Sishupal Vadha

Author(s): Durgaprasad Pandit, Sivadatta Pandit
Publisher: Pandurang Jawaji

Page 493

एकोनविंशः सर्गः।
४७९ पुरः प्रयुक्तैयुद्धं तच्चलितैलब्धशुद्धिभिः।
आलापैरिव गान्धर्वमदीप्यत पदातिभिः॥४७॥ पुर इति ॥ तद्युद्धं पुरः प्रयुक्तैः गजादिभ्यः प्राक् प्रवर्तितैः । अन्यत्र गानात्पूर्वमुच्चारितैः चलितैः मण्डलचारिभिः। अन्यत्र मुहुरावर्तितैरित्यर्थः । लब्धशुद्धिभिः । कातर्यकपटादिदोषरहितैरित्यर्थः । अन्यत्रावृत्तैः । रागानुगुणैरित्यर्थः। पदातिभिः पत्तिभिः करणैः गान्धर्व गानमालापैरालापिभिरिवाक्षरविशेषैरि. वादीप्यताशोभत ॥
केनचित्स्वासिनान्येषां मण्डलाग्रानवद्यता।
प्रापे कीर्तिप्लुतमहीमण्डलामाऽनवद्यता ॥४८॥ केनचिदिति ॥ स्वासिना स्वखड्नेन अन्येषां मण्डलामानवद्यता खण्डयता । द्यतेर्लटः शत्रादेशः । केनचिद्वीरेण कीर्तिप्लुतं यशोव्याप्तं महीमण्डलाग्रं भूपृष्टं यस्याः सा कीर्तिप्लुतमहीमण्डलामा अनवद्यता अनिन्द्यता प्रापे प्राप्ता॥
विहन्तुं विद्विषस्तीक्ष्णः सममेव सुसंहतेः।
परिवारात्पृथक्के खड्गश्चात्मा च केनचित् ॥ ४९ ॥ विहन्तुमिति ॥ केनचिद्वीरेण विद्विषो विहन्तुं तीक्ष्णो निशितः परिच्छेत्ता च खड्गः सुसंहतेः सुघटितात्सुष्टु सङ्घीभूताच्च । परिवारात्कोशात् , परिजनाच्च । 'परिवारः परिजने खगकोशे परिच्छदे' इति विश्वः । सममेव पृथक चक्रे उद्धृतः। आत्मा च पृथक् चक्रे विभक्तः । खड्गमुत्कृष्य स्वसैन्यान्निर्गत्या. रिमध्ये पपातेत्यर्थः । अत्र खगात्मनोः प्रकृतयोः समानक्रियायोगात्केवलप्रकृ. तास्पदा तुल्ययोगिता ॥
अन्येन विदधेरीणामतिमात्रा विलासिना ।
उद्गुणेन चमूस्तूर्णमतिमात्राविलासिना ॥ ५० ॥ अन्येनेति ॥ अन्येन वीरेण विलासिना विलसनशीलेन उद्गुणेनोद्यतेन असिना खङ्गेन मात्रं मानमतिकान्तातिमात्रा अपरिमिता अरीणां चमूः सेना तूर्ण शीघ्रमतिमात्रमत्यन्तमाविला कलुषा अतिमात्राविला अत्याविला विदधे कृता ॥
सहस्रपूरणः कश्चिल्लूनमूर्धाऽसिना द्विषः ।
ततोर्ध्व एव काबन्धीमभजनर्तनक्रियाम् ॥५१॥ सहस्रेति ॥ पृणातीति पूरणः । 'पृ पालनपूरणयोः' कर्तरि ल्युट् । सहस्राणां १ अस्माद्धातोल्युटि 'इत्वोत्वाभ्यां गुणवृद्धी विप्रतिषेधेन' इति वार्तिकाद्गुणस्यैव न्याय्यत्वात् क्युन्युल्वेऽपि दीर्घस्याप्राप्तेश्चिन्त्यमिदम् । तस्मात् 'पूरी आप्यायने' इति धातुर्बोध्यः । अत एव :'पूरणी' इति पदव्याख्यायाम् 'पूरयति' इति स्वामिनोक्तम् । अत एव वल्लभेनापि 'पूर्यन्ते आप्यायन्ते' इति विवरणं कृतम् ।