaka banatA hai | ahiMsA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI usakA svabhAva he aura hisA vibhaav| jaba usakI hiMsA umra vana jAtI hai, dUsaroMke lie asahya ho jAtI hai, taba vaha ahisA kI ora dekhatA hai / gata do mahAyuddhoMne aisI sthiti paidA kI hai / usase klAnta ho bahuta sAre kaTTara hiMsAvAdI ahiMsAme vizvAsa karane laga gaye / ahisaka samAja ke lie AjakA yuga svarNa yuga hai| Aja bhUmi taiyAra hai / usameM ahiMsAkA vIja sulabhatAse boyA jA sakatA hai / yadi samayakA upayoga nahIM kiyA gayA to phira jo hotA hai, vahI hogA / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka preraNA taruNa tapasvI AcArya zrI tulasI ahiMsA ke mahAna senAnI hai / Apake ahiMsA-Andolanane phira hiMsAko paira hilAye hai| sudUra pUrva aura pazcimase yaha jijJAsA AI ki yaha kyA kucha ho rahA hai ? isakA kartRtva kisake hAtho me hai, Adi Adi ? acchA ho ki isa jijJAsAkA samAdhAna meM karUM / mujhase Apake jIvana, usakI anubhUtiyoM evaM kRtiyokA vizleSaNa honA sambhava nahIM lagatA, phira bhI merA yatna AtmasantoSake liye paryApta hogA / yaha Aja Apake jIvanakA cauthA adhyAya cala rahA hai / pariccheda Apake jIvanakI ghaTanAvaliyoM ke AdhAra para hotA hai / Apa vi0 saM0 1971 me janme / 11 varSa taka ghara para rhe| usake bAda vi0 saM0 1982 me jIvanako bAte Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI tulasI Apa parama pUjanIya AcAryazrI kAlugaNIke ziSya bane / 11 varSa unakI caraNa-sevAme rahakara Apane zikSA grahaNa kii| 22 vapakI avasthA (vi0 saM0 1663 ) me kAlugaNIne Apako AcArya-pada kA bhAra sauNpaa| usake bAda Apane 11 varSakA apanA adhikAza samaya aura cintana sAdhu-samAjake bahumukhI vikAsakI ora lgaayaa| cAlU adhyAya jana-jIvanake jAgaraNakA uddezya liye hue hai| yaha ApakA jIvana-vRttAnta hai| 1-ima vipayakI vizeSa jAnakArIke lie dekho jayapura-yAtrA, pajAva yAtrA va dillii-yaatraa| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAla-jIvana Page #24 -------------------------------------------------------------------------- Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsAkA srota-vyaktikA vyaktitva koI vyakti kaba aura kahA~ janma letA hai, kase usakA lAlana-pAlana hotA hai, isame apaneApa jijJAsA paidA nahIM hotii| vyaktikA apanA vyaktitva hI usame jijJAsA bharatA hai| vyakti jaba vyapTikI sImA tor3akara samaSTimaya vana jAtA t, taba usake pratyeka kAryakI jAnakArI abhipreta ho jAtI hai| AcArya bhI ke paTTotsavakA abhinandana karate mane eka bAra likhA thA '' bataka tuma isa 'tuma' ke bhItara, ba~dhe hue the bAnI / tabatara tuma 'tuma' meM paTate the, ghe apane tanake svAmI / / 1 / / kauna tumhArI lArcA karane, paca pahA pA laayaa| sine na tomara caraNoM meM, pAnapanA goga navAcA // 2 // 16 tumane nadAdhi lAbha ghara, 'tuma' kI maryAdA todd'ii| TA ramAnana se, mAtA-namAna kAhI / / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAya zrI tulasI svAmI / taba se vanapAye ho, jana mana ke adhikaarii| antaryApI banapAye ho, jana-jana kI balihArI / / 8 / / AcAryazrIke vyaktitvakI jhAkI pAneke sAtha-sAtha agara pAThakakI kaba, kahAM aura kaisekI jijJAsA zAnta nahIM hogI to vaha usake prati asahayoga hogA | isalie mujhe vartamAna taka pahucane se pahale atIta para bhI eka sarasarI dRSTi DAlalenI caahie| vaha atIta, jo ujjvala vatamAnakI zRGkhalAkA saMkalana karatA hai, jisake garbhame sArI zaktiyA chipI rahatI hai, kyA vaha abhi vyaktike bAda bhulAne kI vastu hai ? nhiiN| jo vyakti apane atItake adhyAyako nahIM par3hatA, kAya-kAraNake pariNAmoM para dRSTi nahIM DAlatA, jAgRti aura abhyudaya, bhUla aura sudhArake pannoMko nahIM ulaTatA, vaha saphala mAnava nahIM bana sakatA / mAnava kisa rUpame AtA hai aura kyA se kyA banatA hai, yaha atIta hI batA sakatA hai| hAM, to AcAryazrI kA janmakAla bIsavIM zatAbdI (vi0 saM0 1671 kArtika zuklA 2, ) hai / apane pUrvajoMse svayaMko adhika vikasita, sabhya aura susaMskRta mAnanA, yaha isa zatAvdIkI sabase bar3I vizeSatA hai| isase _ 'zraddhA' kI kaisI sthiti banatI hai, yaha Apa bImatrI sadI kI " svayaM samajha sakate hai| AjakA AdamI pukAra " rahA hai 'zraddhA' kI kamI ho gii| kyoM huI, isa para bhI jarA soce| vizeSatA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsAkA srota- vyaktikA vyaktitva ApakI janmabhUmi lADana-jodhapura DivIjana-rAjasthAna hai| vaha rAjasthAna jo zuSka aura grISmapradhAna honeke uparAnta bhI AdhyAtmika srotoM kI siMcAIse harA-bharA hai| janma bhUmi Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArivArika sthiti eka sampanna osavAla - parivAra me Apa jnme| Apake pitAzrIkA nAma jhUmaramalajI aura mRrtatAzrIkA nAma vaDhanAjI hai| Apane apane 'atIta ke kucha saMsmaraNa' zIrSaka se bAla - jIvanakI smRtiyA likhiiN| unase ApakI tAtkAlika pArivArika sthiti kA sajIva citra sAmane A jAtA hai| *1 "mere saMsArapakSIya dAdA rAjarUpajI aura pitA bhUmaramalajI kA dehAvasAna kramaza merI tIna aura pAca varSakI avasthA me ho cukA thA / mere dAdAjI dRr3ha saMhanana, vizAlakAya, prasiddhakhurAka, dharmapremI aura bar3e pratiSThita the / mere pitAjI sarala prakRti ke the / unake antima varSo me saMgrahaNIkI bImArI ho gayI thii| parivAra vaDA thA / pitAjI kabhI-kabhI cintA karane lagate ki abhI taka koI aisA 'kamAU' vyApArakuzala nahIM hai, gharakA kAma kaise calegA ? taba dAdAjI kahate - kyA cintA hai ? parivArame koI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArivArika sthiti eka aisA jIva paidA hogA, jisakI punyAIse saba camaka utthge| mAnAjI vadanAjI prArambhasehI bar3e zuddhahRdaya aura sahaja sarala svabhAvavAlI thiiN| ve dAdAjI, dAdIjI aura mere pitAjI kI baDI bhaktise sevA karatI rhiiN| samUce parivArakA popaNa, bujurgokI sevA, gharakA saMrakSaNa Adi kAma karaneme unhoMne acchA yaza prApta kiyaa| hamAre chaH bhAiyome bar3e bhAI mohanalAlajI the| pitAjIke gujara jAneke vAda samUce gharakA bhAra unapara aayaa| usa samaya hamArA ghara kajadAra thA / parantu mohanalAlajI bar3e sAhasI aura acche vicAraka rahe hai| unhoMne apano kamAIse samUcA karja cukA kara gharako svatantra bnaayaa| hama saba bhAI mohanalAlajI ko pitAke tulya samajhate the| maiM to unase itanA DaratA thA ki unake sAmane bolanA to dUra rahA, idharase udhara dekhaneme bhI sakucAtA thaa|" mindaratAname cirakAlase saMyukta pArivArika prathA calI A gii| eka mukhiyAke saMrakSaName rahanA, anuzAsana aura vinayakA pAlana karanA, namra-bhAva racanA. baDoke sAmane anAvazyaka na bolanA sI-majAka, na karanA Adi Adi esarI vipanA hai| amaramajIvI apane parivAra ke lie cintA paranA, anya bhArayo dvArA mohanalAljIyo pinAnulya samAnA. usa sacAnA Adi Adi hama maMyukta pArivArida prabhAye hI bhAvanA pariNAma hai| parivArakA 'lna Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArivArika sthiti eka sampanna osavAla - parivAra me Apa jnme| Apake pitAzrIkA nAma jhUmaramalajI aura mRtAzrIkA nAma vadanAjI hai| Apane apane 'atIta ke kucha saMsmaraNa' zIrSaka se bAla - jIvanakI smRtiyA likhiiN| unase ApakI tAtkAlika pArivArika sthiti kA sajIva citra sAmane A jAtA hai - "mere saMsArapakSIya dAdA rAjarUpajI aura pitA bhUmaramalajI kA dehAvasAna kramaza merI tIna aura pAca varSakI avasthA me ho cukA thA / mere dAdAjI dRDha saMhanana, vizAlakAya, prasiddhakhurAka, dharmapremI aura bar3e pratiSThita the / mere pitAjI sarala prakRti ke the / unake antima varSo me saMgrahaNIkI bImArI ho gayI thI / parivAra vaDA thA / pitAjI kabhI-kabhI cintA karane lagate ki abhI taka koI aisA 'kamAU' vyApArakuzala nahIM hai, gharakA kAma kaise calegA ? taba dAdAjI kahate - kyA cintA hai ? parivArame koI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArivArika sthiti 15 eka aisA jIva paidA hogA, jisakI punyAIse saba camaka uThege / mAnAjI vadanAjI prArambhasehI baDe zuddhahRdaya aura sahaja sarala svabhAvavAlI thiiN| ve dAdAjI, dAdIjI aura mere pitAjI kI bar3I bhaktise sevA karatI rahIM / samRce parivArakA poSaNa, bujurgokI sevA, gharakA saMrakSaNa Adi kAma karaneme unhoMne acchA yaza prApta kiyA / hamAre chaH bhAiyoMme baDe bhAI mohanalAlajI the / pitAjIke gujara jAne ke bAda samUce gharakA bhAra unapara AyA / usa samaya hamArA ghara karjadAra thA / parantu mohanalAlajI bar3e sAhasI aura acche vicAraka rahe haiM / unhoMne apano kamAIse samUcA karja cukA kara gharako svatantra bnaayaa| hama saba bhAI mohanalAlajI ko pitAke tulya samajhate the / maiM to unase itanA DaratA thA ki unake sAmane bolanA to dUra rahA, idhara se udhara dekhane me bhI sakucAtA thA / " hindustAna me cirakAla se saMyukta pArivArika prathA calI A rahI hai| eka mukhiyAke saMrakSaName rahanA, anuzAsana aura vinayakA pAlana karanA, namra bhAva rakhanA, baDoke sAmane anAvazyaka na bolanA, haMsI-majAka na karanA Adi Adi isakI vizeSatAeM hai| jhUmaramalajIkI apane parivAra ke lie cintA karanA, anya bhAiyoM dvArA mohanalAlajIko pitAtulya samajhanA, unase sakucAnA Adi Adi isa saMyukta pArivArika prathAke pIche rahI huI bhAvanAke pariNAma haiN| parivArakA lAlana Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 AcArya zrI tulasI pAlana, gharakI sAra-samhAla, bujurgoMkI evaM patikI sevA karanA bhAratIya nArIkI Adarza paramparA rahI hai| vadanAjIke gRhasthajIvaname usake pUrNa darzana hote hai / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktigata sthiti parivArakI sthitikA vyakti ke hRdaya para prativimba paDatA hai | vAlakakI apanI nijI vizeSatAeM hotI haiM / phira bhI parivAra ke sadasya aura vizeSataH mA ke kArya-vyavahAra evaM AcAra-vicAra bAlaka ke dilako sIdhe taura para hue binA nahIM rahate / AcAryazrIne apane saMsmaraNoMme likhA hai- "merI mAtAjIkI adhika dhArmika prakRti hone ke kAraNa sabhI gharavAlome aura mujhame bhI acche dhArmika saMskAra gahare jama gaye / rojAnA satiyo ke ' darzanake lie jAnA, unakA vyAkhyAna sunanA, sevA karanA Adi kAryA vaDI dilacaspI rahatI thI / 1 lADanU meM vRddha sAdhviyA sthAyI rUpase rahatI hai, isalie vizeSa rUpa meM unhIkA nAmollekha kiyA gayA hai / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 18 AcArya zrI tulasI maiM kabhI vyAkhyAname nahIM jAtA to bhI mAtAjIse pUchatA rahatA-'Aja phyA vyAkhyAna vaMcA, kyA bAta AI ?" ___ "mujhe bacapanase hI vIDI, sigareTa, cilama, tambAkU, bhAga gAjA, sulaphA, zarAba Adi nazIlI vastuoMkA parityAga thaa| maine pAna taka kabhI nahIM khAyA / " bAlakake lie mAtA saJcI zikSikA hotI hai baccA mAke pyAra dulAra aura lAlana-pAlanakA hI AbhArI nahIM banatA, usakI AdatoMkA bhI asara letA hai| garbhakAlase hI mAtAkA rahanasahana, khAna-pAna, cAla-calana bacceko prabhAvita karane laga jAte hai| isIlie zarIra-zAstriyoMne garbhavatI strIko sAtvika AhAra, sAttvika vicAra aura sAttvika vyavahAra karanekI bAta batAI hai| aura isIlie ye vecAre zikSA-zAstrI cIkha-pukAra karate hai ki azikSita mAtAeM baccoMke lie abhizApa hai| unake hAthome baccoMke ujjvala bhaviSyakA nirmANa nahIM ho sktaa| yaha sahI hai| badanAjIke AcAra-vicArakI AcAryazrIke hRdaya para amiTa chApa par3I aura usase saMskAra udbuddha hue, isame koI zaka nhiiN| manyakAlIna bhAratIya mAtAome skUlI par3hAIkI paddhati nahIM rhii| phira bhI ve paramparAgata rIti-rasmome baDI nipuNa hotI thii| unake maMskArI hadayoko hama azikSita nahIM kaha skte| AcAryatrIsa kaI bAra yaha sunA ki vadanAjI bAlakoMkI cikitsA apane Apa kara letii| __ bhAratIya sAhityame satputra vaha mAnA gayA hai, jo mA-vApa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA guruse prApta sampattiko baDhAye / yaha bAta hama AcAryazrI ke jIvaname pAte haiM / vIjarUpame mile hue saMskAroMko pallavita karaneme Apane kucha uThA nahIM rkhaa| bacapana me hI Apane adhyayana, adhyApana, anuzAsana, paropakAra aura sacAIkI puSTa prmpr|eN pUrNa vikasita kara liiN| maiM inake kucha udAharaNa AcArya zrI ke zabdoMme hI upasthita karUMgA 11 "vidyAdhyayaname merI ruci sadAse rahI / maiM jaba 6-7 varSakA thA, taba sthAnIya nandalAlajI brAhmaNakI skUlame paDhane jAyA karatA / phira kucha dinoM bAda hIrAlAlajI vaja jaina ke vahA par3hatA thA / taca maine hindI, hisAva Adi par3he | maiMne igalizakI 'e-vI-sI-DI' bhI nahIM pddh'ii| mujhe pATha kaNThastha karanekA vaDI zauka thA / usa ( pATha) kA smaraNa bhI bahudhA karatA rahatA / mujhe yAda hai ki maiM khela-kUdame bhI bahuta kama jAyA karatA / jaba kabhI jAtA to khelane ke sAtha-sAtha pAThakA bhI smaraNa karatA rahatA / paccIsa vola, carcA, hitazikSA ke paccIsa vola, jANapaNAke paccIsa vola, namaskAra maMtra, sAmAyika, paMcapada - vandanA Adi mere chuTapanase hI kaNThastha the / jaba maiM skUlame par3hatA, taba aura lar3akoMko par3hAyA bhI karatA / mere jimme kaI lar3ake lage hue the| unakI dekha-rekha bhI maiM karatA / skUlame jitane lar3ake par3hate, unake jo bhI koI aparAdha hoM, likhe jAte aura zAmako mAsTarajIko dikhalAye jAte / yaha kAma bhI mere jimme kaI daphA rahatA thaa| skUlame vikrayArtha jitanI pustakeM Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI AtI, unakA hisAba ( vikraya, mUlya-saMyojana Adi) mere pAsa rahatA / anuzAsana va adhyApana ye do kArya vacapana se hI mere AdatarUpa bana gaye the / isI kAraNa tathA anya kaI kAraNoM se bhI merI par3hAI meM kAphI kamI rahI / arthAt daza varSa meM jitanI par3hAI honI cAhiye thI, nahIM ho pAI / sacAIke prati merA sadAse aTUTa vizvAsa rahA hai / mujhe yAda hai ki eka dina mohanalAlajIkI bahU ( vaDI bhAbhI) ne mujhase kahA - 'motI / ye paise lo, bAjArame jA kucha loheke kIle lA do | nemIcandajI koThArI, jo mere mAmA hote the, maiM unakI dUkAna gayA / unhoMne paise binA liye hI mujhe kIle de diye / vApisa Ake maine ve bhAbhI ko de diye aura sAtha-sAtha paise bhI de diye / yadi maiM cAhatA to paisoMko AsAnIse mere pAsa rakha sakatA thA, phira bhI sacAI ke nAte maiMne ve nahIM rakhe / " manovijJAna batAtA hai ki pAca varSakI avasthA se hI bhAvI jIvanakA nirmANa hone laga jAtA hai / vAlakakI sahaja ruci apane bhaviSya kI ora saMketa karatI hai| Apa jAnate hai ki nirmANa me aDacane bhI kama nahIM aatii| sandhi-velA me vikAsa aura hAsakA vicitra saMgharSa hotA hai / antima vijaya usakI hotI hai, jisakI ora bAlakakA kartRtva adhika jhukatA hai / AcAryazrIke jisa bAla- jIvanakI pAThakoMne svarNima paMktiyA 20 1 mAravADa meM bhAbhI apane devara ke samvodhana ke lie 'motI' zabdakA prayoga karatI hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktigata sthiti 21 par3hIM, usame kucha vipAdakI rekhAyeM bhI hai| harNane vipAda para vijaya pA lI, yaha dUsarI bAta hai, phira bhI inakA dvandva kama nahIM huA, pravala thaa| saMsmaraNakI kucha paMktiyA paDhie : "mujhe bacapanameM gussA bahuta AyA karatA thaa| java meM gussese ho jAtA, phira sabakA Agraha hone para bhI eka-eka dodo dina bhojana taka nahIM krtaa|" "maiM prakRtikA sIdhA-sAdA thA, dAva-pecoMko nahIM jAnatA thaa| mere eka kauTumbikane mujhase kahA-'oraNa' me rAmadevajI ra kA mandira he (jahA~ terApanthake adhiSThAtA bhikSu nAriyalakI corI kAma svAmI virAje the ), vahA devatA bolatA hai| para usako nAriyala bheMTa karanA par3atA hai, agara tuma tumhAre gharase lA sako to| maiM eka nAriyala corI dAve le aayaa| hama maMdira me gye| koI vyakti andara chipA huA thA, vaha bolaa| hamane bAharase sunA aura socA-deva bola rahA hai| kyA volA, pUrA yAda nhiiN| isI jAlasAjIse bAdame kaI nAriyala curAye aura auroMko khilaaye|" prasAdakI apekSA viSAdakI mAtrA kama hai| bahu-mAtrA alpa mAtrAko AtmasAt kara letI hai, yahI huaa| devI-sampadAoke sAmane AsurI saMgharSa cala nahIM skaa| gussekA sthAna anuzAsana 1 devAzrita bhUmi Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI tulasI ne aura corIkA sthAna Atma-nirIkSaNane le liyaa| satkI saMgati pA dopa bhI guNa vana jAte hai, aisA kahA jAtA hai| saMbhava hai, yahI huA ho / khaira, kucha bhI ho, AcAryazrIke vAla-jIvaname bhI prauDhatA nikhara uThI thI, isame koI sandeha nahIM / bAlajIvanocita lIlA-lahariyoMme gaMbhIratA apanA sthAna kiye hue thii| sahaja bhAvase vAlakokI ruci khela-kUdame adhika hotI hai| par3haneme jI nahIM lagatA parantu AcAryazrI isake apavAda rahe hai| ____ Aja vidyAlayome pATha kaNThastha karanekI praNAlI nahIM ke barAbara hai| kaI zikSAvizArada ise anAvazyaka aura vidyArthI bhAra samajhate hai| kucha bhI samajha, isa praNAlIne bhAratIya jJAnarAziko akSuNNa rakhaneme baDI madada kI hai| likhaneke sAdhana kama the, athavA prathA nahIM thI, usa jamAneme jainoMke vizAla Agama-sAhitya tathA vaidikoMke veda aura upanipadoMkI surakSA imIse huI hai| dhArmika kSetrame Aja bhI isakA mahattva hai / agale pRSThoMme Apa par3heMge ki AcAryazrI ne muni-jIvaname isakA kitanA vikAsa kiyaa| eka rAjasthAnI kahAvata hai-'jJAna kaNThA aura dAma aNTA' / Ajake vidyArthI pustakoMke binA eka paira bhI nahIM cala sakate, usakA isakI upekSAse kama sambandha nahIM hai| cAlaka catanyake navodayakI bhUmi hotA hai| usame zAnti aura krAntike melakI jo apUrva lau jalatI hai, vaha bujhAye nahIM cubhnii| bacapanako sIdhA aura sarala samajhA jAtA hai para vaha antara-dvandvase mukta nahIM hotaa| eka ora var3oMkI AjJAkA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktigata sthiti pAlana karanekA prazna AtA hai, dUsarI ora apanI bhAvanAkI rakSA kaa| vahA eka baDI Tacara hotI hai| vinaya nAmakI cIja na ho ta usakA hala nahIM nikala sakatA / AcAryazrIko capaname mAganekA nAma bahuta burA lgtaa| eka jagaha Apa likhate hai :___"pahale hamAre gharame gAyeM rahatI thiiN| kintu bAdame java aisA nahIM thA, taba mAtAjI par3osiyoke gharoMse chAcha mAga lAneko mujhase khtii| mujhe baDI zarma aatii| Adeza pAlana karanA paDatA para usase mujhe dukha hotaa|" / sAdhAraNatayA yaha koI khAsa bAta nahIM hai| par3osiyome aisA sambandha hotA hai| phira bhI apane zrama para nirbhara rahanekA siddhAnta jise acchA lagatA hai. use vaisA kArya acchA nahIM lgtaa| AcAryazrIkI svAtaMtrya-vRtti aura kArya-paTutAkA isase mela nahIM baitthtaa| Apa 8-6 varNakI umrame cAhate the ki "maiM paradeza (baMgAla) jAUM, bar3e bhAiyoMkA sahayogI vana / " eka vAra mohanalAlajI paradezako vidA ho rahe the| taba Apane mAtAjIke dvArA unake sAtha jAnekI vahuta ceSTA krvaaii| para vaha saphala nahIM ho skii| ve sAgaramalajI (pAcaveM bhAI) ko sAtha le jAnA cAhate the| Apane kahA-maiM unase bhI acchA kAma kruuNgaa| kAraNa ki Apa sAgaramalajIse apaneko adhika hoziyAra samajhate the| prayAsa kAphI huA kintu kAma vanA nhiiN| ukta ghaTanA eka bahuta bar3I sAmAjika krAtikA gupta vIja hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 AcArya zrI tulasI bhAratIya sAmAjika jIvaname mAganA aura zramakA abhAva, ye do dopa ghuse hue hai| eka rASTrame 60-70 lAkha bhikhamaMgokI phauja jo ho, vaha usakA sira nIcA karanevAlI hai| agara mAMgane meM zarma anubhava hotI ho, apane zrama para bharosA ho to koI kAraNa nahIM ki eka vyakti gRhasthIme rahakara bhIkha mAge / AcAryazrIne bacapaname hI vyApAra-kSetrame jAnA caahaa| kintu vaisA ho nahIM skaa| yA yoM sahI ki dharma-kSetrakI AvazyakatAoM ne Apako vahA jAne nahIM diyaa| Apa dezame rahakara virakta vana jAyeMge, sAdhu bananekI taiyArI kara laMge, yaha mohanalAlajIko patA nahIM thA, anyathA ve Apako vahA nahIM choDa jaate| ___ akasmAt sirAjagaMja (pUrvI baMgAla) tAra pahuMcA-lADAjI (ApakI vahina) kI dIkSA honekI sambhAvanA hai, jaldI aao| mohanalAlajI tAra paDha turanta lADanU cale aaye| sTezana para phuNce| unhoMne sunA - tulasI dIkSA legaa| unhone kahA-mujhe yaha khavara hotI, maiM nahIM aataa| khaira, ghara para aaye| gharavAlo ko tathA Apako bhI bahuta kucha kahA sunaa| jo vAta TalanekI nahIM, use kauna ttaale| ___ isase pUrva Apake cauthe bhAI zrI campAlAlajI svAmI daMkSita ho cuke the| Apa turanta dIkSA pAneko tatpara the| mohanalAlajI Apako dIkSAkI svIkRti deneko taiyAra nahI hue| terApanthakI dIkSA niyamAvalIke anusAra abhibhAvakoMkI likhita svIkRti ke binA dIkSA nahIM ho sktii| yaha eka samasyA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktigata sthiti bana gaI / zrAvakone, sAdhuoMne, mantrI munizrI maganalAlajI svAmIne bhI mohanalAlajIko samajhAyA / mohakI bAta hai, dila nahIM mAnA / ve svIkRti dene ko taiyAra nahIM hue| Apane dekhA yaha bAta yoM bananekI nahIM / 25 lADanUkI vizAla paripadmeM zrIkAlugaNI vyAkhyAna kara rahe the| Apa vahA gaye / vyAkhyAna ke bIca hI khar3e hokara bolegurudeva / mujhe AjIvana vyApArArtha paradeza jAne aura vivAha karanekA tyAga karavA diijie| logoMne dekhA - yaha kyA / parama zraddheya gurudevane dekhA - bAlakakA kaisA sAhasa hai / mohanalAlajI ne dekhA - vaha merA bhaya aura saMkoca kahA ! vibhinna pratikriyAeM huI | gurudevane kahA - tU abhI bAlaka hai| tyAga karanA bahuta bar3I bAta hai / Apane dekhA - gurudeva aba mauna kiye hue hai / sabhA kI dRSTi Apa para TakaTakI lagAye hue hai / Azcarya aura praznakI dhImI AvAjeM uTha rahI hai / sAhasake binA kAma hogA nahIM / jo nizcaya kara liyA, vaha kara liyA / DarakI kyA bAta hai / uttama kArya hai / mujhe aba apane AtmabalakA paricaya denA hai / yaha soca Apa bole- gurudeva / Apane mujhe tyAga nahIM karavAye kintu maiM ApakI sAkSIse AjIvana vyApArAthe paradeza jAne aura vivAha karanekA tyAga karatA hUM / gurudevane sunA, logoMne sunA, mohanalAlajIne bhI sunA / bahutoM ne mohanalAlajIko samajhAyA thA, nahIM samajhe / Apane thor3e meM samasyA sulajhA dii| ve ApakI dIkSAke lie rAjI ho Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI gye| gurudevase prArthanA kii| dIkSAkI pUrva svIkRti aura Adeza donoM lagabhaga sAtha-sAtha ho gye| yaha eka vizeSa bAta hai| gurudevase itanA zIghra dIkSAkA Adeza milanA eka sAdhAraNa bAta nahIM hai| Apako vaha milA, isakA kAraNa ApakI asAdhAraNa yogyatAke sivAya aura kyA ho sakatA hai| isame koI sandeha nahIM, zrI kAlugaNine usI samaya ApakI chipI huI mahAnatAkA anubhava kara liyA thaa| Apake jJAti bhI isase aparicita nahIM the| hamIramalajI koThArI, jo Apake mAmA hote hai, Apase baDA pyAra krte| ve Apako tulasIdAsajI kahakara sambodhita karate aura kahate-hamAre tulasIdAsajI bar3e nAmI hoNge| prakAza prakAzamese nahIM nikltaa| vaha AvaraNamese nikalatA hai| AvaraNa kevala DhakanA nahI jAnatA, haTanA bhI jAnatA hai| vaha andhoMko hI dRSTi nahIM detA, dRSTivAloMko bhI dRSTi detA hai| ApakA vizAla vyaktitva bacapanake AvaraName chipA huA thaa| phira bhI kRtajJatAke sAtha hame kahanA cAhie ki usane Apako pahacAnanekI dRSTi dii| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni jIvana Page #44 -------------------------------------------------------------------------- Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanakA dUsarA daura dUsarA adhyAya zurU hote hote Apa dvijanmA vana jAte haiM / gRhastha jIvanakI samApti aura muni jIvanakI dIkSA, donoM eka sAtha hote hai / hajAroM logoMke dekhate dekhate Apa apanI bahina ko sAtha lie vairAgI kI pozAka meM dIkSA - maNDapameM Aye, kAlugaNIko vandanA kI, pAsake kamare meM gaye / veSabhUSA badalI | sAdhu kA puNya veSa dhAraNa kiyA / vApisa aaye| donoM hAtha jor3a gurudeva ke sAmane khar3e ho gaye / dIkSA denekI prArthanAkI / mohanalAlajI apane bandhuoM ke sAtha Age Aye / mAtA vadanAjI AI / gurudevase 'zrI tulasI' ko 'lADA' ko dIkSita karanekI prArthanA kii| " gurudevane unakI svIkRti pA dIkSAkA mantra par3hA | AjIvana Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 AcArya zrI tulasI ke lie samasta pApakArI pravRttiyoMkA - hiMsA, asatya, caurya, abrahmacarya aura parigrahakA tyAga kraayaa| Apane vaha svIkAra kiyA / gRhastha jIvanase tAtA TUTa gyaa| muni saMgha me mila gaye / vaha puNya dina thA ( vi0 saM0 1982, paupa kRSNA 5 ), vaha puNyavelA thI Apake bhaviSya aura saMgha ke saubhAgya - nirmANa kI / saba prasanna hue / kAlugaNI, maganalAlajI svAmI aura campAlAlajI svAmI adhika prasanna hue / kyoM usame rahasya hai / hue, terApanthake AcArya apane yatheSTa uttarAdhikArIko pAye binA pUre nizcinta nahIM banate / kAlugaNI isa bAta kI khojame the| unhoMne Apako pAkara santuSTikA anubhava kiyaa| ApakI dIkSA unakI khojako pUrNa saphalatA thI / maganalAlajI svAmI bacapanase hI kAlugaNIke sAthI aura abhinnahRdaya rahe / kAlugaNIkI icchA pUrti hI unakI icchApUrti thI / isake sivAya ApakI dIkSAke preraka bhI rahe / apanI preraNAkI saphalatA me adhika khuzI ho, yaha svAbhAvika hI hai| campAlAlajI svAmI eka to Apake bhAI Thahare, vaha bhI dIkSita / dUsare unhoMne Apako dIkSA bhAvanAse dIkSA hone taka bar3A zlAghanIya prayatna kiyaa| Apa unake isa prayatnako apane prati mahAn upakAra mAnate hai / sambhava hai, unake prayatname kucha zaithilya hotA to itanA zIghra dIkSA - kArya sampanna na hotA / isa lie ve bhI apanI vizeSa prasannatA ke adhikArI hai / maiM mUlase dUra calA gyaa| maiMne ApakI sthitiko chuA taka Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kA dUsarA daura nhiiN| auroMkI sammilita khuzIse ApakA palar3A bhArI thaa| usa dina ApakI kalpanA sAkAra banI thI, Apake sapane pUre hue the| Apane eka jagaha apanI pUrva kalpanAkA jo citra khIMcA hai, usase maiM pAThakoMko vaMcita nahIM rakhUgA :_ "maiM bacapaname mAtAjIko pUchatA hI rahatA-pUjyajI mahArAja kahA hai ? apane yahA kaba Ayege ? jaba kabhI padhArate, sacamuca unakI vaha divya-mUrti mere bAla-hRdayako khIMcatI rhtii| maiM unake sAmane dekhatA hI rhtaa| unakA vaha komala zarIra, gaura varNa, dIrgha saMsthAna, sira para thor3ese sapheda bAla, camakatI Akhe maiM dekhatA, taba socatA- kyA hI acchA ho, maiM choTA sA sAdhu bana hara vakta upAsanAme veThA rhuuN|" manuSya saMkalpakA putalA hotA hai| dRDha saMkalpase eka na eka dina asAdhya mAlUma honevAlI cIja bhI sAdhya bana jAtI hai| AdamIme dhairya TikatA nhiiN| vaha apane sakalpako banAe nahIM rakha sakatA / thoDI sI kaThinAIse Diga jAtA hai| isalie vaha lakSya taka pahuMcaneme saphala nahIM hotaa| dRDhatAke sAtha hone vAle satata mAnasika saMkalpakA apane para aura AsapAsake vAtAvaraNa para pUrNa prabhAva par3atA hai| ApakI dIkSA hone meM Apake pUrva saMkalpane pUrA hAtha baTAyA, yaha hameM nirvivAda svIkAra karanA caahie| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viraktike nimitta kAlugaNIke vyaktitvakA mahAn AkarSaNa ApakI sasAra viraktikA sabase pramukha nimitta bnaa| ApakI janmabhUmi terApanthakA eka kendra hai| vizeSataH Apa jisa paTTIme rahate, vaha dharma-paTTIke nAmase prasiddha hai| janmagata dhArmika vAtAvaraNa, mAtAkI dRr3ha dharma-zraddhA aura sAdhu-sAdhviyoMkA bahu samparka, ye sabhI bAta usakA pallavana karanevAlI hai| campAlAlajI svAmI kI satpreraNAeM bhI apanA sthAna rakhatI hai| sabase bar3I bAta saMskAritA hai| ___ hame yaha mAnanA par3atA hai ki vyaktike saMskAra hI sAdhana sAmagrI pA udbuddha hote hai aura usI dazAme vyaktike kArya-kSetra kA cunAva hotA hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virakti ke nimitta mohanalAlajI svabhAvataH kucha vinoda-priya haiM / dIkSAko pUrvarAtrime ve Apake pAsa Aye aura mIThI muskAnase bole- lo yaha __ lo| Apane kahA-kyA dete hai bhAIjI / kasauTI para unhoMne kahA-dekho yaha sau rupayekA noTa hai| kala tuma dIkSA loge| ise sAtha lie jaanaa| sAdhu-jIvana bar3A kaThora hai| kahIM roTI-pAnI na mile to isase kAma le lenaa| mohanalAlajIke isa vinodapUrNa vyaMgyase vAtAvaraNa ha~sI se mahaka utthaa| Apane ha~sate hue kahA-bhAIjI / yaha phyA ___ kaha rahe hai ? inakA sAdhu-jIvanase kyA mela ? Apa jAnate hai sAdhuko yaha rakhanA nahIM klptaa| bhAI-bhAIke hAsyapUrNa saMvAda se Asa-pAsame sonevAle jAga utthe| ApakI bahina lADAjIne __ pUchA-kyA bAta hai ? itanI ha~sI kisa bAta kI 1 tulasIkI parIkSA ho rahI hai-mohanalAlajIne khaa| ____dIkSAke tatkAla bAda hI Apa kAlugaNIke sarvAdhika kRpApAtra bana gye| maiM kucha aura Age baDhU to mujhe yoM kahanA cAhie ki kAlugaNIkI Apake prati paricayake pahile kSaNoMme jo dRSTi pahuMcI, vaha aba sAkAra bana dUsaroMke sAmane aaii| eka bAra mantrI muni maganalAlajI svAmIne batAyA ki Apake virakti kAlame hI kAlugaNIkA dhyAna ApakI ora jhuka gayA thaa| Apake patale-duvale komala zarIrakI sphUrti aura vizAla evaM camakadAra AMkhoMkA AkarSaNa apanA ujjvala bhaviSya chipAye nahIM rakha skaa| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI terApantha saMgha ziSya ke lie AcArya ke vAtsalyakA vahI sthAna hai, jo prANIke jIvana me zvAsa vA / Apane kAlugaNIkA jo vAtsalya payA, vaha asAdhAraNa thA / AcArya ke prati ziSya kA AkarSaNa ho, yaha vizeSa bAta nahIM, kintu ziSya ke prati AcAryakA sahaja AkarSaNa honA vizeSa bAta hai / usameM bhI kAlugaNI jaise gaMbhIracetA mahApurupakA hRdaya pA lenA adhika Azcarya kI bAta hai / jinhe apanI zrIvRddhime bahijagatakA prarakSa sahayoga nahIM milA, apanI kAryajA zakti, kTora zrama aura haTa nizcaya ke dvArA hI jo vikasita bane, ve kAlugaNI anAyAsa hI 11 vapake nanhe ziSyako apanA hRdaya sauMpa de, ise samajhane me kaThinAI hai kintu saupA, isame koI zaka nahIM / jaina - sAdhuoMko AcAra aura vicAra ye dono paramparAe samAna rUpa se mAnya rahI hai / vicArazUnya AcAra aura AcArazUnya vicAra pUrNatA kI ora le jAnevAle nahIM hote / dIkSA hone 34 ke sAtha-sAtha ApakA adhyayanakrama zurU ho gyaa| usakI dekharekha kAlugaNIne apane hAthame hI rkhii| eka ora jahA carama sImAkA vAtsalya bhAva thA, dUsarI ora niyantraNa aura anuzAsana bhI kama nahIM thA / sAdhu- saMghakA sAmUhika anuzAsana hotA hai, vaha to thA hii| usake atirikta vyaktigata niyantraNa aura anuzAsana jitanA Apa para rahA, zAyada hI utanA kisI dUsare para rahA ho| cAhe Apa yoM samajha leM - vaha jitanA Apane sahana kiyA, utanA zAyada hI koI dUsarA sahana kara sakatA hai / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viraktike nimitta athavA kAlugaNIne usakI jitanI AvazyakatA Apa para samajhI zAyada kisI dUsare para utanI na samajhI ho| kucha bhI ho, ApakI usa titikSAne avazya hI Apako Age bar3hAyA-bahuta Age bar3hAyA, hasa na ulajhe to yaha sahI hai| vAtsalya aura anuzAsana ina donoMke samanvayase titikSAke bhAva paidA hote hai aura unase jIvana vikAsazIla banatA hai / kore vAtsalyase ucchRGkhalatA aura kore niyantrase pratikArake bhAva banate hai, yaha eka sIdhI-sAdI bAta hai| ____ Apa apanI anuzAsana karanekI Adata para hI nahIM rahe, usakA pAlana karanekI bhI Adata banA lii| yaha ucita thA / svayaM anuzAsanako na pAle, use palavAnekI bhI AzA nahIM rakhanI caahiye| ___ ApakI dainika caryA para campAlAlajI svAmI nigarAnI rakhate the| yaha Avazyaka thA yA nahIM, isa para hame vicAra nahIM karanA hai| uname apane vandhuke jIvana-vikAsakI mamatA thI, uttaradAyitvakI anubhUti thI, yaha dekhanA hai| Apa unakA bahuta sammAna rkhte| unakI icchAkA bhI atikramaNa nahIM karate / adhyayanase saMlagna rahanA, guru-upAsanA karanA, smaraNa karanA, kama bolanA, apane sthAna para baiThe rahanA, anAvazyaka bhramaNa na karanA, hAsya-kutUhala na karanA-ye ApakI prakRtigata pravRttiyA thii| kAlugaNIne Apako sAmudAyika kArya-vibhAga ( jo saba / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI tulamI sAdhuoMkoM vArIse karane hote hai ) se mukta rkhaa| unake bahumumbI anugrahase samUce saMghakA dhyAna ApakI aura gvica gyaa| Apa logoMke lie kalpanAoke kendra bana gaye, baDe-baDe sAdha bhI Apake prabhAvakI sthitiko mbokAra karate the| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva-zikSA 41 | kAlugaNI tathA AcAryazrI ke nikaTa-samparkameM bItA hai| munizrI cauthamalajI dvArA racita bhikSuzabdAnuzAsana kI had vRttike lekhaka hai| 'prAkRta-kAzmIra' inakI choTI kintu dundaratama racanA hai| ye prakRtike sAdhu hai| inhoMne niravadya vedyAdAnake rUpame terApantha gaNakI amUlya sevAyeM kI hai aura solaha varSako avasthAmeM Apa kavi bne| paTTotsava, maryAhotsava Adi vizeSa avasaroM para ApakI kavitA loga baDe cAvase sunte| Apane 18 varSakI umrame 'kalyANa-mandira' kI samasyA-pUrtike rUpame 'kAlu-kalyANa-mandira' nAmaka eka stotra / racA / ApakA svara bar3A madhura thA / Apa upadeza dete, vyAkhyAna karate, gAte, taba loga mugdha bnjaate| bahudhA aisA bhI hotA ki Apa gItikA gAte aura kAlugaNi usakI vyAkhyA krte| Apa - kaI bAra kahA karate hai ki "maiM jyoM-jyoM avasthAme bar3A hotA , gayA, tyoM-tyoM moTe svarame gAne aura bolanekI caSTA karane yaa| kAraNaki aisA kiye binA prAyaH avasthA -sAtha (16 varpake bAda ) ekAeka kaNTha besure bana sAthame rhe| sirpha eka bAra zArIhI" lie Apako alaga rahanA ke kAraNa Apako vaha bahuta alaga rakhanA nahIM cAhate Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 AcArya zrI tulamo ceSTA nahIM krtaa| taba Apa kahate-dUsare kauna ? yaha apanA hI kAma hai| ApakI udAratAse prabhAvita ho thor3e varpoma Apake lagabhaga 16 sthAyI vidyArthI bana gye| prasaMgavaza kucha apanI bAta khdN| una vidyArthiyome eka maiM bhI thaa| yaha hamArA nijI anubhava hai, hamapara jitanA anuzAsana ApakI bhauhokA thA, utanA ApakI vANIkA nahIM thaa| Apa hame kamasekama ulAhanA dete the| ApakI saMyata pravRttiyA hI hame saMyata rakhane ke lie kAphI thiiN| Apame zikSAke prati __ anurAga paidA karanekI apUrva kSamatA thii| Apa kabhI-kabhI hame bar3o mRdu bAteM kahate -- ___"agara tuma ThIkase nahIM paDhoge to tumhArA jIvana kase banegA, mujhe isakI baDI cintA hai| tumhArA yaha samaya bAtokA nahIM hai| abhI tuma dhyAnase paDho, phira Age cala khUba bAta krnaa| yaha thor3e samayakI paratantratA tumhe AjIvana svatantra banA degii| Aja agara tuma svatantra rahanA cAhoge to sahI atha me jIvana bhara svatantra nahIM bnoge| mega kahanekA pharja hai, phira jaMso tumhArI icchA" " / isame jabardastokA kAma hai nahIM, Adi Adi / " vidyArthiyoMme utsAha bharanA Apake lie sahaja thaa| hamane nAmamAlA kaNThastha karanI zurU kii| bar3I muzkilase do zloka kaNThastha karapAte / nIrasa padoMme jI nahIM lgtaa| hamArA utsAha baDhAneke lie Apa AdhA-AdhA ghaNTA taka hamAre sAtha usake Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApana zloka raTate, unakA artha btaate| thor3e dino bAda hama eka-eka diname chattIsa-chattIsa zloka kaNThastha karaye laga gye| aura kyA, bAta-bAtame Apa svayaM kaThinAiyA saha hamArI suvidhAoMkA khayAla krte| kAralAilane likhA hai . "kisI mahApuruSakI mahAnatAkA patA lagAnA ho to yaha dekhanA cAhie ki vaha apanese choToke sAtha kaisA bartAva karatA hai|" ApakA muni-jIvana ni sandeha eka asAdhAraNa mahAnatA liye hue thaa| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva- zikSA Apane muni jIvana ke 11 varSome lagabhaga 20 hajAra zloka kaNThastha kara paurANika kaNThastha paramparAme naI cetanA lA dI / vaha eka yuga thA jabaki jainake AcArya aura sAdhu-santa vizAla jJAna - rAziko kaNThAt kaNTha sabhcArita karate the / kintu isa vadale vAtAvaraName 20 hajAra zloka yAda karanA AzcaryapUrNa bAta hai / Apake kaNThastha granthoMme mukhya grantha vyAkaraNa, sAhitya, darzana aura AgamaviSayaka the| Apane mAtR-bhASA ke atirikta saMskRtaprAkRtakA adhikArapUrNa adhyayana kiyA / / ApakI zikSA ke pravartaka svayaM AcArya zrI kAlugaNI rahe / unake atirikta AyurvedAcArya Azukaviratna paM. raghunandanajIkA bhI sundara sahayoga rhaa| inake jIvanakA bahula bhAga pUrvAcArya Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva-zikSA __ 41 zrI kAlugaNI tathA AcAryazrI ke nikaTa-samparkameM bItA hai| ye munizrI cauthamalajI dvArA racita bhikSuzabdAnuzAsana kI vRhad vRttike lekhaka hai| 'prAkRta-kAzmIra' inakI choTI kintu sundaratama racanA hai| ye prakRtike sAdhu hai| inhoMne niravadya vidyAdAnake rUpame terApantha gaNakI amUlya sevAyeM kI haiM aura kara rahe hai| solaha varSako avasthAme Apa kavi bne| paTTotsava, maryAdotsava Adi vizeSa avasaroM para ApakI kavitA loga baDe cAvase sunte| Apane 18 varSakI umrame 'kalyANa-mandira' kI samasyA-pUrtike rUpame 'kAlu-kalyANa-mandira' nAmaka eka stotra racA / ApakA svara baDA madhura thA / Apa upadeza dete, vyAkhyAna karate, gAte, tava loga mugdha bnjaate| bahudhA aisA bhI hotA ki Apa gItikA gAte aura kAlugaNi usakI vyAkhyA karate / Apa kaI bAra kahA karate haiM ki "maiM jyoM-jyoM avasthAme bar3A hotA gayA, tyoM-tyo moTe svarame gAne aura bolanekI ceSTA karane laga gyaa| kAraNaki aisA kiye binA prAyaH avasthAparivartanake sAtha-sAtha (16 varSake bAda ) ekAeka kaNTha besure bana jAte hai|" ___ Apa sadA kAlugaNIke sAthame rhe| sirpha eka bAra zArIrika asvAsthyake kAraNa kucha mahInoMke lie Apako alaga rahanA pdd'aa| guru-sevAkI satata pravRttike kAraNa Apako vaha bahuta asahya lgaa| kAlugaNI svayaM Apako alaga rakhanA nahIM cAhate Page #58 -------------------------------------------------------------------------- Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dinacaryA prAta' cAra baje jAganA aura rAtako daza baje sonA, isake bIca sAdhu-caryA kA pAlana karanA, atirikta samaya meM adhyayana, svAdhyAya, smaraNa Adi karanA, saMkSepame ApakI yaha dinacaryA rahatI / Apa ghaNToM taka khar3e-khar3e svAdhyAya krte| Apane kaI cAra rAtake pahale pahara me tIna-tIna hajAra zlokoMkA smaraNapunarAvartana kiyA / Apa samayako bilkula nikammA nahIM gamAte / mArgame calate-calate kahIM do minaTa bhI rukanA hotA, vahIM smaraNa karane laga jAne / yaha adhyavasAya Apake lie sAdhAraNa thA / 'eka kSaNa bhI pramAda mata kara' bhagavAn mahAvIrake isa vAkyako Apane apanA jIvana-sUtra banA rakhA thA / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dinacaryA prAta' cAra baje jAganA aura rAtako daza baje sonA, isake bIca sAdhu-caryAkA pAlana karanA, atirikta samayame adhyayana, svAdhyAya, smaraNa Adi karanA, saMkSepame ApakI yaha dinacaryA rhtii| Apa ghaNToM taka khar3e-khar3e svAdhyAya krte| Apane kaI bAra rAtake pahale paharame tIna-tIna hajAra zlokoMkA smaraNapunarAvartana kiyaa| Apa samayako bilkula nikammA nahIM gamAte / mArgame calate-calate kahIM do minaTa bhI rukanA hotA, vahIM smaraNa karane laga jaane| yaha adhyavasAya Apake lie sAdhAraNa thA / 'eka kSaNa bhI pramAda mata kara' bhagavAn mahAvIrake isa vAkyako Apane apanA jIvana-sUtra banA rakhA thaa| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 AnAya zrI tu the / maryAdotsava ke dinoM sAdhu-sAdhvIvargakA sAraNAnnAraNA ke samaya AcAryavara sirpha ApakI hI sevA lete / zikSA ke kSetra me bhI ApakI pravRttiyoMse AcAryavara pUrNa prasanna the| AkhirI varSo ve isa cintAse sarvathA mukta rahe / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dinacaryA prAta' cAra baje jAganA aura rAtako daza vaje sonA, isake bIca sAdhu-caryAkA pAlana karanA, atirikta samayame adhyayana, svAdhyAya, smaraNa Adi karanA, saMkSepame ApakI yaha dinacaryA rhtii| Apa ghaNTo taka khaDe-khar3e svAdhyAya krte| Apane kaI bAra rAtake pahale paharame tIna-tIna hajAra zlokoMkA smaraNapunarAvartana kiyA / Apa samayako bilkula nikammA nahIM gamAte / mArgame calate-calate kahIM do minaTa bhI ruknA hotA. vahIM smaraNa karane laga jaane| yaha adhyavasAya Apake lie sAdhAraNa thaa| 'dhaka kSaNa bhI pramAda mata kara bhagavAn mahAvIrake ina vAkyako Apane apanA jIvana-sUtra banA rakhA thaa| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhura saMvAda sUrya asta ho gayA thaa| eka AvAja aaii| saba sAdhu ikaTTha hogye| guruko vandanA kii| pratikramaNa-dainika AtmAlocana zurU huaa| muhUrta bhara vahI calA / phira sAdhu utth| guruke samIpa aaye| namra ho guruvandanA kii| apane apane sthAna cale gaye / thor3I dera bAda kAlugaNIne Apako AmantraNa diyA / Apa Age aaye| AcAryavarane eka soraThA kahA "sIkho vidyAsAra, *paraho kara pramAda ne / baghasI bahu vistAra, dhAra sIkha dhIraja mana / / " aura kahA ki yaha soraThA sabako sIkhA denaa| Apane * dUra / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhura savAda 45 AcAryavarakI AjJA zirodhArya kI / rAtakA Adeza ( pahara rAta Aneke bAda sonekI jo AjJA hotI hai ) huA / sAdhu so gaye / cAra baje phira jAgaraNa huA / sUryodayame eka muhUrtta bAkI rahA / eka AvAja aaii| saba sAdhu phira AcAyavarako prAtaH kAlika vandanA karane ekatrita ho gae / vandanA huI / rAtrika AtmAlocana huA / sUrya ugate - ugate sAdhu apane dainika kAryakramame laga gaye | Apane AcAryavarake AdezAnusAra vaha soraThA sAdhuoM ko kaNThastha karA diyA / samayakI gati abAdha hai| dina pUrA huA, rAta AI / jo kala huA, vaha Aja bhI huaa| Apa AcAryavarako vandanA kara mantrI muni maganalAlajI svAmIko vandanA karane gaye / unhoMne Apase kahA - AcAryavarane jo tujhe soraThA pharamAyA, usake uttarame tUne kucha kiyA kyA ? Apane sakucAte hue kahAnahIM / mantrI munikA saMketa pA Apane eka soraThA raca AcAyavarako nivedana kiyA : " mahara rakho mahArAva, lasa cAkara padakamalano / sokha apo sukhadAya, jima jaladI ziva gati lahU || " yaha kAvyamaya guru-ziSya - samvAda bhAvI gatividhikA saMketa baa| agara Apa sAdhu- saMghakI dRSTise honahAra na hote to yaha samvAda avazya eka naI dhAraNA paidA karatA / vasI sthiti pahale banI huI thii| isalie yaha usakA popakamAtra banA / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsako dizAmeM kAlugaNIke antima tIna varSa jIvanake yazasvI vapoMmese the / unameM AcAryavarane kramaza mAravADa. mevADa aura madhyabhAratakI yAtrA kii| usase Apako bhI anubhava vaDhAnekA acchA maukA milaa| isase pUrva ApakI dIkSAke vAda AcAryavara sirpha bIkAnera sTeTame ho rhe| vahA~ bhI Apa jana-samparkame bahuta kama aaye| kevala adhyayana-adhyApaname rhe| yAtrAkAlame Apane kucha samaya jana-sampakame lagAnA zurU kiyA / rAtake samaya bahulatayA vyAkhyAna bhI Apa dene lge| ye tIna varpa Apake lie vyAvahArika zikSAke the| kAlugaNIne Apako kucha banAne kA nizcaya kiyaa| usake pIche bar3e balavAn yatna rhe| Apake Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 47 vikAmakI dizA vikAsake prati AcAryavarakI sajagatAkI eka choTI sI kintu bahu mUlyavAn ghaTanA meM pAThakoMke samakSa rkhuugaa| jaina-mani pAda-vihAra karate hai, yaha batAne kI jarUrata nhiiN| AcAryavara madhyabhAratakI yAtrAme the, tavakI bAta hai| Apa vihArake samaya AcAyavarake sAtha sAtha calate / vRddha - avasthA ke kAraNa AcAryavara dhImI gatise calate / samaya adhika lagatA, isalie AcAryavarane eka dina kahA- "tulasI / tU Age calA jAyA kara, vahA jA sIkhA kara / " Apane sAtha rahanekA namra anurodha kiyA, phira bhI AcAryavarane vaha mAnA nhiiN| ise hama sAdhAraNa ghaTanA nahIM kaha skte| Apake 20-25 minaTa yA Adha ghaNTekA unakI dRSTime kitanA mUlya thA, isakA anumAna lgaaiye| Apane kAlugaNIko jitanI tvarAse apanI ora AkRSTa kiyA, usakA sUkSma vizlepaNa karanA dUsare vyakti ke lie sambhava nahIM hai| ve svayaM isakI carcA karate to kucha patA calatA / kheda aiki vaisI sAmagrI upalabdha nahIM ho rahI hai| aisA sunA jAtA hai ki Apake prati kAlugaNIkI jo kRpA dRSTi thI, vaha saMskArajanya thii| yaha Thoka hai, phira bhI kAraNa bojanevAleko itane mAse santoSa nahIM hotaa| vaha kAya-kAraNake tathyoko TaDha nikAlaM vinA vidhAma nahIM le sakatA / terApaMdhake ekAdhinAyaka AcAryama anuzAnanakI kSamatA honA savase pAlI vizeSatA hai| eka zavalA. samAna AcAra Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ara __48 AcArya zrI tulasI ' vicAra aura vyavahArame calanekI nIti baratanevAle maMgame yogyatAke sAtha anuzAsana banAye rakhanA baDI dakSatAkA kAma __ hai| saikar3oM sAdhu-sAdhviyo aura lAkhoM zrAvaka-zrAvikAokA __ ekAdhikAra pUrNa saphala netRtva karanA eka ullekhanIya bAta hai| hame AcAryazrI bhikSukI sUjha para, unake kartRtva para sAtvika abhimAna hai| unake hAthose banA huA saMgaThana ekatAkA pratIka hai, vejor3a hai| jahA saMgha hotA hai, vahA zAsana bhI hotA hai / zAsanakA artha hai-sAraNA aura vAraNA, protsAhana aura niSedha ulAhanA aura prshNmaa| ina dono prakArakI sthitiyome unakI manobhAvanAoko samAnastarIya rakhanA, yahI saMghapatike kAryakI saphalatA hai| dUsarI vizeSatA hai AcAra-kauzala / vicArakI apekSA AcAra kA adhika mahattva hai / AcArahIna vyaktike vicAra adhika mUlya nahIM rkhte| zrImad jayAcAryane likhA hai ki eka naulIme sau rupaye hote hai, uname haha rupayoke varAvara AcAra hai aura jJAna eka rupayeke samAna hai| hamArI paramparAme AcArakuzalakA kitanA mahattva hai, yaha nimnalikhita eka dhAraNAse spaSTa ho jAtA hai| mAno, eka AcAyake sAmane do ziSya hai --eka adhika AcAravAn aura dUsarA adhika paNDita / AcAryako apanA pada kise sauMpanA cAhie ? hamArI paramparA vatAtI hai, pahalekoAcAra kuzala ko / AcAya zabdakI utpatti bhI AcAra-kuzalatA se huI hai-"AcAre sAdhuH AcAryaH" / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsakI dizA meM 49 kyA maiM nahIM bhUlarahA hU ? kyA AcAra - kauzalako dUsarA sthAna dekara maiMne koI galatI nahIM kI hai ? nahIM / anuzAsanako pahalA sthAna isakI puSTike lie hI diyA gayA hai / eka sAdhuko AcAra-kuzala honA cAhie, yaha paryApta ho sakatA hai kintu AcAryake lie yaha paryApta nahIM hotA / unake sAtha eka sUtra aura jur3atA hai, jaise- svayaM AcAra kuzala rahanA aura dUsare sAdhu-sAdhviyA AcAra kuzala raheM, vaisI sthiti banAye rakhanA / usa sthitikA nAma hai anuzAsana / isalie AcArya ke prasaMgame AcAra - kauzala se pahale anuzAsanako sthAna mile, yaha koI anahonI bAta nahIM hai| anuzAsanakI yogyatA rakhanevAlA AcAra - kauzala hI eka muniko AcArya pada taka pahuMcA sakatA hai / tIsarI vizeSatA saMgha - hitaipitA aura cauthI hai vidyA / kAlugaNIne Apako pahalI bAra dekhA, taba Apake prati unakA eka sahaja AkarSaNa banA, use hama saMskAra mAna sakate hai / kintu bAdame unakI Apako uttarAdhikArI vanAnekI dhAraNA puSTa hotI gaI, vaha ApakI yogyatAkA hI pariNAma hai / Apake muni-jIvana me ukta cAro vizeSatAeM kisa rUpa me vikasita huI, isase pAThaka aparicita nahIM raha rahe hai / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya-jIvana Page #72 -------------------------------------------------------------------------- Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMghakA netRtva 63 kI bhAdra zuklA navamIkA sUryodaya huaa| gaMgApurakI ___ sakarI galiyoMmese A A hajAroM AdamI eka vizAla caukame __jamA ho rahe the| sabake ceharepara khuzo jhalaka rahI thii| unake manobhAva khinnatAke bAda prasannatAkA AliGgana karate jaise lagarahe dhe| dekhate-dekhate cauka khacAkhaca bhara gyaa| sabakI AkheM pratIkSAme adhIra ho rahI thiiN| do-cAra sAdhu aaye| caukake dAyeM orakI cokI para eka vaDA pATa vichaayaa| usa para zveta vasase pane AsanakI AbhA nirAlI thii| mRdu-gaMbhIra jayaghopane pratIkSAkA bandhana toDA / maMjhalA pada. gaura varNa, sundara AkAra patalA zarIra, gahare vAla, vizAla bhauheM, kapAlako paza karatI lampI aura camakadAra AvaM, gambhIra mudrA, sapheda vastra dhAraNa diye Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulagI zrI tulasI AcArya-padakA abhiSeka pAne A rahe hai| gAzuoM kI maNDalI sAtha hai| janatAne jaanaa| baDI tatparatAke sAtha saba sAthake sAtha utthe| apane udIyamAna varma-adhinAyakakA abhinandana kiyaa| Apa pATa para virAja gye| Apake eka ora mAdhu, dUsare ora sAdhviyoM baiTha gii| sAmane apAra jana-samudAya thaa| parama zraddheya zrI kAlugaNIke svargavAsake bAda yaha pahalA samAroha thaa| sabase pahale maGgalAcaraName namaskAra-mahAmantrakA pATha huaa| usake bAda maMtrI muni maganalAlajI svAmIne Apako naI pachaMbaDI dhAraNa kraaii| yaha thA ApakA paTTAbhipeka / samUce saMghane saMghagAna 'jaya jaya nandA' gA ApakA abhinandana kiyaa| vidvAn sAdhu-sAdhvI tathA zrAvakavargane kavitAe pddhiiN| Apane eka saMkSipta pravacana kiyaa| kAlugaNIkI avismRta smRti karAte hue unake mahAn vyaktitva para kucha bAta khiiN| utsavake upalakSyame sAdhusAdhviyoMko gAthAe~ ' bakhzIza kii| samAroha sampanna ho gyaa| ___ vaha dina lAkhoM vyaktiyoke lie acarajakA dina thaa| unhoMne dekhA-terApanthake ekatantrIya dharma-zAsanakA bhAra eka 22 varSIya yuvakane samhAlA hai| kisane jAnA ki isakI razmiyo me vizvako Alokita karane kI zakti hai, yaha koI sandeza lekara 1 lipi-vikAsa tathA pArasparika kArya vyavahArakI vyavasthAkI eka saadhn-prnnaalii| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 saghakA netRtva AyA hai| Age kucha bhI ho, vaha dina kalpanAokA dina thaa| yA yo kaha ki usa dina kAlugaNIke manuSyake pArakhI honekI bAta kasauTI para AI thii| jaina-itihAsame itanI kama umrameM AcArya-pada pAneke AcArya hemacandra Adike eka do udAharaNa milate haiN| isalie logoke Azcaryako atiraMjita nahIM kahA jA sktaa| ____ Apane jaba zAsanakA kArya-bhAra samhAlA, usa samaya bhikSusaMghame 136 mAdhu aura 333 sAdhviyAM thiiN| uname 76 sAdhu Apase dIkSA-paryAyame bar3e the| lAkhoM zrAvaka the| ApakA vyaktitya samajhiye, saMghakA saubhAgya samajhiye, kAlugaNIkA prabhAva yA saMgha-maryAdAkA mahatva samajhiye, kucha bhI samajhiye; Apake netRtvakA samRce saMghane jisa harpake sAtha abhinandana kiyA, vaha jaDa lepanIkA vipaya nahIM bana sakatA / navamIke madhyAhame Apane sAdhu-sAdhviyoko Amantrita kara apanI nItiye bAreme eka vaktavya diyaa| vaha yoM hai :__praya AcAryapravara zrI kAlugaNIkA svargavAsa ho gayA, esame meM svayaM khinna Tra, sAdhu-sAdhviyAM bhI khinna hai| mRtyu eka apazyaMbhAvI ghaTanA hai| ise kisI prakAra TAlA nahIM jA sktaa| pinna honese kyA bne| isalie sabhI sAdhu-mAdhviyosa merA cA pAnA ki sabasa cAtako vinmanasI banA deN| isake sivAya citrANI sthira parane dasarA koI upAya nahIM hai| apanA zAsana notinadhAna zAsana hai| ina sabhI mAdhu Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 zrAcArya zrI tulamI sAdhiyA~ nItivAn hai / rIti-maryAdA ke anusAra calane para sadA Ananda hai / kisIko koI vicAra karane kI jarUrata nahIM / zraddheya gurudevane mujhe zAsanakA kAryabhAra sauMpA hai| mere nanhe kandho para unhoMne agAdha vizvAsa kiyA, isake lie meM unakA atyanta kRtajJa hU / mere sAdhu-sAdhviyAM bar3e vinIta, anuzAsita aura iko samajhanevAle hai / isalie mujhe isa gurutara bhArako vahana karaneme tanika bhI saMkoca nahIM huA aura na ho rahA hai maiM punaH vahI bAta yAda dilAtA hai ki saba sAdhu-sAdhviyA~ apane zAsanakI niyamAvalIkA hRdaya se pAlana kreN| maiM pUrvAcArya zrI kI taraha sabakI adhika se adhika sahAyatA karatA rahUgA, aisA merA dRDha saMkalpa hai / jo maryAdAkI upekSA kareMge, unheM meM sahana nahIM karUMgA / isalie maiM sabako sAvadhAna kiye detA hai | satra bhikSu-zAsaname phale-phUle rahe / yaha sabakA zAsana hai / satra sayama para dRDha rhe| isIme sabakA kalyANa hai, zAsanakI unnati hai / maiM AzA karatA hUM, yaha merA pahalA vaktavya sAdhusAdhviyoM ke ansa. karaName ramatA rahegA / " isakA sAdhu-saMgha para jAdUkA sA asara huA / avasthA aura yogyatA meM gaThabandhana nahIM hai isakI sacAIme koI sandeha nahIM rahA / Apake paTTAsIna hone para sAdhu-samAjako koI vizeSa Azcarya nahIM huaa| kAraNa ki usake lie yaha ajJAta vipaya nahIM thA jo bhAvanA manataka thI, vaha bAhara AgaI, basa sirpha itanA sA huA / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maghakA netRtva bhAdra kRSNA amAvasyAkI bAta hai, zrIkAlugaNIne Apako ekAnta me Amantrita kiyA / Apa usa bAra karIva 1|| ghaNTA taka gurudevakI sevAme rahe / gurudevane zAsanasambandhI rahasya kucha likhAye, kucha maukhika btaaye| apane uttarAdhikArI ke rUpame unakA Apase mantraNA karanekA yaha pahalA avasara thA / kAlugaNI aisA karanA nahIM cAhate the / unakI hArdika icchA kucha aura thI / ve apanI tapomUrti saMsArapakSIya mAtA zrI chogAjI ke samakSa bIdAsara Apako yuvAcArya pada denA cAhate the / kintu aisA ho nahIM skaa| unake jIvanakA yahI eka aisA manobhAva hai, jo adhUrA rhaa| madhyabhAratakI saphala yAtrA se lauTate samaya cittauDame unake cAe~ kI tarjanIma eka choTA-sA vraNa niklaa| vaha pImedhIme calate-calate bhISaNa banagayA / bahuta upacAra hue / phala nahIM niklaa| akhira unheM apanI antima sthitikA nizcaya hI gyaa| taba unhe apanI purAnI dhAraNA badalanI pdd'ii| isIkA pariNAma amAvasyA dina sake sAmane AyA / y bhAdavA sudI 2 ke dinanaka gurudevakI praoNTa kalanAose Apa lAbhAnvita hote the / sAdhu-sAdhviyoM ko zikSAphe avasara para guradeva dvArA sAdhAraNa saMpeta milate rhe| jase- "samaya para AcArya avasthAme choTe ho bar3e ho, phira bhI sabako samAna rUpa semarahanA caahie| guru jI kucha para hai. yaha zAna hisobo yAna hI karate hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI 1 isake sivAya spaSTarUpame unhoMne kabhI kucha nahIM khaa| sUryakI kiraNeM ullAsa liye AI / tIjakA puNya prabhAta huA / AkAza aura bhUmi donoM rUpavAn banagaye | jo chipanevAlA nahIM, vaha chipa nahIM sktaa| vaha camakegA, apaneApa usakA rUpa nikharegA | usake prati dUsare udAra hoM, isameM zobhA hai| isase RNa uRRNatAke bhAva banate hai, upakArya-upakAraka kA sambandha jur3atA hai, tase advaita banatA hai, zraddhA aura pujAkI bhUmi taiyAra hotI hai / 58 kAlagaNIkI kRpAkA dUsarA pravAha nayA rUpa lie bahane calA hai / logoM kI kalpanAe~ mUrta vanarahI hai| AcAryavarane saba sAdhu-sAdhviyoM tathA zrAvakoMkI upasthitime yuvAcArya padakA patra likhA / zarIra asvastha thA / hAthame atula vedanA thI / phira bhI kartavya nibhAnekI asIma bhAvanA thI / isa ghaDI se pahale unheM zAsana - prabandhakI cintA mukti nahIM de rahI thii| ve apane uttaradAyitvame koI khAmI dekhanA nahIM cAhate the / gurudevane Apako yuvAcArya - padakA uttarIya dhAraNa karAyA / apanA likhA patra par3hA : - "gurubhyo nama . bhikSu pATa bhArImAla bhAromAla pATa rAyacanda rAyacanda pATa jItamala jItamala pATa magharAjA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saghakA netRtva magharAja pATa mANakalAla mANakalAla pATa DhAlacandra DAlacanda pATa kAlUrAma kAlurAma pATa tulasIrAma vinayavata zrAjJA maryAdA pramANe cAlamI sukhI hosI ( samvat 1993 bhAdavA prathama sudI 3 guruvAra ) " 59 mamRce saMghame harSa kI lahara daur3a gii| yogyatama dharmanetAko pA sabako gaurava anubhava huA / samUcA saMgha cintAvimukta ho gayA / / terApantha bhAvI vyavasthAkA bhAra ekamAtra AcArya para honA hai| esame dUsare kisIkI paMcAyata nahIM hotI / AcArya jise yogya samajheM, ise apanA uttarAdhikArI cuna lete haiN| vahI samUce saMpako binA kisI 'nanu' 'naca' ke mAnya hotA hai 1 na inameM kisIke mataphI apekSA hotI hai, na salAha kI / ApAya se apanA sabase mahatvapUrNa uttaradAyitva mAnate hai / phira bhI phAlgaNIke asvAsthyako dekhate hue bhAvI vyavasthAkA na honA paye lie cintAkA kAraNa thA / evAdhinAyaratAme pUrvApAdvArA bhASI AcArya na cunA jAye nA paNa bhaviSya samasyAmaya pana jAtA hai| pintu mahAmanISI gurudeva vasIya pittAra pAnevAle nahIM the| unhoMne apanA magara diva Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI __ pUrA kiyaa| isase samUce saMghako Ananda huaa| svayaM unhone anubhava kiyaa| ____ AcAryazrI ke sAmane apane uttarAdhikArIkI sthiti baDI sukhada ghaTanA thii| kaI varSoM taka aisI sthiti rahatI to vaha eka svarNa-sugandhakA saMyoga bntaa| manuSyakA svabhAva kalpanA karane kA hai| Akhira to jo honA ho, vahI hotA hai / ___ kalpanAkI mIThI ghar3iyoMko adhika avakAza nahIM milaa| chaThake zAmako hama sabake dekhate-dekhate parama zraddhaya gurudeva hama sabase dUra ho gye| aba hamAre pAsa unakI dahika sambandhokI smRtike sivAya aura kucha nahIM rhaa| saMghapati ke prati aTTa asIma bhaktike kAraNa vaha dina samUce saMghake lie asahya thaa| usa samaya AcAryazrI tulasIne antara-vedanAke uparAnta bhI saMghako baDI sAntvanA dii| ApakA dhairya, sAhasa dUsaroke lie sirpha Azcaryame DAlanevAlA hI nahIM, kintu unheM sAhasI banAnevAlA bhI thA usI dina Apane zAsanakA pUrNa uttaradAyitva sNbhaalaa| navamIke dina bar3e samArohake sAtha ApakA paTTotsava manAyA gyaa| aba bhI prativapa usI dina bar3e samArohake sAtha vaha manAyA jAtA hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA kadama kAlugaNine sAdhu-saMghako zikSA-sampanna banAneke lie jo cirakAlIna sAdhanA kI. usake aneka pariNAma sAmane aaye| apane ziSyako gyaya tayAra para apanA uttarAdhikArI banAnA yaha sabase ghaTA pariNAma thaa| terApandhake pratihAsame yaha pahalA avasara paa| mare bhI aneka zipya baDe vidvAn bane. unhoMne subara kSetroM meM jAkara dharmako ghaTI prabhAvanA kii| phira bhI kATugaNi apano mApanAcI parama sImA para paTucI huI nahIM mAnate the| mAtIcI zikSAkA prazna abhI hala nahIM ho pAyA thaa| unake pAmukhI vikAsapI yojanAeM pApaMsAlame nahIM A sakI thii| dAgIna sapA ko bhAvI kAryakama datAyA, mAvI-zikSA rAma ra prAda aayaa| sApane palA dama dahI cunA' Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 prAcArya zrI tulasI kAlugaNIkA svargavAsa hue pUre pandraha dina nahIM hue the, Apane sAdhviyoMko saMskRta-vyAkaraNa-kAlukomudIkA adhyayana zurU krvaayaa| vaha Apake jIvanakA abhinna kAryakrama bana gayA / Aja bhI usI rUpameM cAlU hai| sAdhvI-zikSAke lie Apane jo saphala prayAsa kiyA, vaha Apake yazasvI jIvanakA eka samujjvala pRSTha hogaa| ___ isa vizeSa zikSAme zurU-zurUme 13 sAdhviyA AI thiiN| Aja unakI saMkhyA lagabhaga 150 hai| sAdhvI-zikSAke bAreme apane udgAra vyakta karate hue Apa kaI bAra kahate hai: "zikSAke kSetrameM hamArI sAdhviyA kisIse pIche nahIM hai| inake pavitra AcAra-vicAra, vidyAnurAga aura niSThA pratyeka nArI ke lie anukaraNIya hai|" Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA-pravRttiyAM AcAra-phauzalako susaMskRta rakhane ke lie vicAroMkI bhitti vivecanApUrNa honI cAhie / vahumukhI zikSAke vinA yaha sambhava nhiiN| isalie Apane una para apanA dhyAna kendrita kiyaa| ApakI zikSA sambandhI pravRttiyokI jAnakArI bhI phama mahattva pUrNa nahIM hai| vidhA vikAsako pravRttikA pahalA aMga hai tIna pAThyakramoMkA nirmaann| pada yohai. (1) mAyAmi tima (E)mAma (1) navama-sirama pAlI pravRtti tyAvaraNa (hindI, saMkaTa aura prApa), sAvi. riTAnna. darzana, mIrA, itihAsa, svAdiSa. nya Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAcArya zrI tulasI (vaikalpika ) bhApA aura kalA ina ha vipayoMkA zikSaNa hotA hai| isake zikSAkAlako avadhi nau vapakI hai / isakI yogya, yogyatara aura yogyatama, ye tIna parIkSAe~ nizcita hai / sAdhu-saMvame isakA saphala prayoga ho rahA hai| jainadharma zikSA' dvArA zrAvaka - samAja tattvajJAnI, sarvadharmasamanvayI aura vizAladRSTi hogA, isame koI sandeha nahIM / anapaDha striyA~ bhI ApakI preraNAke sahAre jaina-siddhAntokI mArmikatA taka pahucaneme saphala huI hai| strIzikSAke bAreme Apa antara-dvandvase mukta hai| isa viSaya para Apane kahA hai "zikSA vikAsakA sAdhana hai| usase curAI bar3hatI hai, maiM yaha mAnaneko taiyAra nahIM hU / zikSAke lie strI-purupakA bheda-bhAva nahIM kiyA jA sktaa| burAIke kAraNoMko DhUDhanA caahie| unake badale zikSAko badanAma karanA eka burI manovRtti hai|" tIsarI zikSA-paddhati prayukta nahIM huI hai| prayogakI paridhike AsapAsa hai| siddhAntake atirikta dUsare vipayoMme gati nahIM pAnevAloMke lie yaha paddhati atyanta lAbhakAraka hogI, aisA sambhava hai| inake atirikta mAsika nibandha-lekhana, saMskRta-bhApaNa-sammelana, samasyA-pUrti-sammelana, kavi-sammelana, sAptAhika saMskRtabhApaNa-pratijJA, vAda-pratiyogitA, siddhAnta-carcA-Ayojana, sahasvAdhyAya Adi anekavidha pravRttiyA ApakI vidyA vikAsayojanAke aMga bniiN| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA-pravRttiyA AgamaniSTha, susaMgaThita aura sumaryAdita terApantha saMghako bahumukhI vidyA-sampanna karanekA zreya ApakI sUkSma dRSTiko milegaa| terApantha saMgha ApakA kitanA RNI hai, yaha bhavipya btaayegaa| viDalA-kAleja, pilAnIke dharma-saMskRti evaM saMskRta-sAhityake prAdhyApaka e. esa0 vI0 paMta ema0 e0 vI0 TI0 ne eka lekhama batAyA hai "ye sAdhu zuddha eva dhArmika adhyayana karane meM atyadhika lage rahate hai| maine unameM se kaI eka sAdhuoke sAtha mAhityika eka dAnika carcA ko, anubhava kiyA ki unameM acchI jAnakArI haiN| unameM se kaI eka sAdhu to ucca zreNI ke kavi hai| nava dIkSitoko zikSA denekA unakA Dhaga stutya hai| vaha adhyayana, vodha AcaraNa eva pracAraNa para samAnarUpeNa jora dete hai|" I These Sadhus die very much dei oled tolle pursuit of a studies secular and arwed 1 hari literary and philosophical discussions with one of thiem I found them quite well informed Some of them are poels of a very high order 'I her sistem of imparting education to the rails inted is piarseworthy Inlays equal emphauss in the four aspects of the persunt of hnonicere / .. sarana study', 2 bAMdha assimilation sAca Application, 4 pracara dissemination (vidara-pariyA, 26 , 1951) varSagaramA paTa. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzala vaktA mAnava-samAjako lakSyakI ora AkRSTa karaneke do pramukha sAdhana hai - lekhana aura vANI / lekhanIme jahA bhAvoko sthAyI banAnekA sAmarthya hai, vahA vANome tAtkAlika camatkAra-jAdakA sA asara hotA hai| Apane apanI ojasvI vANI dvArA yuvakahRdayame jo dharmakA paudhA sIMcA hai, vaha dhArmika jagatke ujjvala bhaviSyakA maMgala-saMketa hai| Ajake bhautikavAdI yuga aura AtmahIna zikSA-paddhatime pale hue ardha-zikSita yuvakoMkI dharmake prati azraddhA honA eka sahaja sthiti bana gaI, vaise vAtAvaraName ApakI marmasparzI vivecanA aura tarkasaMgata uttaroMne yuvakoMkI dizA badalaneme jo saphala prayAsa kiyA hai, vaha sabake lie upAdeya hai / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 kAgala vaktA ApakA mRdu-mandra svara, gambhIra ghopa sudara taka pahuMcanevAlI AvAja zrInAko Azcaryacakita kiye binA nahIM rhtii| dhvanivistAra kakA nArA liye binA hI Apa vyAkhyAna karate hai| phira bhI daza-pandraha hajAra vyakti to bar3I muvidhAke sAtha ule suna sakate hai| yaha zakti bahuta virale vyaktiyAMko hI sulabha hotii| rAjasthAnameM Apake vyAkhyAnakI bhApA rAjasthAnI jotii| hindI bhASI prAntIma Apa hindI bolate haiN| gujarAtI logAMma gujaganI aura AvazyakatAne para kabhI kabhI matama bhI vyAyAna hotaa| Apa deza-kAlakI maryAdAoko acchI narA nmn| jApa, sArvajanika vaktavyAMka avasara para jAro loga bI utsukatAse jAte hai / Apako pANIsambandhI jo pAtika vizaMpatAca prAma, unane mAnasika siranA para pAna nahIM hai| sApakora samaya para R AL -"mere pAkhyAna logAyo para mile. va uda jIvanara' meM cAra-cAna agara lopa-raMjana lie nImane cAmA " Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 AcArya zrI tulasI sunate bIDIke baNDala pheka die, cilame phoDa dI, AjIvana usame mukta ho ge| kAnUnakI avahelanA kara maga pInevAlone maya chor3a diyaa| aura kyA, corabAjArI jaitI mIThI charI khAnevAle, bhI ApakI vANIse hila gye| vANase na hilanevAloM ko bhI __vANo hilA detI hai. isakI saccAI me kise sandeha hai| isa navayugakI sandhi-belAme navInatA-prAcInatAkA jo saMgharSa ___ cala rahA hai, use samhAlane tathA vuDDho aura yuvakoko eka hI ___ patha para pravAhita karaneme ApakI vAka-zaktika mahaja darzana milate hai| Apa vyAkhyAna dete-dete zrotAokI manodazAkA adhyayana karate rahate hai| AcArAga sUtrame batAyA hai ki vyAkhyAtAko paripadkI sthiti dekhakara ho vyAkhyAna karanA cAhie | anyathA lAbhake badale alAbha honekI sambhAvana rahatI hai| zrotAkI tAtkAlika jijJAsAkA svayaM samAdhAna hotA rahe, yaha vakta tvakA vizeSa guNa hai| gavanameTa kAleja, ladhiyAnA' me ekavAra Apa pravacana kara rahe the| vahA dharma pravacanakA yaha pahalA avasara thaa| bahuta sAre hindU aura sisva vidyArthI jaina-sAdhuoMko caryAse anajAna the| unhe sAdhuoMko vepabhUpA bhI vicitra sI laga rahI thii| ve pravacanakI apekSA bAharI sthitiyoM para adhika dhyAna kiye hue the| Apane sthitiko dekhaa| usI vakta bAharI sthitise dUra bhAgane vAle vidyArthiyoM ko sambodhana karate hue kahA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kugala vaktA "bhAiyoM / Apa ghabar3Aiye mata / Apake sAmane ye jo sAdhu baMTe hai, ve Apa jaise hI AdamI hai| zreSTha AdamI hai| sirpha pabhUSAko dekhakara Apa inase dUra mana bhaagie| ye tapasvI hai| inake jIvana kI kaThora sAdhanA hai| ye par3he likhe haiN| inakA sAga samaya gambhIra adhyayana, cintana manana vItatA hai| Apa inake samparkame bAta kucha sIkha sakate hai|" dokSaName sthiti badala gii| unheM Antarika jitAnAkA samAdhAna mila gyaa| emalie ve isa AzaMkAsa haTakara pravacana sunanaM ekAno gye| Apake vyAralyAnakA sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki Apa kimI para AkSepa nahIM krte| jo bAta karate haiM. vaha niddhAta ke rUpaye prte| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 AcArya zrI tulagI Apa bacapanase hI adhyApana kAryame rahe hai / isalie ApakI vakta tAme vaha zalI jhalaka jAtI hai| pratyeka viSayakA Adise anta taka nirvAcana karanA, vyutpattise phalita taka samajhAnA ApakI sahaja pravRtti hai| syAta kisI prauDha zrotAko yaha yana kiJcit sA lage kintu janasAvAraNa ke lie vizeSa upayogI hai / janasAdhAraNake hRdaya taka pahuMcanevAloMkI vANIme maralatA aura sarasatA ho, yaha nitAnta vAJchanIya hai| Apa vyAkhyAnake bIca kahIM kahIM gAyana ko bhI Avazyaka samajhate hai / grAmINa athavA apar3ha logoke bIca Apa adhikatayA kathA aura citroMkA sahArA letehai| unake dvArA gRDhase gaDha tattva sarala bana jAtA hai, hRdayame paiTha jAtA hai| paNDitome unakI bhApA tathA grAmINoMme grAmabhApAke sahAre kArya karanA saphalatAkI kajI hai| saba jagaha ekasA bane rahanekA artha hai asaphala honA / grAmINoMke bIca baiThakara koI paNDitAI jacAe to ve vecAre kyA smjh| unheM koI una jaisA banakara samajhAe to ve samajhane ko taiyAra hai| uname zaharI logoMko bhAti Agraha, pakSapAta aura burAIke prati prema nahIM hai| dillIse 10 mIla dUrI para eka 'rAI' grAma hai| Apa vahA pdhaare| vyAkhyAna huaa| vahAke saikaDoM brAhmaNa aura kisAna sunane aaye| Apane tambAkU, vyabhicAra, zarAba, khAna-pAnakI cIjoMme milAvaTa, kUDa tola-mApa Adi burAiyoMko unheM smjhaayaa| usI samaya saikaDoM vyaktiyoMne ina saba burAiyoMko chor3ane Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAgala varatA 71 kI pratitAkI aura unhoMne apaneko dhanya smjhaa| ApakI sArvajanIna vRtikA taba hRdayagrAhI sAkSAta hotA hai, jaba Apa gAvAkI janatAke bIca pahacakara unakI sIdhI-sAdI bolIme unheM jIvanamubArakI bAta sunAte hai, satya-ahiMsAkA upadeza dete hai / ApakI puna lokAMnara pravRttikA ullekha karate hue rASTrapati DA. rAjendrapramAdane baDa mAmika udgAra vyakta kiye hai| ve apane eka patrama liyata hai Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi aura lekhaka ApakI sarvatomukhI pratibhA pratyeka kSetrame abAdha gatise camaka rahI hai| sAhitya-jagat Apake RNase mukta nahIM hai| ApakI amara kRti 'kAlu yazovilAsa' sAhitya jagatkA eka dedIpyamAna ratna hai| usame zabdoMkA cayana, bhAvokI gambhIrimA, varNanAkI prauDhatA, paristhiyoMkA prakAzana, ghaTanAoMkA cunAva aisI bhAvukatAke sAtha hue hai ki vaha apane paricayake lie paranirapekSa hai / saMgItake miThAsase bharApUrA vaha mahAkAvya jaina-santo kI sAhitya-sAdhanAkA jIvita pramANa hai| bhAratIya sAhityakI santoMke muhase pravAhita huI dhArA vizva kI sammAnanIya nidhime apanA svatantra astitva banAye hue hai| moha-mAyAse dUra taTastha vRttime rahanevAle sAdhu-santoMkI vANIse Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 ___ kavi aura lekhaka janatAkA asIma hita sadha sakatA hai| Apa apane vIsa vapake kavi-jIvaname karIva daza hajAra padya likha cuke haiM / ApakI phuTa lekha-sAmagrI bhI vicArayoMko pracura mAtrAme svastha aura sphartiprada mAnasika bhojana detI hai| videzI sUtrone bhI Apake vicAroMkA hArdika svAgata kiyA hai| vizvake vibhinna bhAgoma honevAle sambhalanoke avasara para diye gaye Apake vaktavya, sandeza baDe mananIya hai| unamese kucha eka ye hai : (1) 'azAnta vizvako zAntikA sandeza (2) 'dhama-rahasya (3) 'Adarza rAjya (4) 'dhama sandeza (5) 'pUrva aura pazcimakI ekanA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 prAcArya zrI tulagI (6) 'vizvazAnti aura usakA mArga (7) dhama saba kucha hai, kucha bhI nahIM (8) vAda kA vyAmoha (6) 'aparigraha aura arthavAda (10) "saMghapa kase miTe ? (11) 'bidAI sandeza (12) "dharma aura bhAratIya darzana (13) gaNatantra kI saphalatAkA AvAra-adhyAtmavAda (14) bhAratIya saMskRtikI eka vizAla dhArA 1-zAnti-niketaname prAyojita 'vizva zAnti sammelana' ke avasara para 2-janavarI san 1950, ke dillI ke 'sarva-dharma-sammelana ke avasara para 3-bhivAnI ( pajAba ) aApADha (prathama ) zuklA 14, sa0 2007 4-- dillo-sabjImaNDIme Ayojita 'sAhitya-gopThI' me jyeSTha __ zuklA 12, sa0 2007 ( 28 maI, 50) 5-naI dillI 'sampAdaka-sammelana' meM dUsarA vaktavya jyeSTha kRSNa 30 (16 maI, 50) 6-ASADha kRSNA 8 guruvAra, karolabAgame , dehala se vidAI ke avasara para 7-kalakattAmeM DA0 rAdhAkRSNankI adhyakSatAmeM Ayojita bhAratIya darzana-pariSad' ke rajata-jayantI samArohake avasara para 8-hAsI (pajAba), 26 janavarI, 1951 9-hAsI (pajAba ), Azvina, 2007 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi yora lenvaka iname 'azAnta vizvako zAntikA sandeza' yaha ApakA pahalA nndesh| dvitIya mahAsamarakI bhopaNa lapaTose jhulase hue saMsAra ne isakAArdika svAgata kiyaa| deza aura videzame saba jagaha acchI pratikriyA : mahAtmA' gAdhIne 'mandeza' kI pustikApara kA jagA. TippaNiyAM likhiiN| zAnti-mandeza tA020-6-45 ke dina diyA gayA thA parantu prakAzita kAphI lamba samaya ke bAda huA isalie bhUmikAke pRSTha para mahAtmAjIne liyA se sandeza nikAlane dezapacA vizya-zAntika upAyokA nirdeza karate E'nagyapanya kA jina kiyA gayA hai| usake bAreme pRSTa 11 para mAmAjIne yiA; 'yA esa samyanvakA pracAra kiyAgayA ?" pranTa 21 para vizvAstira mAyabhIma upAyAMkA nirdeza karate hai| nonAta yanatAH ga mapara TippaNI karate hue liyA-'yA Ram ki duniyA na mAApurakAna niyamAMcI mAna raanii| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 prAcArya zrI tulamI AcAryazrIke pravacana, kavitva aura lekhoMkI paMktiyAM rakhe binA hI Age bar3hagA to saMbhava he, pAThaka atRptikA anubhava krge| isalie mujhe ati kRpaNa kyoM honA caahie| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanakI paMkhur3iyA~ phulakI komala paMkhuDiyoM me AkarSaNa hotA hai, isame koI vivAda nhiiN| vaha kitanA TikatA hai, isame kucha aisA vaisA hai / ce pravacanakI paMkhuDiyoM, hRdayakamalako vikasAnevAlI paMkhu diyA kitanA AkarSaNa, nahIM kitanA sthAyitva rakhatI hai, isakA madhyako jJAna hai / AtmaniSTa yogIkI sAdhanAse tapI vANIko nIlie isalie loga umaDate hai ki usakA unapara sthAyI esara hogaa| sthAyI asara jitanA hI nahIM, usase kahIM adhi pana unake hitakA hai| ahinakI mAtA asara bhI pAyI hotA hai. para usase kyA bane / AcAryazrI kI pravacanapANI janatAye hitapI jo sAdhanA hai. so mArgadarzana. e byaurA denA meM mero zarike pare nAnanA hai| bhI ye binA nahIM rhegaa| "" Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 prAcArya zrI tulasI __pravacanakAra AcAryazrI kI jIvana-bhUmikA AdhyAtmika hai / isalie Apako vANIme usIkI ekarasatA hai / adhyAtmama vyavahArakI bAta nahIM rahatI, yaha nahIM hai / vyavahArakA zovana adhyAtmase hI hotA hai| jo loga dharmase dUra bhAgakara jIvana calAnekI bAta karate hai, unako lakSya kara Apane eka pravacaname kahA__ "dharma' se kucha loga ciDhate hai, kintu ve bhUla para hai| dharmake nAma para phelo huI burAiyoM ko miTAnA Avazyaka hai, na ki dhrmko| dhama jana-kalyANakA ekamAtra sAdhana hai|" ___ Apa yaha mAnate hai ki Aja dharmase vikAra ghusa Aye hai| ApakA dRSTi bindu yaha hai ki dharmame ghuse hue vikAroM ko nikAla pheko, dharma pheMkane jaisI vastu hai hI nahIM / Apake zabdome vaha hamAre jIvaname utanA hI Avazyaka hai, jitanA ki roTI-pAnI / Apane eka , vacaname batAyA :___"jo loga dharma tyAga denekI bAta kahate hai, ve anucita karate hai| eka Adamo gandA viSailA pAnIse bImAra ho gayA / aba vaha pracAra karane lagA ki pAnI mata pIo, pAnI pInese bImArI hotI hai| kyA yaha ucita hai ? ucita yaha hotA ki vaha apanI bhUlako pakaDa letA aura gandA pAno na pIneko khtaa| dharmakA tyAga karanekI bAta kahanevAloMko cAhie ki ve janatAko dhamake nAmapara phaile hue vikAroMko chor3anA sikhAeM, dharma choDanekI sIkha na / 1-15 agasta 1949 ke pravacanase 2-'5 jUna, 1947 ke pravacanase Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanako pariyA 79 Apa usa vyApaka dharmako svIkAra kara calate haiM, jisame pUrNa samatA hai / Apane eka bhASaNa meM kahA "dharmake lie bhI jAtivAdakA prazna uThatA hai ? kheTa || dhama sabake lie hai / bhagavAn mahAvIra ke zAsanakAla me harikezI jaise cANDAla muni vane aura apanI sAdhanAke use devatAoMke pUjya bane / janoM ko isa jAtivAda ke pacar3e meM paDanA ucita nahIM / mandira aura harijana praveza ke praznako lekara Apane kahA"loga kahate hai harijana mandira me nahIM jaante| unheM dhama karanekA adhikAra nahIM / bhalA yaha kyoM ? dharmakA hAra sabake lie gulA hai / vaha pratibandha phesA ? dharmake kSetra jAtijanya utA nahIM, vA karmajanya udyatA hotI hai| dharma kI jA jIvana utkRSTa sAdhanAmaya ho / dhArmika udhanA parijana yA mahAjana sapanA ai / dharma hmaNoMkA paniyokATa zudrokA nahIMzAnti hai / varNa aura jAnimUlaka bheda-bhAvako jii| bhagapAna mahAvIra dvArA udghati ke jIvana Adarza aaro|" Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulamI ina vAdoM ke janmakA kAraNa kyA hai ? yaha bhI socA hogaa| Apa bhinna-bhinna vAda nahIM cAhate, phira bhI unake padA hone ke mAvana juTA rahe hai, Azcarya / / ye vAda dukhamaya sthitiyoMse paTA huA hai / eka vyakti mahalame baiThA mauja kare aura ekako khAne takako na mile, aisI Arthika vipamatA janatAse sahana na ho skii| agara Aja bhI uccavarga samhala jAya, aparigrahavatakI upayogitA samajha le to sthiti bahuta kucha sudhara sakatI hai|" Apa dharmakI vyAkhyA bar3e sarala zabdoM karate hai| dharma kI vyArayA ra use anapaDha AdamI bhI hRdayagamakara sakatA he____ "aura dhama kyA hai ? satyakI khoja, AtmAkI jAnakArI, apane svarUpakI pahacAna, yahI to dharma hai| sahI arthame yadi dharma hai to vaha yaha nahIM sikhalAtA ki manuSya-manuSyase ldd'e| dharma nahIM sikhalAtA ki pUjIke mApa-daNDase manupya choTA yA baDA hai| dharma nahIM sikhalAtA ki koI kisIkA zopaNa kare / dharma yaha bhI nahIM kahatA ki vAhya ADambara apanAkara manupya apanI cetanA kho baitthe| kisIke prati durbhAvanA rakhanA bhI yadi dharmame zumAra ho to vaisA dharma kisa kaamkaa| vaise dhamase kosoM dUra rakhanA buddhimattApUrNa hogaa|" ___ AcAryazrI kisI bhI dazAme bAhya ADambara aura sAdagI pradarzanako pasanda nahIM karate / Apane kAryakartAoM ke sammelanameM unheM sambodhana karate hue kahA "dhArmika AyojanoMme ADambara aura pradarzanase kAryakartAoM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana kI paTiyA 80 ko mAvadhAna rahanA caahie| AtmonlAhana bhautika sAdhanAMkA mAya gINa / dharmakI pratiSTA dhArmika pravRttiyoMse hI bada sktii| __Apa dhamama tAna aura zraddhAkA pUrNa nAmasamya cAhate haiM / ApakI dRSTiga purupore jAtAna hai. vahA zraddhAmI kamI hai| mahilAeM zraddhAgne paripUrNa hai. to jAnane pIche haiN| donoM aura apgpn| Apane mahilAokI mamA bhApaNa karata 10 pharA zAnaphe pinA malA adhuurii| maMkArI mahilA apanI mAnipha liA sapI adhyApikA motii| unake alAna kA pariNAma mannatiko bhI bhAganA paDatA hai|" mI gAva palAsa nikAla kAnni-yANI yA para sA paribhira nI, una para bhI nAmarITi ra nIra Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI ina vAdoM ke janmakA kAraNa kyA hai ? yaha bhI socA hogaa| Apa bhinna-bhinna vAda nahIM cAhate, phira bhI unake padA hone ke sAvana juTA rahe hai, Azcarya // ye vADha dukhamaya sthitiyoM se patA hue hai / eka vyakti mahalame baiThA mauja kare aura ekako khAne takako na mile, aisI Arthika vipamatA janatAse sahana na ho skii| agara Aja bhI uccavarga samhala jAya, aparigrahavatakI upayogitA samajha le to sthiti bahuta kucha sudhara sakatI hai| _ Apa dharmakI vyAkhyA bar3e sarala zabdoM karate hai| dharma kI vyArayA " use anapaDha AdamI bhI hRdayagamakara sakatA hai____.aura dhama kyA hai ? satyakI khoja, AtmAkI jAnakArI, apane svarUpakI pahacAna, yahI to dharma hai| sahI arthame yadi dharma hai to vaha yaha nahIM sikhalAtA ki manuSya-manuSyase laDe / dharma nahIM sikhalAtA ki pUjIke mApa-daNDase manuSya choTA yA baDA hai| dharma nahIM sikhalAtA ki koI kisIkA zopaNa kare / dharma yaha bhI nahIM kahatA ki vAhya ADambara apanAkara manupya apanI cetanA kho baitthe| kisIke prati durbhAvanA rakhanA bhI yadi dharmame zumAra ho to vaisA dharma kisa kaamkaa| vaise dhamase kosoM dUra rakhanA buddhimattApUrNa hogaa|" ____ AcAryazrI kisI bhI dazAme bAhya ADambara aura sAdagI pradarzanako pasanda nahIM karate / Apane kAryakartAo __ ke sammelaname unheM sambodhana karate hue kahA "dhArmika AyojanoMme ADamvara aura pradarzanase kAryakartAoM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanakI paMkhuDiyA 81 ko sAvadhAna rahanA cAhie / AtmotsAhame bhautika sAdhanoM kA mahattva gauNa hai / dharmakI pratiSThA dhArmika pravRttiyoMse hI bar3ha sakatI hai / Apa dharmame jJAna aura zraddhAkA pUrNa sAmaJjasya cAhate hai / ApakI dRSTime puruSoM se jahA jJAna hai, vahA zraddhAkI kamI hai| mahilAeM zraddhA se paripUrNa hai to jJAname pIche hai| donoM ora adhUrApana hai / Apane mahilAoM kI sabhA me bhASaNa karate hue kahA " jJAna ke binA zraddhA adhUrI hai / saMskArI mahilAeM apanI santatike lie saccI adhyApikAeM hotI hai| unake ajJAnakA pariNAma santatiko bhI bhoganA par3atA hai / " dharmI agAdha zraddhA se nikalI huI krAnti-vANI vyavahAra para kaisA prativimva DAlatI hai, usa para bhI hame sarasarI dRSTi DAla lenI cAhie / 'navInatA aura prAcInatA,' 'yuvaka aura vRddha Adi avAJchanIya samasyAoMko sulajhAneme Apa bahuta saphala hue hai| isa bAreme maiM ApakI vahumUlya vANIko rakhane meM kRpaNa vananA pasanda nahIM kruuNgaa| Apane bAra-bAra janatAko samajhAyA. - "amuka vastu nayI hai, isalie burI hai evaM amuka vastu purAnI hai, isalie acchI hai, yaha koI upayukta tarka nahIM / kevala prAcInatA yA navInatA hI acchepanakI kasauTI nahIM kahI jA sakatI / sabhI naI vastueM naI hone ke nAte hI acchI hai yA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI kharAba, aisA nahIM kahA jA sktaa| yahI bAta purAnI vastuo ke lie bhI lAgU hotI hai| acchApana yA burApana navInatA yA prAcInatAkI apekSA nahIM rakhatA / bahuta sI prAcIna vastueM bhI acchI ho sakatI hai aura naI bhI / yaha to vastukaM guNa para nirbhara hai / isalie naIkA nAma sunate hI usakA virodha nahI ho jAnA cAhie aura usI taraha purAnI se bhI nAka-bhauM sikor3anA ThIka nahIM / vAstavame acchepana aura burepanako parakhane ke uparAnta hI kucha nirNaya kiyA jA sakatA hai aura yaha ucita bhI hai / isalie navayuvako kI ucita mAgoM para abhibhAvakagaNa sahiSNutAse vicAra kareM / yadi yuvakoM ke naye vicAra bujurgAko ThIka nahIM jacate, to ucita yaha hai ki ve premase samajhAva aura apane vicAra unake dimAga me jacAne kI koziza kreN| unakI kucha bhI nahIM sunakara kevala apanI rAga alApanA ki 'kyA kare, yuvaka hamArI mAnate nahIM hai' svayaM apanA mahattva gaMvAnA hai / kyo nahIM ve apane Apako aisA banAle ki yuvako ko unakI nyAyasaMgata bAta mAnanI hI paDa magara yaha tabhI sambhava hai, jabaki paraspara samanvayAtmaka rIti se bAta kI jAya / yadi vRddha aura naujavAna dono isa tarahakA vyavahAra kAmame lAyeM to yaha ApasI saMgharSa vahuta zIghra dUra ho sakatA hai, jisakA dUra honA Avazyaka hai | 82 ma yuvaka mAnasako samajhatA hai / vaha krAnti cAhatA hai / usake lie Andolana karatA hai / Azcarya yaha hai ki vaha apanA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanakI pakhuDiyA sudhAra bhUla jAtA hai| yaha kyA hai ? krAnti hai yA bhrAnti ? yuvaka svayaM nirNaya kreN| sudhArakA nazA nahIM honA caahie| sudhAraka naI-purAnI se nahIM uljhtaa| vaha saMyamakI ora bar3hatA calA jAtA hai, akelA nahIM dUsaroko sAtha liye liye|" ___ Apa apane vicArome spaSTa hai| pravacanake samaya Apa vicAroMko sUtrarUpame rakhate hai| ve thoDeme TheTha janatAke dilame cubha jAte hai| udAharaNake rUpame dekhiye - ___"vizvazAntike lie aNuvama Avazyaka hai, aisI ghopaNA karanevAloMne yaha nahIM socA-yadi vaha unake zatruke pAsa hotA to / ' _ "dUsarA Apako apanA ziramaura mAne-taba Apa usake sukha-dukhakI ciMtA kreN| yaha bhalAI nahIM, bhalAIkA cogA hai|" ___ "maiM kisI ekakelie nahIM kahatA, cAhe sAmyavAdI, samAjavAdI yA dUsarA koI bhI ho, unheM samajha lenA cAhie ki dasare kA isa zarta para samarthana karanA ki ve unake pairoM tale cipaTe raheM, svatantratAkA samarthana nahIM hai|" "nyAya aura dalabandI ye do virodhI dizAeM hai| eka vyakti eka sAtha do dizAoMme calanA cAhe, isase bar3I bhUla aura kyA ho sakatI hai ?" __"svatantra vaha hai, jo nyAyake pIche calatA hai| svatantra vaha hai, jo apane svAthake pIche nahIM calatA / jise apane svArtha aura guTame hI Izvara-darzana hotA hai, vaha paratantra hai|" Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulamI " adhyAtmapradhAna bhAratIyoM meM amAnavIya bAteM adhika akharane vAlI hai / " "vaha dina AnevAlA hai, jaba ki pazuvalase ukatAI huI duniyA bhAratIya jIvana se ahiMsA aura zAntikI bhIkha mAgegI / " "hiMsA aura svArthakI nIMva para khar3A kiyA gayA vAda bhale hI AkarSaka lage, adhika Tika nahIM sakatA / " "prakRtike sAtha khilavADa karanevAle isa vaijJAnika yugake lie zarma kI bAta hai ki vaha roTIkI samasyA ko nahIM sulajhA sakatA / sukhase roTI khA jIvana vitAnA, isame buddhimAn manuSyakI saphalatA nahIM hai / usakA kArya hai AtmazaktikA vikAsa karanA, Atmazodhanonmukha jJAna-vijJAnakI paramparAko Age baDhAnA / " Apake zabdoM me hame nAstikatAkI vaDI yugAnukUla vyAkhyA milatI hai / "Aja kI duniyAkI dRSTi dhana para hI TikI huI hai / dhanake lie hI jIvana hai, loga yoM mAna baiThe hai / yaha dRSTidoSa hai - nAstikatA hai / jo vastu jaisI nahI, usako vaisI mAna lenA jyoM mithyAtva hai, tyoM sAdhanako sAdhya mAna lenA kyA nAstikatA nahIM hai ? dhana jIvanake sAdhanoMmeMse eka hai, sAdhya to hai hI nhiiN| isa nAstikatAkA pariNAma - pahalI maMjilame zopaNa AkhirI maMjila yuddha hai / " meM Apa sAmayika padArthAbhAvakA vizleSaNa karate hue vaDA 84 :-- Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanakI paDiyA 85 mananIya dRSTikoNa sAmane rakhate hai / yaha dUsarI bAta hai ki bhUtavAdake rAga-raMgameM phaMsI duniyA use na samajha pAye athavA samajhakara bhI na apanA sake, kintu vastu sthiti usake sAtha hai " loga kahate hai - jarUratakI cIjeM kama haiM / roTI nahIM milatI kapar3A nahIM milatA / yaha nahIM milatA, vaha nahIM milatA Adi Adi / merA khayAla kucha aura hai| maiM mAnatA hU ki jarUratakI cIjeM kama nahIM, jarUrateM bahuta bar3ha calI, saMgharSa yaha hai / isame se azAntikI cinagAriyA nikalatI hai|" bAharI niyantraNameM ApakI vizeSa AsthA nahIM hai / niyama AtmAme baiThakara jo asara karatA hai, usakA zatAza bhI vaha bAhara rahakara nahIM kara sakatA / isako bAra-bAra bar3I bArIkI ke sAtha samajhAte hai "saphalatA kI mUla kujI janatAkI bhAvanA hai| usakA vikAsa saMyamamUlaka pravRttiyoM ke abhyAsa se hI ho sakatA hai / naitika utthAna vyakti taka hI sImita rahA to usakI gati manda hogI / isalie isa dizA meM sAmUhika prayAsa Avazyaka hai / yaha prazna ho sakatA hai, aksara hotA hI hai / isakA uttara sIdhA hai| maiM na to rAjanaitika netA hUM, na mere pAsa kAnUna aura DaNDekA bala hai / mere pAsa AtmAnuzAsana hai / agara Apako jace, to Apa use leM / Apa jana tantrako saphala banAnA cAhate haiM to AtmAnuzAsana siikheN| merI bhASAme svatantra vahI hai, jo adhikase adhika Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI tulamI niyamAnuvartI rhe| aurAke dvArA nahIM, apane Apa anuzAsana me calanA siikhe| calAnese pazu bhI calatA hai| kintu manuSya pazu nahIM hai| ____ AjakA saMsAra rAjanItimaya bana rahA hai / jahA~ kahI suniye, usIkI carcA hai, manuSyako bahirmukhI dRSTine use sattA aura adhikAroMkA lAlacI banA diyaa| isalie vaha aura saba bAtoMko bhalAkara mArA-mArA usIke pIche phira rahA hai| isIse cAro ora azAntiko jvAlA dhadhaka rahI hai| Apa sumbake mArgame rAjanIti ke ekAdhikArako vAdhaka mAnate hai :__"rAjanIti logoMke jarUratakI vastu hotI hogI kintu sabakA hala usIme DhUMDhanA bhayaMkara bhUla hai| AjakI rAjanIti sattA aura adhikAroMko hathiyAnekI nIti vana rahI hai| isIlie usa para hiMsA hAvI ho rahI hai| isase saMsAra sukhI nahIM hogA / saMsAra sukhI taba hogA, jaba aisI rAjanIti ghaTegI, prema, samatA aura bhAIcArA bddh'egaa|" ___ hama dharmase cale aura vyavahArake mArgame ghUma phirakara vApisa mUlakI jagaha lauTa Aye / yahIMpara hame AcAryazrIkI AdhyAtmika jAgRtikA AbhAsa hotA hai| isase vaha bhrAnta dhAraNA bhI nirmala hogI, jaisA ki loga samajhate hai-dharmAcArya unhe vartamAna jIvana ke kAmakI bAteM nahIM btaate|| avazya hI nivRtti pravRttise Age hai| kintu inakA Apasame sarvathA virodha hai, yaha bAta nhiiN| pravRtti nivRttike sahAre sat Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wkh pravacanakI paMkhuDiyA banatI hai| dharmAcArya pravRttikA nirdezana na kareM, isakA artha yaha nahIM ki satpravRttikA mArga dikhAnA unake lie Avazyaka nahIM hai| hai| aura phira hai / janatA unase AzA rakhatI hai aura mArga-darzana cAhatI hai AcAryazrIne isI dizAme saMsArako RNI banAyA hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavikI tUlikAke kucha citra prazna TeDhA hai| kavi kisa tUlikAse kAma le 1 mastiSkakI tUlikAke pAsa AkAra hai| hRdayakI tUlikAke pAsa caitanya hai| hAthakI tUlikA raMga bharanA jAnato hai / tInoM bhinna hai aura tIno sApekSa / kavi sayonA hotA hai, samajhautAvAdI hotA hai| tInoM ko eka sAtha rAjI banAye calatA hai| eka strIko nibhAneme kaThinAI hotI hai, vahAM tIna-tIna ramaNiyoMko nibhAte calanA kitanA kaThina hai, ise sahRdaya hI samajha sakatA hai| AzA hai, kAvyamarmajJa isame sAtha dege| maiM adhika lambA nahIM jaauuNgaa| mujhe pAThakoMkI jijJAsAkA khayAla hai| mevADake loga zrI kAlugaNIko apane deza padhAranekI prArthanA karane Aye hai| unake hRdayame bar3I tar3apha hai| unakI antara Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavikI tUlikA ke kucha citra 89 bhAvanAkA mevADakI medinIme Aropa kara Apane bar3A sundara citraNa kiyA hai -- * " patita udhAra padhAriye, sage sabala lahi thATa / medapATa nI medinI, jove khaDi khaDi bATa || saghana ziloccayanai miSe, UcA kari kari hAtha / cacala dala zikharI miSe, de jaganAtha || nayaNA viraha tumAra, bhareM nibharaNA jAsa / bhramarArAva bhrame 'karI, laha lAbA ni zvAsa || kAkila- kUjita vyAja thI, vratirAja uDAvaM kAga | araghaTa khaTa khaTakA karI, dila khaTaka dikhAvai jAga || abalA acalA rahI, kima pahuce mama sandeza / ima jhura jhura manu jhUraNA, sakocyo tana suvizeSa // " isame kevala kavi hRdayakA sArasya hI udva elita nahIM huA hai kintu ise par3hate-par3hate mevAr3a ke hare-bhare jaMgala, gaganacumbI parvatamAlA, nirbhara, bha~vare, koyala, ghaDiyAla aura stokabhUbhAgakA sAkSAt ho jAtA hai| mevADakI UMcI bhUmime khar3I rahane kA, girizRGkhalAme hAtha UMcA karane kA, vRkSoMke pavana -cAlita daloM AhvAna karane kA, madhukara ke guJjAravame dIrghoSNa niHzvAsa kA, kokila - kujaname kAka ur3AnekA AropaNa karanA ApakI kavipratibhAkI maulika sUjha hai / rahaeNTakI ghar3iyoMme dilakI TIsake * kAlu yazovilAsa jhAlA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 AcAya zrI tulamI sAtha-sAtha rAtri-jAgaraNakI kalpanAse vedanAme mArmikatA A jAtA hai| usakA carama rUpa antajagatame na raha sakaneke kAraNa bahirjagatme A sAkAra bana jAtA hai| use kavi-kalpanA sunAne kI apekSA dikhAneme adhika sajIva huI hai| antara-vyathAse pIDita mevADakI medinIkA kRza zarIra vahAkI bhaugolika sthiti kA sajIva citra hai| ___ maghavA gaNIke svargavAsake samaya kAlugaNIke manobhAvokA Akalana karate hue Apane guru-ziSyake madhura sambandha evaM viraha. vedanAkA jo sajIva varNana kiyA hai, vaha kavikI lekhanIkA adbhuta camatkAra hai: * "nehar3alA rI kyArI mhArI, mUkI nirAdhAra / isaDI kA kIdhI mhArA, hivaDe rA hAra / / citar3o lAgyo re, manaDo lAgyo re / khiNa khiNa samarU, guru thAro upagAra re / / kima bisarAye mhArA, jIvana * AdhAra // vimala vicAra cArU, avvala AcAra re| kamala jyU amala, hRdaya avikAra / / Aja sudi kadi nahI, lopI tuja kAra re / bahyo bali bali tuma, mITa vicAra / / to re kyA padhArayA, moye mUko iha vAra re / sva svAmI ru ziSya-guru, sambandha visAra / / * kAla yazovilAsa / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavikI tUlikA ke kucha citra piNa sAcI jana zruti, jagat pAra || pukAra re / eka pakkhI prIta nahI, paDe piTha piU karata, papayo piNa nahI mudira naM, phikara ligAra // " jaina-kathA-sAhityameM eka prasaMga AtA hai / gajasukumAra, jo zrIkRSNake choTe bhAI hote the, bhagavAn ariSTanemike pAsa dIkSita vana usI rAtako dhyAna karane ke lie zmazAna cale jAte hai / vahA~ unakA zvasura somila AtA hai / unheM sAdhu-mudrAme dekha usake krodhakA pAra nahIM rahatA / vaha jalate aMgAre lA munike zira para rakha detA hai / munikA zira khicaDIkI bhAti kalakalA uThatA hai / usa dazAme ve adhyAtmakI ucca bhUmikAme pahuMca 'cetana-tana - bhinnatA' tathA 'sama' zatrau ca mitre ca' kI jisa bhAvanAme ArUr3ha hote haiM, usakA sAkAra rUpa ApakI eka kRtime milatA hai / use dekhatedekhate draSTA svayaM Atma-vibhora bana jAtA hai / adhyAtmakI uttAla urmiyA~ use tanmaya kiye detI haiM : "jaba ghare zIza para khIre, ghyAve yo ghRti-dhara ghIre / hai kauna variSTa bhUvana meM, jo mujhako Akara pIre // mai apano rUpa pichAnU, ho udaya jJAnamaya bhAnU / * gajasukumAra majhAra re kadi 1 51 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI tulasI vAstavame vastu parAI, kyo apanI karake mAna / / maine jo sakaTa pAye, saba mAtra inhI ke kAraNa / aba toDU sava jajIre, ghyAve yo dhRti dhara ghAre / / kavake ye bandhana mere, abalo nahIM gaye vikhere| jabase maine apanAye taba se DAle daDha Dere / / sambandha kahA mere se, kahA bhaisa gAya ke lAge / hai nija guNa asalI hIre dhyAve yo dhRti dhara dhore / / mai cetana cinmaya cArU, ye jaDatA ke adhikArU / mai akSaya aja avinAzI, ye galana-minala vizarArU / kyo prema inhIse ThAyo, durgatikI dalanA pAyo / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavikI tUlikAke kucha citra aba bhI ho rahU pratIre, dhyAve yo dhRti dhara dhIre / / yaha milyA sakhA hitakArI, uttArU~ agha kI bhArI / nahi dveSa-bhAva dila lAU~, kaivalya palaka meM pAU~ / saccidAnanda bana jAUM, lokAgra sthAna phuNcaauuN|| prakSaya ho bhaya prAcIre, dhyAve yo dhRti ghara ghore // nahiM marU na kavahI janmU, kahiM parU na jaga jhajhaTa ma / phira jarU~ na Aga lapaTame, jhara paDU na pralaya-jhapaTa me / / duniyA ke dAruNa du khameM, dhadhakata zokAnala dhaka meM / nahiM dhRku sahAya samIre, dhyAve yo vRtti ghara dhIre / / nahiM bahU~ salila - sroto me, nahiM rahU~ bhagna * poto meM / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI nahiM jahU~ rUpa meM mhAro, nahiM lahU' kaSTa mauto meM / nahiM chidU ghAra talavArA, nahiM bhidU bhalla malakArA / cahe Aye zatru sabhore, dhyAve yo ghRti ghara dhiire|" isame Atma-svarUpa, mokSa, saMsAra-bhramaNa aura jaDa tattvakI sahaja-sarala vyAkhyA milatI hai| vaha TeTa dilake antaratalame paMTha jAtI hai| dArzanikakI nIrasa bhASAko kavi kisa prakAra rasaparipUrNa banA detA hai, usakA yaha eka anupama udAharaNa hai| Apa kevala adhyAtmavAdI kavi ho nahIM hai, duniyAkI samasyAoM para bhI ApakI lekhanI avirala gatise calatI hai| vartamAnakI kaThinAiyoMko hala karaneme Apame dArzanika cintana, sAdhukA AcaraNa aura kavikI kalpanA-isa triveNIkA apUrva saMgama hotA hai| "mAnavatA kI hatyA karake, kyA hogA uccAsana varake / Akhira to calanA hai marake, e jananI ke lAle tuccha svArtha tjo| AjAdI ke rakhavAle tuccha svAtha tajo / / apanI mai me matavAle tuccha svArtha tajo / / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavikI tUlikAke kucha citra bhraSTAcAra ghusa ghara - ghara meM, cora - bajArI cale sadara me / pApa - bhIti nahI nara ke ura meM, kaliyuga ke ujiyAle tucca svArtha tjo||" "hala hai halakApana jIvana kA, hai ekamAtra anubhava manakA / mADambara aura dikhAva tajo, aba to kucha sAdApana lAmo // e duniyAvAlo suno jarA, dila kI duvidhA ko dphnaao| jIvana meM satya ahiMsA ko, jyAdA se jyAdA apanAo / / yaha satya - ahiMsA se sambhava, hai satya ahiMsA bhI tadbhava | sambandha paraspara hai inakA, anurUpa pAtra tuma bana jAo / / e duniyA vAlo.. ........ dhArmika jagatme Apane apanI ojasvI vANI dvArA jo krAnti-ghoSa kiyA hai, vaha dhamakI rIDhako svastha banAneke sAtha usake nAma para ADambara racanevAle rUDhivAdI dhArmikako cunautI Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 AcArya zrI tulasI detA hai / usakI mastIne bAbA DAla aura sukha-sapanIko cUra-cUra kara Age baDhatA he 1 dharma amara hai / dharma sadA vijayI hai / dharmame zraddhA aura jJAna donoM apekSita hai / ina bhAvanAoM kA Apane 'amara rahegA varma hamArA', 'dharmakI jaya ho jaya', 'sujJAnI dRDhadharmI bana jAo' zIrSaka kavitAoM me dilako hilAnevAlA vivecana kiyA hai / dharma para AkSepa karanevAloMko sakriya uttara dene ke lie Apa vArmiMkoko jo preraNA dete hai, usame ApakI satya-niSThA jhalaka paDatI hai - * "dhArmika jana kAyara vanajAve, yaha AkSepa hRdaya akulAve | mukha- bhajana ho turata isIkA, aisI krAnti uThAo / vanajAzro || duniyA ko, rAha dikhAo / mujJAnI dRDha dhArmika banajAo / mAnavatA se manaja sujJAnI dRDhadharmI bhUlI bhaTakI isa saccI kahAe, mAnavatA dhArmikatA cAhe | bina dhArmikatA jo mAnavatA, dAnavatA darazAo / sujJAnI dRDha dhArmika bana jAo || Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavikI tUlikAke kucha citra china - china meM apane jIvaname, mati kSati lAmo dhArmikapana meM / dharmasthAna hI dhArmikatA hita, mati ima mana bhlaao| sujJAnI dRDha dhArmika banajAo / / vyakti-jAti-hita deza-rASTrahita, dhArmikatAmeM nihita sakala hita / ahita kite nija karma-yoga lakha, dharma - doSa mata gaao| sujJAnI dRDha dhArmika vanajAmro / / " isa prakAra Apane apane kavi-jIvaname pratyeka kSetrakA sparza kiyA hai| janasAdhAraNase lekara pratibhA-prabhu vyakti takako navacaitanyapUrNa sAmagrI dI hai| jisase kaMThake svara, mastiSkake sukumAra tantu, hRdayake praphulla saroja aura AtmAkI anubhUtime sahaja caitanya bhara AtA hai| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicArakakI vINAkA jhaGkAra vicAra santoMkA sAmrAjya hai / sattAkA sAmrAjya jamatA hai, ukhar3a jAtA hai / santa- vicAra sirpha mAthekI upaja nahIM hotA / vaha dvijanmA hotA hai, mastiSkase hRdaya me utaratA hai, vahA pakanepara phira bAhara AtA hai / usakA zAsana itanA majabUta hotA hai ki vaha miTAye nahIM miTatA / isIlie to santavANI amaravANI kahalAtI hai / maiMne use vINAkA maMkAra kahanA isalie pasaMda kiyA hai ki usase hRdayakA tAra maMkRta ho uThatA hai| mAthekI vANI me jahA sau tarka-vitarka uThate hai, vahA hRdayakI vANI se hRdaya juDa jAtA hai / dekhie jAtivAdakA kitanA gaharA sambandha hai / AcAryazrI merI dRSTime mastiSkavAdI vicAraka nahIM haiM 1 isalie maiM pAThakoMse yaha anurodha karanA nahIM cAhUMgA ki ve Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicArakakI vINAkA jhakAra Apake vicAroMkI gaharAIko toleN| maiM sirpha itanA hI kahUMgA ki AcAryazrI ke hRdayako samajhanekI ceSTA kreN| Apane adhyAtmavAdakI upayogitAko bar3e mArmika zabdoM meM samajhAyA hai : "apane lie apanA niyantraNa, yahI hai thor3eme adhyAtmavAda / dUsaroMke lie apanA niyantraNa karanevAlA-dUsaroM para niyantraNa karanevAlA bhI dUsaroMko dhokhA de sakatA hai| kintu apane lie apanA niyantraNa karanevAlA vaisA nahIM kara sktaa|" ____ adhyAtmavAdake bAreme bar3e bar3e dimAgI loga bhrAnta rahate hai| ve use dUsarI duniyAkI vastu mAnate hai / vastusthiti vaisI nahIM hai| adhyAtmavAda AtmavAdIke lie jitanA Avazyaka hai, utanA hI Avazyaka eka saMsArI prANIke lie hai| kAraNa ki usake binA manuSyakA vyavahAra bhI prAmANikatAse cala nahIM sktaa| ___ Apake vicArAnusAra bhautikavAda isI yugakI dena nahIM hai aura na usake binA duniyAkA kAma bhI cala sktaa| kintu usIkA prAdhAnya rahe, yaha ThIka nhiiN| __ bhalAI aura burAI donoM sAtha-sAtha calatI hai| yaha jagat na to kabhI bilkula bhalA banA aura na kabhI bilkula buraa| sirpha mAtrAkA tAratamya hotA hai| hamArA prayatna aisA ho ki bhalAI kI mAtrA bddh'e| hama yaha soca baiTha jAyeM ki burAI Aja taka nahIM miTI to aba kaise miTegI, yaha nirAzA hai| isakA pariNAma burAI ko sahayoga denA hai| hame pavitra uddezyake sAtha burAIke viruddha saMgharpa karate rahanA caahie| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grAcArya zrI tulasI adhyAtmavAda vivAdase pare hai / isakI carcA karate hue Apane likhA hai : "adhyAtmazabda mAtrakA vAda hai, vAstavika nhiiN| vAstavame to vaha AtmAkI gati hai| balAta dUsaroM para apanI saMskRti yA vAda lAdanekI ceSTAkA dUsarA rUpa hai saMgharSa meM nahIM cAhatA ki aisA ho| phira bhI meM pratyeka vicAraka vyaktise yaha anugeva karUMgA ki ve adhyAtmavAdako apnaaeN| yaha kisI deza yA jAtikA vAda nahIM, AtmAkA vAda hai| jisake pAsa AtmA hai, caitanya hai, heyopAdayakI zakti hai, usakA vAda hai, isalie usakI jAgRti karanA apane Apako jagAnA hai| " Atma-jAgaraNa kI isa vicAradhArAme sva-para, jAta-pAta, dezavidezase Upara rahanevAle tattvakI sRSTi hotI hai| vaha abheda sattAmeM savako samAhita kiye calatA hai| usame dUdha nahIM hotaa| vinA usake saMgharpakI bAta hI kyaa| bhedakI kalpanA vyavahArake lie hai / Age jAkara vaha vAstavika vanajAtI hai| usase ahaMbhAva aura jaya-parAjayakI kalpanA paidA hotI hai| usase saMgharpakA vIja ugatA hai| phira yuddha AdikI paraMparAeM calatI hai / isalie vizvazantikI vAtako socanevAloko sabase pahale Atma-jAgaraNakI vAta socanI caahie| Atma-jAgaraName zraddhA paidA kara apane Apako sudhAranA caahie| dhArmikakA yahI kartavya hai| isa viSayako ApakI lekhanIne baDI kuzAgratAse chuA hai| "manuSya apanA sudhAra nahIM caahtaa| samAja kA sudhAra Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicArakakI vINAkA jhakAra 101 cahatA hai / svayaMko sudhAre binA samAjakA sudhAra nahIM hosktaa| apanI burAIkA pratikAra kiye binA samAjake sudhArakI bAta socanA dharmakI maulikatAko na samajhanekA pariNAma hai| dhama vyaktiniSTha hotA hai| vaha kahatA hai-pratyekakA sudhAra hI samAja kA sudhAra hai|" ___ Apa para-sudhArase pahale Atma-sudhArako Avazyaka samajhate haiN| korI sudhArakI bAtoMse kucha vanatA nhiiN| loga dharmake prati gADha zraddhA dikhAte hai| usake sthAyitva kI cintA karate hai| kintu viveka, maryAdAko nahIM nibhAte / Apa unheM kaDI cetAvanI dete hai :____ "logoMko isa bAtakI cintA hai ki kahIM sAmyavAda AgayA to hamAre dharma-kama miTa jaayeNge| maiM pUchanA cAhatA hUM-yaha hRdaya kI bAta hai yA banAvaTI 1 yadi sacamuca cintA hai to saMgraha kyoM ? saMgrahakA artha hai dharmakA nAza, pApakA popaNa | dUsarekA paisA curAye binA, adhikAra lUTe vinA pUjIkA kendrIkaraNa ho nahIM sakatA ?" ___ rAjanaitika sattAkA rASTrakI bhautika samasyAose sambandha hai| isalie dhArmikoM ko DaranekI koI AvazyakatA nhiiN| kisI pArTIkA zAsana ho, dharmakA phyA vigADa sakatA hai| vizuddha dharma na usake hitoMme vAdhaka banatA aura na usako janatAke dhArmika bhAvoMme vAdhaka bananA caahie| dharmakA kahIM bhI kucha mAtrAma virodha huA hai, vaha vizuddha dharmakA nahIM, dharmake veSame panapanevAlA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAcArya zrI tulasI rAjanItikA huA hai / Apane ise vaDI dRDhatA ke sAtha vyakta kiyA hai : "dharma apanI maryAdAse dUra haTakara rAjyakI sattAme ghulamila kara vipase bhI adhika ghAtaka bana jAtA hai / yaha vANI dhamadrohI vyaktiyoM kI hai, yaha nahIM mAnA jA sakatA, dharmake mahAn pravartaka bhagavAn mahAvIra kI vANIme bhI yahI hai / dhana aura rAjya kI sattAme vilIna dharmako vipa kahAjAye, isame koI atireka nahIM hai / " dharmake prati dharmAcAryakI aisI kaTu AlocanA adhyAtmake ujjvala pahalU kI ora saMketa karatI hai / pratyeka vyaktiko samajhanA cAhie ki dharma meM zraddhAkA sthAna hai, andhazraddhA kA nahIM / ApakA kisI vastuke prati Agraha nahIM hai / ApakI dRSTi usake guNAvaguNakI parakhakI ora daur3atI hai / ApakI lekhanI nyAyakI upekSA aura anyAya se samajhautA nahIM kara sakatI / patrakAra sammelaname Apane batAyA : - 102 "Arthika vaiSamyako lekara jo sthiti bigar3a rahI hai, use bhI hama dRSTise ojhala nahIM kara sakate / mero dRSTime sAmyavAda isIkA pariNAma hai / ...... loga mujhase pUchate hai - kyA bhAratame sAmyavAda AyegA ? maiM isake lie kyA kahUM ? yahI kahanA paDatA haiApa bulAyeMge to AyegA, nahIM to nahIM 1 jinake hRdaya me dharmakI tar3apha hai, usakI rakSAkI cintA hai, ve artha-saMgraha karanA chor3a deM / unakI bhAvanA apane Apa saphala ho jAyegI / dAna karane ke lie Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicArakakI vINAkA jhakAra bhI Apa saMgrahakI bhAvanA mata rkhie| duniyAM Apake dAnakI bhUkhI nahIM hai / use Apake saMgrahapara roSa hai| yadi pU~jIpati ise nahIM samajha pAye to cAlU vega na aNubamase rukegA, na astrazakhoMke vitaraNa se / ........."Apa yaha mata samajhie ki maiM sAmyavAdakA samarthaka huuN| mujhe sAmyavAda truTipUrNa dikhAI detA hai, pU~jIvAda to hai hii|...."raassttriiy pUjI-saMgraha bhI utanA hI burA hai, jitanA vyaktigata / jabataka icchAoMko sImita karanekI vAtakA yatheSTa pracAra nahIM hogA, tabataka AvazyakatA-pUrtike sAdhanoMkA samAjIkaraNa kevala bAhya upacAra hogaa| vyaktikI sthiti rASTra lelegaa| eka rASTra dUsare rASTrakA zoSaka bana jaaygaa| . ... ........ Arthika samAnatAkA sUtra pUMjIpatiyoMko hI apriya lagegA, kintu icchA-niyantraNakA sUtra pUMjIpati aura garIba donoMko apriya lgegaa| lage, yaha to rogakA upacAra hai| isameM priya-apriya laganekA prazna hI nahIM hotaa|" UparakI paMktiyAM yaha sApha batAtI hai ki loga kaThinAiyA~ cAhate nahIM, kintu ajJAnavaza unheM nimantraNa dete hai| isIlie pUrva-RSiyone batAyA hai-"ajJAna hI sabase bar3A duHkha hai|" yadi manuSya vastusthitiko jAnale, zraddhApUrvaka mAnale to phira vaha apane hAthoM apanA mArga kaNTakAkIrNa nahIM banA sktaa| loga zAnti ke pipAsu haiM, phira bhI zAnti mila nahIM rahI hai| ApakI bhASA me usakA sarala mArga milatA hai : "apanI zAntike lie dUsarekI zAntikA apaharaNa mata karo Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 prAcArya zrI tulagI rAjanItikA huA hai| Apane ise baDI dRDhatAke sAtha vyakta kiyA hai :__"dharma apanI maryAdAse dUra haTakara rAjyakI sattAme ghulamila kara vipase bhI adhika ghAtaka bana jAtA hai| yaha vANI dhamadrohI vyaktiyoM kI hai, yaha nahIM mAnA jA sakatA, dharmake mahAn pravartaka bhagavAna mahAvIra kI vANIme bhI yahI hai| dhana aura rAjyakI sattAme vilIna dharmako vipa kahAjAye, isame koI atireka nahIM hai|" dharmake prati dharmAcAryakI aisI kaTu AlocanA adhyAtmake ujjvala pahalU kI ora saMketa karatI hai| pratyeka vyaktiko samajhanA cAhie ki dhamameM zraddhAkA sthAna hai, andhazraddhAkA nhiiN| ApakA kisI vastuke prati Agraha nahIM hai| ApakI dRSTi usake guNAvagaNakI parakhakI ora dauDatI hai| ApakI lekhanI nyAyakI upekSA aura anyAyase samajhautA nahIM kara sktii| patrakAra sammelaname Apane batAyA :___ "Arthika vaiSamyako lekara jo sthiti bigar3a rahI hai, use bhI hama dRSTise ojhala nahIM kara sakate / mero dRSTime sAmyavAda isIkA pariNAma hai / ..... loga mujhase pUchate hai-kyA bhAratame sAmyavAda AyegA ? maiM isake lie kyA kahUM ? yahI kahanA par3atA haiApa valAyeMge to AyegA, nahIM to nhiiN| jinake hRdayame dharmakI taDapha hai, usakI rakSAkI cintA hai, ve artha-saMgraha karanA chor3a deN| unakI bhAvanA apane Apa saphala ho jaayegii| dAna karaneke lie Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicArakakI vINAkA jhakAra bhI Apa saMgrahakI bhAvanA mata rkhie| duniyAM Apake dAnakI bhUkhI nahIM hai / use Apake saMgrahapara roSa hai| yadi pU~jIpati ise nahIM samajha pAye to cAlU vega na aNubamase rukegA, na astrazatroMke vitaraNa se|.............''aap yaha mata samajhie ki maiM sAmyavAdakA samarthaka huuN| mujhe sAmyavAda truTipUrNa dikhAI detA hai, pU~jIvAda to hai hii| ........"rASTrIya pUjI-saMgraha bhI utanA hI burA hai, jitanA vyaktigata / jabataka icchAoMko sImita karanekI bAtakA yatheSTa pracAra nahIM hogA, tabataka AvazyakatA-pUrtike sAdhanoMkA samAjIkaraNa kevala bAhya upacAra hogaa| vyaktikI sthiti rASTra lelegaa| eka rASTra dUsare rASTrakA zoSaka vana jaaygaa| . ... ........ Arthika samAnatAkA sUtra pU~jIpatiyoMko hI apriya lagegA, kintu icchA-niyantraNakA sUtra pUMjIpati aura garIba donoMko apriya lgegaa| lage, yaha to rogakA upacAra hai| isame priya-apriya laganekA prazna hI nahIM hotaa|" ___UparakI paMktiyAM yaha sApha batAtI haiM ki loga kaThinAiyAM cAhate nahIM, kintu ajJAnavaza unheM nimantraNa dete haiN| isIlie pUrva-Rpiyone batAyA hai-"ajJAna hI sabase bar3A duHkha hai|" yadi manuSya vastasthitiko jAnale, zraddhApUrvaka mAnale to phira vaha apane hAthoM apanA mArga kaNTakAkIrNa nahIM banA sktaa| loga zAnti ke pipAsu haiM, phira bhI zAnti mila nahIM rahI hai| ApakI bhASA me usakA sarala mArga milatA hai : "apanI zAntike lie dUsarekI zAntikA apaharaNa mata karo Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 AcArya zrI tulamI -yahI saccI zAnti hai / kSaNika zAnti ke lie sthAyI zAntiko khatare me mata DAlo - isakA nAma hai saccI zAnti | zAntike lie azAntiko utpanna mata karo - yaha hai saccI zAnti / zAntike icchaka ho to zAntike pathapara clo| yahI saccI zAntikA sahI rAstA hai / " ApakI vicAradhArAme asIma dhArmika audAyya hai / vartamAna sthitiko samanvita karane kI kSamatA hai| loka- sthiti ko samajhe binA koI vyakti vyavahAradakSa nahIM bana sakatA / eka kavine kahA hai - "kAvya karotu parijalpatu saMskRta vA, sarvA kalA samadhigacchatu vAcyamAnA / lokasthiti yadi na vetti yathAnurUpa, satrasya mUrkhanikarasya sa cakravartI Apane anekAnta dRSTiko kevala siddhAntarUpase hI svIkAra nahIM kiyA hai, Apa anekoM prayoga aura zikSAe~ usake sahAre phalita karate hai / Ajake rAjanItika yA vaijJAnika jo dharma para AsthA nahIM rakhate, logoMkI dRSTime vartamAna anaitikatA ke lie uttaradAyI hai / kintu Apa isa kasauTIko ekAntataH sahI nahIM mAnate / 'landana jaina - kaoNnphansake lie diye gaye sandezame Apane kahA hai ---- " "Ajake rAjanItikoMne dharmako aphIma batAkara janatAke rukhame parivartana lA diyA / ataeva vartamAna yuga dharmakA utanA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicArakakI vINAkA jhakAra 105 pyAsA nahIM rahA, jitanA pahale thaa| isase sudhAra bhI huA hai, bhUla bhii| bhogame tyAga aura parigrahameM dharmakI bhAvanA jamI huI thI, dharmake nAmapara hiMsA hotI thI, usase janatAkI AsthA haTI, yaha zlAghanIya sudhAra hai| mAnava-zarIrame dAnavakI AtmA utanI khataranAka nahIM hotI, jitanI khataranAka dharmakI pozAkame adharma kI pUjA hotI hai| isake sAtha-sAtha bhautika sukha-suvidhAoMko hI jIvanakA carama lakSya mAnakara AtmA aura dharmakI vAstavikatAko bhulA baiThe, yaha vajra bhUla hai|" __ yuga eka pravAha hotA hai| usameM vahanevAloMkI kamI nahIM hotii| AcArya zrI hame bahuta bAra kahA karate hai : "anusrotagAmI honA sahaja hai| apanI satya zraddhAko liye hue pratisrotame cale, kaSToMko sahe, vicalita na ho, usakI balihArI hai|" Apa apane vicAroMke pakke aura aprakampa haiM / janma-jayantI manAne para ApakA vizvAsa nahIM hai| logoMne ApakI janma jayantI manAneke lie bahuta prArthanAeM kI, kintu Apane use svIkAra nahIM kiyaa| Apa kahate haiM :___"jayantI kisI vizeSa kArya kI ho, athavA nirvANa kI ho, vaha ucita hai| nirvANake dina samUce jIvanakA lekhAjokhA sAmane A jAtA hai| use AdamI dekha sakatA hai, sIkha saphatA hai|" Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 AcArya zrI tulamI jo loga janma-jayantI manAte hai, unase ApakA koI virodha nahIM hai| Apa kahate hai : "merI dhAraNA aisI hai / jo manAte haiM, unakI apanI icchA / " Apane dhArmika jagatkI, jenoMkI tathA yugakI vibhinna samasyAoke vibhinna pahaluoM para cetaka prakAza DAlA hai| maiM gAgara me sAgara bharanekI kalA nahIM jaantaa| maiM kyoM na AzA karUM ki mere pAThakoMse ApakI vicAra-sAmagrIke svatantra adhyayanakI AkAkSA hogii| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzala granthakAra pratyeka mahApurupakA sarvAgrima yA sarvAntima lakSya hotA hai jnyaan-vikaas| vaha AtmAkI antara-preraNAse milakara calatA hai, AcaraNako sAtha lie calatA hai, isalie usakA dUsarA nAma hotA hai aatm-vikaas| vikasita vyaktiyoMko arikAsakI sthiti sahya nahIM hotI, isalie ve apanI vikAsonmukha AtmAke bhAva dUsaroMme uMDelanA cAhate haiN| isa satpreraNAko hajAroM zAstragranthoMkI racanAkA zreya milA hai| 'bAlAnA bodhavRddhaye', 'zipyAnuprahAya' Adi Adi prArambha-vAkyome ukta bhAvanAke sphuTa darzana milate haiN| kavike lie 'kAnyaM yazase' kA kSetra khulA hai| kintu eka prandhakArake lie yaha zlAghanIya nahIM hotA / usakI gati sirpha Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 AcArya zrI tulasI 'parahitAya' honI cAhie / AcAryavarane isI bhAvanAse kaI grantha race hai| uname jaina-siddhAnta-dIpikA, bhikSu-nyAya-kaNikA, zaikSa-zikSA-prakaraNa Adi ullekhanIya hai| jaina-darzanake vidyArthIke lie ye apUrva upayogI hai| kalakattA vizvavidyAlayake Azutopa prAdhyApaka, saMskRta-vibhAgake adhyakSa DA0 sAtakaDi mukarjIne __svayaM mujhase kaI vAra kahA-"kheda hai ki 'jaina-siddhAnta-dIpikA jaisA upayogI grantha abhI taka prakAzita nahIM huaa|" ukta granthoMkA kalevara madhyama parimANakA hai| phira bhI uname avazya jAnaneyogya tattvoMkA sundara saMkalana hai| mujhe vizvAsa hai, ye kRtiyA Apake kRtitvakI amara pratIka hoNgii| 1-ye udgAra uma samaya ke hai, jabaki jaina-siddhAnta dIpikA prakAzita nahIM thii| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphala preraNA ApakI vRttiyA apane taka hI sImita nahIM rhtiiN| unakA samUce saMgha para prabhAva par3atA hai| purAne jamAneme loga kahate the 'yathArAjA tthaaprjaa'| AjakI bhApAme kahU to 'yathA netA tthaanug.|' jo bIta gaI, usase kyA / rAjA rahe nahIM, taba 'jaisA rAjA vaisI prajAkA' kA kyA artha bane ? Ajake AdasIko Aja kI bhApAme bolanA cAhiye / 'jaisA netA vaisA anuyAyI' yaha ThIka hai| ApakA netRtva apane anuyAyiyo para asara kase na kare ?, ApakI sakriya zikSAse preraNA pA sAdhu-saMghane bhI sAhityanirmANake puNya kAryame baDI tatparatAse hAtha baTAyA hai| samayake parivartanane prAkRta, saMskRta Adi prAcya bhApAokA ndhAna hindI ko diyA hai| aba vaha rASTrabhApAphe pada para AsIna hai| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI jaina - vidvAnoMne sadA se hI loka bhASAme kahA yA likhA hai / mAdhyama se hI apanA sandeza 110 bhagavAn mahAvIrane loka bhASA ke janatAke kAnoM taka pahuMcAyA thA / usakI carcAme eka AcAryane likhA hai -: The "vAlstrI mandamUrkhANA, nRNA cAritrakAkSiNAma / anugrahAryaM tattvajJa, siddhAnta prAkRta kRta " Apake netRtvame hindI bhASAme jaina - sAhitya - nirmANakA mahAn kArya prastuta hai / hame AzA hai, thor3e varSome jaina - sAhitya hindI saMsArame pratiSThApUrNa sthAna pA legA / prAcya - sAhitya-nirmANa / kArya jaina sAdhuoM kA itihAsa baDA ujjvala hai| Apake netRtva meM vaha paramparA smRtikI vastu nahI banegI | Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottara tattva-carcA ApakI sArvajanika caryAkA eka pramukha ana hai / vyAkhyAna, sAdhAraNa bAtacIta aura praznottara ke rUpame vaha calatI rahatI hai / prazna karanevAloMkA tAtA sA juDA rahatA hai / 'vizva - zAnti - sandeza' ke bAhara Ate hI vaha praznoMkI bhUmi bana gayA / bhArata aura yoropa ke vicArakoM dvArA isake bAreme bahuta kucha pUchA gyaa| Apane una sabakA samAdhAna kiyA / landana se jaina - vidvAn harbarTa baiTenake prazna Aye / Apane unako baDe mArmika DhaMgase smjhaayaa| Apake praznottaroMkI saMkalanA kI jAye to eka vRhattara pustaka vana sakatI hai / isalie maiM isa viSayako adhika lambA nahIM khIMcgA / sirpha Apake uttara dene kI zailI aura do cAra prasaMgoMko vatAvara isase kSamA cAhanA / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI Apa uttara dete samaya Avezame nahIM Ate aura thoDe zabdoM me uttara dete haiM / ye donoM bAte Apane apane pUrva - AcArya zrI kAlugaNIse sIkhI-aisA kaI bAra Apa kahA karate hai / uttara dete samaya Avezame AnevAlA 'ApA' kho baiThatA hai| adhika bolanevAlA ulajha jAtA hai / isalie uttaradAtA ke lie anAveza aura saMkSepa ye donoM guNa AdaraNIya hai / praznakartA svatantra hotA hai / vaha kaTu banakara Aye to bhI use mRdu banA denA, isame uttaradAtAkI saphalatA hai / 112 pro0 e0 esa0 vI0 pantane apane eka lekhame Apase hue praznottaroMkI sthitikA varNana karate hue likhA * prAcArya mahArAja hamArI prAlocanAoose uttejita nahI hue / unhone pahale hamAre dRSTikoNako samajhanekA eva vAdameM usakA uttara denekA prayAsa kiyA / yaha eka aisA guNa hai, jo dezake virale hI dharmAcAryo meM milatA hai / unameM se bahutase to bhAvanAoke asahiSNu hai / -- The Acharya Maharaj was not upset by our criticsms He tried to understand our view point and then answer the same This 18 a rare quality to be found in the religions of the land. Many of them are intolerant of supposition They can brook of no argument But Sri Pujyaji, in all our discussions with him never talked disparagingly about other religions, but only maintained with telling arguments his own point of view' ( vivaraNa patrikA, 26 julAI, 1951 ) varSa 1 saMkhyA 3 pRSTha 3 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottara 113 ve kisI bhI yukti athavA tarkako sahana nahI kara sakate / lekina zrI pUjyajI mahArAjame hamAre dhArmika prasagameM kabhI bhI dUsare matake doSa nahI nikAle aura na anya dharmake vAreme nindAtmaka bAteM kI, lekina tarka eva yukti ke sAtha apanA dRSTikoNa hI rakkhA / " isa prakaraNameM ApakI apanI eka nijI vizeSatA hai / vaha hai praznakartAko parAjita karanekI bhAvanA na rakhanA / praznakartA kaisI bhI bhAvanA lekara Aye, uttaradAtAko use hara hAlatame kSamA karanA cAhie / ubhayapakSIya vitaNDA aura jaya-parAjayakI bhAvanA se zatru-bhAva pravala hotA hai / niSprayojana zatru banAne tathA zatrutApopaNa-vRttiko bar3hAvA denekA atha kyA ? uttaradAtAkA karttavya he - samasakanevAle ko samajhAye, vitaNDA karanevAlese mauna rakkhe, kintu vaimanasya na bar3hAve / ApakI isa pravRttise hajAroM vyakti ApakI ora jhuke hai / AcAryazrI apane praznakartAko jisa zIghratA se sulajhAnekA prayatna karate hai, usame ApakI spaSTatA, AtmaniSThA aura nirbhIkatA tara AtI hai| bhArata ke sarvoca nyAyAlaya ke mukhya nyAyAdhIza pI0 DabalyU spaeNzane Apase pUchA- kyA rAjanIti aura dharma eka hI hai ? Apane uttarame kahA - nahIM / spaeNza - kaise ? AcAryazrI - rAjanIti dharmasApekSa haM. kintu samUcI rAjanIti dharma nahIM hai| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 prAcArya zrI tulasI spaza-dhamase anyAya miTatA hai, rAjanItise bhI, phira iname antara kyoM ? AcAryazrI-rAjanItime svArtha rahatA hai, bala prayoga hotA hai / vala-prayogase anyAya chuDavAnA bhI hiMsA hai ! yahIse rAjanIti aura dharma do hote cale jAte hai| speMza -vizva-zAnti kaise ho sakatI hai ? yuddha kase miTa sakatA hai ? AcAryazrI-svArtha, anadhikArapUrNa prabhutva choDanese donoM ho sakate hai| yaha ho kaise, AjakA lAlacI manuSya apa-svArtha taka choDaneko taiyAra nahIM hai| speza-Apa satyakI mUrti hai, phira gavAhI kyoM nahIM dete ? AcAryazrI hamAre dvArA kisI pakSako bhI kaSTa nahIM honA caahie| leDI speza-sAsArika upakArako Apa dharmase pRthak kaise batAte hai ? AcAryazrI-jisase Atma-vikAsa na bane, kevala bhautika lAbhamAtra ho, usako Atma-dharma nahIM mAnA jA sktaa| haMgarIke suprasiddha vidvAn tathA prAcya saMskRtiviSayaka uccazikSA-kaunsilake pratiSThAtA evaM saJcAlaka DA0 pheliphsa vAlpI ke vicitra praznoMke uttara AnandadAyaka hone ke sAtha-sAtha jJAnavardhaka bhI hai : Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottara 115 pheliksa--kyA AtmasAdhanA ke lie kevala jainasUtroMkA jJAna hI yatheSTa hai ? AcAyazrI - hA, yatheSTa hai, parantu vyAvahArika jJAnakI bhI upekSA nahIM kI jA sakatI / pheliksa - kAma vAsanA ko jItaneke kriyAtmaka upAya -- - kyA hai ? AcAryazrI - kAma-vAsanA para vijaya prApta karaneke kriyA tmaka upAya ye hai : -- (1) kAma-vAsanA janaka bAteM na karanA / (2) dRSTi - saMyama rakhanA / (3) adhika na khAnA | (4) mAdaka dravya - zarAva, nazIlI vastuoM evaM uttejaka padArtho kA sevana na karanA / (5) manako svAdhyAya, Adi satpravRttiyoM me lagAye rakhanA | (6) AtmA aura zarIrake bhedakA cintana karate rahanA / (7) yogakA abhyAsa karanA / pheliksa - kyA sAdhu strIsaMgase dUra raha kara pUrNa santuSTa haiM ? AcAryazrI - saMyamame jo Ananda hai, vaha strI - sasargase kabhI prApta nahIM ho sakatA / [sAdhu apane Adarzapara calate hue pUrNa prasanna haiM / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grAcArya zrI tulagI pheliksa - kyA jaina-sampradAya me dampati ke lie zIla- pAlana Avazyaka samajhA jAtA hai ? kyA vivAha dhArmika saMskAra mAnA jAtA hai ? AcAryazrI - yadyapi gRhastha ke lie pUrNa brahmacarya kA pAlana anivArya nahIM hai, phira bhI para- sIse pUrNa bacAva aura apanI strIke sAtha kAma sevanakI maryAdA sthira karanA Avazyaka hai| jaina- dRSTikoNa se vivAha dhArmika saMskAra nahIM hai / isa prakAra bhAratake prasiddha manovaijJAnika DA0 ke0 jI0 rAmArAva, AsTriyA ke patrakAra DA0 harbarTa TIsI, landana ke jena vidvAn harbarTa baiTena Adi vizeSajJoke praznoMke uttara na pAkara jilAgu pAThaka avazya kucha asantuSTa hoge, kintu isa jhAkIme mai pUrNatA kI AzA hI kaba karA pAyA huu| UparakI paMktiyoMme thor3ese praznottara jyoMke tyoM rakha diye gaye hai / vicAraka varga svayaM inakA mUlya Aka leMge / 116 * deso tattvacarcA ( Adarza - sAhitya- sagha dvArA prakAzita ) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana-samparka Apake lIvanakA yaha eka rahasyapUrNa adhyAya hai| isako lekara virodho kSetroMme kaTu, kaTutama AlocanAeM aura TokATippaNiyAM huI hai| na Apane unakA vizeSa samAdhAna kiyA aura na una AlocakAne isakA tattva chUnekA vizeSa prayatna kiyA / Apake samparkame AnevAle vyakti zikSA, sattA, nyAya aura vibhinna pArTiyoMse sambandha rakhanevAle hai / saikaDo, hajAroM vyakti Aye, do cAra pAca dina samparkame rahe, jo kucha dekhA, use unhoMne lisA athavA khaa| kAraNa kyA hai ? patA nahIM, kaI vyakti isase jhaTA utthe| unhone AcAryazrI para. zrAvaka varga para aura AnevAle vyaktiyoM para vaDe-baDe Aropa lagAye-jaise AcAyajI kA vaDApanakI bhUkha hai. ve dUsaroMke pAsasa pramANa-patra lenA cAhate Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __118 AcArya zrI tulasI hai, zrAvaka vargake pAsa dhana bahuta hai, vaha apane AcAryajIkI prazaMsA sunaneke lie dhanake bala para TAnalAtA hai, AnevAle dhanake lAlacase Ate hai, unheM khuza karane ke lie athavA sabhyatAke nAte do-cAra acche zabda kaha dete hai, Adi Adi / Akhira isakA vIja kyA hai ? yaha kArya kyoM calA aura cala rahA hai ? Apa ise kisa dRpTise dekhate hai ? isa rahasyapUrNa mudde para maiM merI sphuTa dhAraNa rakhanekI ceSTA kruuNgaa| ___ AcAryazrIkA netRtva samhAlaneke turanta bAdase yaha dhyAna rahA hai ki hame apane pUrvAcAryoM dvArA virAsatake rUpame jo saMgaThana aura caitanya milA hai, usakA pUrA-pUrA upayoga honA cAhie | samaya-samaya para isa bhAvanAko Apa sAdhu-saMgha tathA zrAvaka-saMgha ke sAmane vyakta karate rhe| Apane anekoM bAra zrAvakose kahA . "tuma svArthI mata bane rho| tumhAre pAsa jo kucha hai, vaha dUsaroMko batAo, ve lenA cAheM to do| isame tumhArA hita hai aura unakA bhii|" isase zrAvakoMko bala milA / unhoMne pracAra-kAryakI tAlikA bnaaii| usame eka kAryakrama yaha bhI rakhA ki viziSTa vyaktiyo se samparka-sAdhanA aura unheM AcAryazrIke samparkame bhI laanaa| yojanAke anusAra kArya zurU hogayA / akalpita saphalatA milii| paridhise bAhara rahanevAloMko Azcaryase adhika sandeha hone lgaa| unakA dRSTivindu yahIM kendrita rahA ki yaha saba pralobhanake sahAre ho rahA hai, nahIM to yakAyaka yaha parivartana kaise AtA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana-samparka 119 yaha ThIka hai, Apa viziSTa vyaktiyoM ke samparka ko maryAdA ke pratikUla nahIM mAnate hai| hiMsaka zaktiyoM ke pratirodhameM ahiMsaka zaktiyA milajulakara kArya kareM, yaha ApakI sArvadika icchA rahatI hai| ahiMsAkA prabhAva bar3he, isI bhAvanAse Apa kisIko samajhAte hai, kisIse vicAra-vinimaya karate hai aura kisIko usakA sArvabhauma pracAra karanekI preraNA dete haiN| ___ Apa paidala vihAra karate hai| isalie Apako sudUra-kSetroMtaka pahucaneme kaThinAI hotI hai| dUsare loga savArIpara baiThate hai / ve zIghra A-jA sakate hai| isalie zrAvaka loga sArI paristhiti batA unheM nimantraNa dete hai| agara ve nimantraNa svIkAra kareM to unheM AcAryazrIke sampakame le Ate hai| isame Apatti jaisI koI bAta lagatI nhiiN| pralobhana dekara lAte haiM, cApalUsI karate hai, pramANapatra likhavAte hai Adi Adi bAteM nirmUla hai| ye hiMsAbhAvanAse gaDhI gaI hai| AcAryazrI sAdhana-zuddhipara hamezA bala dete hai| zrAvaka loga Agantuka vyaktiyokA Atithya karate hai, use koI pralobhana kahe to bhale hI khe| kucha aisA lagatA hai ki hiMsaka zaktiyokI taraha ahisaka zapiyA milajulakara kArya nahIM kara sktiiN| ahiMsAme prema hai, bandhutA hai, phira bhI ekatva kyoM nahIM, yaha eka gutthI hai| AcAryazene 23 julAI 51 ko dihIme eka pravacaname kahA . "cyA kAraNa hai ki cAra corAMkA to eka saMgaThana ho sakatA hai para cAra bhadra pugapa catupakoNake cAra minduoMI taraha alaMga Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 prAcArya zrI tulamI alaga hI rahate hai| burAIkI tAkatoMse lohA leneke lie yA Avazyaka hai ki bhale AdamiyoMkA bhI sudRDa saMgaThana ho|' rASTrake anya ahiMsApremI vyakti bhI isakI AvazyakatA anu bhava karate hai| AcAryazrIke sAtha vArtAlApa karate hue rASTrapati DA. rAjendraprasADhane kahA-"yaha acchA ho ki sarvodaya samA aura aNuvratI saMgha milajulakara kArya kara / " Apane inakI ira bhAvanAkA svAgata karate hue kahA-"ahiMsaka samAjoMke lie ya bahuta Avazyaka hai| kAraNaki javataka hama ahiMsAke lie e zaktizAlI janamata tayAra nahIM karaleMge, tabataka ahiMsAke dvAra hiMsaka zaktiyoMko prabhAvita nahI krskegeN|" ___ Apake samparkame AnevAle vyaktiyokI saMkhyA-sUcI dekara pustakake pRSTha bar3hAnA nahIM caahtaa| maiM sirpha itanAhI batAUM ki jo vyakti Apake nikaTa Aye, uname ninyAnave pratizata ApakI kaThora sAdhanA, agAdha pANDitya, sarvatomukhI pratibha ahiMsA-prasArakI tIvra bhAvanA aura sahRdayatAse atyanta prabhAvi hue hai| __ landanake oNksaphorDa vizvavidyAlayake saMskRta-adhyApaka DA epha0 DavalyU-TamAsa ema0 e0 pI0 eca0Do, so0AI0 I0 jaina dharmakI jAnakArIke lie AcAryazrIkI sevAme aaye| kaI dina rhe| jAte samaya unhoMne apane vicAra vyakta karate hue kahA : * "bIdAsarameM terApanthI samAjase milakara, AcArya mahArAja * It has been a great gatisfaction to me to be ab Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janasamparka 121 darzanakA saubhAgya lAbha kara, itane vidvAn va vinIta sAdhu-sAdhviyose milakara mujhe atyanta prasannatA huii| sAdhu va sAdhviyokI dharma para dRDha prAsyA, satya-niSThA, gRhasthokA bhaktibhAva visavAda rahita hai / terApanthI gaNa para jana-dharma ke tyAga, vairAgyakA sampUrNa pAlaka hone ke kAraNa, sAsArika kAryose sampUrNa nilipta rahana ke kAraNa, dUsaroke prati samavedanArahityake sAkSepakA maukA milatA hai| parantu unake ahiMsAke mahAn tattvave svarUpase aura khAsakara unakI kAryakArI dayA. latA va maMtrI-bhAvase hI vaha prAkSepa sarvathA asatya ho jAtA hai|" __ AcAryazrIkA vyaktitva eka mahAn razmiputra hai| usame lAkhoM vyaktiyoMko Aloka denekI sAmarthya hai| jaisA ki bhArata me naMtika aura sAmAjika svAsthya-saMghakI pradhAna saMghaTanakI kumArI meliseMTa sephelane saradArazaharame bhASaNa karatehue janatAko sambodhita kara kahA: to pay a visit to the Terapanthi Community in Bidasar, to linse tho honour of Darson of the Acharya Alaharaj and to meet ko man learned and dorout Sadhus and Sudhire........ .. The comuction and fincerity of the Sndhus nuo Sadhuis nnd the devotion of the Inity are bevcud question Tic strict adlcance of the Terapanthus to gain principles of necetien ara abstention from mring in worluli afturs sites Occasion for criti. CIEM on the ground of unfeelingness which boterer are helted buy the teri nature of tbeir great principale of Ahmen and by their practical Lilurass sra friendlilcie" Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 AcArya zrI tulasI ___"eka cirAgase hajAro cirAga jalAye jAsakate hai| prAcAryazrI ke upadeza tathA udAharaNarUpI jagamagAte cirAgase aneka pavitra jIvana prakAza prApta kara sakate hai| ApakA zAnti aura bandhutvakA prAdarza sampUrNa bhAratavarSa meM phaile|" zAntikA prasAra ApakA prathama yA carama lakSya hai| kintu usake lie sAdhanA jarUrI hai, aisA ApakA vizvAsa hai / zAnti ke anurUpa Adarza aura vyavahAra banAye binA vaha mila nahI sktii| isIlie ucca bhUmikA para phalita honevAlI ApakI sAdhanA dUsaroMke lie svayaMsiddha AkarSaNa hai / eka bAra bhI ApakI sAdhanApUrNa dazAkA avalokana karanevAlA apane Apako dhanya mAnatA hai| bhAratake sarvocca nyAyAlayake mukhya nyAyAdhIza sara peTrika za ne AcAryazrI se hue apane samparkakA ullekha karate hue kahA : "maine kabhI kalpanA bhI nahIM kI thI ki mere jIvana meM aisA __ sundara saptAha gujregaa|" ____ unhoMne bidA honeke pUrva bar3e Agrahake sAtha AcAryazrI se __ maMgala-pATha sunaa| isake pUrva unhoMne eka vaktavya detehue kahA :--- * "ye sAdhu-sAdhviyA mAjake kaSTapUrNa samayame sasArakI bhalAI aura zAntike lie kArya kara rahe hai, yaha dekha mujhe vaDA santoSa hai| *"I am profoundly satisfied that in the present troublous times these Sadhus aud Sadhwis are working for the good and peace of the world . The example set up by His Holiness, His Sadhus and Sadhvis 18 one Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janasamparka 123 ......... AcAryazrI aura unake sAdhu-sAdhvI jo udAharaNa prastuta karate hai, yadi loga usakA anukaraNa kareM to sasArakI saba kaThinAiyA dUra ho jAya / sambhavata mai 15 mAsake andara-andara bhAratase prasthAna karUgA / aisA lagatA hai ki isa dezameM bar3e-bar3e parivartana pAnevAle hai| yadi loga zAntise aura mela-jolase rahate hue guru mahArAjake AdarzoM para caleMge to mujhe pUrA vizvAsa hai ki unakA bhaviSya ujjvala hogaa| ___mujhe apanI yaha yAtrA lambe samaya taka yAda rhegii| guru mahArAja jo kAma kara rahe hai, usameM aura saghake ucca naitika AdarzoMmeM mujhe sadA anurAga rhegaa|" __ ApameM zraddhA aura buddhikA sundara samanvaya hai| apane lie jahA zraddhAkA prAdhAnya hai, vahA dUsaroMke lie buddhikaa| sipha which, if followed by the people, would put an end to all the troubles of the world Probably I shall have to leave India within the next 15 months and great changes are in store for this country I profoundly believe in the future of tb18 country if the people learn to live in peace harmony and follow the ideals weicb Guru Mabaraj stands for I shall long remember my visit and sball always be interested in the work being done by Guru Mabara] and in the bigb moral standard of the sect". (vivaraNa-patrikA, apraila 1947, pRSTha 114) varSa 8 aka 4 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 prAcArya zrI tulasI dUsaroM para prabhAva DAlaneke lie buddhi nahIM honI caahie| kintu yaha sahI hai ki nukIlI buddhi ke binA prabhAva par3atA bhI nahIM / Apa apane prati aTala haiN| Atma-vizvAsa aTala hai| phira bhI Apa apaneko yuktise dUra nahIM rakhate / yuktaprAntIya kAMgresake upAdhyakSa, kendrIya vidhAna-paripake sadasya alamUrAya zAstrIne Apake samparkakI carcA karate hue likhA ___maine terApanthI saudhumoke aneka kalApUrNa kAma dekhe| jaina-darzana ke viSayameM maine pahalese hI kucha suna rakhA thA aura aba karIva 20 varSase jana-dharmako gambhIratAse pUrNa prabhAvita hU / kitanA vaDA pADitya hame yahAM dekhane ko milI, isako varNana karanA asabhava sA hai|... meM eka vaijJAnika samAjeko mAnane vAlA vyakti hai, pratyeka botako vaijJAnika Dhagase dekhatA huu| AcAryajI kI AtmA kitanI U cI hai, ve vyavahArakI bAta karake bhI paramArthakI ora jAte hai| apane prAdarza se nIce bilkula nahIM utarate, isakA maine pUrNa anubhava kiyaa| bhArata eka dharmaparAyaNa deza hai, isameM aise upadezokI AvazyakatA hai| ina upadezoke dvArA rASTrako AsAnIse U cA uThAyA jA sakatA hai|" pro0 suzIlacandra guhA ema0 e0 bI0 ela0 ne 'merI rAjagar3ha yAtrA' zIrSaka nibandhameM likhA hai :___ * "sUkSmatama dArzanika praznoko vibhinna rUpase samajhAne kI eva * His Holiness ... . .. . has wonderful power of analysing the subtlest philosopbioal problems and of Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janasamparka 125 vibhinna dArzanika vicAradhArA sambandhI vicArokA samucita samAdhAna karanekI ApakI zakti adbhuta hai| jaba maine pUjyajI mahArAja kA dhyAna bauddha-vicAradhArA-AtmA jaisI koI vastu nahI aura manase pare kacha nahI, kI ora AkarSita kiyA to unhone turantaM pratyuttara diyA setting at rest the controversies in phylosopbical Speculation when I drew the attention of His Holines to the Buddist conception that bothing like the Soul and nothing beyond the Mind could be found in the human system, His Holiness very sharply replied that there Wal no confilct there, as the mind which was the thinking apparatus in the human system, might be taken as idontical with the soul, a quality of which was consciousness When His Holiness was confronted with the vedantic thoory of the unity of the pramatma, His Holiness observed that when the liberated souls sbone out brightly, side by side, like as many luminous bodies & person looking at the adjacent lamidous bodiea from a great distance might not notice their multiplicity and oven, on thi contrary, ontortain an idea of their unity, which was only illusory and not real, when faced with the possibility of the existence of the Bheda-Buddhi, that is the discriminating knowledge that is X and not Y or Z. His Holiness observed that as the liberated souls were similar in quality, there could not be any such BhedsBuddhi in the liberated souls In addition to His scholar. thip and loftiness of moral and spritual character, H18 Holiness POBIEB888 splendid eloquence in bis mother tongue te daily addresses hundreds of his disciples, Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 AcArya zrI tulasI 'isameM koI vizeSa bAta nahIM, kyoki manakA joki mAnavIya vyavasthAme vicAra-zakti utpanna karatA hai, mAtmA, jisakA gaNaM cetanatA hai, ke sAtha abhinnarUpase sambandha hai / ' jaba pUjyajI mahArAjake sAmane ekezvaravAdakA vaidAntika siddhAnta rakkhA gayA to unhone bata. lAyA ki jisa prakAra camakate hue padArthokA samUha pAsa-pAsa hone se dUrase dekhane meM eka mAlUma hotA hai parantu vaha vAstavikatA nahI, bhrama hai| usI prakAra mUla mAtmAe prakAzayakta hone se camakate padArthoke samUhakI taraha dekhane meM eka mAlUma paDatI hai, para vAstava meM esA nhii| jaba unako mokSa-prApti ke bAda jIvana kI eva bheda-buddhi-ucitAnucita including the Sadbus Sadhyis and the laymen in au impressive way ou the main tenets of Jainiem Besides, H18 Holiness has wonderful memory I found His Holiness reciting and explaining the Ranmayana, every night, before & vast gathering of men and women wbo must bave undoubtedly gained much ethical and spritual knowledge during the Obaturmasya of His Holiness Although I bad a miod to stay longer with H18 Holiness, I had to come away hurriedly after a week, when reports of communal troubles reached me from Bengal Wben I took leave of His Holiness I mentally uttered "Gachobbami Punardarsanaya" (1 am going to unite again ) I have no doubt that this is the attitude of every visitor of His Holiness" ( vivaraNa-patrikA, 9 agasta, 1951) varSa 1, sakhyA 5 pRSTha 5 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ javasamparka 127 jAnane kA jJAna ki 'ka' ka ha ga yA nahIM, kI sambhAvanAke viSaya meM pUchA gayA to unhone uttara diyA ki mukta prAtmAe guNameM eka samAna hai, ata aisI bheda-buddhi uname nahI raha sktii| AcAryazrI meM vidvattA, naitika evaM AdhyAtmika vicAra-zakti tathA cAritrakI uccatAke sAthasAtha apanI mAtRbhASAme bhASaNa denekI prakhara zakti hai| ve hamezA saikaDo manuSyoke bIca, jinameM sAdhu-sAdhviyA, zrAvaka-zrAvikAe eva anya bhI hote hai, jaina-dharma ke mukhya tattvo para prabhAvotpAdaka bhASaNa karate hai / isake atirikta unakI smaraNa-zakti bhI adbhuta hai / maine pUjyajI mahArAja ko cAturmAsame rAtrike samaya vizAla janasamUhameMjoki ni sandeharUpase naitika eva AdhyAtmika jJAnako prApta karate hai, rAmAyaNakA kaNThastha pATha karate sunA hai| yadyapi merA vicAra pUjyajI mahArAjake sAtha kucha dina aura rahane kA thA para bagAlase sAmpradAyika azAntike samAcAra pAne se eka maptAha bAda zIghra hI jAnA pdd'aa| jAne ke samaya maine mana meM socAmeM Apake puna darzanoke lie jA rahA hai| mujhe isameM sandeha nahI ki AcAryazrI ke darzana karanevAlo-sabhI sajjanoke manameM aisI hI bhAvanA rahatI hai|" dhamakSetrame sampradAyavAdakI bhISaNa Aga jala rahI haiN| vaha isIlie ki dhArmika vyakti samabhAvI nahIM rhe| samabhAva jIvana kI sArvabhauma sattA hai| vaha binA kucha kiye dUsaroMko AtmasAn kara letI hai| kintu jAta-pAta Adike choTe-choTe bandhanome baMdha kara AdamI apanI asImatAko kho baiThatA hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI vipamatA halAhala jahara hai / usakI eka rekhA kalA, saundarya aura sAdhanAko nirjIva banA detI hai / vaha kalA, vaha saundarya aura vaha sAdhanA maulika hotI hai, jisakA utsa hotA hai samabhAva / Apa yogIrAja hai / 'samatvaM yoga uccate' kI yogapaddhati se ApakA jIvana chalAchala bharA hai / bhAratIya saMskRti aura itihAsake prasiddha vidvAn DA0 kAlIdAsa nAga AcAryazrIke darzana kara jo jAna sake, use unhIM ke zabdoM meM dekhiye: "AcAryazrI rAste ke eka ora vedIpara baiThake dharmopadeza kara rahe the zraura kitane hI zrotA unakI vANI sunane ke lie Aye the / unameM kevala sampradAyake loga hI nahI balki sava gharmo ke loga the / musalamAna bhI the| sAdhukI vANI sabake lie hai / sAdhu-santa yahI karate Aye hai / unakI sAmanA - praNAlI aura kalA - kArIgarI dekhakara bhI me mugdha huA thA / kevala satyakI hI nahI balki saundaryakI sAdhanA bhI sAtha sAtha cala rahI hai / maine vahA rAjasthAnI bhASA meM kavitAeM bhI sunI unase bhI mujhe bahuta Ananda huA aura meM cAhatA hU ki zrApa rAjasthAnI saMskRtikA paricaya idhara bagAla meM bhI deM / " antara-dRSTivAle vyaktiyoMkA AkarSaNakendra bAharI vastujAta nahIM hotA / unheM lalacAnevAlI koI vastu hotI hai to vaha hotI hai sadAcArapUrNa sAdhanA / AcAryavara isake mahAn dhanI hai / *jaina bhAratI varSa 11 aka 1 janavarI 1950 128 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahAM (jayapura) se jAneke kA samaya bAda pophesara tAnane zAntivAdI sammelanake sadasyoM ko TI-pArTI dii| taba vArtAlApa ke kramameM unhone batAyAH hamAre yahA cAra prakArake puruSa mAne gaye hai .prathama-manase bho zuja pora zarIrase bhI zuddha / dvitIya-manase zuddha, zarIrase lazuddha / tRtIya-manase azuddha aura zarIrase zuru / caturtha-manase azusa aura zarIrase bhI azuddha / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI " "hamane jayapurame prathama zreNI ke puruSokA dekhA / AcAryavara eka aise dharma-zAsana ke netA hai, jo mamatAkA pUrNa pratIka hai / Dho zatAbdIse ekarUpa meM calanevAlI isa mAmyapUrNa paddhatikA adhyayana kara koI bhI samatApremI prabhAvita hue binA nahIM raha sakatA | 130 suprasiddha samAjavAdI netA jayaprakAzanArAyaNane terApantha saMsthA ke mUlabhUta siddhAntoM aura sAdhuoMkI sarvataH svAvalambI jIvana -praNAlIse paricita hokara kahA " eka ke lie saba aura sabake lie ekakA siddhAnta to samAjavAda kAhI siddhAnta hai / terApanthI sAdhu-sasthAkA sagaThana bahuta hI kaThina samAjavAdI siddhAnto ke AdhAra para hai / hindU aura jaina dharmame jo anyAnya sasthAe hai, unake baDe-baDe maTha aura asatya dhana-vaibhava hai / unakI tulanAme yaha sasthA bahuta hI uccakoTikI hai / parantu hama sAdhu-sasthAke utkRSTa siddhAntoko gArhasthaya jIvaname bhI lAgU karanA cAhate hai / nyAya aura samatA ke AdhAra para hame 'bahujana hitAya' samAja vyavasthA karanI hai aura isa kAryame hameM AzA hai ki kAcAryazrIkA zrAzIrvAda hamAre sAtha rahegA / " AcAyavara 'eko'haM bahu syAm' kI koTikI AtmA hai / vividha vicAra aura bhAvanAke loga Apako vividha rUpame pAkara eka mahAn zaktikI kalpanA kiye binA nahIM raha sakate / kalakattA vizvavidyAlayake Azutopa prAdhyApaka, saMskRta vibhAgAdhyakSa DA0 sAtakaDi mukarjI ema0 e0 pI0 eca DI0 ne - Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janasamparka AcAryavarakI teja zaktikA Alokanakara kahA : * " Atma niyantraNa se jo teja, mahattA aura zakti prApta hotI hai, usake mahArAja zrI tulasIrAmajI svAmI eka jvalanta udAharaNa hai / zAstrokA eka chAtra hone ke nAte meM una santoke, jinhone kaSAya-vijaya dvArA loka-vijaya prApta kiyA hai, jIvana-vRtto se paricita hU~ / para durbhAgyavaza AdhyAtmika tapazcaryA tathA unakI zaktiyose pratyakSarUpa meM paricita nahI thA / zAstrIya viSayose apane paricayake kAraNa ho mai zrI gurumahArAjake vyaktitvameM parilakSita AdhyAtmika zaktikA patA lagAne meM samartha huA kyoki zAstromeM una AdhyAtmika kAraNoke paryApta ullekha hai / unakI upasthiti meM hamalogokI ahkArayukta Ge 131 * His Holiness Shri Tulsiramji Swami 18 such a concrete illustration of the splendour and majesty and power that self-mastery is said to achieve As a student of the Shastras, I am acquainted with the descriptions of the lives of saints who have conquered the world by conquering their lower selves But unfortunately I have no direct acquaintance with spritual exercises and their efficacy But my acquaintance with the contents of Shastras enables me to trace the spritual powers observed in the person of the Guru Maharaj to spritual causes of which there is ample record in the Shastras In his presence our eqoistic impulses, our vanity, our pettinesses our jealousies, automatically subside I have felt the spritual contagion that he spreads over people who come into his vicinity His radiant smile at once wins the Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 zrAcArya zrI tulasI pravRttiyA, abhimAna, laghutA aura dopadarzitA Apase Apa dava jAtI hai / unake samIpa jo Ate hai, unapara unake una AdhyAtmika bhAvo kA vistAra maine anubhava kiyA hai| unakI hAsyayukta muskarAhaTa kaThina hRdaya sAsArika manuSya ke hRdayapara tatkAla vijaya pA jAtI hai / vidvAno tathA vidvattAkA pezA apanAye hue vyaktiyokI, jo apanI vidyA buddhikA atyadhika garva kiyA karate hai, va majoriyose mUkta meM apaneko nahIM maantaa| para maiMne unakI upasthitime pAyA ki yaha kamajorI dabagaI tathA maine apane ko unake sammukha eka zizuke rUpama anubhava kiyA / isameM koI Azcarya nahI ki usa mahAtmAke prati hajAro vyakti apanI zraddhA-bhakti dikhalAte tathA apanI zraddhAJjali arpita karate hai / mujhe svata: yaha anubhava hone lagA ki unakI painI heart even of a hard hearted worldly man I do not claim immunity from the general weakness of scholars and men of learned profession who think much of their knowledge and wisdom But I felt in his presence that this weakness subsided and I felt like a child before him No wonder that thousands of people do their reverence and pay their homage to the saint I was made to feel that his penotiating vision enters into the innermost recesses of our mind But he has superabundant tolerance and forgiveness for our failings, and our good instincts are roused to activity by his mere presence So me how the impression has come over to my mind that he 18 a redeemer of carring humanity Unfortunately my Association with His Holiness has been for a short spell and the multitude of visitors Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janasamparka dRSTi hama logoke manake antastalameM praveza kara jAtI hai| para hamalogo kI asaphalatAoke prati unakI atyadhika sahiSNutA tathA kSamAzIlatA hai aura upasthitimAtrase hI zuddha pravRttiyA kriyAzIla ho jAtI hai| __ mere manapara yaha prabhAva paDA hai ki ve bhrAnta mAnavatAke ma vitadAtA hai / durbhAgyavaza zrIcaraNose merA satsaga bahuta kama samaya taka rahA tathA darzanArthiyokI apAra bhIDa aura unake vyasta dainika kAryakramake kAraNa mujhe unase kucha pATha paDhane kA avasara nahIM mila sakA, para unake kucha santa ziSyose kucha zAstra-carcAkA avasara milA aura isIse zAstropara unake adbhuta adhikArakA anubhava prApta karanA mere lie sambhava ho skaa|" cIname bhAratIya rAjadUta saradAra ke0 ema0 pannikara, DA0 amarezvara ThAkura, pro0 durgAmohana bhaTTAcArya saMsadake sadasya mihiracandra caTTopAdhyAya Adi bahutase bhAratIya aura anekoM and the fully crammed programme of his daily activities did not afford scope for taking lessons from bim, But I had the privilege of discoursing with some of his monk disciples and this mando it possible for me to realise their stupendous mastery orer the Shastras" Spuutual Renaissance in Rajastlian and His Holiness Sliri 1008 Shri Tulsiramji Swami tie 9th Pontiff of the Jain Swetambar Terapantlu Community Page 3--4, Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 yAcArya zrI tulasI videzI dArzanika, vidvAn tathA rAjadUta Apake prati atyanta zraddhAlu hai / DhA0 amarezvara ThAkura ne 'terApanthI sAdhu' zIrSaka eka pustikA likhI hai, jisameM terApanthI saMghakA saMkSepame yathArtha parihai caya karAyA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAntikI cinagAriyA~ Apane kahA dhArmika kSetrame AcAryazrIne amara krAnti kI hai| samayasamayapara tIrthaMkara aura bar3e-bar3e AcArya jisa lau ko jalAte Aye hai, usIme Apane bhArI caitanya uMDelA hai / svArtha- poSaka loga apanI svArtha pUrti ke lie 'dharma khatareme' kA nArA lagAte hai / Apa ise sahana nahIM kara ske| "yaha kyA ? dharma khatareme ? svArtha khatareme ho sakatA hai / dharma AtmAkI vastu hai, usako kisa bAtakA khatarA ?" Apane apanI anubhUti vyakta karaneke lie eka kavitA likhI, jisakA zIrSaka rakhA 'amara rahegA dharma hamArA' / isakA janatApara manovaijJAnika asara huA / lAkhoM jaina, jainetara, jo 'dharma khatareme' kI AvAja sunate-sunate bhrAnta ho rahe the, jAga - Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 AcArya zrI tulanI uThe dhamake prati dRDha zraddhAlu bana gye| 'amara rahegA dharma hamArA' kI AvAja bulanda ho utthii| terApanthake prathama AcArya zrI bhikSugaNIne dhArmikoko yaha cetAvanI dI ki yadi dharma hisA aura parigrahakA akhADA banA rahA, usake nAmapara bar3e-baDe makAna aura pUjI ekatra kI gaI, dhanika-nirdhanakA bheda calatA rahA to avazya hI usake zirapara eka dina khatarekI ghaNTI bjegii| bhagavAn mahAvIrakI vANIkA prativimba le bhikSu svAmIse jo kiraNeM phailI, unakA AcAyazrIne mahAn ujjIvana kiyaa| loga jaba kahate hai ki Aja vaijJAnika-samAjakI dharma para AsthA nahIM hai, taba Apa isa tathyako svIkAra nahIM krte| ApakI dhAraNA hai ki isame vaijJAnika samAjakA dopa nahIM hai| yaha saba dhArmikoMne dhamake nAmapara jo khilavADa kI, usakA pariNAma hai| dharma sabake hitakI vastu hai| usapara kisIko Apatti nahIM ho sktii| kintu ahiMsA aura satya jisakA svarUpa hai, aparigraha jisakI jar3a hai, vaha dharma hiMsA, jhUTha aura parigrahakA niketana bana jAya, taba use loga kaise apanAyeM ? kaise usase sukha-zAntikI AzA rakhe / dharmakI jo viDambanA ho rahI hai, use dekhakara Apake hRdayame bar3I bhArI vedanA hotI hai| mathurAke TAuna-hAlame pravacana karate hue Apane kahA : "mujhe isa bAtakA kheda hai ki logoMne dharmako jAtike rUpame Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAntiko cinagAriyA 137 badala ddaalaa| dhArmikoke ADambara, kalaha, zoSaNa, svArthaparatA, saMkIrNatA, jAti-abhimAna Adike bAreme jaba maiM socatA hU, taba hRdaya gadgad ho jAtA hai|" "maiM aise dharmakI sAdhanAke lie janatAko prerita nahIM krtaa| ___ maiM Apa logoMse vaise dharmako jIvaname utAranekA anurodha karUMgA, jo ina jhaMjhaToMse pare ho, vizvabandhutvakA pratIka ho|" ___ ApakI dhAraNAme dharmake sacce adhikArI ve haiM, jo tyAgI aura saMyamI hai| Aja bahulAzame dhamakI bAgaDora pUMjIpatiyo ke hAthame hai isalie usaparase jana-sAdhAraNakA vizvAsa uTha gayA hai| dharmake lie pUMjIkA koI upayoga nahIM hai| Apane gata kaI varSAMse pichar3I jAtiyoMkI AcAra-zuddhipara vizeSa dhyAna diyaa| bhaMgI-bastiyoMme sAdhuoko bheja kara vyAkhyAna krvaaye| anekoM bAra Apane svayaM unake bIca vyAkhyAna kiye| uname baDI zraddhA jAga utthii| Apane unase kahA :___ "Apame jo svayaMko hIna samajhanekI bhAvanA ghara kara gaI, yahI Apake lie abhizApa hai| eka manuSya dUsare manuSyake lie aspRzya yA ghRNAkA pAtra mAnA jAye, vahA~ mAnavatAkA nAza hai| Apa apanI AdatoMko bdleN| madya, mAsa Adi burI vRttiyoM ko chor3a deN| jIvaname sAttvikatA laayeN| phira Apako pAvana vRttiyoko koI bhI patita yA dalita kahanekA dussAhasa nahIM kregaa|" Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI - AcAryazrI ke dRSTikoNako hajAroM harijanoMne apanAyA / madya, mA~sa, tambAkU Adi anekoM kutryasana tyAga diye | kaI sthiti - pAlakoM ko yaha bahuta akharA / ve AcAryazrIko dalita jAtike bIca dekhanA pasanda nahIM karate, kintu AcAryazrIne ise asthAna samajhA / Apa ise bAra-bAra spaSTa karate rahe 138 ---- "hamArA pravacana sabake lie hai / jo koI sunanA cAhe use rokanekA kisIko adhikAra nahIM hai / " Apa yaha bhI spaSTa karate rahe : "hamArA jo koI prayatna hotA hai, vaha sirpha ahiMsA aura sadAcAra kI vRddhi ke lie hotA hai / hame koI sAmAjika yA rAjanaitika svArtha nahIM sAdhanA hai / na hame cunAva lar3anA hai aura na mata ekatra karane hai / hama ina saba jhaMjhaToMse pare hai / " AcAryazrI ke isa saphala prayogase lAkhoM logoMko mAnavajAtikI ekatAkA bhAna hone lagA hai, yaha unakA sahI mArgakI ora eka kadama hai / "vyakti-vyakti meM dharma samAyA, jAti-pAtikA bheda miTAyA / nirdhana dhanika na antara pAyA, jisane dhArA janma sudhArA || amara rahegA dharma hamArA / " Apake isa padyakI dhArmika ki bhaviSyame yaha vizuddha dharmakA kSetroMme baDI gUja hai / AzA hai vyAkhyA mantra hogA / - Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja jisakI carcA hai AcArya zrI tulasI eka mahAn dharmAcArya hai| saiddhAntika dRSTise bhale hI hamaloga Apako jainAcArya kaheM, vyavahArakI bhUmikAme Apa sirpha dharmAcAryake rUpame sAmane Aye haiN| dharma kA unnayana Apake jIvanakI mahAn sAdhanA hai| ahiMsAke vyApaka pracArakA adamya utsAha ApakI raga-ragame raktakI bhAti saMcArita hotA rahatA hai| aNuvatIsaMghakI sthApanA isIkA pariNAma smjhiye| yaha eka asAmpradAyika dhamasaMsthA hai, jisakA ekamAtra uddezya hai jIvana-nirmANa, caritra-vikAsa / dharma-saMkIrNa vizvake lie yaha eka sarala patha hai| isakI AtmA ahiMsA hai kintu svarUpa krAntikArI hai aura yaha sahI hai ki isI pravRttike kAraNa yaha sahasA logoMko apanI ora khIMcaneme saphala huaa| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 AcArya zrI tulasI jaisA ki hindIke pramukha patrakAra satyadeva vidyAlaMkArane likhA ___"aNuvratIsagha eka sasthA, sagaThana, Andolana aura yojanA hai, jisake sAtha Ajake lokAcArako dekhate hue 'kAntikArI' vizeSaNa binA kisI sakoca yA sandehake lagAyA jA sakatA hai| kamase kama merA AkarSaNa no usake isa krAntikArI svarUpake hI kAraNa humA hai|" yaha *saMgha eka varSa taka chipA rhaa| dillI adhivezanake avasara para janatAne isakA mUlya aakaa| naitikatAke poSaka vargoMne ise apanA sahayogI mAnA / deza va videzome saba jagaha isakA hArdika svAgata huaa| paNDita neharU, AcArya vinobA __ Adi Adi viziSTa vyakti isakI asAmpradAyika nItise bar3e prabhAvita hue| logoMne anubhava kiyA ki mahAtmA gAdhIkI mRtyuke bAda sArvajanika kSetroMme jo ahiMsAkI gati ruka gaI thI, vaha punarjIvita ho cukI hai| ____ Ajase DhAI hajAra varSa pUrva bhagavAn mahAgarane aNuvratoMkI dIkSA dekara gRhastha jIvanako susaMskRta kiyA thaa| sAmAjika burAiyoMko jaDamUlase ukhAr3a pheMkaneke lie krAntikA zaMkha phUkA thaa| unhIM aNuvratoMkoMko Adhunika DhAMce meM DhAlakara AcAryazrI ne sAmAjika burAiyoMke viruddha jo naitika saMgharSa cher3A hai, vaha nizcaya hI ApakI maryAdAke anurUpa hai| bhAratake eka kisAna aura majadUrase lekara rASTrapati taka sabhIne isakI upayogitA * vizepa vivaraNake lie dekho-aNuvratIsagha pahalA vArSika adhivezana Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja jisakI carcA hai 141 svIkAra kI hai| videzoM me isakA jo svAgata huA, usase jAnA jAtA hai ki bhAratake bhAgya meM jagadguru honekA zreya Aja bhI surakSita hai| jaina - siddhAntoMkI vyAvahArikatAmeM sandeha karanevAloMko yaha saMgha sakriya uttara hai / Adarza vyavahArakI sataha meM Akara hI yathArtha banatA hai / bhagavAn mahAvIrake siddhAnta nivRttimUlaka hote hue bhI vyavahArakI sacAIko lie hue haiM / samaya-samaya para jainAcAryoMne apanI pAvana kRtiyoM dvArA yaha sandeza janatAke kAnoM taka pahuMcAyA hai| AcAryazrIne bhI apane yugame dharmakA mahAn netRtva kiyA hai, yaha likhate hue itihAsakArakI lekhanI gauravase nAca uThegI / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana-kalyANakI bhAvanA ApakI pravRttiyoMme sarvodayakI-prANI mAtrake hitakI bhAvanA rahatI hai| yahI kAraNa hai ki Apa jana-jAgaraNake pratIka haiM / janahitake lie Apane pahale pahala *teraha sUtrI yojanAkA prasAra kiyaa| isane aNuvratI saMghakI pIThikAkA kAma kiyaa| 1-niraparAdha calate-phirate jIvoko jAna bUjhakara na mAranA / 2-prAtma-hatyA na karanA / 3-madya na piinaa| 4.-mAsa na khAnA / 5-corI na krnaa| 6-juA na khelnaa| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana-kalyANakI bhAvanA 143 yugakI gatividhiko dekhate hue janatAke mAnasakA paricaya pA lenA Avazyaka thaa| bhUtavAdake lohAvaraNase Acchanna saMsAra adhyAtmavAdako bhUmisAt kiye calA jA rahA hai| vaiso sthitime pahale hI aNuvratIsaMghakA mUlyAGkana karaneko eka kuzAgratA pUrNa kArya kahanA caahie| bhAratIya raMgamaMca badala gayA, phira bhI AtmA nahIM bdlii| usame aba bhI adhyAtmakI lau jala rahI hai, yaha pAyA gyaa| eka varSake thoDese prayAsame paccIsa hajAra vyaktiyoM dvArA terahasUtrI yojanAkA svIkAra kiyA jAnA usakA puSTa pramANa hai| 7-jhUTho sAkSI na denaa| 8-dveSa yA lobhavaza Aga na lagAnA / 9-para-strI gamana na karanA, aprAkRtika mathuna na krnaa| 10-vazyAgamana na krnaa| 11-dhUmrapAna va nazA na karanA / 12-rAtri-bhojana na karanA / 13- sAdhu ke lie bhojana na banAnA / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmpradAyika ekatA jaina-dharma samatApradhAna hI nahIM hai, kintu samatAtmaka hai / mamatAkA mUla AtmAkI Antarika bhAvanAoMmese nikalatA hai| bhagavAn mahAvIrakI vANIme jisakA rUpa hai-"Ayatule payAsu' jisakI prANImAtrake prati samatA-buddhi hai, vahI sahI arthame samatA ___ kA sandezavAhaka ho sakatA hai| isa dizAme jaina-AcAryokI kRtiyA bar3e gauravake sAtha ullekhanIya hai| bhagavAn mahAvIrakI prakAzamAna paramparAme aneka AcArya tejomaya nakSatrakI bhAti camake, koTi-koTi janatAke prakAza-stambha banakara cmke| astra-zastra yA pazu-zaktike sahAre camakanekA artha hai mara mittnaa| jaina-dharma isakA mUlata: paripanthI hai| camakanA vaha hai ki binA kisI davAvake janatA jise apanA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmpradAyika ekatA 145 ziramaura mAne, jisase patha-darzana le| sabake lie pathadarzaka honA usIke lie sambhava hai, jo sabake lie samAna ho| "piyamappiyaM kassa vi no karejA"-kisIkA bhI priya-apriya na kare, isa bhAvanAko sAtha lie calanevAlA ho| loga socage ki kisIkA priya na kare, yaha bAta kaisI ? gaharAIme jAyeMge to patA calegA ki sAmyavAdakI jaDa yahI hai| kisI ekakA priya sampAdana karane vAlA dUsarekA apriya bhI kara sakatA hai| eka parivAra, samAja yo rASTrake lie priya vAta socanevAlA dUsaroMkI upekSA kiye vinA nahIM raha sakatA / adhyAtmavAdI priya-apriyakI bAta nahIM soctaa| vaha socatA hai sabake sAtha sAmya bartAva kii| ___AcArya zrI tulasI isI paramparAke pratinidhi hai| ApakI sAttvika preraNAose sAmya-sRSTikA jo pallavana ho rahA hai, vaha kisI bhI dhArmikake lie gauravakA vipaya hai| jaina-ekatA hI nahIM, apitu dhArmika sampradAyamAtrakI ekatAke lie Apane jo dRSTi do hai, vaha itihAsa-lekhakake lie svarNima paMktiyAM hogii| ___ Apa sampradAyoMko milAneke pakSapAtI nahIM, unake hRdayoMko eka sUtrame vAdha deneko utsuka hai| dharma-sampradAyome Apasame vaira-virodha, IrSyA aura vicAroMkI asahiSNutA na rahe to ve alaga alaga rahakara bhI vizvake lie varadAna bana sakate haiN| ghaMgAlake khAdya-mantrI zrIpraphullacandra senane Apase pUchA-kyA sabhI dharma-sampradAyome aikya sambhava hai ? Apane kahA-hA hai| unhone pUchA-kase ? Apane kahA-vicAra-bheda miTa jAya, sabhI Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 AcArya zrI tulamI sampradAya mila jAyaM, yaha to sambhava nahIM hai| kintu eka sampradAya dUsare sampradAyake sAtha anyAya na kare, ghRNA na phailAye, AkSepa na phailAye, AkSepa na kare, vicAra-sahiSNu rahe, thoDeme mana-bheda miTa jAya to basa phira ekatA hI hai| sAmpradAyika ekatAkA yaha savazreSTha vyAvahArika mArga hai| saba sampradAya miTakara eka bana jAyaM, isame kitanI kaThinAiyA hai| dUsare zabdoMme kitanI asaMbhAvanAeM hai, yaha kisIse chipA nahIM hai| usa sthitime ApasI sadbhAvanA hI ekatva ho sakatI hai| ApakI apanI nIti isa ekatAke anukUla hai| Apa sAmpradAyika vaimanasya aura khaNDanAtmaka nItime vizvAsa nahIM krte| dUsare sampradAyoM para AkSepa karanekI nItiko Apa ra sAmpradAyika kalahakA mUla-mantra mAnate hai| ____ Apane jayapurakI eka vizAla paripadme pravacana karate hue kahA:_ "dharma-sampradAyoMme samanvayake tattva adhika hai, virodhI tattva km| usa sthitime dhArmika vyakti virodhI tattvoMko Age rakhakara Apasame laDate hai, yaha unake lie zobhAkI bAta nahIM hai| unako samanvayako ceSTA karanI caahie|" vaha dina dharma-sampradAyoMke lie puNya dina hogA, jisa dina ukta vicAra phalavAna hoNge| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sava-zakti terApaMtha saMgha ekatantrIya zAsanakA vejoDa udAharaNa hai / usame eka AcArya ke netRtvakA saphala anuzIlana hotA hai / netAme vAtsalya aura anuyAyIme zraddhA ho, taba anuzAsaname jAna AtI hai| vahA anuzAsana Upara se na Akara andarase nikalatA he / ise zAstro AtmAnuzAsana yA hRdayakI maryAdA kahA gayA hai / Apake anuzAsanakA mUla AdhAra yahI hai / Apake netRtva 640 sAdhu sAdhviyA aura lAkho zrAvaka-zrAvikAe~ hai / sagha - zaktikA upayoga kevala lakSya kI ora agrasara honeme hotA hai / khaNDanAtmaka nItime na vizvAsa hai aura na usakA prayoga bhI hotA hai / Ajake isa janatantrIya yugame eka tantrIya dhamazAsana sunaneme syAt kucha aTapaTA nA lage, kintu usake kartRtva Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 prAcArya zrI tulanI para AvaraNa nahIM DAlA jA sktaa| netA aura anugAmI donoM Apasame hRdayAkarSaNapUrvaka kArya kara to ekatantra ke samAna svastha koI dUsarI zAsana-praNAlI hI nhiiN| vArmika zAsanakI yaha paddhati rAjanItika paNDitoMke lie adhyayanakA viSaya hai| bhArata ke lie gauravakI bAta hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya - sampadA AcAryazrI kA jIvana eka viziSTa tapobhUmi hai / usakA sAdhanA-teja dUsaroMke lie sahaja siddha AkarSaNa hai / hajAroM vyakti tyAgake prati AkRSTa hue, yaha usIkA phala hai | zrAvakajIvanakI dokSA aura aNuvratI dIkSAke atirikta mahAvrata dIkSA bhI kama vyaktiyoMne nahIM lI / muni-jIvana niHsandeha kaThora sAdhanA hai, talavArakI dhArapara calanA hai, lohe ke cane cavAnA hai, phira bhI eka mahAn sAdhaka ke netRtva usa para calanekI Atma-preraNA sahaja prauDha bana jAtI he| yuvaka aura bar3e bUDhoMkI to bAta hI kyA ? choTe-choTe kizora kumAroMne Apake netRtvame isa agni parIkSAko sahaja svIkAra kiyA aura sarala banAyA hai / mAnavatAkI isa prayoga Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 zrAcArya zrI tulamI zAlAme anaginata kizora mAnavatAke carama taka pahuMca pAye hai| AsapAsame rahanevAloko lagA ki yaha bahuta vaDA kAma ho rahA hai, bhautikatA ke viruddha AdhyAtmika senAkA nirmANa ho rahA hai / dUra khar3e logoMne mana hI mana socA - yaha kyA ho rahA hai ? choTe-choTe bAlaka muni - jIvanakI ora khiMca jA rahe hai ? unhe bahakAyA jA rahA hai, phusalAyA jA rahA hai, lalacAyA jA rahA hai Adi Adi / yaha sandeha thA aura hai, para dUra rahane kA artha sandehake sivAya aura ho hI kyA sakatA hai| AcAryazrIkI mUka sAdhanAne aise vyaktiyokA nirmANa kiyA hai, jo unakI pratibhAke svayaM pramANa hai | cAritra aura vidyAke sundara samanvaya se jIvanakA prAsAda khaDA karanA, majabUtI ke sAtha use Age baDhAnA AcAryazrI ke svayambhU vyaktitvakA sahaja pariNAma hai / Apake ziSyokI mUka kRtiyo kA ullekha kara maiM unheM sImAme bAdhanekI prAgalbhatA kara sakatA hUM, kintu phira bhI maiM eka pustaka ke bIca me dUsarI pustaka likhane ko taiyAra nahIM huuN| isalie maiM eka divaMgata vAlamuni kanakakI, jo kasauTI para kanaka hI rahA, carcA kara isa prasaMgase mukti pA aisI merI icchA hai| muni kanakakI jIvana-gAthA AcAryazrI ke jIvana se isa prakAra juDI huI hai ki usakA ullekha kisI aMzame bhI aprAsAMgika nahIM lagegA / isame AcAryazrIkI nirmANakArI pravRttiyo aura bAlakakI vivekapUrNa manovRttike adhyayanakI sAmagrI milegI / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya sampadA 15 bahudhA loga avasthAkI bAta sunate hI ghabaDA jAte hai, dhIraja kho baiThate hai, kintu yaha ucita nahIM / avasthA aura buddhikA mela ast vicitra hotA hai / usake AdhAra para ekAhI nirNaya karanA vyakti-svAtantryake sAtha khilavADa nahIM to aura kyA hai ? bahuta se bUr3he bAlaka hote hai aura bAlaka bUr3he / bUr3he aura bAlaka kevala avasthAse nahIM hote| unake aura bhI aneka kAraNa hai / avasthA koI guNa nahIM, vaha to eka kAla - parivartanakI sthiti hai / vaha sabako AtI hai, kramaza AtI hai, usame koI parivartana nahIM hotA / *mahAkavi kAlIdAsane 'vRddhatvaM jarasA vinA' isa sUkti se vayaHsthavirake atirikta sthaviroMkA saMkhyA- nirdeza karate hue likhA hai : :--- "anAkRSTasya viSaya, vidyAnA pAradRzvana | tasya dharmamaterAsId, vRddhatva jarasA vinA // arthAt vairAgya, jJAna aura sadAcAra - dharmase bhI manuSya sthavira banatA hai| vivecanA - zaktikA prAdurbhAva hotA hai ki bAlaka bUDhA bana jAtA hai / maiM jisa bAlakakI jIvana kahAnI likha rahA hR, vaha ukta paMktikA apavAda nahIM thA / vayasA zizu hone para bhI vaha vairAgya, viveka aura sadAcArase prauDha thA / janma-paramparA ke anusAra vaha isa nazvara saMsAra ke nirghRNa prAGgaName eka ghaTanA cakra liye hue AyA / daza varSa taka usI lIlAme ramaNa karatA rahA / * ravaNa prathama naga ityeka 23 | Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 prAcArya zrItulasI divya AkRti thI, zarIra sukumAra thA, sabase gajabakI thI vaha mRdu mumkAna, jo darzakoMko mugdha kiye binA na rhtii| vidyA kI abhiruci thii| hindI aura iGgalizakA abhyAsa cAlU thA / pavanakI gati vdlii| vAlakake vicArome Andolana huaa| viraktike bhAva umaDa pdd'e| cAlU jIvanase muha moDA / dIkSA lene ko kaTibaddha ho gayA / yaha kaise ho sakatA hai ? kyoM huA ? kyA isa vayame dIkSAkA vodha bhI sambhava hai ? maiM ina praznokA vistRta uttara na dekara sirpha itanA hI kahUMgA ki yaha ho sakatA hai, aisA huA hai aura yaha sambhava hai| kyo aura kasekA uttara Apa mAnasazAstriyoMse lIjie, unase mAnasa-vizlepaNa kraaiye| pitA ( kanheyAlAlajI ) aura putra donoM AcArya zrI tulasI ke sAmane karabaddha prArthanA karane khar3e hue-mahAmahima | hama virakta hai, dIkSAke abhilApI hai, hamArI manobhAvanA saphala karanekI kRpA kreN| AcAryavarane unhe dekhA, unakI antarabhAvanAkI jhAkI lI aura unheM ina zabdoM dvArA sAntvanA dI ki abhI sAdhanA kro| - terApanthake niyamAnusAra AcArya athavA unakI vizepa AjJA ke sivAya aura koI dUsarA dIkSA nahIM de sktaa| yahI kAraNa thA ki ve dIkSAkA nirdeza pAne ke lie bAra-bAra AcAryazrI se prArthanA karate rhe| pUrNa parIkSaNake vAda AcAryazrIne unhe dIkSA kI svIkRti dii| saM0 1965 ( kArtika zuklA 3) me saradArazahara me unakI dIkSA huii| dIkSAke thoDe samaya pazcAt kanhaiyAlAlajIkI bhAvanA zithila Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya-sampadA 153 ho gaI / ve dIkSAke kaSTose ghabar3A gaye aura unhoMne puna' gRhasthI me jAnekA nizcaya kara liyaa| yadyapi ve ( kanheyAlAlajI ) daza varSase dIkSA leneko utsuka the| phira bhI dIkSAke paripaha kama nahIM hote| jo vyakti gRhasthakI sukha-suvidhAoMme paripakva ho jAtA hai, anuzAsanahIna sAmAjika jIvaname rama jAtA hai, zArIrika zrama nahIM karatA hai, vaha una pake hue saMskAroMko lekara sAdhu-saMsthA me dIkSita bane to usake lie terApantha sAdhu-saMsthAme sammilita honA eka bar3I samasyA hai| sAdhu-jIvanakI kaThinAiyAM haiM, ve to hai hI, unake atirikta sudRr3ha anuzAsaname rahanA, kaThora zrama karanA, svAvalambI rahanA, dUsaroMkA kahA mAnanA, ulAhanA sahanA Adi Adi aisI pravRttiyA hai, jo kacce-pakke saMsArake raMgame raMge hue vyaktike lie durUha hotI hai| ___ bAla-jIvana una sAsArika suvidhAoM evaM zithilatAoMkA AdI nahIM hotaa| isalie vaha saralatApUrvaka sAdhu-saMsthAkI kaThina pravRttiyoMme bhI apanA jIvana DhAla letA hai aura unake anukUla banA letA hai| pitA-putra isake sajIva udAharaNa haiN| 45 varSakA pitA ghara jAne kI soca rahA hai aura 10 varSakA putra saba kaThinAiyoko cIratA huA saMyama-sAdhanAmeM agrasara hotA jA rahA hai| pitAne putrako puna ghara lauTaneko khaa| unane yaha kaba socA ki merA putra merI bAtako TAla degaa| unhoMne dekhA ki maiM kaThinAiyose ghabar3A gayA. tava caha se nahIM ghabar3AyA hogaa| meM vRDhA hone jA rahA hUM, yaha Akhira vAlA hai| para unhoMne Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 AcArya zrI tulasI 'na ca vayaH' isapara dhyAna nahIM diyA, anyathA ve apane putrako samajhAnekA kaSTa na karate / putrane pitAse kahA - Azcaryabhare svarame kahA-yaha kyoM ? Apake muhase ye zabda nikale / meM nahIM sunanA cAhatA aise zabda / / apana kitane vairAgyase ghara bAra chor3a kara dIkSita hue hai| lAkhoMkI sampatti, pUrA parivAra, bar3e bar3e makAna kyA isIlie thor3e hI chor3e hai ki hama ghara vApisa clecle| maiM adhika kyA kaha ? Apa svayaM samajhadAra hai, Akhira ApakI aisI bhAvanA huI kyoM ? yaha to btaayeN| pitAne vAta ko TAlate hue kahA-nahIM, yo hI maiM terI parIkSA karatA hU-terI bhAvanA kaisI hai, tU saMyamame kaisA ramA hai / ___ thoDe dina bIte, phira vahI ghoDA aura vahI maidAna / pitAne putrako lalacAne kI bAteM zurU kara dii| mIThe-mIThe zabdome kahAdekha, apana vairAgyase sAdhu vane, ghara chor3A, yahA sAdhupana nahIM pala rahA hai| phira vyartha hI kyoM kaSTa saheM ? Atma-kalyANa gRhasthIme jAkara bhI kara leNge| putrane phira pitAko samajhAyAApa apanI durbalatAko sAdhu-saMsthAke zira na mddh'| Apako yaha kAma karanA ucita nhiiN| thoDI so kaThinAiyose ghabar3Akara zithila honA Apako zobhA nahIM detaa| maiM ApakI yaha bAta kabhI nahIM mAna sakatA, cAhe jo kucha bhI ho jaaye| pitAkA prayatna phira asaphala rhaa| unheM dIkSA svIkAra kiye do-DhAI mahIne hue the| rAjaladesara kI bAta hai| AcAryazrI rAtri-pratikramaNa kara virAja rahe the| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya sampadA 155 muni kanaka vahA Aye aura AcAryazrIko abhivandana kara ekAta me unane AcAryazrI se pUchA- yadi koI zaMkAsahita zAsana me rahe to kaise ? AcAryazrIne uttara dete hue kahA - zaMkAsahita zAsana me nahIM rahanA cAhie / AcArya bhikSukI yaha maryAdA kI huI hai ki koI bhI sAdhu sandigdha bhAva yA saMkocapUrvaka zAsaname na rahe / AcAryazrIne kahA- tU yaha kyoM pUchatA hai ? isakA prayojana kyA hai ? uttarameM muni kanakane prArthanA kI ki maiM ise jAnanA cAhatA kanhaiyAlAlajIkI pravRttiyoMme vyagratA baDhatI gaI / vaha bAlamuni unheM samajhatA rahA / Akhira pitAko yaha nizcaya ho gayA ki mere kahane se yaha mere sAtha jAnevAlA nahIM hai / unhone dUsarA prayoga prArambha kiyA / AcAryazrIse vAra vAra muni kanaka ke bAreme pukAra karane lage- yaha avinIta hai, merA kahA nahIM mAnatA / AcAryazrIne muni kanakako ulAhanA diyA aura Age pitAke kahe anusAra calanekA nirdezana kiyA / aisI ghaTanAeM bhI kaI bAra ghaTIM / yaha eka bar3I samasyA thI / bAlakakI pravRttiyoko dekhate hue yaha anumAna taka lagAnA kaThina thA ki yaha avinIta hai / dUsarI ora pitA putra ke ahita kI bAta socatA hai, yaha jAnanA bhI durUha thA | Akhira 'andhera nahIM kucha dera hai' vAlI janokti caritArtha huI / kanhaiyAlAlajIko yaha Ta nizcaya ho gayA ki kanaka mere prayatnoMse mere sAtha jAnevAlA nhiiN| isalie unhoMne aisI pravRtti karanekA socA ki Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 prAcArya zrI tulasI AcAryazrI ise bahuta jyAdA ulAhanA de aura usase ghabaDAkara yaha svayaM mere sAtha calaneko taiyAra ho jAye / ___eka rAtako unhoMne AcAryatrIkI sevAme kanakakI avinIta pravRttiyoMkI pothI par3ha ddaalii| AcAyavarane muni kanakako kucha kaThora ulAhanA diyA aura kahA ki tU bApakA avinIta hai, isalie maiM tujhe paDhAnA banda kara dNgaa| isase bAlakakA sukumAra hRdaya sihara utthaa| kucha-kucha Akhe bhI gIlI ho gii| vaha cAhatA thA ki maiM AcAryazrIse kucha nivedana karU, para usa buddhimAn bAlakakI palakoM para 'ito vyAghra itastaTI' vAlA vazya nAca rahA thaa| eka aura vaha pitAke hitakI cintAme thA, dRsarI ora AcAryavarakI aprasanna dRSTi bhI usake lie asahya thii| phira bhI aisI paristhiti AI ki usane eka nirNaya kiyA aura vAstavika sthitiko AcAryazrIke sammukha rakhanA ucita smjhaa| ___ kucha kSaNoMke bAda AcAryazrIne pUchA-kyA tUM kucha kahanA cAhatA hai ? svIkRtike svarame usane prArthanA kii| AcAryavarane kahA- kaha de| usane prArthanA kI -ekAntame nivedana kruuNgaa| sAdhu dUra cale gye| AcAryAvarake sAntvanApUrNa zabdoMkA use kucha saMvala milA aura usane vastusthiti sAmane rakhanI prArambha kii| nivedanakI prArambhikatAse hI usane AcAryazrIkA dRSTikoNa badala diyaa| usake pahale zabda ye the -- Apa mujhe pharamAte hai ki maiM kanhaiyAlAlajI svAmIke pAsa jAUM, unakA kahA mAnU aura ve mujhe ghara le jAnA cAhate hai / mai jAnA nahIM cAhatA / isa Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 ziSya-sampadA . dazAmeM hamArI kaise paTa sakatI hai ? AcAryavarane vismaya aura khinnatAke zabdoMme kahA-yaha kabase ? uttarame kahA-mAghasedo DhAI mhiinoNse| AcAryazrIne kahA-pahale tUne kyoM nahIM kahA ? usane prArthanA kI-maiMne AcAryazrIse pUchA thA- "zaMkA sahita sAdhupaname rahanA cAhie yA nahIM" isakA tAtparya yahI thaa| "yadi tU merI bAteM kahIM kaha degA to maiM anazana kara dUMgA"kanhaiyAlAlajI svAmIne mujhe yoM kaI bAra kahA, isalie maiM spaSTa rUpame kucha bhI kahaneme saMkoca karatA rhaa| maine socA ki maiM unako samajhA lU gaa| kintu merI ceSTAeM viphala rhiiN| maiM kaI cAra ApakA ulAhanA saha cukA, phira bhI maiMne kucha bhI kahanA nahIM cAhA, sirpha isalie ki mere saMsArapakSIya pitA jyoM-tyo punaH sudRr3ha ho jaaeN| AcAryavarane muni kanakako AzvAsanA do aura use saMyama-pravRttime pUrvavat sajaga rahanekI zikSA dI / kanhaiyAlAlajIko isa bAtakA patA calA, taba ve adhIra ho utthe| apanI duSpravRttiko chipAne ke lie kaI kuceSTAe kI aura muni kanakakI orase sarvathA nirAza hokara gagase pRthaka ho gye| __AcAryavarane kanakase kahA-terA pitA sAdhu-saMsthAse pRthak ho gayA hai| terI kyA inchA he ? yahA to maryAdApUrvaka calanA hogA, sAdhu-jIvanakI kaThinAiyA sahanI hogii| ulAhane sahane oge| terA pitA tujhe le jAnA cAhatA hai........ ...... / AcAryavarake ye zabda suna cAla-muni tvarAse bolAguradeva / Atma-sAdhanA padhama pitA-putrakA sanndha mA ? Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 AcArya zrI tulamI Apa mere dharmapitA hai / maiM sAdhutrata kabhI bhaMga nahI karUMgA / maiM Apake anuzAsaname prasanna hU / maiM nirantara Apake nirdezAnusAra Atma-sAdhanA me agrasara hoU, yahI ekamAtra merI manobhAvanA hai gurudeva / kaThinAiyAM / dIkSA yaha soca-vicArakara hI lI thI ki sAdhu-jIvana kaThinAiyoM kA ghara hai, maiM unakA haMsaha~sakara sAmanA karU~gA, unhe cIrakara Age baDhUgA / ulAhanA / truTi hue vinA Apa ulAhanA deMge nahIM, merI truTipara mujhe ulAhanA mile, usameM maiM khinna kyoM hoU~ / use maiM mero truTikA prAyazcitta smjhuuNgaa| gurudeva / Apa mujhapara vAtsalya rakkhe aura zIghrAtizIghra meM unnati karU', aisA mArga-darzana kareM / bAlakakakI vivekapUrNa bAtoMne apane prati AcAryazrI ke hRdaya meM eka AkarSaNa paidA kara diyaa| niyamita adhyayana prArambha hogayA / usake vinaya aura saumya bhAvanAoMse AkRSTa na hotA, use dekha usakI pravRttiyoM ko dekha, usake ujjvala bhaviSya kI kalpanA na karatA, aisA kauna thA ? avazyambhAvI bhAvakI sattA balavatI hotI hai - yakAyaka bAla-muniko jvara AyA / kisane jAnA ki yaha cirasamAdhikA agradUta hai / vaha sAmAnya jvara 'bhAva' ( miyAdI jvara ) ke rUpa me badala gayA / kaphakA prakopa bar3ha gyaa| bAlajIvana, sAdhujIvanakI kaThinAiyA~, vyAdhikI bhIpaNatA, phira bhI vaha mRdumuskAna akhaNDa rahI, haeNsate haeNsate kaSToMko bhelA ! nahIM sunA kabhI kisIne usake mu~hase oha ! hAya ! cU taka / vaha avasthA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 ziSya-sampadA meM vAlaka thA, kauna kaha sakatA hai ki vaha kRtiyoMmeM praur3ha nahIM thaa| ucita cikitsA calI, phira bhI usase koI lAbha nahIM huaa| __ antima zabdoMme AcAryavarase usane prArthanA kI-mujhe Apa mahAvratoMkI AlocanA karAiye , maiMne koI truTi kI ho usakA prAyazcitta deN| ___ AcAryazrIne svayaM use mahAvratoMkI AlocanA kraaii| vaha jIvanmukta bAlaka AcAryavarake caraNa-kamaloMkI upAsanA karatAkaratA samAdhilIna ho gyaa| usakI kRtiyA samUce saMgha aura saMghapatike hRdayameM Aja bhI amiTa hai aura rheNgii| aise prauDha bAlaka dIkSAke lie ayogya nahIM mAne jA sakate / dIkSAke vAremeM AcAryazrIkA dRSTikoNa bahuta sApha hai| jayapura-cAturmAsa (vi0 2006 ) me bAla-dIkSAkA prabala virodha huaa| hAlAki vahA honevAlI dIkSAome 15 varSase kama Ayu kA koI na thA, phira bhI 'bAla-dIkSA-virodhI samiti' ne bar3A ugra Andolana claayaa| AcAryazrIke apUrva kauzala aura saMghacalake sAmane unheM saphalatA nahIM milI , kintu paristhiti jaTila thI, isame koI sandeha nhiiN| sacAI hamAre pakSame thI isalie pariNAma sadA hamAre anukUla rhaa| AcAryadhIkA vaha sUtra ki "hama kimI avasthAse manbandhita dIkSAphe samarthaka nahIM, yogya dIkSAke samarthaka hai|' bahata naphala rahA / sta jAnakArI lie dekhie ApApazrI tura moko 'ja . Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dainika kAryakrama jIvanakA kAryakrama nizcita honA cAhie, yaha eka saMgata bAta hai / kintu isake mUlame yAntrikatA yA jaDatA nahIM honI caahie| mere namra matAnusAra kAryakramakI nizcitatAkA artha yahI honA cAhie ki samaya aphala na jAe, maname astavyastatA na rahe, usame caitanya banA rahe / zata-pratizata mahattvavAle kArya ke lie agara gauNa kAryakI samaya-tAlikA kucha idhara-udhara ho jAya, to usame anizcitatA jaisI kyA truTi hai / samayame se saphalatA nikale, yahI AcAryazrI kI dinacaryAkA pramukha sUtra hai 1 usakI sAdhAraNa rUparekhA maiM pAThakoMke sAmane rakha dUM / sAdhAraNatayA Apa karIbana cAra baje uThate hai / sabase pahalA kArya hotA hai svAdhyAya aura Atmacintana / eka muhUrtta Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dainika kAryakrama 161 rAta rahate-rahate Apake pArzvavartI sAdhu Apako vandana kara saMghakI maryAdAokA Avartana karate haiM, vaha Apa svayaM sunate haiN| usake bAda sUryodayase kucha pahale taka AtmAlocana karate hai| gAvase bAhara dUra kSetrame zauca ke lie jAnA yaha bhI eka khAsa bAta hai| isameM zrama, TahalanA-ghUmanA Adi sahaja hI ho jAte hai| prAtaHkAla eka ghaNTAke lagabhaga vyAkhyAna denekA samaya hai| bhojaname bahuta kama samaya lagAte haiN| Apake AhArakI do bAteM vizeSa ullekhanIya hai saMkhyA aura mAtrAme kama cIja aura kama bAra (sirpha do bAra ) khAnA tathA usake svAda, asvAdake viSayame kucha na khnaa| Apa AhArake bAda thor3e samaya halkA-sA vizrAma karate hai / usa vizrAmame bhAra na bane, aise sAhityakA avalokana kiyA karate hai| diname sonekA vizeSa sthitike binA kAma nahIM pddtaa| karIba do ghaNTekA samaya sAdhu-sAdhviyoMke adhyApaname lagatA hai| karIva do-DhAI ghaNTe Agantuka vyaktiyoMse bAtacIta, praznottara Adike lie hai| sAmAnyata do ghaNTe yA zramake anupAtame kamavezI mauna karate haiN| usa samaya nathA zeSa samayame manana, sAhitya-sRjana Adi nijI pravRttiyA hotI haiN| zAmako phira sUryAstake bAda AtmAlocana, prArthanA, kabhI-kabhI prArthanApravacana aura svAdhyAyake vADha karIva daza baje Apa zayana karate pAThakoM ko Azcarya hogA, sambhava koI bhI na mAne, kintu yaha saca hai ki saMghakI vyavasthAme ApakA apekSAkRta bahuta kma samaya Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 prAcArya zrI tulasI lagatA hai| kAraNa spaSTa hai| ApakA saMgha 'terApantha' mUlataH AtmAnuzAsanakI bhitti para rahA huA hai| isalie use apekSA Apake netRtvakI hI hai| Apa svayaM kaI vAra kahA karate hai___ "hamAre pUrvAcAryone baDI sundara niyamAvalI banAI hai, isalie mujhe saMghakI dekha-rekha tathA vikAsake atirikta vyavasthA sambandhI bahuta kucha nahIM karanA pddtaa|" Apa dainika kRtyoMko vikAsa aura saphalatAkI dRSTi se bahuta mahattva dete hai| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArSika kAryakrama 1 varSa ke dina hote hai karIba 360 / ghar3iyoM aura paloM kI ginatI isase bhI baDI hotI hai / mahApuruSake kAryakalApa isase bhI Age Daga bharate hai / kalpanA aura rUpa-rekhAoMkI to bAta hI kyA ? agara maiM bhaviSyadraSTA yogI yA kalpanA - gRhakA kuzala zilpI hotA to tUlikAkI eka rekhAme sArA citra khIMca DAlatA, kintu maiM vaisA nahIM jAnatA / choTA-moTA AdamI sthUla jagatko hI apanA kendra-bindu mAne calatA hai / "tete pAva pasAriye jetI lambI soDa" - yaha mujhe yAda hai / maiM vArIkIko chor3a kara calU, usame merA upahAsa nahIM hogA / AcAryazrIkA vArSika kAryakrama eka vizAla pothI hai / usake Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 AcArya zrI tulasI kucha eka pRSThoM raMga bharUM, vahI paryApta hogA / AcAyazrIkI vArSika yAtrA nava-kalpI bihAra ke rUpame pUrI hotI hai| AjIvana pAda - vihAra hotA hai aura kahIM sthAyI Azrama hai hI nahIM / isalie cAturmAsa kAlame eka jagaha cAra arekI sthiti aura zepakAlame aSTakalpI vihAra hotA haieka mAsase adhika kahIM nahIM rahate / mRgasara kRSNA pratipadAkA dina caturmAsAnta vihArakA aura maryAdA - mahotsavakI bhUmikAkA dina hai / - maryAdA - mahotsava terApantha - saMghakI ekatA aura saMgaThanakA mahAn pratIka parva hai / vaha mAgha zuklA saptamIko hotA hai / usa dina AcAryazrI maryAdApuruSottama AcArya bhikSukI racI huI maryAdA sunAte hai / saba sAdhu-sAdhviyA unakI pratijJAoko doharAte hai - apanI saharSa sammati pragaTa karate hai / jahA~ AcAryazrI hote hai, vahA~ sAdhu-sAdhviyA A jAte hai / Aneke pahale kSaName jo 'siMghADA" ke mukhiyA hote hai, ve pustakoM aura apane pAsa rahe sAdhu-sAdhviyoM tathA apaneApako AcAryazrI ke caraNoMme samarpaNa karate hai / samarpaNakI zabdAvalI yaha hotI hai - "gurudeva / ApakI sevAme ye pustake prastuta hai, ye sAdhu yA sAdhviyA~ prastuta hai, maiM prastuta hUM, Apa mujhe jahA rakkhege, vahA rahane kA bhAva hai / " 1 - sAdhAraNatayA eka sighADeme 3 sAdhu athavA 5 sAdhviyA hotI hai / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArSika kAryakrama 165 bAhara se Aye huye sAdhu-sAdhviyA apanA vArSika kArya-krama kA vivaraNa-patra AcAryazrI kI sevAme prastuta karate hai / lagabhaga 125 vivaraNa-patroMkA AcAryazrI svayaM nirIkSaNa karate hai / unakI vyavasthA karate haiM / pratyeka 'siMghAr3e' kI caryA aura rahana sahanakA maukhika vivaraNa sunate hai / zizira Rtu janatA ke lie zarIra poSaNakA kAla hai, terApaMtha ke lie aikya poSaNakA aura AcAryazrI ke lie zramakA kAla hai / vasanta paMcamIse AgAmI varSakI vyavasthA zurU hotI hai / vaha dRzya bar3A manahArI hotA hai, jaba AcAryazrI sAdhu-sAdhviyoM ko AgAmI varSake vihArakA Adeza dete jAte hai aura ve kara-baddha khaDe ho use svIkAra karate jAte hai / sAhitya-sajana, adhyayanaadhyApana, lekhana A.ikI vArSika vyavasthA yahIMse banatI hai / eka prakArase mahotsabake dina naye varSake Adi dinake pratirUpaka hai / mahotsava ke bAda AgAmI varSakA jIvana-sambala le sAdhusAdhvIgaNa nirdiSTa-yAtrAkI ora kUca kara jAtA hai / AcAryazrI ke vihArakA bhI nayA krama prArambha ho jAtA hai jo loga AcAryazrIkI nikaTa samparka me sevA karanA cAhate hai, unake lie phAlguna aura caitra mAsa adhika upayukta hote hai / prAtaHkAlIna vyAkhyAna prAya 12 mAsa calatA hai / gAvake logoMko kama maukA milatA hai isalie vihAra kAlame dopahara aura rAtako bhI AcAryazrI svayaM vyAkhyAna dete haiM / saikar3oM gAvokA vihAra, hajAro lAkhoM - - Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 prAcArya zrI tulasI logoMkA AvAgamana, hajAroM vyaktiyose bAtacIta aura praznottara Adi 2 pravRttiyAM Apake lie sahaja jaisI hai| Apako vizrAma karanekI jitanI prArthanA sunanI hotI hai, usakA zatAza bhI vizrAma karanekA avasara nahIM miltaa| Apa kahate hai-"maiM jo kAma karatA hUM usame mujhe pUrA rasa milatA hai| hamAre sAdhuoMko pratyeka kAyame utsAha aura Ananda hotA hai-honA cAhie / isalie alaga vizrAma karanekI phira kyA AvazyakatA ?" yaha bAta bhagavAn mahAvIrakI "nanattha nijaraTThayAe" kevala AtmaAnandake lie karo- vAlI zikSAkI yAda dilA detI hai| ___ApakI jJAna-razmiyokA Aloka aura vyaktitva janatAke lie mahAn AkarpaNake hetu hai| samayakI khIMcAtAnIme bhI kaI vyakti ApakA saphala samaya mAtrAse adhika lete hai, taba dUsaroko akhare binA nahIM rhtaa| ve apanI manobhAvanA Apake kAnoM taka pahuMcA dete hai| uttara milatA hai- "koI vyakti mere sAtha ho bAtacIta karanekI vizeSa utsukatA lie AtA hai, taba mai use nirAza kaise kruuN|" eka vizAla saMghake zaktisampanna nAyaka itane sAmIpyase bAta kareM, eka-eka vyaktiko samajhAyeM, gaNake itihAsase lekara nigUDha rahasya taka batAyeM-yaha eka AzcayakI bAta hai aura kAryabhArako adhika guruttva denevAlI kathA hai / aneka AdhyAtmika AyojanoMkA saMcAlana karaneke rikta Apa aneka unnAyaka pravRttiyoke srota bho banate hai| ApakI hArdika hiloreM sacamuca dUsaroMko acambheme DAlanevAlI hotI hai / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArSika kAryakrama 167 ve dUsaroMke lie tabhI sambhAvya banatI hai, jaba ApakI satata sAdhanA unheM sampanna kiye detI hai| caturmAsase do mahattvapUrNa utsava hote hai-eka bhAdra zuklA navamIko Apake paTTArohaNa-dinake upalakSame dUsarA bhAdra-zuklA trayodazIko AcArya bhikSuke carama-dinakI puNya smRtime| iname sAdhu-sAdhviyoMkA vaha sphUrtidAyaka milApa nahIM hotA, bAkI sArA kArya-krama mAgha-mahotsavakI smRtiko tAjA karanevAlA hotA hai| vizeSa bAta navamIko pUrvavartI 8 AcAryokA sasammAna pratinidhitva karate hue Apa no nIti sampAdana karate hai, taba ApakA vyaktitva bahumukhI-sA pratIta hotA hai| terasako Apa AcArya bhikSuko zraddhAjali arpaNa karate-karate svayaM AcArya bhikSu __ bana jAte hai| unakI AtmA ApameM pratibimbita ho uThatI hai / ___ unakA tyAga aura Atma-utsarga sAkAra ho bola uThatA hai / jaisA ki zrI haribhAU upAdhyAya ( ajamera rAjyake mukhya mantrI) ne apane eka *patrame likhA hai 'pUjya svAmI bhikSujIke caritra aura ApakA AjakA tadviSayaka vyAkhyAna mujhe bahuta prabhAvakArI mAlUma huA / aisA lagA mAno unakI AtmA ApameM bola rahI ho|" AcAra-vicAra, sAhitya-saMskRti, kalA-kauzalakA unnayana karaneke sAtha-sAtha kaThora caryA, utkaTa anAsakti, upavAsa, mauna --- ---- * tA - - .9-51 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 AcArya zrI tulasI alpa-AhAra Adi aneka sAttvika preraNAoMko saMjIvana diye mahAn varSa pUrA ho jAtA hai aura Ageke lie avika avakAza aura adhika saMbhAvanAya choDa jAtA hai| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya-niSThA Apa pratyeka vyaktiko, cAhe vaha kaisA hI ho, apane mantavya baDI nirbhIkatAse batAte haiN| loga dayA-dAnakI pravRttiko lekara ApakI paramparAprApta vicAra-paddhatipara AkSepa karate hai, use Apa Agantukake sAmane sahaja bhAvase rakhate haiN| sara peTrika spezako Apane dayA-dAna sambandhI vicAra vatAye, tava kaI kaTTarapanthI logoMko bhI yaha kahate sunA ki AcAryazrI apane vicAra rakhaneme nahIM cUkate, cAhe koI bhI aaye| ___ abhI thoDe samayakI bAta hai, kalakattA vizvavidyAlayake prophesara DA0 navalakSanAtha datta ema0 e0, vI0 ela0 pI0 Araesa0, pI0 eca0 DI0, DI0liT AcAyazrIke darzana karane aaye| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 AcArya zrI tulasI vArtAlApake daurAname AcAryazrI ne dAna-dayAkA vivecana karate hue btlaayaa| ____ "pApAcaraNase apaneko bacAnA, dUsaroMko bacAnA yahI naizcayika dayA hai-AdhyAtmika anukampA hai| dIna-duHkhiyoM para dayA dikhAkara unakI bhautika sahAyatA karanA, jIvana-rakSA karanA sAmAjika tattva hai| samAjake vyakti jIvita rahe, sukhI raheM, sukhase jIeM-- yaha sAmAjikoMkA dRSTibaMdha hai| ataH apane dUsare sAmAjika bhAIkI sahAyatA karanA sAmAjika kartavya hai / use dharmase kyoM joDA jAya ? dharmame jIne jilAnekA mahatva nahIM hai| usame uThane uThAnekA mahattva hai| Aja sarvatra 'jIo aura jIne do, kI tUtI bolatI hai, kintu hamArA nArA isase pratikUla hai| vaha hai-uTho aura uThAo-svayaM uTho-AtmotthAna karo aura dUsaroko uThanekI preraNA do, unake sahAyaka bno| eka vyakti kahIM jA rahA hai| rAsteme cIMTI A gaI / 'cITI ko kucalakara merI AtmA pApalipta na ho jAya' yaha soca vaha apanA paira khIMca letA hai| usakI AtmA usa sambhAvita hiMsAjanya pApase baca jAtI hai, sAthame prAsaMgika rUpase cIMTIke prANa bhI bacate hai| aba prazna hotA hai ki usa vyaktine apane prati dayA kI yA cITIke prati 1 apaneko pApase bacAyA, yaha dayA hai *jana bhAratI varSa 12 aka 13 mArca 1951 'AtmA aura dayAdAna' zIrSaka lekhase / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya-niSThA 171 athavA cITIke prANa vace, vaha dayA hai ? yadi koI kahe ki cIMTI kA vacanA dayA hai, to kalpanA kIjie usa samaya tUphAna (AdhI) A gayA, cIMTI ur3a gaI athavA usI samaya vaha cIMTI kisI dUsare vyakti dvArA kucala dI gaI, to kyA usakI dayA naSTa ho gaI ? gambhIratAse socane aura manana karanekA viSaya hai, vAstava me usane apane Apa para dayA kii|" prophesara-yaha vastutaH baDA maulika aura tAttvika siddhAnta hai| avataka hama yahI sunate, samajhate aura paDhate Aye haiM-'svayaM jIo aura jIne do,' kintu Aja Apase yaha samajhakara prasannatA huI ki vAstavika dRSTi kucha aura hai| jIne, jIne dene aura jilAnekA kyA mahattva hai, vAstavika mahattva to uThane tathA uThAnekA hI hai, tathA isI prakAra tattvataH dayA apaneApake prati hI hotI hai| AcAryazrI-dhArmika jagatme logoMne 'dAna' kA vaDA durupayoga kiyaa| jisa kisIko de denA hI dAna hai-dharmapuNyakA hetu hai, yaha dhAraNA dhArmika jagatme baddhamula ho gii| kintu jaina-vicAradhArA isake pratikUla hai| AcArya bhikSune vatAyA hai-dAnake sacce adhikArI sanyAsI-saMyamI sAdhu haiM, jo Atma-sAdhanAke mahAn lakSyako pUrA karaneme lage rahate hai, jo pacanapAcana tathA utpAdana adise nirapekSa aura ni saMga Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 AcArya zrI tulasI hai| unake saMyamI jIvanake lie upayogI anna, vastra Adi sAmagrI (svayaM apane lie saMkoca kara) denA dharma-dAna hai| prophesara-aisA lagatA hai, ApakA dAna vipayaka vicAra purAtana kAlIna jaina paramparAse viparIta jAtA hai| AcAryazrI-purAtanakAlInase nahI, madhyakAlIna se| purAnI jaina paramparA to yahI thii| saMyamopavarddhaka dAnake ati rikta anya kisI bhI dAnako usane adhyAtsadAna nahIM maanaa| kintu madhyayugame aisI sthiti AI, jabaki yena kena prakAreNa yAcakoMko kucha na kucha de denA hI dharma-koTise mAnA jAne lgaa| sambhava hai samAjazAstriyoMne samAjako AvazyakatAoM kI pUrtike lie isako dharmase jor3a diyA ho| prabala paristhitiyoMke vega tathA anya saMskRtiyoke prasArapUrNa vAtAvaraNase jaina bhI apaneko achatA nahIM rakha ske| unako bhI loka-pravAhame bahanA pddaa| dIna dukhiyoMko diye jAnevAle dAnako unhone bhI puNya dAname samAviSTa kara liyaa| prophesara-ye siddhAta baDe sUkSma evaM vArIkIpUrNa haiN| ApakI dAna-paramparA bhikSAvirodhI yugake lie bahuta upayogI hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphuTa prasaMga AcAryazrI ke dainika kramame yogAsana bhI eka pravRtti hai| yogAsana ra samayakI khIMcAtAnameM Apa prAyaH usake liye bhAsana-prayoga samA samaya nikAlate hai| halAsana, sarvAMgAsana, padmAsana, baddhapadmAsana, ye Apake priya Asana hai| ___ adhika auSadha-sevana ko Apa bahuta burA mAnate haiN| yathAsaMbhava Apa auSadhi nahIM lete| jukAma, jvara Adi sAdhAraNa sthitikA pratikAra prAkRtika sAdhanose hI karate hai| prAkRtika cikitsAke prati ApakA vizvAsa hai| Apa bahuta vAra sAdhu-paripardo yaha samajhAte hai ki agara mAtrA aura saMjyAme kama vastue~ khAIjAeM to dopaja roga hone Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 AcArya zrI tulamI kI vizepa saMbhAvanA hI nahIM rhtii| Apa adhika bAra saMkhyA me 5-7 cIjoMse adhika nahIM khAte-pIte hai| unakI bhI mAtrA ___ itanI parimita hotI hai ki dUsaroM ko Azcarya hue binA nahIM rhtaa| vyavahArame upavAsakI apekSA UnoTarI* karanA kaThina hai| Apake lie vaha sahaja vanagayA, isame koI sandeha nhiiN| __ bIkAnera sTeTame osavAla samAjame 'dezI-vilAyatI' kA aisA durbhAgyapUrNa sAmAjika kalaha paidA huA, jisase samAjako ___akalpanIya kSati uThAnI pdd'ii| aura kyA, asaMgaThana kI usase samAjakI zRGkhalA TUTagaI, nIMva hila-sI cikitsA- gii| varSo bAda vaha ThaNDhA par3agayA, phira bhI kSamAyAcanAkA usake bIja nirmUla nahIM hue| sAmUhika bhojana mahAn prayoga Adike bheda-bhAva nahIM mitte| Akhira usakI samAdhi ke dina aaye| 66 ke cUrU-caumAseme Apane isa kAryako hAthame liyaa| logoMko smjhaayaa| ekatA aura saMgaThanakI AvazyakatA btaaii| Apane kahA-aura saba jAne do, vizvamaitrIke mahAn pratiSThAtA bhagavAn mahAvIrake anuyAyI yoM amaitrI raphkhe, yaha zobhA nahIM detaa| bhagavAna mahAvIrane hame amaitrIko miTAnekA aisA sundara mArga dikhAyA hai, jisame kisIko mAnasika asuvidhA bhI nahIM hotii| sUtroMkI bhASAmeM vaha hai 'kssmt-kssmaapnnaa'| sIdhe * bhUkha se kama bhojana Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 sphuTa prasaga zabdoM me-apanA roSa zAnta karanA aura apane prati roSa ho, use miTAne kI prArthanA krnaa| donoM vyakti samAna bhUmikA para kSamata aura kSamApaNa kreN| vahA~ halkI-bhArI, U~cI-nIcI rahI, isakA koI prazna hI nahIM utthtaa| ___ donoM daloM ke vyakti AcAryazrI se mArga-darzana pA kalaha kA anta karane ko taiyAra ho gye| thor3e dinoM bAda AcAryazrI ke samakSa donoM ora ke vyakti aagye| AcAryazrI ne unhe phira 'maitrI' kA mahattva smjhaayaa| eka gItikA rcii| usake dvArA logoMko maitrI ke saMkalpa ko dRDha bananekI preraNA dii| usake kucha padya yoM haiM. "kSamata-kSamApaNa saptAkSarano, artha anokho jhaako| parano khamaNa namaNa tima nijano, bhramaNa miTa ubhayA ko / / bhUlo bhUtakAlanI bhUlo, AgAmI anukuulo| thArI mhArI halkI bhArI, mata ko jhagaDaM jhUlo / / kAdA chUta ukhelyA setI, mUla hApa nahiM nAvaM / hoya sarala cita sadguru prAgala, guNijana gunaha khamA / " Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI AcAryazrI kI antara AtmA ne logoM ko itanA khIMcA ki saba pichalI kAlI paMktiyoMko bhUlakara ekameka ho gaye / cAro ora 'khamata-khAmaNA' kI dhvani gU~ja uThI / samAjake zirakI vaha azukla rekhA sadAke lie miTa gaI / vaha Azvina zuklA 13 kA dina thaa| vaha kalaha cUrUse hI uThA thA aura usakI antyeSTi bhI vahIM huI, yaha eka smaraNIya bAta hai / AcAryazrIkA jIvana AdhyAtmika tathyoMke parIkSaNakI eka vizAla prayogazAlA hai / bola-cAla, rahana-sahana, vAta-vyavahAra, khAna-pAna Adi saMyamakA anuttara vikAsa kaise Adhyatmika kiyA jAya ? yaha prazna Apake manakI paridhi prayoga kA moha chor3atA nahIM / apanI vRttiyose dUsaro ko kaSTa na ho, itanA hI nahIM kintu apane Apa meM bhI indriyA~ aura mana adhika samAdhivAn raheM, isI bhAvanA se ApakA cintana aura usake phalita prayoga calate hI rahate hai / yo to Apane samUce gaNako hI prayoga-kendra banA rakkhA hai | 1 gaNakI vyavasthA karaneme prAyazcitta aura protsAhana ye sAdhana upayoga meM Ate hai / galatI karanevAleko ulAhanA kama yA adhika, sUkhe zabdoMme yA mRdu zabdoM meM, ekAntame yA sabake sAmane kaise diyAjAve -- ina vikalpoM kA Apa eka-eka gaNa - sadasyapara prayoga karake dekhate hai / jisa prayogakA jisapara sthAyI asara hotA hai, apanI bhUloMse chuTTI pAne kI zakti pAtA hai, usakI vizuddhime usI kA prayoga hotA hai / tapasyA, upavAsa Adi prAyazcitta ke vividha 176 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphuTa prasaga 177 pahaluoM kI bhI yahI bAta hai / kaIbAra isa tathyako pakar3ane me sAdhuoM ko bhI sandeha ho jAtA hai / kaThoratAkI AzaMkAme mRdutA aura mRdutA kI AzaMkAme kaThoratA yA ve kabhI-kabhI socane lagate haiM ki kyA bAta hai ? AcAryazrI kaThoratAko kAma me hI nahIM lAta, aura kabhI-kabhI yaha anubhava hone lagatA hai ki Apake pAsa mRdutA nAmakI koI vastu hai hI nahIM / protsAhanake dono aMga prazaMsA aura anugrahakI bhI yahI gati hai| kisIko sAdhAraNa kAryapara hI prazaMsA yA anugraha athavA donoMse protsAhita kara dete hai to koI asAdharaNa kArya karake bhI kucha nahIM pAtA / AcAyazrI ne eka bAra apanI kAryapraNAlI para prakAza DAlate hue kahA " mere kAryakramakA mUla AdhAra hai vyakti kA vikaas| maiM jisaprakAra jisa vyaktike lAbha hotA dekhatA hU, usake sAtha usI tarIke se varatatA dU~ / isalie isame kisIko adhika kalpanA karane kI jarUrata nahIM hai / " AhArase prayoga nirantara calate hai / kaIbAra do-do saptAha taka Apake AhArame sirpha zAka-roTI hI hotI hai / amuka khAne yA na khAnese zarIra tathA mana para vastu pAhAra- prayoga kyA asara hotA hai, isakI eka lambI sUcI anubhava me hai / svAda-vRtti sAdhuke lie niSiddha hai. vaha to hai hI, usake Apake Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 prAcArya zrI tulasI atirikta Apane khAna-pAnake sambandhame vANI aura mana para jo niyantraNa kara rakhA hai, vaha 'tacitram' jaisA hai| zAkameM namaka adhika yA kama ho, dUsarI koI vastu kaisI hI ho, usake bAreme AhAra kara cukanese pahale kucha kahanA to dUrakI bAta kintu bhAva taka nahIM jtaate| ApakI zikSAme bAra-bAra yahI svara milatA hai : "bhojanake sambandhame adhika carcA karanA- acchA burA kaha __ gRddha honA, nAka-bhauMha sikor3anA maiM gRhasthake lie bhI ThIka nahIM mAnatA, sAdhuke lie to yaha sarvathA avAJchanIya hai|" Atma-nirIkSaNase AcAryazrIkA naisargika prema hai| Apane Atma-nirIkSaNa eka bAra bAla sAdhuoMko zikSA dete hue kahA :-- "chadmasthase bhUla ho jAya, yaha koI Azcarya nhiiN| Azcarya vaha hai, jo bhUlako bhUla na samajha ske| pratyeka vyakti apane Apako samhAle, apanI bhUloMko TaTole / bhUla sudhArakA yahI sarvazreSTha sAdhana hai| bhagavAn mahAvIrake zabdoMme : 'se jANamajANa vA, phaTTa Ahammiya paya / sadare khippamappANa, vIka ta na samAyare / / arthAna jAname, ajAname koI anAcaraNIya kArya ho jAya ___ to sAdhuko cAhie ki turanta apanI bhUla dekhe, AtmAkA saMvaraNa Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphuTa prasaga kare, bhaviSya meM phira vaha kArya kabhI na kare / " Atma-niyantraNake lie Apane 'dazavaikAlikasUtra' kI do cUlikAeM niyukta kI / saMyamIke lie unakA vaha sthAna hai, jo ghoDeke lie lagAma, hAthIke lie aMkuza aura naukAke lie patAkA kA hai / ApakA mAnasa samudrake samAna hai, jo ki maryAdAme rahate hue bhI uttAla urmiyoMkA sAtha nahIM chor3atA / paudgalika padArthoM ke prati Apa jitane santuSTa hai, usase kahIM Atma jAgaraNa ke prati asantuSTa haiM / isI asantuSTise 'Atmacintanam', 'cintanake teraha sUtra' aura 'kartavya - paT - trizikA' jaise prasanna mArga Apake dvArA sAdhuoM ko mile / gRhasthoMke prati bhI Apa udAsIna nahIM hai / unake lie bhI Apane 'Atma-nirIkSaNake tirepana vola' likhe / Apake avirata prayatnoMse isa dizA me eka nayA srota calA hai / siddhAntakI bhASA me kahUM to AdhyAtmika cetanAkI utkrAnti huI hai / virodhako haMsate-haMsate sahanA yoM to terApanthakA nasargika bhAva hai, usame bhI AcAryazrIkI apanI nijI vizeSatA hai / Apa na virodhase ghabaDAte haiM aura na use bar3hAvA virodha ke prati dete / kintu upekSA ke dvArA use nisteja banA dete hai / maMtrI kSamA aura zAntike upadezakA dUsaro para kaisA asara hotA hai, vaha Apa eka choTI so ghaTanAse jAna sakeMge : AcAryazrIne dharmapracArake lie kAThiyAvADa (maurASTra ) meM 179 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 AcArya zrI tulasI DAle hue thaa| 25veM dina yaha rahasya khulaa| kAThiyAvADa (saurASTra) se samAcAra Aye-logoMkI bhAvanAme yakAyaka __ parivartana AyA hai, cAturmAsake lie vAkAnera aura jorAvara nagarame sthAnakA prabandha ho gyaa| sAdhvI rupAjIko pahale hI cUr3AmeM sthAna mila cukA hai| aura saba vyavasthA ThIka hai / AcAryazrIne sAdhu-sAdhviyoMke bIca vahA~ke sAdhu-sAdhviyoMke sAhasakI sarAhanA karate hue kahA-dekho ve kitane kaSTa jhela rahe hai| hameM yahA~ baiThe-baiThe vaisA maukA nahIM miltaa| phira bhI hamAro aura unakI AtmAnubhati eka hai| ina kaI dinoMse mere alpAhArako lekara eka prazna cala rhaa| kintu mai pUrA AhAra letA kaise ? mere sAdhu-sAdhviyAM vahA~ jo kaThinAI saha rahe hai, unake sAtha hamArI sahAnubhUti honI hI caahie| ___ AcAryazrIkI sAttvika preraNAse vahA~kI bhUmi prazasta huI, yaha pahale kisane jaanaa| ___ ratananagarameM : vidyArthI sAdhuoMne AcAryake pAsa vyAkaraNakI sAdhanikA zurU kii| diname samaya kama milatA thA, isalie vaha manovinoda rAtako calatI thii| sAdhanikA prArambha karate hue AcAryazrIne eka zloka racA : "nava munayo navamunaya , kartu lagnA navA hi sAdhanikAm / navamAcAryasamakSe, nahi lapsyante katha nava jJAnam / / " Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphuTa prasaga 181 DUMgaramalajI ye do siMghADe kAThiyAvADa saurASTra) me the / virodha kAphI prabala thA / caumAsA najadIka AgayA, phira bhI sthAna na milaa| caumAsA kahA~ ho, isakI vaDI Atma-vala aura cintA ho rahI thI / vahA~se kaI vyakti cADavAsa sAtvika preraNAe~ phuNce| AcAryazrIse sabakucha nivedana kiyA / Apa kucha kSaNa mauna rahe / unake manobhAva kucha asamaJjasa the| kyA hogA ? isakI kucha cintA bhI thI / kintu AcAryazrI ne isa bhAvanAko tor3ate hue kahA - "yadyapi vahA~ sAdhu-sAdhviyoko sthAna aura AhAra- pAnIke lie bar3I kaThinAiyoM jhelanI paDarahI hai, phira bhI unhe ghabaDAnA nahIM caahie| mujhe vizvAsa hai, mere sAdhu-sAdhviyA ghabaDAne vAle hai bhI nhiiN| unheM bhikSusvAmI ke Adarzako sAmane rakhakara tAke sAtha kaThinAiyokA sAmanA karanA caahie| jahAM kahIM jaina, arjena, hindU, muslima koI sthAna deM, vahA~ rahajAe agara kahIM na mile to zmazAname raha jaaeN| unheM vahI rahanA hai, satyaahiMsAtmaka dharmakA pracAra karanA hai / " AcAryazrI ke ina sphUrtibhare zabdoMne na kevala khinna zrAvako me cetanyahI uDela diyA, balki sAdhuoko bhI isase baDI preraNA milii| ve saba kaThinAiyo ke bAvajUda bhI apanA lakSya sAdhate rhe| caubIsa dina pUre vItaye / phira bhI pAvatIM mAdhu cha samajha nahIM sake / AcAryA alpAhAra vi Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 AcArya zrI tulasI DAle hue thaa| 25veM dina yaha rahasya khulaa| kAThiyAvADa (saurASTra) se samAcAra Aye logoMkI bhAvanAmeM yakAyaka parivartana AyA hai, cAturmAsake lie bAkAnera aura jorAvaranagarame sthAnakA prabandha ho gyaa| sAdhvI rupAjIko pahale hI cUDAmeM sthAna mila cukA hai| aura saba vyavasthA ThIka hai| AcAryazrIne sAdhu-sAdhviyoMke bIca vahAMke sAdhu-sAdhviyoMke sAhasakI sarAhanA karate hue kahA- dekho ve kitane kaSTa jhela rahe hai| hame yahA~ baiThe-baiThe vaisA maukA nahIM miltaa| phira bhI hamAro aura unakI AtmAnubhati eka hai| ina kaI dinoMse mere alpAhArako lekara eka prazna cala rhaa| kintu mai pUrA AhAra letA kaise ? mere sAdhu-sAdhviyAM vahAM jo kaThinAI saha rahe hai, unake sAtha hamArI sahAnubhUti honI hI caahie| ___ AcAryazrIkI sAttvika preraNAse vahA~kI bhUmi prazasta huI, yaha pahale kisane jaanaa| ___ ratananagarameM vidyArthI sAdhuoMne AcAryake pAsa vyAkaraNakI sAdhanikA zurU kii| diname samaya kama milatA thA, isalie vaha manovinoda rAtako calatI thii| sAdhanikA prArambha karate hue AcAryazrIne eka zloka racA : "nava munayo navamunaya , kartu lagnA navA hi sAghanikAm / navamAcAryamamakSe, nahi lapsyante katha nava jJAnam / / " Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphUTa prasaMga 183 pAThaka jAnate hai ki saMskRta - vyAkaraNa naye chAtroMke lie ati rUkhA viSaya hai| kAlugaNIke zabdame 'alUNI zilA' cATanA hai / kintu nIrasame rasa bharanekI kalA AcAryazrIkA naisargika guNa hai| sAdhanikAke sAtha sAtha nita nae manovinoda calate rhte| jisase miThAsake kalevarame kaDavI ghaTa bhI arucikara nahIM hotii| isa prasagame AcAryazrIne vidyArthI sAdhuoM kA utsAha baDhAneko tatkAla 13 zloka race, ve bar3e sphUrtidAyaka haiM / manovinodake sAtha preraNA se bharepUre hai / yathA: guptivyomA bhranetrAbde, mAse phAlgunanAmake / prArabdhA ratnanagare, bhUteSTayA dale'site ||1|| nizAyAM kAlakomudyA, jAyate saadhusaadhn| | tulasIgaNina pArzve, rAmadurge pure'dhunA // 2 // navAnAJcApi ziSyANA kriyate nAmakIrtanam / yenotsAho vivarddhata, vALAnA paThane dhruvam ||3|| phanhaiyAlAla ekastu, zubhakarNaH zubhecchuka | smerAnana sumerazca, mohano muditAzaya // 4 // tArAcandrastu tUSNIko, mAgIlAlo'lpalAlasa | guNamuktAdano hasa, sukhalAla sukhAbhika ||5|| rUpo'nveSTA svarUpasya sarve sammilitA nava / prAptu vidyodagheranta, grAvuvuJjate sadA ||6|| jyeSThabhrAtA suvizvampo, bAlAnA pAdahetave / prayatna kurute nitya, zikSAJcApayatIpsitAm // 7 // " Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI ziSyA samAgatA sarve, ki kartu sAdhanA zubhAm / bhAvinI prArthanA pazcA - dalpo'nehA nirIkSyate ||8|| yadA citta prasatti syAt, sulabhA zlokanirmiti / viparyAso'nyathA spaSTa, ki ziSyaMrapi nekSyate || 9 || madhyAhna e samadhIyAte, sAdhvyo vyAkaraNa sadA / tayordhana kumAryekA, cAnyA ratnakumArikA // 10 // vRttizcAparavelAyA--mAcArAGgasya paThyate / , sammIlya bahusAdhvIbhi kA kAmAsyA vadAmyaham // 11 // lADA satyagraNI tAsA, sAhAyya kurate sadA / sAhAyyamantareNAtra, vidyAvodhi sudurlabhA // 12 // trayodazAnA zlokAnA, nirmANa kRtavAnidam / zIghra manovinodAya, ziSyabodhAya sAgraham ||13|| vyakti bar3A nahIM hotA / vaDA hotA hai usakA vyaktitva / vaha kyA hai ? ise zabdoMkI sImA aura paridhime vAdhanA sahaja nahIM / phira bhI upayogitAkI dRSTise hama mAna lete hai - vyaktitva yAnI jIvanakA upayoga / duniyA svArthI ThaharI / vaha usIkA vyaktitva svIkAra karatI hai, jisake jIvanakA usake lie upayoga ho / jisame ucca pratibhA caritra-vala aura AkarSaNa nahIM hotA, vaha apane jIvana - puSpako upayogake dhAgese nahIM joDa sakatA / isalie hame vyaktitvakA phalita artha karanA cAhie - pratibhA, caritra aura AkarSaNakI mahAn vyaktitva asAdhAraNatA / 184 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 sphuTa prasaga AcAryazrI tulasIkA vyaktitva, jo bahuta varSoM taka apane Apame samAye rahA, nikharatA jA rahA hai / sava kSetrome usake prati pUjA, pratiSThA aura sammAnakI bhAgnA hai| para kyoM hai ? isa para bhI eka sarasarI dRSTi DAlalenI caahie| Apa eka santa hai, AcArya hai, AdhyAtmika krAntike vAhaka netA aura ahiMsaka samAjake agraNI hai| hame unakA vyaktitva svIkAra karanese pahale muDakara dekhanA hogA ki kyA isa bhautika yugame Apake jIvanakA kucha upayoga hai ? kyA vidyut-yantroMkI cakAcauMdhame adhyAtmakI kiraNeM kucha kara sakeMgI ? isakA uttara denA kaThina hai, yaha nahIM mAnanA caahie| paristhitiyoke utAra-car3hAvame rathakA pahiyA kidhara ghUmegA, yaha kauna jAna sakatA hai| ___ AcAryazrIne janatAke jIvana-zodhanake lie cAritryakA AzrayaNa nahIM kiyA hai / Apake sahaja jIvana-zodhanase janatAko usakI preraNA milI hai| isIlie yaha paramArthakI bhUmikAmaM rahakara bhI jana-jIvanako jagAnevAlA mahAmantra hai / anna, vastra, makAna Adi sulabha karanevAlA hI janatAke lie upayogI hai, yaha mAnanA itanI baDI vanabhUla hai, jitanI ki eka vanamRrsa hI kara sakatA hai| cAritra-bala ke binA ukta padArthoM se mipha jIvana cala sakatA zAnti nahIM mila sktii| mAnavakA paMca pahAvI taraha jIvana ratAnA hI nahIM hotaa| usake lie zAnti aura virAma dvAra varaM rahate hai / hama ina tattvako samana gaye to AcArNa jIvana Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 mAcArya zrI tulasI kA upayoga samajhanA bAkI nahIM rhegaa| bhUtavAdane manuSyako zAntikI raTa lagAneme pAgala banA rakkhA hai| zAntike lie vaha yuddhakI cakkIme pisatA jA rahA hai| yuddhase merA tAtparya, do zatru dezoMke bIca honevAle yuddhase nahIM, jIvanavyApI dainika yuddhase hai / eka deza, eka samAja aura parivArake vyakti bhI paraspara giddhaSTi lagAye baiThe hai| eka dusarekA zopaNa aura pratADana kara rahe hai / yaha sabase khataranAka yuddha hai| vaDe yuddha kI Adata isIse paDatI hai / kheda / rASTravAdakI cahAradIvArIme palanevAle bar3e-bar3e dimAga isa ora nahIM mudde| suDanekI bAta hI phyA, dizA-yantrakI suI dUsarI ora ghUma rahI hai / Atma-zodhanakA lakSya nahIM, sirpha zAsana-sUtrako ThIka DhaMgase calAne ke lie caritra vala cAhie / apane bacAvake lie ahiMsA tathA zopaNakA juA dUra phekane ke lie aparigraha bhI vaDA mIThA lagatA hai| dUsaro para AkramaNa aura zopaNa karate samaya ve yAda taka nahIM aate| yahI bhUtavAda aura adhyAtmavAdame maulika bheda he / adhyAtmavAdame ve--ahiMsA aura aparigraha AtmaupamyakI bhUmikA para avasthita hai| dUsaroke hita-ahitako apane hita ahitase tolanA jahA~ adhyAtmavAdakI sUjha hai, vahA apane hito kI rakSAke lie ahiMsA, aparigraha aura vizvazAntikI bAta karanA dasarAka hitako kucalate samaya unhe bhUla jAnA, yaha bhUtavAdakI dena hai| AcAryazrI tulasI apanI satpreraNAoM dvArA manuSya samAjako Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphuTa prasaMga 187 adhyAtmavAdI, dUsare zabdo me AtmaupamyavAdI banAnA cAhate haiM / yahIM se unake jIvanakA divya Aloka nikharatA hai, yahIMse yugako badalanevAlI vyaktitAkI nigRDha sambhAvanAeM hamArI dhAraNAoMko pahati karatI hai / hindI jagat ke suprasiddha sAhityakAra aura vicAraka zrI jainendrakumArane AcAryazrI ke vyaktitvakA nape-tule zabdo me vizleSaNa karate hue kahA : - "jaina AcArya zrI tulamogaNIse meM milA aura unake vyaktitva se itanA prabhAvita huA ki prati zIghra unake samparka meM thA gayA / me terApanthI nahI hU prora jaina bhI hU yA nahIM, ise jaMna hI vatalA sakate I | koI vAda yA mata lekara nahIM, varan kevala inzAna ke rUpameM tulasIjo ke sAmane meM gayA para unake antaragako chApa mujha para esI paTTI ki meM apaneko bhUla sA gayA / tulasIjI zAntipriya aura binA kisI vAdake vyakti hai | unakA vyaktitva isa zraddhAma panA hanA hai ki grahimA me hI sArI samasyAyeM hala ho sakatI hai / pahale to mujha kA hoto tho ki hamase hI sArI samasyAo kA samAdhAna phene nabhava hai paraMtu inakI taha taka pahucane para merI dAvA dUra ho gii| tutsIjana yaha vizvAsa hai ki jIvanamA mAga mahilA dvArA hai, jisakA eka pa hai / unI mI divAndhArAvI chApa mere upara sApa / merI zraddhA se hI hamI gii| bhArata varSa 12 mA janavarI 1952 1 da Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI tulasI ahiMsA dharma hai aura dharma para hI duniyAkI sArI cIjeM AdhArita hai / yadi dharmakA nAza ho jAya to camakanevAle cAda aura sUryakA bhI nAza hoya / mere pAsa ora kucha nahIM, eka yahI lagana hai ki zrahiMsA se hI kucha honevAlA hai / meM jI rahA hU kevala isI zraddhAke bala para / tulasIjI se hamAre sarvasvakI rakSA ho gii| jo apaneko tulasIjI kA anuyAyI mAnate hai, ve svayaM anubhava karate hoge ki tulasIjIme unhe kitanI zakti milatI hai aura yadi ve aisA nahIM samajhate to isakA matalaba hogA ki ve tulasIjIke pAsa pahucane ke lie bheDiyAghasAna karate hai / unake anuyAyI yaha samajhate hoge ki unase unhe kitanI zakti milatI hai | unhe cAhie ki ve unakI zaktiko apane meM sannihita kare kyoki zaktikA hI sampUrNa vizvame prabhAva hai / uname mahAzakti hai | hame cAhie ki zakti prAye to hama use sokhale, hama usakA sparza kare / usI zakti se hama apanA bhoga prApta kre| hame cAhie ki hama una mahApurupakI zakti apanI zaktiko bhI milA de / jisa prakAra anya nadiyoMke milane se gaGgAme mahAzakti yA jAtI hai aura granya nadiyA bhI gagAse zakti prApta karatI hai, usI prakAra AcAryazrI tulasIkI zakti yadi hama apanA zakti bhI milA da to mahAzavita hA jAyagI / " 188 mahApuruSa ke jIvana-sarovarame haMsa hokara tairanA, kSIra- nIra viveka karanA sahaja nahI hotaa| phira bhI isase pradhAna bhAva mAnasakI gatikA hai / hama pratyeka vastuko apapUNa darzana nAnese pUrva usake aucityako hRdayaGgama kara lete Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 sphuTa pranaga haiN| bAkI rahatI hai bAta vANI dvArA vyakta karane kI / mAnavakA jIvana - prAsAda AcAra-vicArake vizAla khambhoM para banatA hai| satya, ahiMsA, brahmacarya aura anAzakti ye eka koTike hai / dUsarI koTike hai - kSamA, dharya, audArya, namratA, saralatA Adi Adi / Apase donoM prakArake guNa isa prakAra chalA - chala bhare hai ki unheM samajhane ke lie kavikI kalpanA aura dArzanikakA cintana adhIra ho uThatA hai / nairantarika kaThora zrama, sudRr3ha adhyavasAya dekhate hI banate haiM / rAtake cAra bajese kAryakrama zurU hotA hai, vaha dUsarI rAtake daza vaje taka calatA rahatA hai / AhArakA samaya bhI kisI adhyavasAya yA cintanase adhika bAra khAlI nahIM jaataa| svAdhyAya, manana, cintana, adhyApana, vyAkhyAna, Agantuka vyaktiyoMse vAtacIta, isa prakAra ekake bAda dUsare kAryakI lA juDI rahatI hai / ApameM jana-uddhArakI vibhinna umaMge isa prakAra uchAle bharatI hai, mAno AkAza-maNDalako pakhArane ke lie samudrakI umiyA hala rahI hoM / paristhitiyoM kA sAmanA karane kI kSamatA apanA alaga mahatva rakhatI hai| Apane isa pandravarSIya netRtvame saMpake upara chAI aneka paristhitiyoMkA apUrva kauzala ke sAtha sAmanA ciA hai / isa viSaya meM 'kama bolanA, kArya karate rahanA' ApakI yaha nIti bahuta saphala huI hai / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 AcArya zrI tulasI bAlaka, yuvA, vRddha, sabhya aura grAmINa sabake sAtha unake jaisA banakara vyavahAra karanA, yaha ApakI alaukika zakti hai| ___ Apa AdarzavAdI hote hue bhI vyavahArakI bhUmikAse dUra nahIM rahate / Aja naI aura purAnI paramparAoMkA saMgharpa cala rahA hai| Adhunika AdamI purAnI paramparAko rUr3hi kahakara use toDanA cAhatA hai| udhara purAne vicAravAle naye rIti-rivAjoko pasanda nahIM karate, yaha eka ulajhana hai| AcAryazrI inako milAnevAlI kar3I hai| Apame navInatA aura prAcInatAkA adbhuta sammizraNa hai ise dekhakara hame mahAkavi kAlIdAsakI sUktikA smaraNa ho AtA hai : "purANamityeva na sAdhu sarva, na cApi navamityavadyam / santa parIkSyAnyatarad bhajante, mUDha parapratyayaneyabuddhi / eka vipayako daza bAra spaSTa karate-karate bhI Apa nahIM mallAte, taba ApakI kSamA vRtti darzakoMko mantramugdha kiye binA nahIM rhtii| Apake udAtta vicAra janatAke lie AkarSaNake kendra hai|| kathanI aura karanIme samAnatA honA 'yathAvAdI tathakArI' ke jainatvakA dyotaka hai / adhyAtmavAdI vinduke Asa-pAsa ghUmanevAle * mAlavikAgnimitra Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphuTa prasaga 191 vicAra vyAvahArika nahIM hote, yaha tathyahIna dhAraNA hai| Apane ise badalaneko pracura vicAra-sAmagrI dI hai| vaha saMkalita ho janatAkA sahI patha-dazana kara sakegI, hame aisA vizvAsa hai| ____Apane jAta-pAtake bheda bhAvase dUra vizuddha AdhyAtmika bhAvanA kI AvAja bulanda kara dharmake lie naI bhUmikA taiyAra kI hai| dharma se dUra bhAganevAlA AjakA krAntikArI yuvaka eka bAra phira usakI ora dekhaneke lie vAdhya huA hai| sAdhu samAjake lie upayogI nahIM hai, isa bhAvanA para Apane aNuvrato saMghakI sthApanA para karArA prahAra kiyA hai| naitika va cAritrika balakA sahayoga denevAlA varga samAja ke lie bhAra nahIM, apitu unakA unnAyaka hotA hai| ____ Apane apanI va saMgha (terApantha ) kI nAhitya-nAcanA, zikSA tathA vyApaka pracAraka dvArA pUrvavartI jana-santa ke gauravakA pRga pratinidhitva kiyA hai| isa prakAra AcAryakarake jIvanakI eka. bhokI hamAre lie Ananda aura uhAlakA viSaya hai| jovanamA pUrNa darzana zahAlI meM nahIM hotaa| Apa cirakAla taka hamArA netRtva kreN| rinA-dharma Alokase vizvako Alokti kreN|