________________
સાહિત્ય પ્રતિષ્ઠા પામી શકે છે, તે રાજકારણ અને મૂડીવાદનું ઓશિયાળું નથી ? અને ભારત પાકિસ્તાનના ભાગલા પડાવનાર અને ભાગલા પડાવ્યા પછી એક ધર્મને માનનાર માનવો, બીજા ધર્મને માનનાર માનવો તરફ નફરત ધરાવતા કેટલી હદે થયા ? એ વિચાર શું કરવા જેવો નથી ? ભારતમાં પાકિસ્તાનમાંથી આવેલી લાખો માણસોની હારમાળા દુનિયા દષ્ટિએ ધર્મ નામને નીચે પાડનારી નથી ? અને તેથી જ આપણે એવા ધર્મની આશા રાખીએ કે જે ધર્મ કોઈથી નફરત ન કરે એટલું જ નહિ બલકે માનવમાત્ર ઉપરાંત નાના મોટા જીવમાત્રને દિલથી ચાહે. આવા ધર્મમાં વિજ્ઞાન, સાહિત્ય અને રાજકારણ ઓગળવામાં પોતાનું ગૌરવ માનશે.
ધર્મ એટલે શું ? આ રીતે વિચારતાં ધર્મ એ સંપ્રદાય નથી. ધર્મ એ કર્મકાંડો કે તીર્થયાત્રાઓ નથી. ધર્મ એ તો વ્યક્તિગત, સમાજગત અને સમષ્ટિગત જીવન સાથે અશક્ય પરિહાર ધરાવતી મહામૂડી છે. માનવી ખોરાક વગર ઘણો સમય જીવી શકે, પાણી વિના અમુક સમય જીવી શકે, અરે હવા અને પ્રકાશ વિના પણ કલ્પના કરતાં માનવું પડે કે કદાચ જરૂર જીવી શકે, પરંતુ ધર્મ વિના માનવી એક ક્ષણ પણ નહિ જીવી શકે. આથી જ કહેવાયું છે : “ધર્મુખ દીના: પશુપ: સમાના' ધર્મ વિના માનવ જાનવર તો શું, તેથીય બદતર બની શકે છે.
આવા ધર્મનું મૂળ લક્ષણ એ છે કે “સત્ય નહિ તો ધર્મ જ શાનો ?' એટલે કે સત્ય એ જ ધર્મ છે. સત્ય એ જ આત્મા અને સત્ય એ જ પરમાત્મા હોવાથી ધર્મનો મુખ્ય સંબંધ આત્મા
૧૦ • સર્વધર્મ ઉપાસના
