________________
રોજી, રોટી, સલામતી અને શાંતિ આપવાની છે. સંક્ષેપમાં (૧) આ બંનેને કહીએ તો સંપત્તિ અને સત્તાની સમાન વહેંચણીની મુખ્ય જરૂરિયાત છે. એ તો જ બને કે જો મૂડી અને રાજ્ય ગૌણ બને તથા નીતિ અને સત્ય મુખ્ય બને. નીતિ અને સત્ય મુખ્ય તો જ બની શકે જો આમ જનતામાં નીતિ અને સત્ય ઓતપ્રોત થઈ જાય. નીતિમાન અને સત્યપ્રેમી જગતની આમજનતા લોકશાહીના વિકાસમાં પણ પ્રભાવશાળી ભાગ ભજવી શકે. એ રીતે વિજ્ઞાન, રાજકારણ અને સાહિત્યની ત્રિપુટી ઉપર માનવનું સ્વામીપણું જામે તથા વિજ્ઞાન, રાજકારણ અને સાહિત્ય ધર્માધીન પણ અનાયાસે બની રહે.
સર્વધર્મસમાન કાર્યક્રમ માટે જ આપણે બધા ધર્મોનો એક સમાન કાર્યક્રમ જગતભરમાં આપવો જોઈએ. ભારત વાટે આપવો જોઈએ. સભાગ્યે સેંકડો વર્ષ બાદ ગુજરાતના ગાંધીજીએ સામુદાયિક રીતે સર્વધર્મ સમન્વયની અને સર્વધર્મસમભાવની ભૂમિકા ભારત દ્વારા જગતમાં ઊભી કરી આપી છે. સત્ય, અહિંસા, તપ અને ત્યાગસંયમના કાર્યક્રમો આમજનતા આચરી શકે તેવા આપ્યા છે. પણ મુશ્કેલી એ આવી છે કે જે ભારતે સર્વધર્મ ઉપાસનાવાળા માનવો દ્વારા જ જગતના ચોગાનમાં ભાગ ભજવવાનો આવ્યો છે, તે ભારત પોતે રાજકારણના સાંકડા વાડામાં ફસાઈ પડ્યું છે. કારણ કે ગાંધીજીએ રાષ્ટ્રીય મહાસભાને ધર્મનો સ્પર્શ કરાવ્યો અને પરિણામે રાજકારણ શુદ્ધ બન્યું, તેટલો જરૂર લાભ મળ્યો. પણ રાજકારણમાં ગયેલા નેતાઓ એમાં જ અટવાઈ પડ્યા. એ આર્થિક,
સર્વધર્મ ઉપાસના • ૧૭
