________________
૫૯
માનવ ધર્મ
અહીં વિશેષણ છે. આજે વિશેષણો એટલાં મહત્ત્વનાં બની ગયાં છે કે મૂળ નામ શૈણ બન્યું છે; અરે! ભુલાતું જાય છે. માનવ, એ બધા વિશેષણોથી મુકત થઈને પોતાનો વિચાર કરે, તો એને ખ્યાલ આવે કે પોતાનો ધર્મ શો છે?
તમે કુદરતમાં જોશે તો જણાશે કે વસ્તુનો સ્વભાવ એ ધર્મ છે. દરેક ચેતન વસ્તુને કે જડ વસ્તુને પોતાનો ધર્મ છે; પોતાનો સ્વભાવ છે. અગ્નિ ઉષ્મા આપે છે, ફૂલ સુગંધ આપે છે. શેરડી મીઠો રસ આપે છે, ધૂપ વાતાવરણ સ્વસ્થ કરે છે. આમ, પ્રકૃતિમાં સે પોતાનો ધર્મ બજાવ્યે જાય છે. વિષમ અને વિકટ પરિસ્થિતિમાં પણ એ પોતાનો ધર્મ નહિ છોડે ! ચંદનને બાળો તોપણ સુવાસ જ આપે છે ને? શેરડીને કોલમાં પીલો તોય મીઠો રસ જ આપે છે ને? સોનાને આગમાં તપાવો તોય એ પીળું સુવર્ણ જ રહેશે. એ પોતાના સુંદર સ્વભાવને કેવાં અનુરૂપ હોય છે? પોતાનો ધર્મ છોડવો, એટલે પોતાના અસ્તિત્વને ગુમાવવું.
માનવ જ પોતાનો આ ધર્મ ભૂલી ગયો છે. એક કવિએ આજના માનવતા-ભૂલેલા માનવ માટે ઠીક જ લખ્યું છે :
ખીલીને ફૂલ બીજાને સુવાસ આપે છે, દીપક બળીને બીજાને ઉજાસ આપે છે; ફકત છે માનવી એવો આ આખી દુનિયામાં;
જે પોતે જીવવા, બીજાને ત્રાસ આપે છે.' માનવ પોતે મહાન છે, પણ એ પોતાને ભૂલી જાય છે ત્યારે
