Sadhanonu Saundarya

Author(s): Chitrabhanu
Publisher: Navbharat Sahitya Mandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005886/1

Page #1

સાધનોન સૌન્દર્થ and પૂજ્ય ચિત્રભાનુજી
(શ્રી ચંદ્ર પ્રભસાગ૨જી)

Page #2

સાધનોનુ સાન્દર્ય
: પ્રવચનકાર : ‘ચિત્રભાનુજી’ (પૂજ્ય શ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી)
નવભારત સાહિત્ય મંદિર
૧૩૪, પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ, મુંબઇ - ૪૦૦ ૦૦૨
જૈન દેરાસર પાસે, ગાંધી રોડ, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧

Page #3

SADHANONUN SAUNDARYA BY PUJYA CHITRABHANUJI
આવરણ : ઠાકોર રાણા
પ્રકાશક : ધનજીભાઈ પી. શાહ નવભારત સાહિત્ય મંદિર, ૧૩૪, પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ, મુંબઈ - ૪૦૦ ૦૦ર જૈન દેરાસર પાસે, ગાંધી રોડ, અમદાવાદ – ૩૮૦ ૦૦૧
આવૃત્તિ : આઠમી પુનર્મુદ્રણ ૧૯૯૧
કિંમત : ૨૩-૦૦
મુદ્રક : ઈમેજ ઝવેર રોડ, મુલુન્ડ (વે.) • ફોન : પ૬૧ ૩૩ ૦૬

Page #4

પ્રકાશકીય
કેટલીક વસ્તુઓ નિત્ય નવીન છે. વસંત વૈતાલિકના ગાન સદા અજરઅમર હોય છે. પૂજ્યશ્રી ચિત્રભાનુશ્રીની વાણી અને વ્યાખ્યાનનું આવે છે. એ વાણીમધુમાં હંમેશાં તંદુરસ્ત મીઠાશ છે. ને ભેદભાવ વગર હરકોઈ તેને આરોગી શકે છે.
પૂજ્યશ્રી “ચિત્રભાનુની પ્રવૃત્તિઓ હમણાં વિશ્વના આંગણે વિધવિધ પ્રવાહોમાં ગતિમાન બની છે. એમણે પોતાના વ્યકિતત્વથી પ્રવૃત્તિઓના વિશાળ ફલકને આવરી લીધું છે, છતાં તેમની અમીદષ્ટિ શ્રીજીવન-મણિ ટ્રસ્ટ માથે હંમેશાં રહી છે ને અવારનવાર ઓછાવત્તા અમીરસનાં છાંટણા કરતી રહી છે.
વાચકોને આ એક વિશેષ અમીરસનું છાંટણું લાવે છે. એને આખે અને કાને અડાડી, અંતરે ઉતારી પાવન થઈએ.
-લાલભાઈ મ. શાહ (પાંચમી આવૃત્તિમાંથી)

Page #5

નામ ન જનું ગાંવકા, બિન જાને તિ જાઊં ; ચલતે ચલતે જુગ ભયો, પાવ કોસ પર ગાંવ.
મૈત્રીભાવનું પવિત્ર ઝરણું મુજ હૈયામાં વહ્યા કરે, શુભ થાઓ આ સકલ વિશ્વનું એવી ભાવના નિત્ય રહે. ગુણથી ભરેલા ગુણીજન દેખી હૈયું મારું નૃત્ય કરે, એ સંતોનાં ચરણકમલમાં મુજ જીવનનું અર્થ રહે. દીન, કૂર ને ધર્મવિહોણા દેખી દિલમાં દર્દ રહે, કરુણાભીની આંખોમાંથી અશ્રુનો શુભ સ્રોત વહે. માર્ગભૂલેલા જીવનપથિકને માર્ગ ચીંધવા ઊભો રહું, કરે ઉપેક્ષા એ મારગની તોય સમતા ચિત્ત ધરું. ચિત્રભાનુની ધર્મભાવના હૈયે હૈ માનવ લાવે, વેરઝેરનાં પાપ ત્યજીને, મંગલ ગીતો સૈ ગાવે.
E-) Queen's View, 28-30 Walkeshwar Road.

Page #6

પ્રભાતનો પરાગ
આત્મામાં અનંત શકિતઓ છે એમ આપણે સાંભળીએ છીએ. પણ આત્મા અરૂપી હોઈ એને આપણે ચર્મચક્ષુથી જોઈ શકતા નથી કે દર્શન કરી શકતા નથી. પણ જયારે વિવિધ શક્તિઓથી ભરેલી કોઈ -વિશિષ્ટ વ્યકિતનાં દર્શન થાય છે ત્યારે આપણને પ્રતીતિ થાય છે કે આત્મા અનંત શકિતઓનો સ્વામી છે.
એવી જ અનુભૂતિ મને પૂ. ચંદ્રપ્રભસાગરજી (ચિત્રભાનુ) મહારાજનાં દર્શને થઈ. વિદ્વતા, પ્રતિભા, વકતૃત્વ, ચિન્તન, લેખન અને આધ્યાત્મિક સાધનાથી નીતરતું માધુર્ય–આ બધી શક્તિઓને એક સંપથી પૂજ્યશ્રીમાં એક સાથે વસેલી જોઈ મારું મસ્તક શકિતઓના આ સ્વામીને નમી પડયું.
એમણે પોતાના પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વથી અમારા જેવાં લાખો યુવક-યુવતીઓને પ્રેરણા આપી જાગૃતિના પ્રભાતમાં ખેંચ્યું છે. મુંબઈની વિદ્યાપીઠો,કોલેજો, મહાવિદ્યાલયો અને શાળાઓમાં એમના શબ્દ ગુંજી રહ્યા છે. એમને સાંભળવા યુવક વર્ગ આતુરતાથી રાહ જુએ છે.

Page #7

- મુંબઈની પચરંગી પ્રજાના આચારમાં અહિંસા અને વિચારમાં અનેકાન્તની ઉજજવળતા લાવવા એમણે જે ગૌરવભર્યું કાર્ય કર્યું છે તેનું આલેખન આજ નહિ પણ આવતી કાલનો ઇતિહાસ જ કરી શકશે.
મુંબઈની શેરીએ શેરીએ કરુણામય વીતરાગની વાણીને વહાવી એમણે કલ્પી ન શકાય એ રીતે લોકહદયનું પરિવર્તન કર્યું. અહિંસાની ભાવનાને ઉત્કટ બનાવી, મુંબઈની મહાનગરપાલિકા સુધી પહોંચાડી, અહિંસારૂપી જે એક સ્વપ્ન હતું તેને સાક્ષાત કર્યું, જેના પડઘા દેશના ખૂણેખૂણે આજે પડી રહ્યા છે.
- એમની આર્ષદૃષ્ટિને સમાજ ધીરેધીરે અનુસરી રહ્યો છે, અને સમાજ-જીવનમાં આવતા પરિવર્તનનું ઉષાદન એ રીતે આપણે કરી શકીએ છીએ.
એમણે સ્થાપેલા દિવ્ય-જ્ઞાન સંઘની અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓ અને એ સંસ્થા દ્વારા પ્રગટ થતાં વિચારપ્રચૂર કલાત્મક પુસ્તકોને વિધ્વભરમાં અદભુત આવકાર મળ્યો છે. એ પુસ્તકો વાચી દૂરદૂરથી પ્રવાસીઓ એમને મળવા આવે છે, એમના ઊંડા ચિંતનનો લાભ લે છે અને પાછા સ્થાને જઈ પોતે જે મેળવ્યું છે તે લેવા બીજાને મળે છે. આમ, દીવાથી દીવો પ્રગટે એ પધ્ધતિએ આજે જૈન ધર્મનું તત્વજ્ઞાન ભારતના સીમાડા વટાવી દૂરદૂર સુધી પહોંચી રહ્યું છે.
આ મન એકાદશીના દિવસે લંડનથી B. B. C. ના નિષ્ણાતો અહીં આવી, એમનાં પ્રવચન અને જીવનચર્યાને ટેલિવિઝન માટે રેકર્ડ કરી ગયા એ પ્રસંગ કોને પ્રેરણા સાથે આહલાદ ન આપે? આ બધું

Page #8

બતાવે છેકે ભાતિવાદથી થાકેલા પશ્ચિમના માનવીઓને આત્મજ્ઞાનની તીવ્ર ક્ષુધા જાગી છે તે આવી વિભૂતિ જ તૃપ્ત કરી શકે.
એમની વાણીની એક વિશિષ્ટતા છે. આગમના કઠિનમાં કઠિન તત્ત્વોને એઓશ્રી એકદમ સરળ અને સાદી ભાષામાં મૂકે છે. એમના વિચારોમાં ગહનતા છે અને ભાષામાં સરળતા છે. એવું કંઇક એ વાણીમાં છે જે માણસના હૃદયને સ્પર્શી જાય છે. આ વાણીની અસર જગતભરના વિદ્વાનો પર પણ પડી રહી છે. આજે આપણે ત્યાં ભાગ્યે જ એવો કોઇ વક્તા કે ચિન્તક હશે જે એમના વિચારો અને પુસ્તકોથી `પરિચિત નહિ હોય. આગળ વધીને કહ્યું તો કેટલાકનાં વક્તવ્ય અને લખાણોમાં પણ એમની જ સ્પષ્ટ છાપ જણાઇ આવે છે.
આ પ્રવચનો ‘દિવ્યદીપ’ માં છપાયા હતા. વાચકોની માગણી વધતા અને ‘દિવ્યદીપ'ના અંકો અત્યારે અપ્રાપ્ય થતાં એમા પ્રગટ થયેલાં પૂજ્યશ્રીના પ્રપંચનોને આ સંગ્રહરૂપે બહાર પાડવામાં આવે છે. મારા જૅવા કેટલાય વાચકોને આ પુસ્તક એક સ્મરણનોધના સંગ્રહરૂપે ગમી જશે તેંમા મને શંકા નથી.
પૂજ્ય મુનિશ્રી યુગ યુગ જીવો અને અહિંસાનો સદેશ વિશ્વના • ખૂણેખૂણે પહોંચાડો એવી હું પ્રભુચરણે પ્રાર્થના કરું છું.
0 Lord ! Lef my head bow unto him; Who hath kindled the flame of religion in my heart!
૧-૧-૬૫
ડા. વીરેન્દ્ર પી.
શાહ
M. Com., Ph. D.

Page #9

અનુક્રમ
૧. લક્ષ્મીના ભાગ્ય દાનથી ખીલે છે ૨. વિધા સુકૃતથી ધન્ય બને ૩. ચિત્તન એ પરમ તત્વના વિનિશ્ચય માટે છે. ૪. વાણી પરોપકાર માટે હો
માનવધર્મ
ભકિતનું માધુર્ય ૭. યોગ પ્રાપ્તિ માટે ૮. સિધ્ધાતો ભૂલીને માત્ર પૂજા જ કરતા રહીશુ ? ૯. વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચાર

Page #10

લક્ષ્મીનાં ભાગ્ય દાનથી ખીલે છે !
- આ પ્રવચનમાળામાં, મનુષ્યને મળેલા સાધનોનો વિચાર કરવાનો છે. સાધનનો સદુપયોગ થાય, તો એ માનવજાત માટે આશીર્વાદરૂપ બની જાય છે; એનો દુરુપયોગ થાય તો એ જ અભિશાપ બની જાય છે.
માનવીએ સાધનોનો સદુપયોગ ન કર્યો. તેથી એ ભવોભવ ભટકતો આવ્યો છે. એને સાધન મળ્યાં, પણ એ સાધક ન બન્યો. જેનાથી તરવું જોઈએ, શકિત મેળવવી જોઈએ, તેને બદલે તેનાથી એણે વિનાશ સર્યો. જે સાધનોથી એણે તરવાનું હતું, તેનાથી જ એ ડૂળ્યો.

Page #11

સાધનોનું સન્દર્ય
- ૧૦
આ સાધનોનો ઉપયોગ કેમ કરવો, તેનું આ ચિન્તન છે. ખેતરની સુરક્ષા માટે ચોતરફ વાડ બાંધો, એમાં કપડું ભરાઈ જાય ને તમે ખેંચો તો કાં તો કપડું ફાટે, કાં તો વાડ તૂટી પડે, પણ સંભાળીને કાઢશો તો કપડું પણ નહીં ફાટે ને વાડ પણ રહેશે. તેમ જિંદગી-જીવન કાંટામાં ફસાય નહીં ને સુરક્ષિત સ્થાને પહોંચે, એ માટે આ સાધનો બતાવવામાં આવ્યા છે.
આશ્લોકમાં માનવની ચાર શકિતઓનું વર્ણન છે. એ શકિતઓનો–સાધનોનો જે સદુપયોગ કરે છે એ માનવી ત્રણે લોકમાં, જગતરૂપી કપાળમાં તિલક સમાન શોભે છે. એ ચાર શકિતઓ છે લક્ષ્મી, વિધા, મન અને વચન.
આજે આપણે લક્ષ્મીનો વિચાર કરીએ. સંસારમાં પૈસાની ઘણી જરૂર છે. માનવી પાસે જીવનનિર્વાહ માટે પૈસા ન હોય, તો તેની સમાજમાં કિમત કંઈ નથી ! જ્યારે સાધુ-સંતો પાસે પૈસા હોય તે એની કિંમત કંઈ નથી ! સાધુપણામાં અર્થના ત્યાગની ભાવના મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. સંતો કહે છે કે આ લક્ષ્મી વિકાસ માટે છે; વિલાસ માટે, વિનાશ માટે કે વ્યભિચાર માટે નથી. લક્ષ્મીના દુરુપયોગથી તો માનવ પણ માનવ મટી પશુ જેવો બને છે. પણ એનો સદુપયોગ થાય તો એ આશીર્વાદરૂપ થઈ જાય.
જેને લક્ષ્મી મળી છે, તે પુણ્યશાળી છે કે જે પવિત્ર માર્ગે પોતાની પ્રવૃત્તિ ચલાવે છે તે? એ પ્રવૃત્તિ ચાલુ ન રહે, તો લક્ષ્મી સ્થગિત બને છે. લોભના ખાબોચિયામાં ગંધાય છે !

Page #12

સાધનોનું સન્દર્ય
જીવનમાં લક્ષ્મીની ઉપયોગિતા છે, એ હકીકત છે. દિવાળીના શુભ દિવસોમાં, તેરસને દિવસે કોની પૂજા થાય છે? લક્ષ્મીની, ધનની.
ચૌદસને દહાડે શક્તિની અને દિવાળીને દિવસે વિદ્યાદેવીની પૂજા થાય ' છે ને? આમ ત્રણે વરદા છે; ધનદા, શકિતદા ને.વિદ્યાદા છે.
- અહીં પણ બધી શકિતમાં પહેલું સ્થાન લક્ષ્મીને મળ્યું છે. તેને સન્માનવામાં આવી છે. ત્યારે તે લક્ષ્મી હલકી છે, એમ કેમ હેવાય? એનો દુરુપયોગ કરનાર હલકો છે. લક્ષ્મી યોગમ માટે છે, સંગ્રહ માટે નહિ. આજે આપણે વિચાર કરવાનો છે કે એ લક્ષ્મીને કેવી રીતે વાપરવી. દાનમાં વાપરશો તો દાન વડે એ તમારી, તમારા ઘરની, તમારા દેશની શોભા વધારશે અને પરિગ્રહમાંથી મુકત કરશે; ચિંતાના ભારથી હલકી કરશે. '
. શાસ્ત્રમાં પણ પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત કહ્યું છે. તેમાં માણસની શોભા છુપાઇ છે. માનવી પાસે મર્યાદિત ધન હોય, તો તેને કોઈ હેરાન ન કરે. તેનાં સંતાનો પણ કુસંસ્કારી ન થાય. જેમ વધારેપડતો ખોરાક
મળે તો શરીરમાં શેરો ઉત્પન્ન થાય, ને પ્રમાણસર મળે તો તેનું જીવન - તંદુરસ્ત અને સ્વસ્થ થાય. તેમ ધન માટે પણ સમજવું.
માથા પરના વાળની જ વાત કરો નો વધારે રાખો તો એ ગરમી કરે, તે વધારે ખાય ને આંખની આડા પણ આવે. એટલા માટે જ તો તમે પૈસા આપીને પણ વાળ કપાવો છો. ધન પણ વાળ જેવું છે. તે તમારી પાસે વાળની જેમ પ્રમાણ પૂરતું હોય તો જ સારું, નહિતર 'આંખની ઉપર આવી દર્શન રોકવાનું.

Page #13

લક્ષ્મીનાં ભાગ્ય દાનથી ખીલે છે !
૧૨
- લક્ષ્મી આવ્યા પછી, માણસ ત્રણ જાતના બની જાય છે : લક્ષ્મીદાસ, લક્ષ્મીનંદન અને લક્ષ્મીપતિ. કેટલાક ધન આવતાં તેના દાસ બની જાય છે, તેના તાબેદાર તરીકે રહે છે. જીવન સુધી તેની સેવા જ કર્યા કરે. બીજા લક્ષ્મીના દીકરા હોય છે. લક્ષ્મી જેમ આજ્ઞા કરે, તેમ તે આચરે. નન્દન એટલે પુત્ર. એ આશા બહાર કેમ જાય? પણ ત્રીજો, જે લક્ષ્મીનો સ્વામી હોય છે, એ જીવનભર એને છૂટે હાથે વાપર્યા જ કરે છે. અંત સમયે એને એમ ન થાય કે હું વાપર્યા વિના મૂકીને જાઉં છું. એનો આત્મા તો સાક્ષી પૂરે કે મેં જીવનને જીવી જાણ્યું છે, લક્ષ્મીને વાપરી જાણી છે, પતિ બની લક્ષ્મીને સદુપયોગમાં ખરચી લહાવો લીધો છે.
તમે લક્ષ્મીને વાપરો નહીં, સારા માર્ગે ખર્ચો નહીં, તમારા ઘરમાં અતિથિ આવે ત્યારે પણ દિલના ઉદાર બનો નહીં તો છેવટે એ પશ્ચાત્તાપ મૂકી જાય છે.. " વિશ્વનો એ અફર નિયમ છે કે માનવી ભેગું કરે છે, પણ અંતે એ બધું અહીં જ મૂકીને જાય છે. બધું સાથે લઈ જવાનું હોત તો માણસ પોતાના પ્યારાં, પુત્ર-પુત્રીઓને અને પ્રાણપિયાઓને મૂકીને જાત?
સંસારમાં અર્થની જરૂર છે, પણ તેની પણ મર્યાદા જોઇએ તમારા બૂટની જ વાત વિચારોને . તો બૂટ પગના માપથી મોટા હોય. ગબડી જવાય; નાના હોય તો પગ છોલાઈ જાય; બરાબર હોય તો જે મુસાફરી થાય. તેમ લક્ષ્મી પણ વધારે હોય તો માણસને ગબડાવી મૂકે છે, અને સાવ ન હોય તો કંગાલ કરી મૂકે છે. એ મર્યાદિત – પ્રમાણસર જોઈએ.

Page #14

લક્ષ્મીના ભાગ્ય દાનથી ખીલે છે !
કેટલાક માણસોને તો છેલ્લી ઘડી સુધી ધનની વ્યવસ્થા કેમ કરવી, તેનો જ વિચાર ચાલતો હોય છે. એનુ મન આ ચિન્તામાં હોય ત્યાં પ્રેમ અને પ્રકાશ માટે જગ્યા જ કયા? ધન જેમજેમ દેતા જાઓ તેમતેમ એ સંપત્તિ પણ વધતી જાય છે. ધન સન્માર્ગે વાપરવાથી કદી ખૂટતુ નથી.
૧૩
લક્ષ્મી વાપરો તો એની સુવાસ વધે, લક્ષ્મીની વૃધ્ધિ થાય. ન વાપરો તો એ ક્ષીણ થાય છે. લોકો વસ્તુપાળ-તેજપાળને યાદ કરે છે. ઇતિહાસ પણ આ નામોને જતનથી જાળવી રાખે છે. એ કયા દેશના હતા તે સાથે કોઇ સંબંધ નથી, પણ તેની ઔદાર્યભરી દાનવૃત્તિ સાથે, તેને સંબંધ છે. એ પુણ્યશાળીના ધરમાં અનુપમાદેવી એક આદર્શ નારી હતી. એ પુણ્ય·અને પ્રકાશની કડી હતી.
ભાગ્ય એક સુંદર વસ્તુ છે. એક દિવસ વસ્તુપાળ ધન દાટવા માટે જમીનમા ખાડો ખોદે છે. ત્યાંથી પણ પુણ્યયોગે ધનના ચરુ મળે છે. ત્યારે અનુપમાદેવી કહે કે : જેને નીચે જવુ હોય તે ધનને નીચે દાટે અને જેને ઊંચે જવુ હોય તે ઊંચે સ્થળે -સન્માર્ગમા વાપરે!”
આ ટૂંકું પણ મર્માળું વચન વસ્તુપાળને ગમ્યું, અને એણે આંબુના શિખર પર ઊંચે ભવ્ય મંદિરો બંધાવ્યાં.
આજે વસ્તુપાળ-તેજપાળ કે અનુપમાદેવી નથી પણ એમનાં સર્જનને શોભાવનારા સ્થાપત્યો ઊભા છે. એમની સંપત્તિને નહિ, સુકૃત્યોને સૈ। અભિવાદન કરે છે. આ જિનમંદિશે ભારતીય કલા અને શલ્પના અદભુત નમૂના તો છે જ પણ વીતરાગનાં સમતા–સૈાન્દર્યનો

Page #15

સાધનોનું સન્દર્ય
"
થઇ હ૧.
પણ આવિષ્કાર છે. આ કારીગરી જોતાં પ્રેક્ષકોનાં મન અને મસ્તકનમી પડે છે. આ છે સુકૃતમાં વપરાયેલી લક્ષ્મીની સુગન્ધ.
જેમ વર્ષો પહેલાંનું સર્જન આજે પણ આપણને પ્રેરણા આપે છે તેમ આપણે પણ જીવનમાં એવું કંઈક નિર્માણ કરવું જોઇએ જે જીવોને વિકાસમાં ઉપયોગી થાય.
Either write things worth reading or do things worth writing - કાં વાંચવા જેવું લખી જાઓ અથવા લખવા જેવું કંઈક કરી જાઓ. .
લક્ષ્મીના ત્રણ પ્રકાર છે : દાન, ભોગ અને નાશ. એક ઘીનો ડબ્બો હોય તે કોઈને ખવડાવશો તો ખાનાર બધા સજી થશે. ઘરમાં રોટલા પર ચોપડો, તો તમે રાજી થાઓ પણ એ આગમાં બળી જાય તો દુ:ખ થાય. પહેલામાં આત્માની પ્રીતિ છે; બીજામાં દેહતૃપ્તિ છે; ત્રીજામાં વ્યથા છે.
લક્ષ્મી ઘરમાં આવ્યા પછી એને નિયમિત વહેતી રાખવી. જોઇએ. ગંગાના પાણી જુઓ. એ સતત વહે છે ને કિનારાઓને લીલા રાખે છે. એક જગ્યાએ જ એ રહે અથવા એનો સંગ્રહ થાય તો એ બંધાય અને ગંધાય. લક્ષ્મી પણ બંધાય અને સંગૃહીત થાય તો ચિંતા-ભય, વૈમનસ્ય ઊભા કર્યા વિના રહે જ નહિ.
લક્ષ્મી કેમ મળે છે તેનો વિચાર કર્યો છે ? મહેનતથી જ મળે છે કે પુણ્યથી ? તમારા ઘરમાં ઘાટી-નોકર છે. ૨૪ કલાક મજૂરી

Page #16

લામીનાં ભાગ્ય દાનથી ખીલે છે !
કરે છે. તમે રાજી થઈ કેટલા પૈસા આપવાના ? પાંચ કે પચીસ. તે બિયારે જીવનભર શ્રમ કરે તોય શ્રીમન ન થાય, અને તમે ગાદી પર પડયા હો તોય લક્ષ્મી ચાલી આવે છે, કારણકે ત્યાં તમારું સુકૃત કે 'પુણ્ય રળે છે.
પુણ્યનો પ્રકાશ જ્યાં સુધી હોય ત્યાં સુધી સુખ; પછી તો સાંજ ઢળવાની. એ ન આવે તે માટે લક્ષ્મીને ચિરસ્થાયી બનાવવા દાન આપો. બૈટરીનો પાવર વાપર્યા પછી ખલાસ થાય તો તમે શું કરશે છો? બીજો નાખો છો. તેમાં નવું શ્રેય સુકૃત્યોથી ઉપાર્જન કરવું જોઈએ.
જાગતા રહેવું. પુણ્ય સાધન છે, સાધ્ય નથી. મોલની ઊંચાઇએ પહોંચવા પૂણ્ય પગથિયારૂપ છે. એટલે નિશ્ચય અને ઉપાદાનને નામે સાધ્ય પર પહોંચતાં પહેલાં નિસરણીને લાત મારવાનો પ્રમાદ ન કરવો.
ખેડૂત ખેતરમાં એક દાણો શેપે છે, તો ચાર મહિને તેના સો દાણા થાય છે. બીજે વર્ષે હજારો થાય. આમ, એક બીમાંથી અનેકગણું થાય. યોગ્ય ભૂમિમાં વાવવાથી એકનું અનેકગણું ફળ મળે છે. માટે આ સાત સર્વોત્તમ ક્ષેત્રમાંથી, જે કાળે જેની આવશ્યકતા હોય તેમાં લક્ષ્મી વાપરવી. '
* એક બગીચો હોય, તેમાં સાત કયારા હોય; કોઇમાં ગુલાબ હોય, કોઇમાં મોગરો હોય; કોઇમાં જાસૂદ હોય; વળી કોઇમાં સારાં શાકભાજી પણ હોય; પણ બગીચાનો કુરાળ માળી સાત કયારામાંથી જે કયારાનું પાણી સુકાઈ ગયું હોય ત્યાં તે રેડે. તેના મનમાં કોઈ કયારા પ્રત્યે ભેદભાવ નથી, પણ જરૂરિયાત જ્યાં હોય ત્યાં રેડવાની ભાવનાની છે.

Page #17

સાધનોનું સાન્દર્ય
૧૬
સાતે ક્ષેત્રો કામના છે; માત્ર વિવેકષ્ટિની જ આવશ્યકતાં છે. જે કયારામાં પાણી નાખવાની જરૂરિયાત છે તેમાં પાણી ન રેડો અને જ્યાં જરૂરિયાત નથી ત્યાં રેડો, તો બને બળે : એક સૂકા દુષ્કાળથી અને બીજું અતિવૃષ્ટિથી. માટે દાનમાં પણ દૃષ્ટિની આવશ્યકતા છે.
દાન પછી આવે છે ભોગ. સંસારમાં રહો તો ગૃહસ્થાઇર્થી, સાદાઇથી રહો. જાણીતાને શરબત આપવું અને અજાણ્યાને પાણી પણ નહીં, એવો તુચ્છતાભર્યો ભેદભાવ મનુષ્યને ન શોભે. આજે તમારે ત્યાં સુખના દિવસ આવ્યા છે તો દુ:ખીના આંસુ લૂછો. માણસો સાથે પ્રેમથી વર્તો. નોકરની લાચારીનો લાભ લઇ ઓછા પગારે ચાકરી લઇ, એની જીવનદોરી ઓછી ન કરો. તમે ખીલો. સૈાને ખીલવા દો. તમે કોઇને બોલાવતા નથી, તમારું પુણ્ય બોલાવે છે. તમારા પુણ્યનો પ્રભાવ જોઇ, લોકો તમારે ત્યાં લેવા આવે છે.
પુણ્ય પરવારી જશે ત્યારે સૈા કહેશે કે ત્યાં જવું ઠીક નથી; ત્યા કંઇ નથી. જે માણસ આપણા બારણે આવીને ઊભો છે, તેને આપણા જેવી જ આખો છે. આપણા જેવા જ સ્વપ્નો અને ભાવનાની ઊર્મિઓ છે. આવેલાને તરછોડો નિહ. ભોગ એટલે આપણે એકલા જ ખાઈએ એમ નહિ, પણ આવેલાને આપી, વહેંચીને ખાઇએ.
જ્યાં દિલ છે, દિલદારપણું છે, ત્યાં તન-મન-ધનની સંપત્તિ વધ્યા જ કરે છે. કોઇ અતિથિ થઇ તમારે દ્વારે આવે ત્યારે તમે તેને પ્રેમથી સૂકો રોટલો ખવડાવશો, તોય એને એ મીઠો લાગશે. પણ કમનથી શ્રીખંડ-પુરી ખવડાવશો, તો એ ઝેરમાં પરિણમશે. માટે દાન

Page #18

લખીનાં ભાગ્ય દાનથી ખીલે છે!
આપો, લક્ષ્મી વાપરો તો મનથી વાપરજો. આમ, પ્રેમથી વાવેલી લક્ષ્મી, જ્યાં જશો ત્યાં તમારી આગળ પ્રકાશ બનશે.
" એક ગરીબ માણસ રોજ ચોળા અને તેલ ખાઈ કંટાળી ગયો હતો. એને થયું, લાવ બનેવીને ત્યાં જાઉ. કારણકે એના બનેવી મોટા શ્રીમંત હતા. તે શહેરમાં રહેતા હતા, એટલે બનેવીને ત્યાં એ આવ્યો. એ દિવસે બનેવીને થયું: રોજ બદામની કાતરી અને મીઠાઈ ખાઈ થાકી ગયા છીએ. આજે ફરસાણ બનાવીએ,ખેતરેથી તાજ ચોળા મંગાવી, તેલ ને ચોળા ખાવાનો પ્રોગ્રામ ગોઠવ્યો. • બહેનને ખબર નહીં કે ભાઈ મીઠાઈ ખાવા આવ્યો છે. બહેને તો ખૂબ પ્રેમથી આગ્રહપૂર્વક ભાઈને જમવા બેસાડયો. ભાણામાં ચોળા આવેલા જોઈ, ભાઈએ પૂછ્યું : અરે, તમે અહીં કયાંથી?
પડખે એક ડાહો માણસ બેઠો હતો, એ સમજી ગયો. તેણે ધીરેથી કહ્યું, “ભાઈ ! માણસ ટ્રેનમાં આવે છે. પણ તકદીર તારથી આવે છે. મંઝાયા વિના જે મળ્યું તે પ્રેમથી ચૂપચાપ ખાઈ લો.'
સામા માણસના તકદીર એવા હોય છે ત્યારે રોજ મીઠાઈ ખાનારા પણ એ દિવસે ચોળા ખાવાનું વિચારે છે. જ્યારે ભાગ્યહીન મીઠાઈ ખાવા ઈચ્છે છે, ત્યારે તેને ત્યાં પણ ચોળા જ ખાવા મળે છે.
આ ભાગ્ય લક્ષ્મીનાં દાનથી ખીલે છે. * તમારો સારો દિવસ છે, તો દાન વડે હાથને શુધ્ધ કરતાં શીખો. લે ખૂબ અને દેવામાં કાંઈ નહીં; જમવું બધાનું અને જમાડવું કોઇને નહીં; તો એવો વ્યવહાર કયાં સુધી ચાલશે ?

Page #19

સાધનોનું સન્દર્ય
૧૮
ખેડૂત ખેતરમાંથી માલ ઉતારે છે. જરૂર હોય તેટલો પોતાને માટે રાખે છે, પણ ખેતરમાં હોય ત્યારે એનું ધાન્ય ઢોર ખાય, મોર ખાય અને થોડું ચોર ખાય. વધે તે એને મળે. એ અનાજ શ્રમ–પરસેવાવાળું છે, છતાં એનામાં દાનની ભાવના ઊંડેઊંડે પડી છે. દાન ન કરે, ભોગ ન કરે, તો એ નાશ થવા માટે બેઠું જ છે. •
માણસ વાપરે નહિ અને સદુપયોગ ન કરે તો એનાં સંતાનો ઉડાવે. બાપને રૂપિયાની પણ કિમત હોય છે. જ્યારે દીકરાને મન દસ રૂપિયા પણ કંઈ નથી. એક શ્રીમંતના છોકરાને મેં કહ્યું: “તું માસિક ત્રણસો રૂપિયાને હાથખર્ચ કેમ રાખે છે?” તે કહે : “ત્રણસો. તો મને ઓછા પડે છે. શું કરું મને વધારે મળતા નથી !' મને થયું કે આને સમજાવવો વ્યર્થ છે. એને શ્રમ શું છે તેની ખબર નથી. પછી પૈસાની કિંમત એને કેમ સમજાય ?
આ પ્રસંગે મને નદી ને તળાવનું રૂપક યાદ આવે છે. એક દિવસ તળાવે નદીને કહ્યું: “હે નદી, તું ઉનાળાના દિવસોમાં સાવ સુકાઈ જાય છે, કારણકે તું આઠ મહિના વહીને તારું જળ વહેચી નાખે છે! પછી તારી પાસે તે વખતે કોરી ધગધગતી રેતી જ દેખાય છે. જ્યારે હું પાણી કેવું સંગ્રહ કરીને રાખું છું !''
નદીએ કહ્યું: “તારી વાત સાચી. તું ગમે તેટલું સંગ્રહે પણ ઉનાળામાં તો તારું પાણી પણ સુકાઈ જ જાય છે. રહે છે, તો નાનાનાનાં ખાબોચિયાં ભરાઈ રહે છે. જેમાં જીવજંતુઓ જ ઉત્પન્ન થાય છે. વધારામાં તેમાં પગ મૂકનારા બિચારા તારા કાદવમાં ખેંચી

Page #20

લયમીના ભાગ્ય દાનથી ખીલે છે!
જાય છે ! હું વહું છું તો મારા બંને કિનારા પર વૃક્ષો કેવાં ખીલી ઊઠે છે. અને ગ્રીષ્મમાં પણ મારી પાસે આવનારને હું કંઈ નહીં તો છેવટે નિશશ તો નથી કરતી. રેતીમાં થોડો ખાડો ખોદે તો હું વીરડીનું મીઠું પાણી આપીને તેને તૃપ્ત કરું છું" | નદી ને તળાવની આ વાત વિચારવા જેવી છે.
- એક દિવસ હેમચંદ્રાચાર્ય મહારાજ પાણી પધાર્યા. રાજા કુમારપાળે ખૂબ શ્રધ્ધા અને ભકિતથી ગુરુવર્યનું સ્વાગત કર્યું. આચાર્યશ્રીના શરીર પર થીંગડાવાળું ખાદીનું વસ્ત્ર હતું. પ્રસંગોપાત્ત વિનમભાવે કુમારપાળે ગુસ્વર્યને કહ્યું: “આપને મારા જેવા અનેકાનેક ભકતો છે. સમાજ પર આપનો અનન્ય ઉપકાર છે છતાં આપના શરીર પર આવું જાડું થીંગડાવાળું વસ્ત્ર જોઈ અમને લોભ થાય છે.'
- આચાર્ય મહારાજે જવાબ આપ્યો : “હે રાજન, હું થીંગડાંવાળાં કપડાં પહેરું એ તમને ખટકે છે, પણ તમારા સમાજના કેટલાક સાધર્મિક બ૬, અન્ન અને વસ્ત્ર વગર ટળવળે છે, તેને તમે વિચાર કર્યો ,
જેમ શરીરમાં આત્મા બેઠો છે, ને આત્મા શરીરની સંભાળ રાખે છે, તેમ સમાજમાં આવા આત્મવાન માણસો જોઈએ, જે દાન ને ધર્મથી સમાજને સુખી રાખે . આજે સમાજ અને માણસો વચ્ચે અસમાનતાની દીવાલ ઊભી થઈ છે, જેને દૂર કરવાની જરૂર છે.

Page #21

સાધનોનું સન્દર્ય
- ૨૦.
આજે મુંબઈ જેવાં શહેરોમાં પચાસ રૂપિયા લઈ સુખસગવડ સાથે ખાવાનું આપનારી હોટલ મળશે, પણ તમને પ્રેમ-ભકિત કે સાધર્મિક બંધનું સગપણ જોવાનું નહિ મળે. એક રોટલામાંથી અડધો રોટલો બીજાને ખવડાવવાની ભાવનાવાળાને જ, સ્વાભાવિક સુખ-શાંતિ ને આનંદનો અનુભવ થશે.
શાળિભદ્રજીએ પૂર્વના રબારીના ભાવમાં શું શું કર્યું હતું, એ વાત તમને ખબર જ હશે.
દિવાળીનો દિવસ છે. ગામમાં સર્વત્ર આનંદ છે. છોકરાઓ આનંદથી રમી રહ્યો છે. સૈ ખાધેલી મીઠાઈ ગણાવી જાય છે. ત્યારે પેલો રબારીનો પુત્ર ખીર માટે રડી રહ્યો છે. એની મા બિચારી પુત્રનાં આંસુ જોઈને બેબાકળી થઈ જાય છે. ' ,
આંસુ તો પથ્થરને પણ પિગળાવે. એટલે માતાનું હદય દ્રવી જાય તેમાં નવાઈ શી? આડોશીપાડોશીઓ માતાને સીધું આપી, રડતા. બાળકને શાંત કરવા અને ખીર બનાવી આપવાનું કહે છે. પાડોશમાંથી આવેલા આ ચોખા અને દૂધની ખીર બનાવી, માટીના વાસણમાં પીરસી, મા પાણી ભરવા જાય છે.
માટીનું વાસણ છે, તેમાં ચોખા-સાકરથી બનેલી ખીર ઠંડી થાય છે. ગરમ ખીર જલદી ઠંડી થાય તો પેટમાં જાય, એ જ વિચાર બાળકના મનમાં ઘોળાયા કરે છે. ત્યાં એને એક દશ્ય યાદ આવે છે. એના એક ભાઇબધે એક દિવસ ગુરુ મહારાજને ઘરે આગ્રહ કરી લઈ જઈ, સુપાત્રમાં દાન આપી, આખો દિવસ અનુમોદનાના આનંદમાં

Page #22

લક્ષ્મીના ભાગ્ય દાનથી ખીલે છે !
વિતાવેલો તે પ્રસંગ એને સાંભરી આવે છે. એને થાય છે : મને પણ આજે એવા મુનિ મળે તો ! પણ મારું એવું ભાગ્ય કયાં છે?” એના દિલમાં આમ દાનનો ઝરો ખળભળી ઊઠે છે, તે જ ક્ષણે એક ત્યાગી તપસ્વી મુનિરાજ માર્ગ પરથી પસાર થાય છે. ભાવનાની કેવી
પ્રબળ અસર !
૧
એ રબારી બાળક ખીર પડતી મૂકી ભાવનાના આવેગમાં ઊભો થઇ એમની પાસે જાય છે અને એ ત્યાગી મુનિવર્યને ઘેર બોલાવી લાવે છે. ઉચ્ચ ભાવનાથી મુનિના પાત્રમા ખીર રેડી દે છે, અને આનંદથી એનું મન ભરાઇ જાય છે. તેનુ મન આજે દિવાળી સફળ કર્યાનું મધુર ગીત ગાતુ થઇ જાય છે.
ત્યાં તો કામ પૂર્ણ કરી મા પાછી ઘરે આવે છે. ખીર બધી ખલાસ થયેલી જોઇ એને નવાઇ લાગે છે. બાળક પણ કેવું ગંભીર! એણે દાનની બડાઇ ન મારી.
આ રબારી મરીને શાળિભદ્ર થાય છે !
દાન જેટલું સહજ હશે, જેટલુ પ્રેમ અને કરુણાથી ભરેલું હશે, જેટલું શુધ્ધ હશે, એટલું એ ચેતનાને ઊર્ધ્વગામી બનાવશે.
અત્તરની બાટલીનું વિચારો. બાટલીનુ ઢાંકણ બંધ હોય ત્યા સુધી એની સુવાસ દીર્ઘજીવી રહે છે, તેમ જ આ દાનનુ ઝરણુ જેટલુ પ્રેમભીનું હશે તેટલું જ ઊંડાણને સ્પર્શશે.
સ્ટીમના (વરાળના) જોરથી સેંકડો ટન વજનની ગાડી ખેંચી જવાય છે ને? ભાવનામાં આવી શિક્ત નથી એમ કોણ કહે છે? પણ તે ભાવના, બળવાન સંકલ્પમય હોવી જોઇએ.

Page #23

વિદ્યા સુકૃતથી ધન્ય બને
ગઈ કાલે આપણે “દાનાય લક્ષ્મી' એ વિષય પર વિચાર કર્યો. આજે “સુકૃતાય વિદ્યા પર વિચાર કરીએ.
- કેળવણી શા માટે છે, ભણવાનો હેતુ શો છે, તેનો આજે વિચાર કરીશું. વિદ્યા સુકૃત માટે હોવી જોઈએ. જીવન કેમ જીવવું એ એના દ્વારા જાણવાનું મળે. કેળવણી એટલે પાઠશાળા કે સ્કૂલમાં જઇ શિક્ષણ લેવું એટલું જ નહીં, પણ આત્મા અને શરીરનો વિવેક-તેનું નામ કેળવણી.

Page #24

વિદ્યા સુકૃતથી ધન્ય બને
કેળવણી એટલે પ્રેમ, પ્રકાશ અને પ્રેરણાનો સંગમ. પ્રેમ એના સંબંધોને કરુણાથી સુંવાળા બનાવે છે. પ્રકાશ એના મૂંઝાતા જીવનને અજવાળું આપી માર્ગ મોકળો કરે છે. અને પ્રેરણા એના વિષમતાથી મુરઝાતા જીવનને બળ આપી ઉપર ઉઠાવે છે.
૨૩
સામાન્યત: આજે વ્યાવહારિક કેળવણીનો પ્રચાર એટલો થયો છે કે બી. એ. તો કઇ હિસાબમાં નથી. તમને યાદ છે કે ૨૦–૨૫ વર્ષ પૂર્વે, મેટ્રિક પાસ થયેલાઓનુ પણ સ્થાન હતુ અને બી.એ. થયેલો તો સમાજમાં બહુ વિદ્વાન કહેવાતો. જયારે આજે તો એમ. એ. વાળાનેય નોકરી શોધવી પડે છે અને ધંધામાં કોઇ સ્થાન નથી. આમાં મેટ્રિકવાળાની તો ગણતરી જ શી?
માતાપિતાને એક આશા હોય છે કે મારો પુત્ર વિધા સંપાદન કરશે, તો તેનુ જીવન સુંદર બનશે; એ સ ંસ્કારી અને સુખી બનશે, અને કુળ અજવાળશે. એક પિતાએ એના પુત્રને ઇંગ્લૅંડ બૅરિસ્ટર થવા મોકલ્યો ત્યારે તેના બીજા મિત્રે કહ્યું : 'કમાઇને એ બહુ પૈસા લાવશે.’
તેના પિતા લક્ષ્મીના પૂજારી ન હતા; સંસ્કારી જીવનમાં માનતા હતા. તેમણે મિત્રને કહ્યું : 'મારો પુત્ર એક પણ નિર્દોષ માણસને બેડાવશે તો મારા વીસ હજારના ખર્ચને હું સફળ માનીશ. પૈસા તો અભિનેતા કે દાણચોરો પણ મેળવી શકે. મારો પુત્ર એ માટે નહિ, પણ વિદ્યા માટે જાય છે.’
જે સુકૃતને માર્ગે લઇ જાય, તેનું નામ વિધા. જે વિદ્યા વિચારોમા શુધ્ધિ ઊભી ન કરે, વિચારોને સુંદર અને સ ંસ્કારી ન બનાવે તે વિધા

Page #25

સાધનોનું સન્દર્ય
* ૨૪
નહીં, પણ માનવીના મગજ પર લદાયેલી ડિગ્રીઓ છે. જેમ દાન વગરની લક્ષ્મી સુખ આપતી નથી, તેમ માનવીને સુકૃત વગરની વિધા આનંદ કે શાંતિ આપતી નથી.
દૂધની અંદર તેજાબનું એકાદ ટીપું પડી જાય તો તે દૂધ ફાટી જવાનું. પરંતુ ગુલાબના એસેન્સનું એક ટીપું નાખવાથી તે કોલ્ડડ્રેિક બની જવાનું. એ દૂધનું નામ પણ પલટાઈ જાય છે ! વધુ સુંદર બની જાય છે.
કેળવણી પામ્યા પછી માનવીના મનમાં આ રીતે વિચારોની સુવાસ ન આવે, તો તેની મહત્તા કંઇ નથી. ભણેલો તે એ કે જેના મનમાં ખરાબ વાત ન આવે. શિક્ષિત એ કે જેના મુખમાંથી અસભ્ય, અસંસ્કારી શબ્દ ન નીકળે.
જેમજેમ વિદ્યા સંપાદન કરે તેમ તેમ સારા વિચારોનો જીવનમાં સંગ્રહ થતો જાય. જેની પાસે સત્ય ને સ્વાશ્રયી જીવન હોય, શુચિ ભાવના હોય.
સુકૃતની કેળવણી પામેલો વિદ્યાર્થી પોતાના ગુણો વડે માબાપની ગેરહાજરીમાં, તેમની યાદ તાજી કરાવે છે. ભગવાન મહાવીર સ્વામીને આપણે યાદ કરીએ છીએ ત્યારે તેમનાં માતા-પિતા કોણ હતાં, એ પણ સહેજે યાદ આવી જાય છે.
મા-બાપ સંતાનને ધનનો વારસો આપે છે. પરંતુ પૈસાનો વારસો આપવો કે ન આપવો તેની બહુ મહત્તા નથી. મહત્તા છે

Page #26

૨૫
વિઘા સુકતથી ધન્ય બને
સંસ્કારનો વારસો આપવામાં કારણ કેળવણી વિનાનો કે અધ્યાત્મજ્ઞાન વિનાનો માનવી ક્યાં જઈ અટકશે એ કલ્પી શકાતું નથી.
- પહેલાના જમાનાના માણસો થોડું ખપ પૂરતું ભણતા હતા, - છતાં એમનામાં છળ-પ્રપંચ જેવા દુર્ગુણો અલ્પ હતા. શાંતિથી
જીવનરાજ્ય ચાલતું. આજે શિક્ષણ વધ્યું છે, પણ સુકૃતોનો અભાવ છે એટલે જીવનમાં શાંતિનો પણ અભાવ છે. આજના શિક્ષણથી દુનિયાને ઘણ મળવા છતાં જીવનને ઓછું મળ્યું છે. - ગાંધીજી યુરોપ જતા હતા. જતાં પહેલાં તેઓ મા પાસે
આશીર્વાદ લેવા ગયા. પૂતળીબા એક સંસ્કારી માતા હતી. પુત્રને આશીર્વાદ આપતાં કહ્યું : “તું પરદેશ ભણવા જાય તેમાં હું રાજી છું. પરંતુ પરદેશમાં ધર્મ કેમ પાળીશ એ મને સમજાવ.'
આ સંસ્કારી માતા ગાંધીજીને બાજુમાં રહેલા ઉપાશ્રયમાં ગરમહારાજ પાસે લઈ ગઈ. એ જાણતી હતી કે વ્રતધારી ત્યાગી ગુરઓ જે હિતશિક્ષા આપશે, તે ઘણી ઉપયોગી અને પ્રેરણાદાયી થશે. કેટલીક પ્રતિજ્ઞા, ધ્રુવતારકની જેમ જીવનમાં માર્ગદર્શક બની જાય છે.
- ગુરુ મહારાજે, દારૂ ન પીવો, માંસ ન ખાવું અને પરદા રાગમન • ન કરવું–આ ત્રણ પ્રતિજ્ઞા આપી, મોટા મનથી શુભાશીર્વાદ આપ્યા. ગાંધીજીએ આ વાત પોતાની આત્મકથામાં પણ લખી છે.
" જૈન મુનિ પાસે લીધેલી આ પ્રતિજ્ઞા ગાંધીજીને વારંવાર યાદ - આવતી; એટલું જ નહીં, પણ ઘણી વાર એવાં પ્રલોભનો પણ જીવનમાં

Page #27

સાધનોનું સન્દર્ય
આવ્યાં હતાં. એનાથી તેઓ ચલિત થઈ ગયા હોત તો એ મહાત્મા ગાંધી ન હોત, માત્ર મોહનદાસ જ હોત. આ પ્રતાપ માતાએ આપેલા સંસ્કારનો છે.
ધનની ધમાલમાં ને ધમાલમાં મા-બાપ આજે સંતાન માટે સંસ્કૃતિનો વિચાર કરવા પણ સમય કાઢતાં નથી. પરંતુ તેથી નુકસાન ઘરમાં જ થાય છે.
જે મહાપુરુષો થયા છે, જે સુપ્રસિદ્ધ થયાં છે, તે બધા વિધાના પ્રતાપે થયા છે. વિદ્યા મેળવ્યા બાદ તેમણે જીવનમાં એને ઉતારી છે, પચાવી જાણી છે.
લાખ રૂપિયા મળવા કે મેળવવા જેટલા સરળ છે, તેટલા એ પચાવવા કે વાપરવા સહેલ નથી. તમે મેળવેલા રૂપિયાનો પણ તમારે સરકારને જવાબ આપવો પડે છે ને? ટેકસ ભરવો પડે ને? વિદ્યાનું પણ એમ જ છે.
જેટલું ભણ્યા હો તેટલું સારા માર્ગે કામ લાગે, તો સમજો કે એ સુકૃતનું છે. હાથમાં પેન લેતાં તમારો આત્મા સાક્ષી પૂર્વક કહી શકે કે હું આ પેન વડે એવો અક્ષર નહીં લખું કે જેથી મારી સરસ્વતી લાજે; અક્ષર લખતાં લખતાં તો મારા જીવનને અ-ક્ષર એટલે કે શાશ્વત બનાવીશ, તો એ વિદ્યાં સુંદર છે.
બંગાળમાં ઈશ્વરચંદ્ર વિદ્યાસાગર નામે એક વિદ્વાન થઈ ગયા. મિત્રને વિદાય આપી સ્ટેશન પર એ ઊભા હતા. એ જ વખતે ગાડીમાંથી

Page #28

વિદ્યા સુકતથી ધન્ય બને
એક યુવાન બનારસથી ભણીને ઘેર પાછો જવા ઊતર્યો. પાસે એક બૅગ હતી. પેલાએ ખાદીનાં વસ્ત્રધારી ઈશ્વરચંદ્રજીને પૂછ્યું: “તમે મજૂર છો?' જવાબ આપ્યા વગર તેમણે મૂંગા મોઢે બૅગ ઉપાડી લીધી.
માર્ગો અને ગલીઓ વટાવતાં, એ યુવાનનું ઘર આવ્યું. યુવાને ઘરમાં બૅગ મુકાવી પૂછ્યું : “ભાઈ, કેટલા પૈસા આપું?' જવાબમાં વિદ્યાસાગરે કહ્યું : “હું આપના માતા-પિતાનાં દર્શન કરવા ઈચ્છું છું.' એટલામાં તો એના મોટા ભાઈ અંદરથી દોડી આવ્યા. એમણે એમને ઓળખી લીધા અને વિનમ્રભાવે વિધાસાગરને પગે પડી ક્ષમા માગી; પધારવાનું કારણ પૂછ્યું. મર્મમાં હસીને વિદ્યાસાગરે કહ્યું, “તમારા નાના ભાઈ એટલું બધું ભણીને આવ્યા છે કે તેના ભારને લીધે આ બેગ પણ તે ઉપાડી ન શક્યા
યુવાન આ વાકય સાંભળી ખૂબ શરમાઈ ગયો! એ તરત સમજી ગયો કે આ વ્યકિત બીજી કોઈ નહિ પણ બંગાળને કેળવણીથી ભરનાર ઈશ્વરચંદ્ર વિદ્યાસાગર છે.
શરમાયેલા યુવાનની પીઠ થાબડતાં વિદ્યાસાગરે કહ્યું: “તારે શરમાવાની જરૂર નથી. મારું મહેનતાણું એ જ કે આજથી તું સ્વાશ્રયી બનીશ અને કોઈને બોજ નહિ બને. તો હું માનીશ કે મને મારી મજૂરી મળી ગઈ છે.
- આજે જગતમાં સારા વિચારોને જીવનારા અને પ્રેરક બનનારા ઓછા થયા છે; વિજ્ઞાન વધ્યું છે; એરોપ્લેન ને જેટ વિમાનો શોધાયાં છે; પણ માણસોમાં માણસાઈ ઓછી થતી જાય છે. આજે અમેરિકાના

Page #29

સાધનોનું સૌન્દર્ય
- ૨૮
પ્રમુખ કેનેડીને એક ઝનૂની માનવીએ, પળવારમાં હતો ન હતો કરી દીધો. એ માનવીમાં સુકૃતપૂર્ણ વિદ્યા હોત તો આવું અઘટિત કામ એ કદી કરત? *
આજે સંશોધન અને શોધખોળમાં જગત ઘણું આગળ વધી ગયું છે. પણ માનવી સદવિચારોમાં કેટલો આગળ વધ્યો છે? દસ વર્ષ પૂર્વે એ જ્યાં હતો, ત્યાંથી એ પાછળ છે કે આગળ? માનવીને શું સારા માણસોની જરૂર નથી?
દુનિયાના સંશોધકોએ મહેનત કરી સર્જેલું કાર્ય, એક ગાડો માનવી એક ક્ષણમાં ધૂળભેગું કરી નાખશે. આજે દુનિયામાં સારા માણસને પેદા કરવા કરતાં, તેવા માણસને ખોઈ નાખવા રમતરૂપ બની ગયું છે.
ભણીને અશાંતિ ઊભી કરવી, કલહ ઊભો કરવો એ વિદ્યા નથી. શ્રી ઝીણા બુદ્ધિના ખાં હતા, પણ તેણે હિંદના બે ભાગ કર્યા. આમ, એ જ બુધ્ધિ માનવજાતને અભિશાપરૂપ બની ગઈ, અને એક ભૂમિના સંતાને બે ભાગમાં વહેંચાઇને આજે લડી રહ્યા છે !'
વિદ્યાવાળો આત્મા ન હોય, ગુણવાન હોય. તેને થાય કે મને વિધા મળી તો તેના પ્રકાશ વડે હું મારો રસ્તો પ્રેમ અને કર્તવ્યમય કેમ બનાવું આ પ્રકારના પુંજથી લોકોને અંધકારમાંથી પ્રકાશ તરફ કેમ દોરું? નાનકડું કિરણ બની મારું જીવન ધન્ય કેમ બનાવું? * એ દિવસે સવારના સમાારમાં અમેરિકાના પ્રમુખ જોન કેનેડીની હત્યાના સમાાર આવ્યા હતા.

Page #30

વિઘા સુકતથી ધન્ય બને
" જ્યાં સુધી આપણે સારા નહીં થઈએ, ત્યાં સુધી જગત સારું નહીં થાય. જ્યાં સુધી આપણી ભાવનાઓ-વૃત્તિઓ-ઇચ્છાઓ ખરાબ હશે, ત્યાં સુધી સારાને જીવવા દેવાનું આપણને નહીં ગમે.
તિળ,
વિધાની પ્રાપ્તિ પાછળ સુકૃતની ભાવના હોય, તો આપોઆપ અધ્યાત્મની ભાવના જીવનમાં આવતી જાય. મારામાં આવી ભાવના. છે. હું આમ ઈચ્છું છું, આમ જીવવા માગું છું, એ રીતની પ્રાર્થના અને કામના કશે. સર્જન વિના સિદ્ધિ નથી.
- એક મોટું મકાન હોય; એમાં તમે બાજુબાજુમાં રહેતા હો. તમે
શાકાહારી ભોજન કરે, પેલો પાડોશી માંસાહારી હોય તો ગાળો દીધે કિંઇ નહિ વળે. તે માટે તમારે તેનામાં સારો વિચારપ્રવાહ રેડવો પડશે, પ્રેમથી સમજાવવો પડશે. કરુણા અને યુક્તિઓથી એને ગળે એ વાત ઉતારવા પ્રયત્ન કરવો પડશે. અને ધીરજ રાખી, તમારે આ કાર્યમાં • આગળ વધવું પડશે. તો એક દિવસ એના પર તમારા પ્રેમની અસર
જરૂર થશે. પણ તમે કહો કે મારે શી પડી છે, મરશે. તે એની દુર્ગધ રોજ તમને મળશે અને તે દિવસે તમે નહિ તો તમારા છોકરાઓ પર, એના આહારની અસર પડશે અને તમારા ઘરમાં એ પાપ પ્રવેશશે. માટે આંખમિચામણાં કર્યું નહિ ચાલે. જગતમાં રહેવું છે તો આ પરિસ્થિતિ સમજવી પડશે.
સારો વિચારક ને સારો લેખક, દુનિયાના પ્રવાહને પલટાવી શકે છે. સમાજને એ સારા વિચારો આપી મગજને ભરી નાખે છે. હું તો " વિચારને સહી (હસ્તાક્ષર) સાથે સરખાવું છું.

Page #31

સાધનોનું સેન્દર્ય
૩૦
1 લાખ રૂપિયાનો ચેક લખેલો હોય, પણ તેમાં સહી કરી ન હોય ત? એ કાગળની કિંમત કંઈ જ નથી. જે પેનથી એ અક્ષરો લખ્યા, એ પેનની પણ કિમત કંઈ નથી. કિમ્મત તો એ ચેકમાં જે સહી કરે છે તેની છે. એ સહી ન હોય તો બેન્ક ચેક પાછો વાળે. આજે સારા પ્રાણવાન વિચારોની જરૂર છે. વિચારો સારા થાય તો માનવી સારું, કામ કર્યા વગર રહેતો નથી. એક સાથે આચારપૂર્ણ વિચાર, હજારો : માણસોને પ્રેરણા અને પ્રકાશ આપે, અને અનેક શુભ ભાવનાઓ ઊભી કરે.
" શ્રી તિલક વકીલાત કરતા હતા ત્યારની આ વાત છે. એક નવયવના તેમની પાસે અરજી લખાવવા આવી. અરજી લખાઈ ગઈ ને વિનાને આપી પણ દીધી. પરંતુ એમણે ન જોયું એ નવાવનાનું રૂપ કે ન નીરખ્યું એનું સૌદર્ય પાસે બેઠેલા મિત્રે વ્યંગ્ય કર્યો. “તેતો રૂપસૈન્દર્યની મહેફિલ પણ ન માણી?
શ્રીતિલક :
આવો વિચાર પણ આપણી વિદ્યાને લજવે છે. આપણેય બહેન બેટી તો હોય નો ભણેલા અને સંસ્કારી આમ કરશે તો સમાજ કયાં જશે?..
વિદ્યા શર્ટ, પાટલૂન કે નેકટાઈમાં નથી. સદગુણ-સદવિચાર અને સુસંસ્કારમાં છે. જાનવરને બહારથી જુઓ, માણસને અંદરથી.
બહારના દેખાવ પરથી માણસનું માપ ન નીકળે. એક માણસ પક્ષીઓને દાણા નાખતો હતો અને સાથેસાથે વટેમાર્ગુઓને શાંતિથી

Page #32

વિદ્યા સકતથી ધન્ય બને
જવા વિનંતી પણ કરતો હતો. કેટલાકને થયું કે આ કેવો ભલો માણસ છો પણ એ પારધી હતો. એ ખરી રીતે પક્ષીઓને દાણા નાખવાની સાથે પોતાની જાળમાં એ પંખીઓને ફસાવવા માગતો હતો.
દુકાનમાં કોઈ ઘરાક મળવા આવે. તમે તેનો ભાવથી આદર સત્કાર કશે; પરંતુ એ બધું ઘરાકને જ માથે ને? પોપકાર માટે તો નહિ ને? " માણસ સમાજમાં લોકકલ્યાણની પ્રવૃત્તિ કરે છે પણ પોતાના આત્માને એકાંતમાં જઈ પૂછે છે કે મારી પ્રવૃત્તિ પાછળ કઈ ભાવના છે? આપણે જ આપણા ન્યાયાધીશ બનવાનું છે, તે પછી બીજાના. આપણે આપણા વિચારના સંશોધક થવાનું છે, ક્રિયાના ચોકીદાર બનવાનું છે. એમ કરીએ તો જ જાગૃતિ આવવાની.
વ્યાખ્યાન કે સદવિચાર તમને પલટાવતાં નથી પણ પલટાવાના વિચાર આપે છે. જ્ઞાન કે વિધા તમને તારતાં નથી, પણ તરવાની કળા શીખવે છે. તરવાનું તો છેવટ તમારે જ છે. " બુધ્ધિ દ્વારા, સમજણ દ્વારા જીવ માત્ર સાથે મૈત્રી કરવાની છે. આપણી આંખ, મિત્રની આંખ જેવી હોવી જોઇએ. મિત્રના દોષ, મિત્ર ન કાઢે તો કોણ કાઢશે? મિત્ર ભૂલ કરે તો આપણું હૈયું બળે. એ સુખી થાય તો આપણે સુખી થઈએ. આવી વિશાળ દૃષ્ટિ કેળવવા માટે જ સુકૃત વિદ્યાનું મહત્વ છે.
આમ, વિદ્યા આવાં સુંદર કાર્યો અર્થે જ છે.

Page #33

ચિન્તન પરમ તત્વની અનુભૂતિ માટે છે
આજનો વિચાર ચિંતન-મનનનો છે.
મનન કરે એ મનુષ્ય; પણ મનન શાનું કરવું? આજે એ શોધવાનું છે. સામાન્ય માણસ દરેક વસ્તુને ઈન્દ્રિયોથી જુએ છે, વિવેકી માણસ જ દરેક વ્યક્તિ અને વસ્તુને ચિત્તનના ચીપિયાથી ઉપાડે છે અને મૈત્રીની આંખથી જુએ છે.
ઇન્દ્રિયો કેટલું અલ્પ જુએ છે? પાણીના પ્યાલામાં આંખથી

Page #34

ડીડ
વિના પરમ તત્વની અનુભૂતિ માટે છે
જુઓ તો શું દેખાય? એકે જીવ દેખાય? પણ ઇલેકટ્રો-માઈકોસ્કોપ (Electro-microscope) થી જોશો તે હજાર જીવ દેખાશે. જે આંખ સાધન વિના જોઈ શકતી નથી, એ સાધનથી એને દેખાય; અને સાધનથી પણ જે ન દેખાય, તે જ્ઞાનીને જ્ઞાનથી દેખાય. મહાપુરુષો કહે છે: ઈન્દ્રિયોથી મન સૂક્ષ્મ છે; પણ મનથીય સૂક્ષ્મ જ્ઞાન છે-પ્રજ્ઞા છે.
આજે મનુષ્યને પરમ તત્વ પ્રાપ્ત કરવાનો અવસર મળ્યો છે. આવો સુઅવસર બીજે કયાંય નથી. પશુગતિમાં અજ્ઞાનતા છે, નર્કગતિમાં જીવોને દુઃખ સહેવાનું છે, દેવગતિમાં વૈભવ-વિલાસ છે, જ્યારે મનુષ્યગતિમાં જ સાચી સમજણ દ્વારા વિકાસ કરવાનો છે.
આ ચાર ગતિમાં મનુષ્યને જ વિવેક, વર્તન અને વિચાર કરવાની તક છે. એણે પરબ્રહ્મની ચિંતા કરવાની છે. એને બદલે મનુષ્ય આજે પરમનિમ્નની ચિંતા કરવામાં પડી ગયો છે. જે લિફટ ઊંચે મહેલમાં લઈ જાય છે, તેના દ્વારા એ નીચે ખાડામાં પણ જઈ શકે છે.
જે પરબ્રહ્મ છે, પરમાત્મા છે તે આખા વિશ્ર્વના અણુએ અણુમાં છે. આત્મા ગયો, એટલે શરીર મડદું છે. માટે જ શરીરમાં જે ચૈતન્યનું તત્વ છુપાયેલું છે, તેને અનુભવ કરીએ.
* આજનો મનુષ્ય ચાર વસ્તુની ચિંતા કરે છે : (૧) પૈસો (૨) પ્યાર (૩) પુત્ર-પુત્રીઓ અને (૪) પ્રસિધ્ધિ-આ ચારમાં તેનું મન શેકાયેલું છે. આ બધાની ચિંતાના બોજથી એ વધુ ને વધુ દબાતો જાય
છે.

Page #35

સાધનોનું સન્દર્ય
. ૩૪
-
ભગવાન પાસે, ગુરુ પાસે, જ્યાં એ જશે ત્યાં એ એની જ ચિંતા, કરશે. આ મનની ટાંકીમાં જ્યાં સુધી સારા વિચારો નહીં પહોંચે ત્યાં સુધી આવી ખોટી ચિંતા કરવાનુંય નહી મટે.
' કહેવાય છે કે સાતમા નર્કે અહીંથી સીધી રીતે જનારા કોઈ જીવ હોય, તો તે એક મનુષ્ય અને બીજો તંદુલિકમચ્છ છે. અર્થાત મનુષ્ય જેમ ઊર્ધ્વગતિ પામવા ભાગ્યશાળી છે, તેમ અધોગતિ પામવા પણ કમનસીબ છે. જેવી મતિ તેવી ગતિ. •
જ્ઞાની પુરુષો કહે છે કે તમે તમારી જાતને શાન્તિથી એકાંતમાં બેસી ત્રણ પ્રશ્નો પૂછો. હું કોણ? હું કયાંથી આવ્યો? હું અહીંથી કયાં જવાનો? આ ત્રણ પ્રશ્નોના વિચારમંથનથી તમને નવું જ માખણ મળશે. મનમાં ચિત્તનનો રવૈયો ચાલશે તો જીવનનું નવનીત ઉપર આવશે.
આજે કોઈ પોતાને પૂછે છે કે હું શું કરવા આ પ્રવૃત્તિ કરું છું? શા માટે પ્રભુની પૂજા કરું છું? શા માટે પ્રેમ કરું છું? કોને પ્રેમ કરું
છું?
પૂજા કર્યા પછી, કોઈ દિવસ એમ થયું છે કે હે પ્રભુ આપની દષ્ટિ કેવી સમાન છે! ફૂલ જેમ ડાબા કે જમણા હાથનો ભેદ રાખ્યા વિના, બંનેને સુવાસિત કરે છે, તેવો સમાન ભાવ અમારામાં કયારે જાગશે? પૂજા એ પોતાનામાં જ પરમાત્મા જોવાની પવિત્ર પળ છે.
તમે કોઈને મળવા જાઓ. એને મળવાનું ન બને તો તમે કહો

Page #36

૩૫
ચિનના પરમ તત્વની અનુભૂતિ માટે છે
ફેરો નિષ્ફળ ગયો.' એમ સામાયિક કર્યા પછી જીવનમાં થોડી પણ સમતાની ઝાંખી ન થાય તો તમને લાગે છે કે સમય સાર્થક ન થયો? સામાયિકમાં આપણે રાગ-દ્વેષને સમતુલામાં મૂકવાના છે.
સામાયિક પરબ્રહ્મની અનુભૂતિ માટે છે; ઊંડાણમાં ઊતરવા માટે છે. તમે કહેશો કે એકની એક વાત વારંવાર વિચારવાથી શું મળે? પણ એ ન ભૂલતા કે મેંદીનાં પાન જરાક પીસવાથી તેનો રંગ ન આવે. એને તો શ્રમ લઈ જેમ પીસો તેમ વધુ રંગ આવે છે.
દૂધમાં હાથ નાખો તો તમારા હાથમાં માખણ ન આવે. એ મેળવવા ખૂબ વલોણું કરવું પડે છે. પીપરને પણ ૬૪ પહોર સુધી પીસવામાં આવે તો જ તેમાં રહેલા ગુણધર્મ બહાર આવે છે. તો જ એ માત્રા અને રસૈષધિ બને.
- રંગ લાવવા માટે મેંદી પીસવી પડે, પીપરમાંથી સર્વ કાઢવા જમહરાવી લૂંટવી પડે, છાશમાંથી માખણ કાઢવા એ વલોવવી પડે, અમર આત્માની અનુભૂતિ માટે લાંબો વખત ચિંતન, મનન, ધ્યાન કરવું પડે. •
સાધના વિના, ખાઈપીને મોક્ષ મળતો હોય તો બધાને આનંદ થાય. ન સાધના, ન મન, ન સ્વાધ્યાય, ન એકાંતમાં ધ્યાન, ન તપ, ન ત્યાગ; આવો સસ્તો ધર્મ મળે તો કોને ન ગમે? ભોગી જીવોએ તો ભોગને પણ યોગ માન્યો. ભોગથી યોગ નહિ, સેગ મળે.
-
આજે વિસ્તાર વધ્યો છે, પણ ઊંડાણ નથી. ધર્મક્રિયાનો વિસ્તાર

Page #37

સાધનોનું સન્દર્ય
છે, પણચિંતનનું ઊંડાણ નથી. પ્રવૃત્તિની પાછળ ખરી રીતે વિચારસરણી જ ભાગ ભજવે છે.
મેંદીનાં પાન પહેલાં લીલાં હોય, પસ્યા પછી લાલ બને છે. દૂધમાં આમ જુઓ તો કંઈ ન દેખાય, પણ વલોવ્યા પછીનું માખણ હાથે એવું ચોટે કે સાબુથી પણ જાય નહીં. પીપર ખાઓ તો તમને કાંઈ ન થાય. પણ ચોસઠ પ્રહર ઘેટલી ખાઓ, તો ગરમી ગરમી થઈ જાય. આ છે ચિંતન અને મનનનો મહિમા.
સામાયિક એક આસન છે; એક સાધના છે. એક આંસને બેસીને સામાયિકમાં શાંતપણે વિચારવાનું છે કે હું મુકત, બંધનમાં કેમ પડયો? હું મુકિતનો પ્રવાસી, અહીંનો વાસી કેમ થઈ ગયો? હું કયાં છું? અહીં હું શું કરવા આવ્યો હતો અને શું કરી રહ્યો છું? ..
આ રીતે અંદરના એકાંતમાં પરબ્રહ્મનો અનુભવ કરવાનો છે. સંકુચિતતામાંથી વિશાળતામાં જવું, એનું જ નામ પરબહ્મ. વિશ્વ આખું મારું છે અને હું વિશ્વનો છું આ વિચાર વિશાળતા વિના કયાંથી આવે?
જે માણસ બંધનથી બંધાયો છે, તે છૂટો થવા માટે સર્વ પ્રથમ બંધનને ઢીલા કરશે. પછી તેનો ત્યાગ કરી, તોડીને મુક્ત થશે. તેમ માણસ, વિષય કવાયનાં બંધનમાં બંધાયો છે. તેને શિથિલ કરવાને બદલે, એ તેને વધારે દઢ બનાવે છે. ગમે છે બંધનો, અને વાતો મુકત થવાની કરીએ, તે કેમ ચાલે? તું આગળ વધવાની વાત કરે અને પગલાં પાછાં ભરે તો મંજીલે કેમ પહોંચે?

Page #38

ચિન્તન પરમ તત્ત્વની અનુભૂતિ માટે છે
એક માણસે એક પોપટને પાજરામાં પાળ્યો હતો. મેં તેના માલિકને પૂછયું : ‘તમે શા માટે આને પૂરી રાખ્યો છે?” તેણે જવાબ ન આપતાં બારણું ખોલ્યું. પોપટ મુકત થયો. એ ઊડયો, પણ બંધનમાં જ સુખ માનનારો એ, ગગનમાં ચકકર મારી, ફરી પાછો પાજરામા આવીને ભરાઇ બેઠો.
૩૭
મને થયું : આપણે પણ એમાના જ છીએ. આપણને પણ, બંધનના પાજરા ગમે છે. એ પોપટ જન્મથી એવો ટેવાયો હતો કે ઉડાડો તોપણ પાછો પાંજરામાં જ બેસે. મુક્ત આકાશનો સ્વાભાવિક આનંદ માણવાનુ એ ભૂલી ગયો છે. અહીં જ એણે પોતાનુ સુખ માન્યું છે.
આજે આપણી દશા પણ આવી જ છે. જાત્રાએ જઇએ તોપણ ઘ્યાન ધંધાનું, ઉપધાન કરે, પૈાષધ કરે અથવા સામાયિક કરે, તોપણ ચિંતા સંપત્તિની. જે સ્થળે છૂટવાનુ છે, છૂટવા માટે જઇએ છીએ, ત્યાં પણ બંધન !
અનુકૂળ પુત્ર હોય, અનુકૂળ પત્ની હોય, અનુકૂળ શરીર હોય, અનુકૂળ મકાન હોય અને અનુકૂળ સંપત્તિ હોય એ આજનો મોક્ષ. પણ એ મોક્ષ નથી, પણ સુખનો ભ્રમ છે. સાધનનો ટેકો છે. સાધન ખસતા, જ્યા સુખ દેખાય છે, ત્યાં જ દુ:ખ દેખાશે. ઊંડાણથી વિચારશો તો જણાશે કે આ બહારના સુખની આસક્તિ જ દુ:ખની જનની છે.
પાણીની ટાકી જેટલી ઊંચી હોય, એટલુ ઊંચે પાણી ચડે છે, તેમ મનને, ઊંચા વિચારો વડે ઊંચુ બનાવીએ તો મગજ સુધી સદવિચાર પહોંચે. તન માટે નળના પાણી છે, જ્યારે મન માટે ધ્યાને જ્ઞાનના પાણી છે. વાણી અને પાણી વિના પવિત્ર થવાતુ નથી.

Page #39

સાધનોનુ સાન્દર્યં
દરેક ગામમા જવા માટે રાજમાર્ગ–સડકો હોય છે. તેમ મોક્ષની . સડક કઈ? મોક્ષની સડક છે-સમ્યગ્ર-દર્શન, જ્ઞાન ને ચારિત્ર્ય.
૩.
દર્શન એટલે તત્ત્વનો પ્રથમ દૃષ્ટિએ સ્પર્શ. સ્પર્શની સાથે આત્મામાં દિવ્ય ઝણઝણાટી થાય છે.
જ્ઞાન એટલે તત્ત્વનું આન્તરદર્શન. વસ્તુના બધાં પાસાઓનુ જ્ઞાન. એ જ્ઞાનના આનંદના અનુભવ પછી, એ તત્ત્વનું આનંદ-સ્વરૂપે વ્યક્તિમાં સંક્રમણ થવું, તેનુ નામ ચારિત્ર્ય.. દર્શન-માનવું, જ્ઞાન-જાણવું, ચારિત્ર્ય-માણવું, માનવજીવન એક અપૂર્વ ઉત્સવ છે. એમાં જીવને જાણીએ, આત્માને માનીએ અને આનંદને માણીએ.
નયસારની વાત ખૂબ પ્રસિધ્ધ છે. એ જંગલમાં લાકડા લેવા ગયા હતા. બાર વાગ્યાના સમયે ખાવા માટે રોટલો કાઢે છે. ભૂખ તો એવી લાગી છે કે પથ્થર પણ પચી જાય.
ખાવાની વાત કરો તો બધાને ખાતા આવડે છે. પણ નયસારે વિચાર્યું કે આ જંગલમાં મારી જેમ મને કોઇ ભૂખ્યો મળે તો કેવુ સારું? એકલો ખાઉ, તેના કરતાં આ રોટલાને ભાગવામાં બીજો કોઇ ભાગીદાર હોય તો? પહેલાના માણસો માનતા કે ખાવું ખરું પણ થોડું બીજાને આપીને, ભાગ પાડીને ખાવું.
નયસાર જૈન નથી, પણ માનવ છે. માનવને છાજે એવો એ વિચાર કરે છે.

Page #40

36
ચિનને પરમ તત્વની અનુભૂતિ માટે છે
- અધ્યાત્મની બધી ઈમારતો આ માનવતાના પાયા પર ઊભી થાય છે. ભલે પછી એને કોઈ ધર્મ કે સદગુણ ન કહે! આવા માનવમાં પછી આપોઆપ શ્રધ્ધા, શ્રવણ ને સંયમ આવે છે.
- કોને આપવું? એ વખતે નયસારને જાતિ, દેશ કે ધર્મનું બંધન નહોતું. એની નજર દૂર ચાલ્યા જતા એક પ્રવાસી પર પડી. એને જોતા જ, એની ચેતનામાં આનંદની ઝણઝણાટી થઇ. આમ, તેને એ પ્રથમ ક્ષણે જ દર્શનનો સ્પર્શ થયો.
જાણો છો, સભ્યતા શું છે? નમન. પ્રેમભર્યું આતિથ્ય અને તે. આપવું જુઓને, વૃક્ષો નમે છે અને આપે છે. વિકાસ યાત્રા કુદરતમાં વૃક્ષોથી શરૂ થાય છે. એટલે એ ખીલે છે. શું એકેન્દ્રિય એવા વૃક્ષનો ગુણ પણ માણસમાં નહિ રહે?
. સન્મુખ જઈ નયસારે કહ્યું, “મહારાજ, મને લાભ આપો.'
- આહાર, પાણી પતાવી શાંત થયા પછી પૂછયું : “મહારાજ, તમે આ અટવીમાં ક્યાંથી?
મહારાજે જવાબ આપ્યો: “હું સાથીઓથી છૂટો- ભૂલો પડયો
નયસારે કહ્યું : “મહારાજ, આ અટવી ભયંકર છે. આમાં જે ભૂલ્યા, તે જીવથી ગયા. આ જંગલ વાધ-સિંહ-હાથીઓથી ભરેલું છે. ચાલો, હું આપને આપના સાથી સાથે મેળવી આપું.”

Page #41

સાધનોનું સન્દર્ય
-
૪૦
નયસારને મુનિ જંગલ વટાવતા જાય છે. મુનિએ જંગલને અંતે, પર્વતની ધારે એક નાનકડી કેડી પર ઊભા રહી પૂછ્યું: “આ જંગલમાં ભૂલા પડેલાનું શું થાય? ભૂલા પડેલાનો ભોગ વાઘ અને વરુ લે ને? તેમ જીવનના જંગલમાં ભૂલા પડેલાઓને પણ ક્રોધ-માન-માયા-લોભરૂપી પશુઓ ચીરી ખાય છે.'
જંગલમાં ભૂલા પડેલાને તો પંથ મળી પણ જાય, પણ જે જીવનમાં ભૂલા પડયા છે, તેમનું તો પૂછવું જ શું?
જીવનમાં ભૂલા પડેલા કેમ જાગશે? ધન ને મદની સત્તા પાછળ જે ભૂલા પડયા છે, તેમને સત્યની કેડી કેમ જડશે?
ધર્મની કોને જરૂર છે? તે વાત પણ આ ઉપરના સંવાદથી સમજાશે. કારણ કે ગરીબ તો દુ:ખથી પણ કહેવાનો અહે ભગવાન, હવે મને છોડાવ.” પણ શ્રીમત?
મહારાજે કહ્યું : “હે નયસાર ! તેં મને જંગલમાંથી રસ્તો બતાવ્યો, તને ધન્યવાદ. પણ તું જીવનનો રસ્તો જાણે છે? ભાઈ, જીવનનો માર્ગ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર્ય છે.'
એક સારો વિચાર મનમાં આવે તો એમાંથી અનેક સારા વિચાર જન્મે. પણ આજે સારા અને સાચા વિચાર કરવાનો સમય કયાં છે?
આ ભારત દેશ, જે અહિંસા-ધર્મનો પૂજારી છે ત્યાં આજે કતલખાના ને મત્સ્યઉધોગો વધી રહ્યા છે. આજે એવો સમય આવતો જાય છે કે માનવી દેડકાંઓની પરદેશ નિકાસ કરી હૂંડિયામણ ઊભું કરવાની ધમાલમાં પડ્યો છે.

Page #42

ચિનના પરમ તત્વની અનુભૂતિ માટે છે
- જ્યાં મેઘરથ અને શિબિરાજ જેવા રાજા હતા જેમણે પારેવા માટે પોતાનું માંસ આપવાની તૈયારી બતાવી હતી. કુમારપાળે તો ગુજરાતમાં પશુવધ માત્ર પર પ્રતિબંધ મુકાવી કરુણાની ભાવના જગાડી હતી. આવા અનેક આદર્શ રાજા જ્યાં વસ્યા હતા, તે પ્રજા તો કેવી આદર્શ હોવી જોઈએ પણ આજે શી દશા છે!
વિધાનસભામાં આજે અધતન કતલખાનાં ખોલવાની વિચારણા થાય છે. ખાદી પહેરનારાઓ એવી સભામાં જઈને તાળીઓ વગાડે
છે; પણ અહીં જ અહિંસાનું ખૂન થાય છે. દયાનો નાશ થાય છે. જે . સિધ્ધાંત પર દેશ આઝાદ થયો તેની એમાં મકરી છે, ઉપહાસ છે.
પશ્ચિમના દેશોમાં વેજિટેરિયન સોસાયટીઓ છે. વનસ્પતિ–આહાર એ શુધ્ધ,સ્વચ્છ ને શાંતિદા છે, એમ તેઓ વિજ્ઞાન અને તર્કથી સિદ્ધ કરે છે.
હિંસા અને ભૈતિષ્પાદનો પવન ફૂંકાય છે. આજે મનનચિંતનની ખૂબ આવશ્યકતા છે. ચિંતન વિનાના નેતાઓના નેતૃત્વ હેઠળ રહેલી આવતી કાલની પેઢીનું ભવિષ્ય શું?
ચિંતન કરવાથી એકની અસર બીજા પર થાય છે. રેલવેના એક ડબ્બાને ધકકો લાગશે તો બીજા બધા ડબ્બાને લાગ્યા વગર નહીં રહે. મનને ધકકો લાગ્યો એટલે સમજજો કે પાંચે ઈન્દ્રિયો પર એની અસર થવાની જ .
એટલે મુનિએ નયસારને કહ્યું : “તમે શાંતિથી વિચારશે.

Page #43

સાધનોનું સન્દર્ય
૪૨.
જીવનની અટવીમાં ભૂલા પડેલાનું શું થાય? પછી એ તેને નમો અરિહંતાણં' પદનું મહત્વ સમજાવે છે.
નમો એટલે અહંને બહાર કાઢવા અને પ્રેમના પ્રકાશને નિમંત્રા ઝૂકી જવું.
અરિ એટલે અંદરની નબળાઇઓ, રાગદ્વેષરૂપી નબળાઈઓ જ અરિ છે. શત્રુ છે.
હતાણ એટલે જીતનાર, હણનાર રાગદ્વેષના. આ મહામંત્રથી વિતરાગના પ્રકાશને અંદર નિમંત્રી અંધકારને જીતી સબળ બનો.
આમ, એ જીવને, તત્ત્વના સ્પર્શ સાથે અનુભવનો પરમ આનંદ થાય છે.
તે વધારે કોઈ જાણતો નથી, પણ કોઈક સારું છે, તેટલું તો જાણે જ છે. સૂર્યોદયની પહેલાં અરુણોદય થાય, તેમ જ્ઞાન પહેલાં દર્શન થાય છે. દિવ્ય જીવનની આવી ઝાંખી થયા પછી આત્માને બીજું જીવન નહીં જ ગમે.
આજે સમાજમાં આટલા રોગ કેમ? કોઈને બ્લડપ્રેશર, કોઈને હાઈ પ્રેશર, તો કોઈને લો પ્રેશર છે. રહેવા માટે જગ્યા ને પહેરવા માટે વસ્ત્ર જોઇએ. તે માટે માણસ આટલો શાને હેરાન થાય છે
થોડીક વાર શાંત થઈને વિચાર કરીશું તો જીવનનું સાચું મૂલ્ય સમજાશે. મનના મંથન વિના મસ્તીનું માખણ કેમ મળશે?

Page #44

૪૩
ચિન્તન પરમ તત્વની અનુભૂતિ માટે છે
- મન ઘણું ચંચળ છે. એ ફાવે તેમ વિચાર્યા કરે છે. એક રાજા શાન્તિ માટે બગીચામાં ગયો. ત્યાં જઈ એણે આરામ કર્યો, પરંતુ સામેથી કોઇ રાજા સૈન્ય લઈ આવી રહ્યો છે, તેમ તેને જણાવ્યું, અને એના મનમાં તરત ભયપ્રેરક વિકલ્પ ઉદભવ્યો : “એ મારા પર ચડાઈ કરે તે પહેલાં હું જ તેને મારી નાખું!” અને પછી તો પૂછવું જ શું! એનું મન મારવા અને કાપવાના કામે લાગી ગયું. એણે મનથી યુધ્ધ આદર્યું. આમ, મનમાં ને મનમાં એણે બધી પાપની ઘટમાળ ઘડી કાઢી. મહાભારત મનમાં સર્જાયું.
• સામેથી આવી રહેલા રાજાએ જોયું તે ગામનો રાજા બગીચામાં બેઠો છે, એટલે તેણે પ્રેમથી પ્રણામ કરી કહ્યું : “હું દૂરની જાત્રાએ નીકળ્યો છું. આપ અહીં જ મળ્યા એ સારું થયું. હું આપને વિનંતી કરવા જ આવતો હતો. આપ પણ મારી સાથે જાત્રા કરવા પધારી મને લાભ આપો.'
આ રાજાને થયું કે હાશ ! આ પાત્ર નથી, જાત્રાળુ છે. પણ જોવાની ખૂબી તો એ છે કે એક જાત્રા કરવા જાય છે, તો બીજો એને મારવાનો વિચાર કરે છે. જગતમાં માણસો, આમ, વગર વિચારે જ, મગજમાં શાંતિ લાવવાને બદલે અશાંતિ સ્થાપે છે.
ચિંતકો કહે છે: હે માનવી! શત્રુ છે તે પણ તું જ છે; મિત્ર છે તે પણ તું જ છે. જેવાં ચરમાં પહેરશો તેવું તમને દેખાશે. દષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ તત્વમસિ.
કવિ દલપતરામ ને નાટયકાર ડાહ્યાભાઇનો પ્રસંગ યાદ આવે

Page #45

સાધનોનું સન્દર્ય
૪૪
છે. એક કવિ છે, તો બીજા નાટયકાર. બન્ને સ્વતંત્ર છાપામાં લખતા.' માણસજાત ઘણી ઇર્ષાળુ, ઈર્ષાથી ડાહ્યાભાઈ પોતાના છાપાંમાં લખે છે: દલપતરામ તે “એકલી સ્ત્રીઓ ગાય તેવાં જોડકણાં જ લખે છે. તેમાં શું તત્વ છે? જ્યારે કવિ દલપતે એ લખ્યું: “ડાહ્યાભાઈ તો આખો દિવસ ભવની ભવાઈ જ લખે છે. એ નાટક નહિ, ભવાઈ જ છે"
એક દિવસની વાત છે. અમદાવાદમાં પર્યુષણના દિવસો હતા. સ્થળે સ્થળે સાધુમહારાજ પ્રવચન આપતા હતા. એક ત્યાગી મુનિરાજનું પ્રવચન સાંભળવા ડાહ્યાભાઈ જઈ ચડ્યા. ,
- ત્યાગીઓ પાસે શું હોય? મૈત્રીની વાતો. તે દિવસે એ વિષય પર વ્યાખ્યાન આપતાં મુનિવર્યે કહ્યું : “મનનું વસ્ત્ર મૈત્રીના જળથી ધોવાય નહિ તો આ જીવન ગંદુ-મેલું-અપવિત્ર બની રહે. પછી ભલે એ માનવ મહાવિદ્વાન કેમ ન હોય
નાટ્યકાર ડાહ્યાભાઈ એ જમાનાના શ્રેષ્ઠ સ્નાતક ને નાટ્યકાર હતા. તેમને થયું કે હું નાટક લખું છું, સંસ્કારી વાતો કરું છું, પણ મારા પત્રમાં કવિ દલપતભાઈ માટે સરસ્વતીને શરમ આવે તેવાં લખાણ લખાય તો મારા મનના પડદા પર એને માટે કેટલા વેરઝેર ભર્યા છે? મારે મારું મન ધોવું જોઇએ.
વ્યાખ્યાન પૂરું થયું. પણ પેલો વિચાર ન અટક્યો. એ ગયા ? સીધા કવિના ઘર તરફ કવિ હીંચકા પર બેઠાબેઠા સોપારી ખાતા હતા. તેમણે દૂરથી જોયું તો ડાહ્યાભાઈ ગલીમાં આવી રહ્યા છે ! થોડી વારમાં તો ડાહ્યાભાઈ, કવિ દલપતભાઇના ઘરનાં પગથિયાં ચડતા થયા. કવિને

Page #46

૫
ચિન્તન પરમ તત્વની અનુભૂતિ માટે છે
ક્ષણભર તો ભ્રમ થયો. મારો શત્રુ મારે બારણા દીવાથી દીવો પ્રગટે એમ, બેઉનાં અંતરમાં માનવતાના દીપક પ્રગટ થયા. ઘણે વર્ષે શત્રુઓની આખો મિત્ર થવા માટે ભેગી થઈ. બંને હીંચકા પર બેઠા.
ડાહ્યાભાઈએ વાત મૂકી : “ભાઈ, હું તમને એક વાત કરવા આવ્યો છું. રણક્ષેત્ર પર યુધ્ધ બંધ થવાનું હોય ત્યારે સમરાંગણમાં એક ઝંડી ઊભી કરાય છે, તે ઝંડી સફેદ હોય છે. આ વાત સાચી છે?
1. કવિને આ વાત કેવું રૂપાંતર લેશે એની કલ્પના ન આવી. ટૂંકમાં તેમણે કહ્યું : “હા, વાત સાચી છે.'
ડાહ્યાભાઈએ પાઘડી ઉતારીને સફેદ ઝડી ચોટી બતાવતાં કહ્યું: કવિરાજ, આ ઝંડી આપણે માથે કુદરતે ઊભી કરી. હજુ આપણે વાયુધ્ધ કર્યા કરીશું?" . આ ટૂંકા વાકયે કવિના દિલને હલાવી નાખ્યું.
કવિને ખ્યાલ આવી ગયો. એ ઊભા થયા. ડાહ્યાભાઈને ભેટી પડ્યા. આંખ ભીની થઈ. તેમના મોઢામાંથી શબ્દો સરી પડ્યા: “તમે કેટલા મહાનાલમાં માગવા માટે મારા દ્વારે આવ્યા? ખરેખર, તમે - જીવનના સાચા નાટયકાર છો !' - શત્રુ મટી ક્ષણમાં બંને મિત્ર બન્યા. એ જ ક્લમ જે વર્ષો સુધી વેરનાં ઝેર વરસાવતી હતી, તે હવે મૈત્રીનું ઝરણું વહાવવા લાગી. પછી તો જીવ્યા ત્યાં સુધી એકબીજા, એકબીજા માટે સારું જ લખતા ગયા. 'આનું કારણ -વિતા પરબ્રમહ વિનિત્રયીવ ! .

Page #47

સાધનોનું સન્દર્ય
દૃષ્ટિ પલટાઈ જાય તો જીવન પલટાયું સમજો. સમાજમાં પણ દષ્ટિ પલટાઈ જાય તો નવી દષ્ટિ આવે. એટલે વસ્તુનું હાર્દ સમજવા માટે સાચું જ્ઞાન જોઇએ. આમ પહેલું વિચાર દર્શન, બીજું જ્ઞાન અને ત્રીજું ચારિત્ર્ય.
કાળચકનો વિચાર કરો તો આ જીવન બિન્દુ સમાન લાગશે. આત્મશાન્તિના સુખનો વિચાર કરે તો દેવી સુખો પણ તૃણ સમાન લાગશે. મનનપૂર્ણ સદવિચાર, માનવીના આચારને સુવાસ આપે છે, અને આચાર જીવનમાં આવતા અનાચારની દુર્ગધને દૂર કરે છે.
આ આત્માને સ્વસ્વરૂપમાં કર્યા વિના, પરબ્રહ્મની પિછાન વિના ક્યાંય સુખશાન્તિ મળનાર નથી!

Page #48

વાણી પરોપકાર માટે હો !
આજે આપણે ભાષાનો વિચાર કરીએ છીએ. ભાષા માનવીની અપૂર્વ સિધ્ધિ છે. માણસના મનના ભાવોનું એ વાહન છે. ભકિત અને ભાવ; સ્નેહ અને સૈાહાર્દ ભાષાના માધ્યમ દ્વારા વ્યકત થાય છે. અંદર 'ઘૂંટાતુ તત્ત્વ આ ભાષા દ્વારા બહાર પ્રગટ થાય છે.
આ ભાષા માણસ અને પશુ બન્નેને મળી છે, પણ માણસની ભાષાનો અનુવાદ બીજી ભાષામા થઇ શકે છે. અંગ્રેજ અંગ્રેજીમાં બોલે, તો તેનો અનુવાદ ગુજરાતીમાં થઇ શકે; ભારતવાસી હિન્દીમાં બોલે તો એનો અનુવાદ અંગ્રેજીમાં થઇ શકે. પણ કૂતરાની ભાષાનો અનુવાદ

Page #49

સાધનોનું સન્દર્ય
૪૮
બિલાડાની ભાષામાં થાય? આ રીતે માણસની ભાષા, પશુની ભાષાથી વિશિષ્ટ છે. પણ એથીય વધારે મહત્તા તો એ છે કે માણસની ભાષા, કોઈકના વિકાસ અને પ્રેરણાનું પ્રબળ સાધન બની શકે છે, અને આ જ ભાષાનો વિવેક વિના ઉપયોગ થાય તો કંઈકનાં ઉદ્વેગ, પતન અને વિનાશનું નિમિત્ત પણ બની બેસે છે. માટે આપણે વિચાર કરવાનો છે કે ભાષા કેમ વાપરવી?
તમે જાણો છો કે સારી અને કીમતી વસ્તુ પર ચોકી હોય, પહેરો હોય; આ ભાષા પર પણ તેમ જ છે. બત્રીસ તો દાંત રૂપી જેના ચોકિયાત છે અને બે હોઠ રૂપ જેની આસપાસ કિલ્લા છે, એવી જીભમાં ભાષા છે. ભાષા કેવા રક્ષણ નીચે છે !
કાંટો, વીંછી કે સર્પ જે ન કરી શકે તે આ ભાષા કરી શકે છે. સર્પનું ઝેર ઉતારી શકાય, પણ જીભના ડંખનું ઝેર કાતિલ હોય છે. આ ઝેર તો ભવોભવ ચાલે. એટલે ભાષા વિવેક માગે છે.
વિવેકી કરતાં અવિવેકી માણસો ઘણા છે. તે એવું બોલે કે આપણને સાંભળતાં પણ શરમ આવે. એ પણ માણસ છે, છતાં એમના મગજમાં આવી ખરાબ વાતો કેમ આવી? એમની વાણીમાંથી આવા ખરાબ શબ્દો કેમ ઝર્યા તે જરા વિચારીએ.
જીભ તો પવિત્ર વસ્તુ છે. એના પર પ્રભુનું નામ રમે. મા સરસ્વતી એના પર વાસ કરે, અને બ્રાહ્મીનું જ્યાંથી અવતરણ થાય છે એ જ જીભ, આજે કેવી રીતે લોકો વાપરી રહ્યા છે, તેનો શાંતિથી વિચાર કરીએ તો લાગે, કે માણસો વાણીના વ્યવહાર વખતે, વિવેકને અને વિચારને વીસરી જાય છે.

Page #50

વાણી પરોપકાર માટે હો!
તમારી જીભથી તમે તમારું ને પારકાનું ઘણું ભલું કરી શકો છો. આ જીભ વડે સારું ખાઈ શકાય છે, સારું પી શકાય છે ને સારું બોલી શકાય છે. જેવા માણસના સંસ્કાર !
- એક દિવસની વાત છે. ઈગ્લેન્ડથી ખાસ એક હોશિયાર એલચીને હિન્દુસ્તાન મોકલવામાં આવ્યો હતો. અહીં આવી તેણે એ જ કામ કરવાનું હતું કે હિન્દુસ્તાનના રાજાઓ કેવા છે? રાજનીતિ કેવી છે? તેમનામાં સમજણ કેટલી છે? આ બધું જાણીને એણે ત્યાં જઈ હેવાલ રજૂ કરવો.
અહીં આવીને એ સીધો લખૌના દરબારમાં ગયો. એની અંગ્રેજી ભાષા રાજવી જાણતો ન હતો. રાજવીની ભાષા અંગ્રેજ જાણતો ન હતો; એટલે વચ્ચે દુભાષિયો રાખવામાં આવ્યો. તે અંગ્રેજીનું ઉર્દૂ કહે, ને ઉર્દનું અંગ્રેજી કહે.
- એ જમાનાના નવાબોનાચમાં, મુજરામાં, નૃત્ય ને મહેફિલોમાં મસ્ત હતા. તેમને પોતાના રાજ્યની કે પ્રજાની ચિંતા ન હતી. બધું કામકાજ રાજ્યના મંત્રીઓ કરી લેતા.
નવાબે ઈંગ્લેન્ડના એલચીને પ્રશ્ન કર્યો : “તમારા રાજાને બેગમો કેટલી છે?” દુભાષિયો રાજનીતિમાં નિપુણ હતો. તેણે વિચાર્યું કે આ પ્રમાણે હું અંગ્રેજને પ્રશ્ન પૂછીશ તો તેને લાગશે કે આ નવાબો એકલી ભોગની અને ઈશ્કની જ વાતો કરે છે. એટલે દુભાષિયાએ ફેરવીને પૂછ્યું : “આપની કેબિનેટમાં કેટલા સભ્યો બેસે છે?

Page #51

સાધનોનું સાન્દર્ય
૫૦
એલચીએ જવાબ આપ્યો કે ર૧૨. દુભાષિયાએ નવાબને કહ્યુ
કે ૧૨ બેગમો છે.
પછી નવાબે પુછાવ્યું કે તેના શાહજાદા કેટલા છે? એનુ ભાષાંતર દુભાષિયાએ કરીને પૂછ્યું : ‘તમારી કૅબિનેટના મેમ્બરોને કેટલું' ભથ્થુ મળે છે? ચૂટણી તમે કેવી રીતે કરો છો?”
નવાબે આમ એલચીને વાતોમાં બગલા કેટલા, કૂતરા કેટલા ને મહેફિલ કરવાના સ્થાનો કેટલા? એ જ વાતો પૂછી. તેના જીવનમાં ભારોભાર વિકાર અને વિલાસ હતો. જ્યારે તેનો અનુવાદ કરી રાજનીતિજ્ઞ દુભાષિયાએ રાજ્યનું વ્યવસ્થાતંત્ર કેવું છે? કર તમે કેટલો લો છો? આમ આખી વાત એલચીને ફેરવીને પૂછી.
આ વાર્તાલાપથી એલચીને થયું કે હિન્દુસ્તાનના રાજાઓ ભલે કંઇ ન જાણે, પણ રાજનીતિમાં આપણાથી ઊતરે એવા નબળા નથી. વિશિષ્ટ વાણીથી આવો પ્રભાવ પડ્યો.
ઘરમાં ધી બરાબર વાપરો તો તેની રસોઇ સારી બને. પણ ઘીને ૧૦૮ વાર ધૂઓ તો એ ઝેર બને. આપણા વચનમા કટાક્ષ હોય, કટુતા હોય, બડાઇ મારવાની ને બીજાને ઉતારી પાડવાની ભાવના હોય તો તે ડંખરૂપ જ નીવડે ને?
આપણે સામા માણસનું માન જળવાય તેવું, ઓછું પણ ગૈારવભર્યું વચન બોલવુ જોઇએ. અહંકારથી માણસ શોભતો નથી, અલંકારથી શોભે છે. માનવીનો આ અલંકાર એટલે પરોપકારી વચનો. वाक् भूषणं भूषणाम्।

Page #52

૫૧
વાણી પરોપકાર માટે !
માણસમાં રહેલા આત્માને માન આપતાં શીખવું જોઈએ. શી. ખબર કે અહીં નીચે બેઠેલો આત્મા પણ આવતી કાલે ઉચ્ચ ગતિએ જનારો હોય ! શિષ્યા હોવા છતાં મૃગાવતી, ચંદનબાળા કરતાં પહેલાં કેવળજ્ઞાન પામે છે. તપાસો, ગૌતમસ્વામી કરતાં પ્રથમ કેવળી બને છે.
જેમ મોટરમાં સારી બેક હોય તો અકસ્માત થતો બચે છે, તેમ વાણી પર બેક હોવી જોઈએ. બોલવાનું ઘણું મન થઈ જાય, ત્યારે જીભને કહેવું કે થોડા સમય માટે તું ચૂપ થઈ જા.
તે આત્માની શક્તિ આંકડાથી નથી માપી શકાતી. આપણે માણસ છીએ. માણસ ભૂલને પાત્ર છે. એ ભૂલને સુધારવા માટે વાણીને પવિત્ર રાખીએ. એને માટે આપણે ત્યાં માફી, ક્ષમા ને મિચ્છામિ દુકકડે વપરાય
ઈતિહાસ વાંચતાં કે સાંભળતા તમે એવું ક્યાંય જાણ્યું છે કે મનથી ક્યાંય ઝઘડો થયો હોય? લોકો કહે છે કે મહાભારતનું યુદ્ધ જુગારમાંથી ઊભું થયું, પણ હું તમને યાદ આપવા માગું છું કે અહંકારભર્યા વચનના ઘાથી એ ઊભું થયું
* દુર્યોધન ઉતાવળથી મહેલમાં પ્રવેશ કરે છે. સામે બારણું છે એમ કલ્પી, અંદર જવા જાય છે, ત્યાં એ કાચ સાથે અથડાઈ પડે છે. એણે દરવાજો કચ્છો, એ કાચ હતો. તેમાં બારણાનું પ્રતિબિંબ હતું. આમ, એ ભૂમથી અથડાઈ પડે છે.

Page #53

સાધનોનું સન્દર્ય
તે પાછો ફરે છે. દ્રૌપદી સામેના ઝરૂખામાં ઊભી છે. તે આ બનાવ જોઇને હસી પડે છે, અને વ્યંગ્યમાં કહે છે: “આંધળાના દીકસ તો આંધળા જ હોય ને!'
દુયોધનને થાય છે કે આ તો દ્રૌપદી દ્વારા મારું અને મારા વડીલોનું અપમાન થયું! ધર્મહીન માણસ જીવનભર પોતાના અપમાનને યાદ રાખે છે. માણસ મરે છે, ત્યારે પણ એ અપમાનને યાદ કરતો કરતો કરે છે. આમ, તેનું વેર પરંપરાએ પણ બંધાય છે. ઈ. સ. ૧૯૧૮માં જર્મનીને ગુલામ બનાવાયું હોત, તો હિટલર ન પાકત. હિટલર એ અપમાનની ખેતીનો પાક છે, વેરનું પરિણામ છે.
સામાને નમાવીને સમાધાન ન કરતા. તેમાં તમે જીત્યા એમ માનો છો, પણ કોઈને પાડીને તમે ઊભા નહીં રહી શકો, હારનો બદલો હાર જ હોય છે. તમારાથી બીજો કોઈ બળવાન નીકળશે, ને એ તમને પાડશે ૩૫રમેળ છે વોહમ એટલે પ્રભુ મહાવીર કહે છે: પ્રેમના વારિથી કોધને ધૂઓ..
પ્રેમદીના શબ્દથી વેરનાં બીજ વવાય છે ને તેમાંથી મહાભારત નીપજે છે. અપમાન એ ડંખ છે. તે સહેલાઈથી પીગળતો નથી. વેર માણસાઈને જ બાળી મારે છે.
દુર્યોધનના કપાળમાં ચોટ લાગી હતી. એ એણે સહી લીધી, પણ દિલમાં લાગેલા વાણીના તીરનો ઘા ન રૂઝાયો. એણે ત્યાં જ મનમાં - સંકલ્પ કર્યો કે મને આંધળાને દીકરો કહે છે, તેને નિર્વસ્ત્ર ન કરે તો હું દુર્યોધન નહીં

Page #54

વાણી પરોપકાર માટે હો!
ભગવાન વર્ધમાનને ચંડશિક સર્પ ડંખ મારે છે. શરીરમાંથી ધારા વહે છે. જવાબમાં પ્રભુ ઉગ્ર બનતા નથી. વાણીના પ્રહાર કરતા નથી. શાંતિથી બુજઝ બુજઝ" કહે છે. ભગવાન સપને પ્રતિબોધવા, શાંત કરવા પ્રેમની અમૃતવાણી વરસાવે છે. પ્રેમ હૃદયનાં દ્વાર ખોલી નાખે છે. પ્રેમમાં હૃદય સર્વ સમર્પણ કરી દે છે.
જોયું ને! લોહીને બદલે અહીં દૂધ વહે છે. શબ્દોમાં જાદુ છે: એ ઝેર પણ છે અને અમૃત પણ છે. શત્રુને પણ મિત્ર બનાવી શકે
શ્રાવકનું લક્ષણ ક્યું? જે રોજ સાંભળે તે શ્રાવક. તે સમજણ ને શ્રધ્ધપૂર્વક આત્માનો અવાજ સાંભળે છે કારણકે સાંભળનારને વિવેકનો પ્રકાશ મળે છે, સાચું ભાન થાય છે. માણસ જ્ઞાનનો ભૂખ્યો છે. તેને ખોરાકની જરૂર છે. તે ખોરાક મળે ક્યાંથી? વાણીમાંથી. વાણી સારી તો માણસ સારો.
| માણસની માણસાઈને સમૃધ્ધિથી માપવામાં આવી નથી; મપાય તો તે દિલથી જ મપાશે. કોઈને હલકો ન પાડે. કોઈનું કોઈ દિવસ અપમાન ન કરે. નહિતો માણસાઈની રાખમાંથી આગ ભભૂકી ઊઠશે. એમાંથી અવાજ નીકળશે કે આણે મારું અપમાન કર્યું છે !
પાંડવો વનમાં ગયા. શ્રીકૃષ્ણ દુર્યોધનને સમજાવવા ગયા કે તું વધુ નહીં તો પાંચ ગામ પાંડવોને આપ. હું તને ધર્મ સમજાવવા આવ્યો છું. એમણે ઘણી સુંદર વાતો કહી, પણ તેણે એ ન સાંભળી.

Page #55

સાધનોનું સન્દર્ય
૫૪
| દુર્યોધને કહ્યું: “આપનું બધું તત્વજ્ઞાન હું સાંભળીશ, પણ આ તકે નહીં. આપની વાત સુંદર છે. પણ ધર્મનો ઉપદેશ સાંભળવાનો આ અવસર નથી. જુગારમાં ધર્મ કેવો? આપના છળ અને કપટમાં ન્યાય કેવો ! ગાનમિ થી ૪ | પ્રવૃત્તિ. નાના ઘરે ન . मे निवृत्तिः। के नापि देवेन हृदि स्थितेन यथा नियुक्तोऽस्मि तथा करोमि।
“આપ ધર્મની વાત કરો છો. હું મૂર્ખ છું, એવું પણ માનશો નહીં. આ બધું સારી રીતે જાણું છું, પણ તેને હું સ્વીકારી શકતો નથી; તેના માર્ગે જઈ શકતો નથી. એક સ્ત્રીની લાજ લેવી એ ભયંકર અધર્મ છે, એ હું જાણતો નથી, એવું કંઈ નથી. પણ મને દુઃખ છે કે એવા અધર્મના માર્ગથી હું પાછો વળી શકતો નથી.'
તેના હદયમાં દેવત્વ નહોતું પણ વેરભાવ હતો. દેવત્વ હોત તો ક્ષમાને માર્ગે દોરાત. પણ તેના હૃદયમાં વેરનો દેય છે. કડવાશનું હળાહળ છે.
વાણીમાં જેટલી તાકાત છે એટલી અણબૉમ્બમાં નથી. .
મંત્ર શું છે? મંત્રથી આપણી સુષુપ્ત શકિતને પ્રબુધ્ધ કરીએ છીએ. મંત્ર એટલે શબ્દ. શબ્દમાં અદશ્ય તાકાત પડેલી છે.
કૂતરો નજીક આવતો હોય અને હડ–હડ કરશે તો એ પણ તરત ભાગી જશે. માણસને પ્રેમથી કહો: “પધારો તો તે જરૂર આવવાનો. પણ જમાડ્યા પછી કહો કે તમારા જેવા બેકારો અહીં ઘણા આવે છે; જમાડવા પડે એટલે જમાડીએ છીએ

Page #56

વાણી પરોપકાર માટે હો!
આટલાં અશિષ્ટ વચનોથી સારામાં સારું ખાધેલું પણ બળીને ભસ્મ થઈ જાય છે.
એક ગરીબ, સૂકો રોટલો આપીને કહે : “તમારા જેવા સપુરુષનાં પગલાં અમારા જેવા ગરીબના ઘરમાં ક્યાંથી? તો જમનાર પર કેવી અસર થાય? શબ્દોનો કેવો જાદુઈ પ્રભાવ છે ! " મને એક દેશ્ય યાદ આવે છે. એક ભિખારી બહુ જ વૃધ્ધ અવસ્થાએ ભીખ માગતો હતો. તે રસ્તામાં લાંબો હાથ કરી ઊભો હતો. તેને માગતાં આવડતું હતું, પણ એ બોલ્યા વિના જે મળે તેથી એ સંતોષ માનતો.
માર્ગ પરથી અનેક માણસો જતા. કોઈ જોયા કરતા, કોઈ હાંસી કરતા. કોઈ પૈસો બે પૈસા આપતા. કોઈ ટીકા પણ કરતા. માણસની જાત ઘણી વિચિત્ર છે. માણસ કંઇ ન કરી શકે, તો ટીકા તો કરી શકે. જે લોકો કંઈ નથી કરતા, તે બેઠાબેઠા આ કામ સરસ રીતે કરતા હોય છે.
આ વૃધ્ધ ભિક્ષુક પાસે થઈને, એક સજજન પસાર થયો. તેને કંઈ આપવાની ભાવના થઈ. ખિસ્સામાં હાથ નાખ્યો. કાંઈ ન મળ્યું. બધાં ખિસ્સાં જોઈ લીધાં. કંઈ ન મળ્યું. પાકીટ ઘેર રહી ગયું હતું.
તે સજજનને આપવું હતું, પણ આપી ન શક્યો. મનમાં દુ:ખ થયું. તેણે ભિખારીને સહાનુભૂતિભર્યા મીઠા શબ્દોમાં કહ્યું : “દાદા, આજ ખિસું ખાલી છે. દિલ છે, પણ દ્રવ્ય નથી, શું કરું? મારા ઘરે આવશો?

Page #57

સાધનોનું સન્દર્ય
વૃધ્ધ જવાબ આપ્યો: “ભાઈ, ઘણા ઘણું આપે છે, પણ એના કરતાંય તમે મને ઘણું ઘણું આપ્યું છે. તમે જે નેહભરી સહાનુભૂતિ બતાવી તે મારે મન ઘણું છે. ધન ઘણા આપે છે, પણ મને કોઈ આપતું નથી. સ્નેહનો શબ્દ કોઇના મોંએથી સાંભળ્યો નથી. આજે તમે મને એ સાચા સ્નેહભીના શબ્દો આપ્યા છે અને એ વૃધ્ધની આંખના ખૂણે એક આંસુ ઝૂલી રહ્યું.
માણસ માણસને મળે ત્યારે વાતોદ્વાવિચારનો વિનિમય થવો જોઈએ. તેને બદલે એકબીજાની નિંદા અને કાપવાનું શરૂ કરે તે શું યોગ્ય છે? માનવી પાસે શબ્દનું શસ્ત્ર છે પણ તેનો સદુપયોગ નથી. એનો સદુપયોગ થાય તો આ સંસાર સ્વર્ગ બને. આ ઉજજડ જીવન નંદનવન બને.
જ્ઞાનીઓ કહે છે કે વાણીથી પોપકાર થાય તો બોલો, અન્યથા મન રહો. ન બોલતા આવડે તો મૌન રહેવું એ સુજ્ઞનું કર્તવ્ય છે. માટે જ ત્રણે લોકરૂપી ભાલમાં, તિલક સમાન થવા ચોથું સાધન વાણી કહ્યું છે. વાણી માણસનું ભૂષણ છે. આ ભૂષણથી માણસ શોભે છે. આના દ્વારા એ ઘણાને સહાયક બની શકે છે; ઘણાને શાતા આપી શકે છે; ઘણાને પ્રેરણા આપી શકે છે. વાણી દ્વારા એ ઊંચામાં ઊંચા સ્થાને પહોંચી શકે છે. વાણીને વિચારીને, વિવેકના વસ્ત્રથી ગાળીને વાપરીએ.
તમારી પાસે વિદ્યા ઓછી હશે તો ચાલશે, પણ વિવેક ઓછો હશે તે નહિ ચાલે. ધન ઓછું હશે તો ચાલશે પણ વાણી હલકી હશે તે નહિ ચાલે.

Page #58

૫૭
વાણી પરોપકાર માટે હો!
આપણે માટે આ સુભાષિત અમૃત છે : માનવી પાસે દાન માટેની લક્ષ્મી હો; સુકૃત માટે વિધા હો; પરબ્રહ્મ માટે ચિંતા હો, અને પરોપકાર માટે વાણી હો.
આ ચાર ભેટ જે માનવી પાસે છે હશે એ માણસ ત્રણે ભુવનમાં તિલક સમાન ગણાશે.

Page #59

માનવ ધર્મ
(શાંતિનગર જેકબ સર્કલ પર વસતાં ભાઈબહેનોએ, દશેરાના તા. ૨૯-૬-૬૩ના દિવસે પૂજ્ય ચન્દ્રપ્રસાગરજી ચિત્રભાનુજીનું એક પ્રવચન “માનવધર્મ પર ગોઠવ્યું હતું. એ વિશાળ મંડપમાં હજારોની માનવમેદની સમક્ષ આપેલા પ્રવચનની પ્રેરણાથી ઘણાય મહારાષ્ટ્રિયન ભાઈબહેનોએ દારૂ અને માંસ છોડવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી. પ્રવચનનો સાર અહીં રજૂ કરીએ છીએ)
દુનિયામાં ધર્મો ઘણા છે પણ માનવધર્મ એક છે. જૈન હો કે બૈધ્ધ હો, હિન્દુ હો કે મુસલમાન હો, શીખ હો કે ખ્રિસ્તી હો, પણ હકીકતમાં સૈ માનવ છે. માનવ એ મુખ્ય નામ છે; બાકી બધાં

Page #60

૫૯
માનવ ધર્મ
અહીં વિશેષણ છે. આજે વિશેષણો એટલાં મહત્ત્વનાં બની ગયાં છે કે મૂળ નામ શૈણ બન્યું છે; અરે! ભુલાતું જાય છે. માનવ, એ બધા વિશેષણોથી મુકત થઈને પોતાનો વિચાર કરે, તો એને ખ્યાલ આવે કે પોતાનો ધર્મ શો છે?
તમે કુદરતમાં જોશે તો જણાશે કે વસ્તુનો સ્વભાવ એ ધર્મ છે. દરેક ચેતન વસ્તુને કે જડ વસ્તુને પોતાનો ધર્મ છે; પોતાનો સ્વભાવ છે. અગ્નિ ઉષ્મા આપે છે, ફૂલ સુગંધ આપે છે. શેરડી મીઠો રસ આપે છે, ધૂપ વાતાવરણ સ્વસ્થ કરે છે. આમ, પ્રકૃતિમાં સે પોતાનો ધર્મ બજાવ્યે જાય છે. વિષમ અને વિકટ પરિસ્થિતિમાં પણ એ પોતાનો ધર્મ નહિ છોડે ! ચંદનને બાળો તોપણ સુવાસ જ આપે છે ને? શેરડીને કોલમાં પીલો તોય મીઠો રસ જ આપે છે ને? સોનાને આગમાં તપાવો તોય એ પીળું સુવર્ણ જ રહેશે. એ પોતાના સુંદર સ્વભાવને કેવાં અનુરૂપ હોય છે? પોતાનો ધર્મ છોડવો, એટલે પોતાના અસ્તિત્વને ગુમાવવું.
માનવ જ પોતાનો આ ધર્મ ભૂલી ગયો છે. એક કવિએ આજના માનવતા-ભૂલેલા માનવ માટે ઠીક જ લખ્યું છે :
ખીલીને ફૂલ બીજાને સુવાસ આપે છે, દીપક બળીને બીજાને ઉજાસ આપે છે; ફકત છે માનવી એવો આ આખી દુનિયામાં;
જે પોતે જીવવા, બીજાને ત્રાસ આપે છે.' માનવ પોતે મહાન છે, પણ એ પોતાને ભૂલી જાય છે ત્યારે

Page #61

સાધનોનું સન્દર્ય
યુધ્ધ, કલહ, કંકાસ અને કજિયા કરી, જીવનને એક યાતના બનાવી મૂકે છે. આવા માનવીને એની મૂળ યાદ તાજી કરાવવા, તહેવાર અને પર્વ નકકી કર્યા છે. જેમકે, આજે દશેરા છે. લોકો રામ-રાવણની કથા ચાંદ કરવાનાં. સીતાના સતની કથા સંભારી, પ્રેરણા મેળવવાનાં. સત્યના અને શિયળના માર્ગે આગળ વધવાની પ્રતિજ્ઞા લઈ જીવનને સુગંધિત કેટલા કરવાના? રાવણનાં પૂતળાં બાળે શું વળે? પર્વ માણસને જગાડનાર એક એલાર્મ છે.
ઘણા કહે છે: પ્રકૃતિ તો જડ છે. તમે જડની ઉપમા મે આપો છો? પણ પકૃતિમાં કેવી વ્યવસ્થા અને સંવાદિતા છે, તે વિચાર્યું? સૂર્ય કેવો નિયમિત ઊગે છે? એ કંઈ તમારી પ્રાર્થનાની પ્રતીક્ષા નથી કરતો. સમય થતાં એ આકાશમાં દેખાયો જ હોય. સાગરમાં ભરતી અને ઓટ પણ કેવાં નિયમિત આવે તો માણસ ઊંઘી જાય છે પણ એ ન ચૂકે. ચેતનવંત માણસને આ પ્રકૃતિ ઊંઘમાંથી જગાડે છે આવી રીતે, પર્વ પણ માણસને યાદ અપાવે છે કે તારો ધર્મ શું છે?
માણસ પોતાનો ધર્મ સમજે, તો એ મિત્ર છે; ન સમજે તો એ દુશમન છે; વહેમનો પડછાયો છે.
એક ધર્મશાળામાં બે માણસ સાથે રાતવાસો રહ્યા. બને બાજુબાજુમાં ગાદલાં નાખીને સૂતા. બંનેનાં ખીસામાં પૈસા છે. એકને થાય છે : “આ કડકો છે. બીજાને થાય છે: પેલો કડકો છે. એ તો સામાન્ય છે ને કે જેની પાસે ધન હોય, તે સામાને નિર્ધન પણ માને ને કદીક ચોર પણ માને. બંને સાથે સૂતા, પણ અવિશ્વાસને લીધે

Page #62

માનવ ધર્મ
એકેને ઊંઘ ન આવી. સવાર પડી. કોઈકે પૂછ્યું ત્યારે એમણે કહ્યું : “અમે બંને સાથે રહ્યા. સાથે ઊંધ્યા,' તત્વચિંતક તો પૂછશે કે સાથે ઊંધ્યા કે સાથે જગ્યા? સાથે સાથે રહ્યા કે દૂર દૂર રહ્યા? એમની વચ્ચે તો અગ્વિાસની તોતિંગ દીવાલ હતી, ત્યાં સાથે કયાં રહ્યા?
માણસની સ્થિતિ આ છે. ઉપરથી એ માણસ છે પણ અંદર તો અનાદિ કાળથી ચાલી આવતી પશુતા જ હજુ એનામાં બેઠી છે. કોધ કરે છે, ત્યારે માણસ કેવો દેખાય છે? લાલ લાલ ડોળા કાઢતો,
આવેશના ફૂંફાડા મારતો અને વાણીમાંથી વિષ વર્ષાવતો માણસ સર્પના . સંસ્કાર નથી સૂચવતો? પોતાને વળગેલી પશુતાને માણસે ટાળવાની છે અને તે માટે પોતાનો ધર્મ વિચારવાનો છે.
પોતાના સ્વરૂપના વિચાર વિના, સ્વત્વ આવે તેમ નથી, અને પરત્વ ટળે તેમ નથી. વિચાર કરતાં સ્વધર્મ સમજાય. માણસનો ધર્મ 'શે? પહેલો નિયમ તે મૈત્રી, અગર નિ:સ્વાર્થ પ્રેમ. માણસમાં અને પશુમાં અહીં તરત ભેદ જણાઈ આવે. ઉત્તમ માણસ નિ:સ્વાર્થ પ્રેમ કરી શકે છે, પશુ તે નહિ કરી શકે. કૂતરું માલિકને ચાહે છે. માલિક આવે ત્યારે નાચે, કૂ, પેટ બતાવે, પગ ચાટે કારણકે માલિક તેને રોટલો આપે છે. પણ તે જ કૂતરું બીજા અજાણ્યા માણસને જોઈ ભસવાનું. જ્યારે ઉત્તમ માણસ નિ:સ્વાર્થ ભાવે, પ્રેમને માટે જ પ્રેમ કરે છે.
તમારે મુંબઈથી બેંગલોર જવાનું હોય, તમારી પાસે ભાતું હોય, ભૂખ લાગે ત્યારે સુખડીનો ડબો ખોલી ખાવા બેસો ત્યારે બાજુમાં પાટિયા પર જે સહપ્રવાસીઓ હોય તેને આમંત્રણ આપીને, ધરીને કહો

Page #63

સાધનોનું સન્દર્ય
છો ને કે ભાઈ, કંઈક લેશો? આમ બોલવા પાછળ તમારા માનવપ્રેમ છુપાયેલો છે. પ્રેમ તો હાથ લંબાવે છે. પોતાને માટે બનાવેલી સુખડી બીજાને ધરવાની એ ઉદારતા બતાવે છે. આપ્યા વિના ખાય તો માણસનું દિલ ઝંખે. આમ, પ્રેમ-મૈત્રી આગળ વધતાં, વધારે નિર્મળ અને શુધ્ધ બને છે. સંતોનો પ્રેમ જોયો? એમને માણસ ગમે તેમ સંભળાવે તોય તે અનુકંપાથી કહે છે : “બરાબર છે. તું હજુ નાનું બાળક છે. બાળકને વિવેક ન હોય; એ તો ધૂળ પણ મોંમાં નાખે. પણ મા એને ધૂળ ખાતો બચાવે છે. એ એને ઝૂંટવી લઈ કહે છે કે તું બાળક છે એટલે આ ધૂળ જેવા શબ્દો તું મોંમાં ભરે છે. તેને બચાવવો જોઇએ. આમ, સાચા સંતો સહન કરીને પણ જગતને શાંતિ અને શીતળતા આપે છે.
માણસ જેમ પોતાની જાતને જોતો થાય તેમ તે વધારે ને વધારે ઉદાર અને ઊંચો થતો જાય. પૈસાદાર પૈસા કમાય છે ત્યારે કેવો કઠોર હોય છે. પણ એની માનવતા જાગે છે ત્યારે એ હજારોની અને લાખોની સખાવત કરે છે ને? સામાન્ય માણસો, જે પાયધુનીથી અહીં સુધી પગપાળા ચાલીને આવે છે, તે પણ ભૂખ્યાને જોઈ પાવલી આપી દેવાના. જે પોતાની સગવડ માટે નથી ખર્ચતા, તે બીજાને આપે છે. માનવતા જાગે ત્યારે આવા સદગુણો આવે અને થયેલી ભૂલો પર પશ્ચાત્તાપ થાય. આંખમાંથી આંસુ ટપકે અને સુધારવાની વૃત્તિ જાગે.
કલકત્તામાં સ્વરૂપ નામે એક સુખી માણસ હતો. તે સંગના કારણે મદિરાના વ્યસનમાં લપેટાઈ ગયો. પછી તો દારૂ વિના એને ચાલે જ નહિ. દારૂ એના જીવનનું મુખ્ય અંગ થઈ ગયો. એક દિવસ વર્ષોમાં

Page #64

માનવ ધર્મ
એના બંગલાના કંપાઉન્ડની દીવાલમાં મોટું ગાબડું પડ્યું. એણે કડિયાને બોલાવ્યો અને કહ્યું: “તમારે આજે જ આ ગાબડું પૂરવાનું છે.” કડિયો કહે : “આજે તો હું વચનથી બંધાયેલો છું. કાલે આવીશ.” સ્વરૂપ કહે : “ખરેખર, તું કાલે આવીશ? ફરી નહિ જાય?” કડિયાએ સરળ પણ સચોટ ઉત્તર વાળ્યો: “સાહેબ, શું આપ મનેં દારૂડિયો ધારો છો? હું દારૂ નથી પીતો કે બોલીને ફરી જાઉ કે ભૂલી જાઉં.
કડિયો તો ગયો પણ સ્વરૂપ એના શબ્દો સાંભળી વિચાર કરતો થઈ ગયો. અરે, દારૂડિયાની આટલી હલકી છાપ ! એક કડિયાથી પણ હું હલકો? શું વ્યસનને કારણે માણસ આટલો નીચો ઊતરી જાય છે? અને એ અંદર ગયો. દારૂની ઊંચામાં ઊંચી કીમતી બાટલીઓ હતી તે લાવીને ગટરમાં ફેંકી દીધી
એ જ ક્ષણે એના મનમાં પ્રસન્નતાની એક લહેર ઊઠી. એ હળવો હળવો થઈ ગયો. વ્યસનમુક્તિનો આ આનંદ છે.
માણસ પાપથી પાછો વળે છે ત્યારે જે સુખ એ અનુભવે છે, તે અપૂર્વ છે, કારણકે તે પોતાના સહજ સ્વભાવ તરફ વળે છે; મળ અને મેલથી મુકત થાય છે.
સારામાં સારી વસ્તુ પણ આસપાસના વાતાવરણને લીધે ખરાબમાં ખરાબ પણ દેખાય. પારદર્શક સ્ફટિકની પાછળ કાળી વસ્તુ પડી હોય તો એ સ્ફટિક, શ્વેત શુભ હોવા છતાં કાળું દેખાય.
*
માણસ પણ વાતાવરણ અને સંયોગોને લીધે આવો બને છે.

Page #65

સાધનોનું સમર્થ
જ
બીડી કે દારૂ પીનારને પૂછો. આ ટેવ જન્મથી સાથે લઈને આવ્યો છે. કે? ખરાબ વસ્તુ એકદમ નથી કરી શકાતી. એ માટે ધીરેધીરે ટેવ પાડવી પડે છે.
મારા દૂરના એક કાકા હતા. હું નાનો હતો ત્યારે એમની પાસે બેસતો, રમતો. એક દિવસ કહે : “બેટા, અહીં આવ. ચાલ, જોરથી એક દમ લગાવ જોઈએ.' એમ કહી એણે મારા મોંમાં બીડી મૂકી. મેં દમ માર્યો શું કહ્યું? ગૂંગળાઈ ગયો, ગળું અને મગજ ભરાઈ ગયાં; આંખમાં પાણી આવ્યાં. ખાંસી જ ખાંસી. મારો તો દમ નીકળી ગયો. કાકા ગભરાયા. મેં કહ્યું: “કાકા, બિસ્કીટ કે ચૉકલેટ આપવાને બદલે આ દમ મારવાનું તમે શું કહ્યું?"
આજે ઘણાને હું વ્યસનમાં ડૂબેલા જોઉં છું ત્યારે મને મારા એ કાકા યાદ આવે છે. જેણે પણ બીડી કે સિગારેટ પીવાની શરૂઆત કરી હશે તેની દશા પહેલાં તો મારા જેવી જ હશે ને! ધીમેધીમે માણસ એ ખરાબ વસ્તુઓથી ટેવાઈ જાય છે. પછી તેને તે વસ્તુ વગર ચાલતું નથી. પહેલાં માણસ ટેવ પાડે છે. પછી ટેવ જ માણસને પાડે છે.
* ગાળથી ટેવાયેલા માણસો, અલ્પવિરામ અને પૂર્ણવિરામની જેમ હલકા શબ્દો વાપરતા હોય છે. પણ સારા માણસને એવો શબ્દ આવેશમાં પણ મોમાં નહિ આવે, કોઇ અપમાન કરે કે કોધ આવે ત્યારે માણસ કેવી સમતુલા રાખે છે તેના પરથી એની જીવનસાધના સમજાય છે. મદનમોહન માલવિયાજી માટે એક માણસ અનુચિત વાતો લખતો હતો. ત્યારે એક પત્રકાર મિત્રે સલાહ આપી ઈંટનો જવાબ પથ્થરથી.

Page #66

પ
માનવ ધર્મ
6
આપો તો એ ચૂપ થઇ જશે.' માલવિયાજી કહે : જે જબાન પર સરસ્વતી બિરાજે છે ત્યાં હલકા શબ્દો આવશે તો મા શારદા કયાં જશે?
કળિયુગે ધર્મને પૂછ્યું : ‘હું કયા જાઉં? મારે માટે જગ્યા કયાંય નહીં?” ધર્મે કહ્યું : તુ ત્યા જઇને રહેજે જ્યા જુગાર હોય, ચોરી હોય, હિંસા હોય, અત્યાચાર હોય, દારૂ હોય.' કળિયુગ કહે : ‘દારૂ, જુગાર, ચોરી અને અત્યાચાર બધા જ એક ઠેકાણે ભેગા થાય તે કેમ ખબર પડે?” ધર્મ કહે : • જ્યાં તને પૈસો ઊભરાતો દેખાય, ધનનો ઢગલો દેખાય, ત્યાં આ ચારે વસ્તુ હશે.’ કળિયુગ કહે : બધા પૈસાદારોને ત્યાં આ ચારે હોય?” ધર્મ કહે : ઊભો રહે. જરા સમજ, નહીં તો ભૂલ કરીશ. જે ઘરમાં ધર્મ હોય, સંત-સમાગમ હોય, સદાચારની પ્રતિષ્ઠા હોય ત્યાં આ ચારમાંનું એકે નહીં હોય.' પૈસા વિના ધર્મ અને નીતિ સ્વચ્છંદ બને છે. પૈસો આવે તેની સાથે દુર્જન આવે; ધીમેધીમે દુર્જનના સગની ટેવથી માણસ ખરાબ થતો જાય. આ ખરાબીને રોકવાનો એક જ માર્ગ છે. સજજન સગે સત્સંગ વધારી આત્મનિરીક્ષણ તરફ વળો. તમે તમને અને તમારા કામને જોતા થાઓ, પૂછતા રહો, કે હું માનવ છું તો આજે મેં માનવને શોભે તેવું શું કર્યું? તમારે ખુદને
.
આ પ્રશ્ન પૂછવાનો છે. ખુદ એટલે ખુદા-અ ખુદ તેનું જ નામ ખુદા. ખુદને સમજે તે આત્મા ખુદા છે. ખુદ પોતાને જોનારો, બીજાની સારી . વસ્તુ જોઇ રાજી થવાનો. એનુ મન મૈત્રીથી છલોછલ ભરેલુ રહેવાનું. એની આંખમાંથી અમી ટપકવાનું.
આજે લોકોનું માનસ બદલાયું છે. સુખીને જોઇ બળ્યા કરે. કહે : ‘કાલે અહીં રખડતો હતો, નોકરી કરતો હતો, આજે મોટરમાં જાય

Page #67

સાધનોનું સન્દર્ય
છે. આ બળતરા શા માટે? આમ દુઃખી થવાથી કંઈ વળતું નથી. સુખીને જોઈ ઈર્ષ્યા થાય અને દુઃખના પ્રત્યે તિરસ્કાર કરે. આ જમાનાનું એ માનસ છે.
સભામાં અકબર કહે : “હું પાટિયા પર એક લીટી દોરું છું, તેને ભૂસ્યા વિના, તેને અડકયા વિના, નાની બનાવો." બધા કહે કે નાની બનાવવી હોય તો પોતે ફેરવવું પડે, તેને જરા ભૂંસવી પડે. બધા જ ભેંસનારા છે! ઇર્ષાનો સ્વભાવ છે કે જેમાં દોડે તો તેનો પગ પકડવો અને પાડવો.
બિરબલ ઊભો થયો. પાટિયા પાસે ગયો. અકબર કહે : “મારી લીટીને સંભાળજે.” બિરબલે ચેક લીધો, તે લીટીની બાજુમાં એવડી મોટી લીટી દોરી કે તેની સરખામણીમાં અકબરની લીટી નાની થઈ ગઈ. સાવ નાની, જાણે વિરાટ પાસે બટુક ! સિધ્ધાંત આ છે ! તમારી લીટી મોટી બનાવો. તમે કોઈનેય ગાળ દઈને એને નાનો ન બનાવો. તેમ કરવા જતાં તો માણસ પોતે જ ના બને છે.
જેના હૈયામાં મૈત્રી હોય તે બીજાનો વિકાસ અને પ્રગતિ જોઈને રાજી થાય છે, અને દુ:ખીને જોઈ એના હૈયામાં કરુણાનો સ્રોત વહે છે. એ ભોજન કરતો હોય ત્યારેય એને ભૂખ્યા જીવોનો વિચાર આવે. શિયાળામાં એક સુંદર પથારીમાં ઓઢીને સૂતો હોય ત્યારે એને માર્ગ પર ટાઢમાં પૂજતા, ટૂંટિયું વાળીને પડેલા માનવી સાંભરી આવે અને આરામથી છાયામાં બેઠો હોય ત્યારે તાપમાં શ્રમ કરતા ગરીબો એને યાદ આવ્યા વિના ન રહે. કારણ? એ માણસ છે. માણસને દિલ છે,

Page #68

માનવધર્મ
અને એ દિલનો ધર્મ મૈત્રી અને કરુણા છે. આ કરુણાથી એનું ચિત્ત વે છે. એને કંઇક કરવાનુ મન થાય છે. એને પોતાનામાંથી કંઇક આપવાનો, ત્યાગ કરવાનો વિચાર જાગે છે.
63
આવા વિચારોને સતેજ કરવા, જાગૃત કરવા માટે આ પર્વો છે. પર્વો માનવના આત્માને ઢંઢોળવામા નિમિત્ત બને છે. આ પર્વના ઉત્સાહમય વાતાવરણમાં આપણામાં પણ ઉલ્લાસ જાગે છે અને શુધ્ધ પ્રેમ અને મૈત્રીની પ્રેરણા મળે છે.
વિશાળ ગગનના મંડપ નીચે જેમ પ્રાણી માત્ર છે, તેમ તમે આજે આ મંડપમાં જાતના, ભાષાના, પ્રાંતના અને વાડાના ભેદભાવ ભૂલી જે મૈત્રી અને પ્રેમથી મળ્યા છો, તે જોઇ સૈાને આનંદ થાય પણ મને તો વધારે આનંદ થાય છે કારણકે તમે જે પ્રેમભર્યો • વ્યવહાર માણસો સાથે આજે દાખવ્યો છે, એવો પ્રાણી માત્ર પ્રત્યે સદાય દાખવશો એવો સકલ્પ કર્યો છે. આ દિવસોમા થતી હિંસા અટકાવવામાં તન, મન અને ધનથી સાથ અને સહકાર આપી પ્રતિજ્ઞા કરી છે. આજનો આ સમય ધન્ય અને અમર થઇ ગયો.
છે.

Page #69

ભકિતનું માધુર્ય વિષ્ણવ મંદિર દરિયાસ્થાનમાં આપેલું વચન)
મનુષ્ય જન્મનું ફળ,તે મોલ છે, સ્વતંત્રતા છે. જન્મ શા માટે મળ્યો? મુક્તિ માટે. બધે બધું જ પ્રાપ્ત થાય છે, પણ મોક્ષ તો ફકત " મનુષ્યજન્મ દ્વારા જ થાય છે. તે પ્રાપ્ત કરવાના સાધનો શાં, અને કયે માર્ગે જઈએ તો મોક્ષ મળે, તે વિચારવાનું છે. મોક્ષનો ઉપાય અને યોગ્ય સાધન ન મળે, તો અહીં જ ભટકવું પડે, જન્મ વ્યર્થ જાય.
મહાપુરુષોએ એના ઉપાય અને સાધનોને જ્ઞાનના પ્રકાશમાં એકાંત અને ધ્યાનના અવકાશમાં શોધી કાઢયાં છે. જેવી પ્રકૃતિ તેવાં સાધન.

Page #70

૬૯
ભક્તિનું માધુર્ય
ધર્મ એક છતાં ઉપાસના જુદીજુદી હોય, ગામ એક છતાં રસ્તા જુદાજુદા હોય. પણ અંતે એક ઠેકાણે ભેગા થાય છે. કર્મ, ભકિત અને જ્ઞાન આ ત્રણે પંથ આમ જુદા દેખાય છે, પણ એ મોક્ષનાં જ સાધન છે. જીવન એટલે જ્ઞાન, ભક્તિ અને કર્મ. ત્રિવેણીનો સંગમ. આ ત્રણના મિલનથી સંગમનું તીર્થ બને છે. ગંગા, યમુના અને સરસ્વતી જુદી નદીઓ દેખાય, પણ સંગમ થાય ત્યાં તીર્થ બને છે. * એક જ સાધનને વળગેલા માણસો, આજે એકબીજાના માર્ગને વખોડે છે. સાધના કરવાને બદલે, કલહ અને કંકાસમાં એમનાં જીવન વેડફાય છે. જ્ઞાનવાળો, ભણેલો કોમળ-ભીનો-આર્ટ ન હોય તો એના હૈયામાં ધર્મવૃક્ષ ઊગતું નથી. જ્ઞાની તો ભક્તિ અને ભાવથી ભરેલો હોવો ઘટે. ભકત પોતાનો સમય રાગમાં ન કાઢતાં, ત્યાગમાં વિતાવે છે. અહીં બેઠેલાં ભાઈબહેનો ભકિત માટે ભેગાં થયાં છે. નહિ તો સિનેમામાં જત અને ત્યાં વાસનાને ઉદીપ્ત કરત. જ્યારે અહીં પ્રભુના ભજનમાં ચિત્તને આનંદ આપી, ભાવદ્વારા એને ઉન્નત બનાવે છે.
- ભકિર્તની શકિત માણસના હૃદયને ભીનું અને કોમળ બનાવે છે. સૂરદાસનું દૃષ્ટાંત તો સૌ કોઈ જાણો જ છો! તે કહે છે: “આંખ વિનાના મને તો ઘણી આંખોવાળા દોરી રહ્યો છે.” અંધના અકસ્માત ઓછા થાય છે, પણ દેખતા લપસી લપસીને પડી રહ્યા છે! માનવીના જીવનમાં કેટલા અકસ્માત થાય છે? રસ્તા પર પડે તો તેને કોઈ ઊભોય કરે, પણ જીવનમાંથી પડે એને કોણ ઊભો કરે? આ માટે હૃદયની શ્રધ્ધાની આખની જરૂર છે. આત્મવિશ્વાસ બહુ મોટી વાત છે. આત્મવિશ્વાસ તોફાની દરિયામાં વહાણ ચાલે છે. આત્મશ્રધ્ધા વિના ક્યાંય ચાલતું નથી.

Page #71

સાધનોનું સર્ષ
| મારી પાસે એક સુધારક ભાઈ આવ્યા. તે કહે : “મહારાજશ્રી, અમે શ્રધ્ધામાં માનતા નથી. અમારે તે (Figers and facts) આકડા અને દાખલા જોઇએ.’ મેં તેમને કહ્યું: “સંસારમાં મેં એકેય એવો માણસ જોયો નથી કે જે શ્રધ્ધા રાખ્યા વિના જીવી શકે. તમે બસમાં બેસો છો ત્યારે તમે ડ્રાઇવરને ઓળખો છો? તો કહે : ના, ત્યારે ડ્રાઇવર પર તમારી જિંદગીનો વિશ્વાસ તમારે મૂકવો પડે છે ને! તે ડ્રાઇવર પર વિશ્વાસ ન હોય તો તમે બસમાય ન બેસી શકો. તે જ રીતે વિશ્વાસ રાખી તમારા રૂપિયા બેંકમાં મૂકો છો. વિશ્વાસ રાખી રસોઇયાની રસોઈ ખાઓ છો. વિશ્વાસ રાખ્યા વિના કયાંય ચાલી શકતું નથી. તમે વિમાનમાં જાઓ છો ત્યારે તમારી આખી જિંદગી વિમાનીને સોંપો છો; કારણકે વિશ્વાસ છે.
પ્રેમ હદયનાં બંધ દ્વાર પણ ખોલી દે છે. મૈત્રીના પ્રકાશને આધારે અંધકાર છતા પ્રેમદીપકને આધારે જ અંધકારની પેલે પાર જવાય છે. સૂરદાસમાં શ્રધ્ધાનો એ દીવડો હતો. તે ભગવાનનું સ્મરણ, ચિંતન કરતો, ગીત ગાતો, ચાલ્યો જાય છે. એનું મન પ્રેમના પાનથી તૃપ્ત છે. વિષયથી કોઈ તૃપ્ત થયો હોય તેવું નહિ મળે. અતૃપ્તિ એ સૂકી તરસ છે. એ જાગે ત્યાં ચિંતન-સ્મરણ ન મળે; તેના ચિત્તમાં ન મધુરતા કે સુંદરતા મળે. બધું જ લૂખું લૂખું-જાણે ધગધગતો તો. જે મળે તેને એ બાળીને ભસ્મ કરે.
પ્રેમભક્તિ પથ્થરને પ્રતિમા બનાવી પૂજે છે. પ્રેમની આંખ વ્યક્તિમાં સદગુણની સમષ્ટિ જોઈ શકે છે. પ્રેમ જ કામમાં રામ અને ભોગીમાં પણ યોગીનાં દર્શન કરી લે છે. એટલે પ્રેમભકિતને વિવેકની

Page #72

ભક્તિનું માધુર્ય
પરમ આવશ્યકતા છે. વિવેકનો ભોમિયો ભૂલા પડેલાને સ્વ-ધામ પહોંચાડે.
સૂરદાસ ચાલ્યા જાય છે. માર્ગમાં ખાડો આવે છે. પણ એને પ્રેમભિકતનો હાથ સ્પ છે. આ હાથનો સ્પર્શ નાજુક છે. આ હાથ પ્રેમનો છે. કદાચ તે સરકી જશે, તેમ ધારી સૂરદાસે તેને ખૂબ મજબૂત પકડી રાખ્યો. પ્રેમ અંતર્યામી છે. એ પકડાય? ખાડામાંથી પેલે પાર ઉતારી, એ હાથ સરકી જાય છે. પ્રેમ બંધન નહિ મુક્તિ છે સૂરદાસ ખાલી હાથે રહ્યા. હદય ભરાઈ આવ્યું.
- ભકતોની દશા આવી જ હોય છે. ભકત રડતો હોય, તો તેને દુનિયા પાગલ કહે છે. પણ એવા પાગલો જ આ પરમતત્ત્વ પામે છે. રૂપિયાનાં કાગળિયાં તિજોરીમાં હોય છે; ભક્તિ અંતરમાં છે.
પ્રેમભકિત જેવું મધુર એકેય નથી.
હાથ છૂટતાં સૂરદાસ કહે છે : “કયાં જાઉ? કયાં પોકાર કરું?” બધા પૂછે છે: શું ખોવાયું?, તે કહે છે: “પરમતત્વનો સ્પર્શ ગયો.” ત્યારે પૈસા ગણનાર કહે છે : “ગયો તો ગયો. એમાં શું ખોયું? પૈસા કે પત્ની તો નથી ગયા ને? પૈસાના પૂજારીઓને પ્રેમનું આ ગીત સમજાય?
ભકતનું મન મૈત્રીથી મધુર છે. એને તો ગમે છે પરમતત્વ. એમાં જ એ રમે છે. તેના સિવાય કોઈ વસ્તુમાં એનું મન લાગતું નથી.
* એક સ્ત્રી હતી. તેનો પતિ બાર વર્ષે પરદેશથી આવે છે. તેના સાસુ-સસરા દીકરાને લેવા જાય છે, પણ બાઈને ઘેર રાખી જાય છે.

Page #73

સાધનોનું સન્દર્ય
પણ તે બાઈ જલદી જલદી કામ પતાવી એક પગદંડીએ તે પતિને નિહાળવા દોડી જાય છે. રસ્તામાં બાદશાહ અકબર એક સુંદર ગાલીચા " પર નમાજનો સમય થવાથી નમાજ પઢતો હોય છે. બાઈ તો તેની ધૂનમાં છે. તે મસ્તાની બની છે. તેને ખબર નથી કે બાદશાહ શું કરી . રહ્યા છે? એ તો ધૂનમાં છે. ગાલીચા પર પગ મૂકીને ચાલી જાય છે, તેનાં ધૂળવાળા પગલાં, ગાલીચા પર પડયાં, એટલે અકબરે નમાજ પઢતાં મગજ ગુમાવ્યું. તેણે ચોકીદારને હુકમ કર્યો કે તે પાછી ફરે ત્યારે પકડીને, મારી પાસે એને હાજર કચ્છો. પતિના દર્શન નજરમાં ભરી એ પાછી ફરે છે. એનું મન પ્રસન્ન છે. હુકમ પ્રમાણે માણસોએ કહ્યું: બાઈ, તને બાદશાહ અકબર બોલાવે છે. તે બાદશાહની સન્મુખ આવી ઊભી રહી. બાદશાહે પૂછયું: “આ ગાલીચા પર પગ મૂકી જનાર તું હતી? તેણે કહ્યું: “જહાંપનાહ! મને ખબર નથી. કદાચ હું પણ હોઇશ. હું પ્રેમદીવાની છું. તે સમયે મેં આપને ન જોયા. મારા મનનો કબજો ત્યારે મારા દિલના બાદશાહે લઈ લીધો હતો. મારા સમગ્ર ચૈતન્યનું અસ્તિત્વ મારા પ્રિયતમ એવા મારા પતિમાં હતું. મને માફ કરે. પણ હું આપને એક વાત પૂછું કે તે સમયે આપ શું કરતા હતા?" બાદશાહ કહે : “નમાજ પઢતો હતો. નમાજ કોની? ભગવાનની? અલ્લાહની? અને તેમ છતાં તમે મને જોઈ? અરે, એક માટીના માનવીમાં મસ્તાની બનેલી હું, આપના જેવા બાદશાહને પણ ન જોઈ શકી, અને તમેં ભગવાનમાં મગ્ન હોવા છતાં, મારા જેવી એક સામાન્ય સ્ત્રીને જોઈ. તેમ છતાં આપે ત્યારે નમાજ પઢતા હતા? આ સાંભળી શાણા અકબર વિચારમાં ઉતરી ગયા : “ખરે જ, મારું અંતર હજી ભક્તિથી ધોવાયું નથી.” સાબુ-પાણી ચોખ્ખાં હોય તો જેમ

Page #74

3
ભકિતનું માધુર્ય
કપડામાં મેલ રહે નહિ, તેમ ભકિતભીનું અંતર વિષયોવાળું હોય નહિ.
ભકિતની આરાધના આજે બહુ ઓછી દેખાય છે. સાચી ભક્તિ હોય તો પ્રસાદ વેચાય નહિ પણ વહેંચાય !
ભક્તિ તો હદયને ધોઈ, મનને શુધ્ધ કરવા માટે છે. આવી ભક્તિ આવે તો જ્ઞાન, ભક્તિ અને કર્મનો મેળ મળે. તો જીવન જ આ ત્રિવેણીના સંગમથી પ્રયાગ બની જાય છે.
* અકબર બાદશાહે બાઈને ઇનામ આપતાં કહ્યું: “બાઈ, તારામાં જેવી પતિભક્તિ છે તેવી માસમાં પ્રભુભકિત ગો!"
સૂરદાસ રડી રહ્યા છે. હાથમાં આવેલું ગયું, પણ રડતાં રડતા એને એક વિચાર આવ્યો: ગયું; પણ કયાં ગયું? હાથ મરડીને ગયું? સૂરદાસ પેમથી કહે છે :
, “હાથ મરોડ કે જાત હો, દુર્બલ જાને મોય;
અંતર મેં સે જો ખસો, તો મર્દ બહું મેં તોય.'
ભગવાન ! તમે બળવંત છો; હું મનથી નબળો છું. આપ • પર્વતને અંગૂઠાથી ડોલાવી શકો છો. પણ તમે મારા અંતરમાંથી ખસો તે હું તમને મર્દ કહું ! તમારી તેજોમય મૂર્તિ તો મારા હૈયામાં છે. અંતરના અણુએ અણુમાં છે. ' અંતર પોતાના હાથમાં છે, તે ભકિત અંતરને ભીનું ભીનું કરે ' છે. ભીના હદયમાં ભગવાનના ભાવો ઊભરાય છે. એવા હદયમાં શુષ્કતા

Page #75

સાધનોનું સંદર્ય
-
૭૪
કે કઠોરતા આવતી નથી. ભગવાનને યાદ કરીને એ ભાવથી રડી પડે છે.
ભક્તને અયોગ્ય કાર્ય કરતાં આંચકો લાગે છે. ખરાબ કાર્ય થઈ જતાં, ભગવાન મારી પાસેથી ખસી જાય છે, એવો એને અનુભવ થાય છે. દુનિયામાં કોઈ ન જાણે, પણ અંતર્યામી તો બધું જ જાણે છે. દુનિયાનો સુપ્રિમ જજ તમારો જ આત્મા છે, અને તે ભકતહૃદયના સિંહાસન પર બેઠો છે.
- ભકતનું હૃદય નીતિમય હોય છે. એક બાજુ કર્મ અને બીજી બાજુ જ્ઞાન હોય છે. જ્ઞાનથી પ્રકાશ અને કર્મથી ગતિ મળે છે. ભક્તિ વચમાં શોભે છે, ને અવલોકન કરે છે, એટલે ભક્તિને વચમાં રાખી છે. આમ, જ્ઞાન અને કર્મ સાથે ભકિત તો હોવી જ જોઈએ.
એક સામાજિક કાર્યકર ભાઈ હતા. કામ બહુ કરે, પણ કડવી બદામ ખાધી હોય તેવું તેમનું માં હોય. એક વખત એ પસાર થતી હતા. રસ્તામાં એક વણઝારણ બાઈ, ઘંટીએ દળતાં ભજન ગાઈ રહી હતી. પેલા ભાઈ ઊભા રહ્યા. મધુર ગુંજન પૂરું થતાં એણે પૂછ્યું : ' “બહેન, તમને એક વાત પૂછું? તમે કામ કરતાં ગાઓ છો શું કરવા? દળતાં ગાવું અને ગાતા દળવું આ બે કામથી થાક ન લાગે? મૂંગા મૂંગા દળો તો થાક ઓછો લાગે ને
વણઝારણે કહ્યું : “ભાઈ ગીત વગરનું કાર્ય એ તો વૈતરું કહેવાય. શ્રમમાં સંગીત હોય તો એ કાર્યમાં ભાવ આવે. સંગીતમાં શ્રમ હોય તો મન ઉજજવળ થાય. ગીત વગરના શ્રમનો રોટલો તો

Page #76

૭૫
ભક્તિનું માધુર્ય
કૂતરાને નાખીએ તો એ પણ ખાઈને ભસવા લાગે, બટકાં ભરે. ગીત વિનાનું કામ એ તે કંઇ કામ છે?' આ સાંભળતા પેલા ભાઈને તત્વ સમજાઈ ગયું. '. આજે માનવ બચકાં ભરતો ને ભસતો સંભળાય છે, કારણકે એની પ્રવૃત્તિ પાછળ કોઈ સંગીત નથી. એ માત્ર સત્તા અને શ્રીમંતાઇની પાછળ જ દોડી રહ્યો છે.
જ્ઞાન અને કર્મ સાથે ભક્તિનું માધુર્ય આવી જાય તો જ એમાંથી કાર્યનો સંવાદ પ્રગટે છે. જીવન કોઈ વૈતરું નથી, સંવાદ છે. સાચો ધર્મ સંવાદમાં છે. જેમ તંબૂરાનો તાર સંવાદમાં હોય તો જ સંગીત પ્રગટે છે તેમ જીવનના તાર પણ સંવાદમાં હોય તો શાંતિ મળે.
બુધ્ધને એક ભકતે પુછયું : “ભને! જીવન કેવું હોવું જોઈએ? એમણે કહ્યું: “સારંગીના તાર જેવું. શિથિલ પણ નહિ, કઠણ પણ નહિ.”
તાર શિથિલ હોય તો સંગીત નીકળે? ના. તેમ તાર કઠણ હોય તો સૂર આકરા નીકળે. તાર મધ્યમ જોઇએ. તેમ જીવન પણ ન ભોગમાં હોય, ન નીરસતામાં હોય. એ ભક્તિમાં સહજ પ્રસન્ન હોય.
- ભગવાન મહાવીરે કહ્યું છે : “જીવન આંબા જેવું હોવું જોઈએ. આંબો મીઠો મધુર છે. મધુરતા આપી ચાલ્યો જાય છે. માણસે જીવનની કટુતા સમતામાં ઓગાળી મધુરતા સર્જવાની છે; ચંડÀશિકના ઝેરને પચાવી દૂધની ધારા વહાવવાની છે.

Page #77

સાધનોનું સન્દર્ય
અહીં આવવા માટે પ્રારંભમાં તમે મારો આભાર માન્યો. પણ એ તો મારો આનન્દ છે. મેઘ જેમ ધરતીના પ્રત્યેક ખૂણે વરસે છે, તેમ સાધુએ પણ સ્થળે સ્થળે જઈ ધર્મવર્ષા કરવાની છે. મેઘ વિના બોલાવે આવે છે, કોઈ પણ જાતના ભેદભાવ વિના મેઘજળ વરસે છે, સૂર્ય પ્રકાશ આપે છે, અને વાયુ હવા આપે છે, તેમ ધર્મ પણ સૌને ભેદભાવ વિનાં શાંતિ અને સત્ય આપે છે. જ્ઞાનીઓના વચન દુનિયાના કલ્યાણ માટે જ છે. વિના મૂલ્ય જ જ્ઞાનની ધારા વહાવવાની છે. બીજા દેશોમાં જ્ઞાન વેચાય છે. ડેલ કાર્નેગી તો વ્યાખ્યાનની ટિકિટ રાખો, અને એમાં લાખો કમાતો. પણ આ દેશમાં શાન અમૂલ્ય છે. સૂર્યના પ્રકાશનું બિલ મહિનો થાય અને આવે તો શું થાય? ગરીબો તો મરી જ જાયને? પણ અમૂલ્ય વસ્તુઓ વિના મૂલ્ય જ મળે છે. અંતરને ધોઈ ઉજજવળ કરનાર ભકિત, એ પણ અમૂલ્ય વસ્તુ છે. તે અહીં વિના મૂલ્ય મળે છે. આ ભક્તિરૂપી ન્યાયાધીશ જીવનમાં બધાં જ કાર્યોને ન્યાય આપે છે. આ અમૂલ્ય ભક્તિનાં નીરથી આપણાં અંતર ધોઈ, ચિત્તને કુંદન જેવું ઉજજવળ કરીએ તો આજનો પ્રસંગ અને દિવસ ધન્ય થાય.

Page #78

ચોગપ્રાપ્તિ માટે
યોગ એટલે ત્રણે બળોનું જોડાણ –મનોબળ, વચનબળ અને કાયબળનો પૂર્ણ સંવાદ. આ ત્રણેના મિલનથી જન્મતી શક્તિ એ યોગ છે. અગ્નિ જેમ કચરાને બાળી નાખે છે એમ, અંતરમા રહેલા કર્મના કચરાને યોગ બાળી નાખે છે. મનમાં સંગ્રહાયેલા કષાયોના ગંજને એ રાખ કરી નાખે છે. યોગની તાકાત દુર્વાસનાને બાળીને ભસ્મ કરવાની છે. બાંળવામા પણ ચોકકસ વસ્તુને બાળે છે-જે રીતે તેજાબ સોનાની અંદર રહેલા કચરાને બાળે છે, સોનાને નથી બાળતો, સોનાને તો એ વિશુધ્ધ બનાવે છે, તે રીતે યોગ કચરાને-ષાયોને બાળે છે અને આત્માને તેજોમય બનાવે છે.

Page #79

સાધનોનું સન્દર્ય
૪
ભગવાનના દર્શનનો આનંદયોગ–આ શબ્દો બરાબર સમજો. દર્શન થાય તો આનંદ થાય; પણ દર્શન પામવા મન, વચન અને કાયાના સમાધિમય યોગની આવશ્યકતા છે.
શ્રી આનંદઘનજી મહારાજે કહ્યું છે કે દર્શનના અમૃતનો પ્યાલો મળે તો જન્મમરણની તૃષા શાંત થઈ જાય, શાંતિ થઇ જાય, આનંદ-આનંદ છવાઈ જાય. દર્શનરૂપી અમૃતપ્યાલો મળતાં જીવનની તરસ છીપી જાય–સંતોષ થઈ જાય. આ તરફ કઈ? અંગ્રેજીમાં કહે છે એવી Dry thirst નથી કે જેમાં પીઓ પીઓ તોપણ અશાંતિ ને અસંતોષ રહ્યા કરે. જાણે પીધું જ નથી એવું લાગ્યા કરે. પણ આ દર્શન -અમૃત પીઓ ને ટાઢક વળી જાય, સંતૃપ્તિ થઈ જાય. પછી બીજું કંઈ જ પીવાની જરૂર ન રહે. આ દર્શનને અમૃતપ્યાલો આનંદ આનંદ છલકાવી જાય.
તૃષા લાગી છે. શેની? અમૃતપાનની. પણ છતાં તું તો અમૃતપાન મૂકીને ઝેરનું પાન કર્યા કરે છે. ખૂબી તો એ છે કે મહિના અજ્ઞાનથી એ ઝેરના પાનમાં સુખ માને છે. અમરતા તો આત્મદર્શનના અમૃતપાનથી જ મળશે? દર્શન-દર્શન કરતો બહારના જગતમાં ફરતો માણસ જ્ઞાનીઓને રણમાં ઝાંઝવાનાં જળ માટે દોડતા-રખડતા રોઝ જેવો લાગે છે. રોઝ પાણી પાણી કરતાં રણમાં ધૂમતાં મરે છે.
આ દર્શનરૂપી અમૃત કયારે મળે? ચિત્તના ઊંડાણમાં ઊતરે ત્યારે. સરોવરના જળના તરંગો શાંત થઈ જાય છે ત્યારે જ તળિયે પડેલી વસ્તુનું સ્પષ્ટ દર્શન થાય છે. એમ જ ચિત્તના તરંગો શાંત પડે,

Page #80

યોગપ્રાપ્તિ માટે
ઓછા થઈ જાય ત્યારે દર્શન થાય અને તો જ આંતરદશા સુધરે. અને આંતરદશા સુધરતાં યોગ લાધે.
યોગ એટલે સંયોગ-જોડાણ. એને માટે ચિત્તની વૃત્તિઓના નિરોધની આવશ્યકતા છે. ચોકકસ વસ્તુઓમાંથી મુક્તિ મેળવવાની રહે છે. કઈ વસ્તુઓમાંથી? તો કહે છે કે
- ખાના, પીના, સોવના, મિલના, વચનવિલાસ
જ્યોં ક્યોં પાંચ ઘટાઈએ ત્યોં ત્યોં ધ્યાનપ્રકાશ.
ઉપરની પાંચ ચીજો ઓછી થાય છે.
પહેલું છે ખાના. ખાવાની લપ કેટલી બધી કરી મૂકી છે. આગલે દિવસે સાંજે મનભાવતાં ભોજન પેટ ભરીને–અરે, ભાવતા ભોજન હોય તો ભૂખ કરતાંય વધુ જમીને કરેલાં હોય છે. પણ સવાર પડતાં જ પૂછે: ચાની સાથે શું બનાવ્યું છે? ખાખરા છે? કંઈ ગરમ ગરમ ફરસાણ બનાવો ને ! ચટણી-અથાણા તો આપો! બિસ્કીટ કે સૈન્ડવિચ હશે તો ચાલશે? આ છે સવારના પહોરમાં જ ખાવાની ધમાધમ. સવારની ખાવાની ધમાલ પૂરી થાય ને બાર વાગે ત્યાં ફરી ભોજનની ધમાલ. અનેક વાનગીઓ જોઈએ. એમાં કોઈ વાગી ન બની હોય તો મગજ ગુમાવી બેસે, કોધ કરે, દ્વેષ પણ કરે. કોઈ મિત્રને ત્યાં - જમવા ગયો હોય ને અનુકૂળ પદાર્થ ન મળે તો કહે : ફલાણાને ઘેર
જમવા ગયો હતો પણ જમવામાં કંઈ માલ જ મળે નહિ. મિષ્ટાન હતું, પણ ફરસાણમાં કંઈ જ નહિ.” આમ પેટ ભરીને જમીને આવે, ભાવ્યું પણ હોય, છતાંય દોષ કાઢે. ભોજનમાંથી કેટલા રાગદ્વેષ જાગે?

Page #81

સાધનોનું
દર્ય
બારેક વાગ્યે જગ્યા હોય, પછી આરામ કરે. ઊઠે. ત્યાં ચા-દૂધ-કોફી-કોકો કે એવું જ કંઈક જોઈએ. એ પતી જાય ને પાંચેક વાગ્યે ફરી નાસ્તા માટે કંઇક જોઈએ. અને સાંજે અગર રાત્રે ફરી અનેક વાનગીઓથી ભરપૂર Full dinner જોઈએ. કેટલું ખાય ! ભૂખ હોય એટલું જ નહિ –અરે, પચે નહિ તેય પરાણે ખાય, કારણકે સ્વાદિષ્ટ છે ના ભાવે છે ને એટલે ખાય. જાણે ખાવા માટે જ ન જીવતો હોય આવી ટેવ છેખાવાની. આ ટેવ ઓછી કરવાની કરવાની જરૂર છે. આમાં ઘણો સમય જતો રહે છે. Eat to live, not ive to eat.
પછી આવે છે “પીવા. આમાં પણ એવું જ. ચા-કોફી-કોકો-શરબત-સોડા-લેમન અને બધાથી ચડે એવો દારૂ. જાતજાતનું ને ભાતભાતનું પીવાનું. એની પસંદગી, એનો પુરવઠો, એનો સ્વાદ, એનો ઉપયોગ. આમાં પણ સારો એવો સમય વ્યર્થ વીતી જાય છે.
'' ત્યાર પછી આવે છે “સોવના.' માણસની જિંદગીનો ઘણો સમય આ ઊંઘ લઈ લે છે. ઊંઘ આળસને લાવે છે, અને આળસ મનુષ્યને ઉધઈની જેમ કોતરી ખાય છે. વધુ ઊંઘ પ્રમાદને લાવે છે, અને પ્રમાદ અને આળસ જ્યાં હોય ત્યાં કોઈ શુભ કામ થાય નહિ. આળસુ માણસ એટલે કાંટા વિનાની ઘડિયાળ, ચાલે પણ સમય ન આપે. સામાન્ય રીતે તંદુરસ્ત માણસ માટે છે ક્લાકની ઊંઘ પૂરતી ગણાય. વધુમાં વધુ સાત કલાકની. આથી વધુ ઊંધ મનુષ્યના ઉત્કર્ષ માટે અવરોધરૂપ છે.

Page #82

યોગપ્રાપ્તિ માટે
હવે આવે છે મિલના –
વ્યર્થ મળવાની ટેવ. કોઈ પણ હેતુ વગર વાતો કરવાથી મન શિથિલ થાય છે. એક ભાઈ બીજા ભાઈને મળે ત્યારે પૂછે કે “કાં, શા સમાચાર? સાંભળ્યું, મગનભાઇએ દિવાળું કાઢયું. કાં તો, “પેલાને નોકરીમાંથી રુખસદ મળી કે ફલાણો ચૂંટણીમાં ઊડી ગયો. ત્યારે બીજો પણ એમ જ પૂછે : “કાં, છેલ્લા સમાચાર (latest news), શા છે?" આમ, જેની સાથે તેને અંગત સંબંધ નથી એવું કોઈ ભાગી ગયું કે કોઇએ દિવાળું કાઢયું એ સાંભળીનેય તને શો ફાયદો
પણ આ તો ટેવ પડી. આવું બધું સાંભળ્યા અને સંભળાવ્યા વગર ચેન જ ન પડે ને પારકી વાતોમાં ઊંડા ઊતરી જાય. ઘણાને લપ કરવાની ટેવ હોય છે. કાં, હાલ શું કામ કરો છો? કેટલો પગાર મળે છે? સામાને ગમે કે ન ગમે તોય પોતાની પીંજણ ચાલુ રાખે ને. વ્યર્થ સમય ગુમાવે. આ પીંજણ કરતી વખતે સામાને મદદ કરવાની ભાવના ન હય, શક્તિ પણ ન હોય અને છતાં જેને કહેવાય છે ને કે ઝીણું કાતે એમ નાનીનાની બાબતોમાં પણ રસ લીધા કરે. આખા ગામની ફિકર કર્યા કરે. “કાજી), ક્યોં દુબલે? તો કહે, કે સારે ગાંવ - કી ફિકર એ કહેવત મુજબ પોતાનું ભલું કરવું બાજુએ મૂકી, ગામની કૂથલી ર્યા કરે. મગજ આવી જ વાતોથી અને ખોટી ચિંતાઓથી ભરેલું રાખે. પછી આ મગજમાં સારી વાતો આવે ક્યાંથી? ખાલી જગ્યામાં બધે કચરો ભરી રાખે, પછી સારી વસ્તુ રાખે કયાં! કબાટમાં રદી કાગળ-પતી ભરી મૂકો ને પછી કહો કે કપડાં માટે જગા નથી, કયાં મૂકું જગા નથી, પણ ભલા માણસ, પહેલાં પેલી પસ્તી કાઢી નાખ

Page #83

સાધનોનું સન્દર્ય
ને પતી ગઈ કે સારી ચીજવસ્તુ મૂકવા સારુ આપમેળે જગા થશે. કપડાં સચવાશે ને તું સુખી થઈશ. એમ મગજમાંથી પણ ગામની ઉપાધિરૂપી પસ્તી કાઢી નાખ, ને મન સાફ-ચોખ્ખું -નિર્મળ રાખ, તે આત્મકલ્યાણની વાત કંઈક ગળે ઊતરશે.
વગર ફોગટનું હળવુંમળવું બંધ કરી થોડું એકાંત સેવતા થાઓ.. એકાંતમાં આત્માનું સ્મરણ કરે. ચિંતન કરે. સારાં પુસ્તક વાંચો. ભૂતકાળનાં સુખદ સ્મરણો. જીવનયાત્રા, સારી ઘડીઓ, સેવાદાનના પ્રસંગો ઈત્યાદિ યાદ કરશે. એ પ્રસંગો સાથે વાત કરે, એમાં રમો, મસ્ત બની જાઓ. તો તમને જરૂર આનંદ આવશે, સુખ મળશે. મન પ્રસન્ન
બનશે.
હા, યાદ કરે ત્યારે ભૂતકાળની સારી જ વાત યાદ કરજો. કટુ પ્રસંગ યાદ ન કરતા. એ બધા ભૂંસતા જવું, નહિતર સુખને બદલે દુઃખ મળે. મનને ઉગ થાય ને ચિત્તતંત્ર અસ્વસ્થ થઈ જાય.
ઘણાને એવી કુટેવ હોય કે સારા પ્રસંગે જ ખરાબ વાત યાદ કરે. ઘેર લગ્નનો પ્રસંગ હોય, ભાવતા ભોજન તૈયાર થતાં હોય, જાન આવવાની હોય, ઘરનાં બધાં સુંદર વસ્ત્ર-આભૂષણો પહેરી હરતાંફરતાં હોય, મંગળ ગીતો ગવાતા હોય ત્યારે જ ઘરની અમુક વ્યકિત, કોઇ મરી ગયું હોય તેને યાદ કરી રોવા બેસે, આંસુ પાડે, ઓછું આણે ને રંગમાં ભંગ પાડે. કાં તો ભૂતકાળમાં કોઈએ વહેવારમાં ઓછુંવધુ કર્યું હોય તે યાદ કરી એની સાથે લડે, બે ચાર સંભળાવે, વાતાવરણ કલુષિત કરે અને ટુતાભર્યું વાતાવરણ સર્જ. ભૂતકાળની સારી વાતો યાદ

Page #84

યોગપતિ માટે
કરવાથી મન શાંત થાય છે. એથી આપણને આનંદ આવે છે. આપણું હૃદય પણ ઉદાર બને. કોઈની ભૂલોને આપણે ક્ષમા આપતાં શીખીએ. એણે ભૂલ કરી તો એના અજ્ઞાનના કારણે, આપણે તો ક્ષમા જ આપીએ. ઉત્સવ એટલા માટે છે કે માણસ ભૂતકાળની કટુતાને ભૂસી આજને આનંદથી માણે, પણ એ ક્યારે બને? નકામી વાતોમાં સમય ન વેડફીએ અને એકાંતમાં શાંત ચિત્તે સુંદર વિચાર કરીએ ત્યારે.
છેલ્લે આવે છે “વચનવિલાસ'. અર્થહીન અને સત્વહીન વાતોમાં સમય ન ગુમાવે. જેનો કોઈ અર્થ નહિ, જેનો કોઈ ઉપયોગ નહિ, જેનું કાંઈ સારું ફળ નહિ એવું બોલબોલ કરવાથી વચનબળ નિર્બળ બને. આ પ્રકારના વાણીવિલાસથી બૂરું જ થાય, વચનનું જોર ઘણું છે. કસમયે અને કસ્થળે બોલાયેલું વચન વિનાશ નોતરે છે. બહુ બોલવામાં ક્યાંક એવું બફાઈ જાય કે જેનું પરિણામ નરસું આવે. ઘરમાં ઝઘડા થઈ જાય, ગામમાં કજિયા થાય અને વિશાળ જગતમાં બોલવામાંથી જ વિશ્વયુધ્ધ સુધી વાત વધે. વાણીનો સંયમ એ શકિતનો સંયમ છે. વાણી કરતાં મનનું બળ વધારે છે.
: આ પાંચ ચીજ ઓછી કરો એટલે અંદરના ધ્યાનનો પ્રકાશ લાધે. સમય મળે ત્યારે એકાતે ધ્યાન ધરો. મિન કેળવો. વસ્તુને સહજ ભાવે જોતા શીખો. એને વળગી ન રહો. એને છોડતાં શીખો તો દુઃખ, દ્વેષ કે ક્રોધ ન થાય. આત્મા નિજાનંદમાં મસ્ત રહે. એ બહારના કષાયોનાં વાવાઝોડાથી ચલિત ન થાય. અને ચલિત ન થાય તો જ નિજાનંદમાં મસ્ત થઈ શકે અને આનંદયોગનો યોગ થાય.

Page #85

સાધનોનું સન્દર્ય
યોગની બીજી વ્યાખ્યા છે વીતરાગના દર્શનના આનંદનો યોગ.
દર્શનથી આનંદ થવો જોઈએ. ગમતી વસ્તુનાં દર્શનથી આનંદ થાય, દીકરો પરદેશ ગયો હોય, ભણીગણીને લાંબે ગાળે આવતો હોય, એને જોતાં માને કેટલો ઉમંગ હોય ! એનું દર્શન માતાને કેટલો આનંદ આપ એ આનંદને વર્ણવવા માટે શબ્દોની જરૂર ન હોય. એ સુખ સારાય દેહ પર દેખાય. આનંદનો ઓઘ ઊછળતો હોયા યોગીને પણ એમ જ વીતરાગના દર્શનથી રોમાંચ ખડાં જઈ જાય. એના મુખ પર અને સમગ્ર દેહમાં આનંદઆનંદ છવાઈ જાય. એ વખતે બીજું બધું ભૂલી જવાય. વસ્તુ સાથેના રસાનુભવથી દેહવિસ્મરણ થઈ જાય. પ્રભુદર્શનાર્થે જાઓ ત્યારે બધું ભૂલીને એમાં જ લીન થવાનો આનંદ માણો. સર્વ કંઈ ભૂલી જાઓ. તમે અને પ્રભુ બસ એકાકાર થઈ જાઓ.
મંદોદરી મહાદેવી પ્રભુ પાસે નૃત્ય કરતાં બધું જ ભૂલી જતી. આ છે એકતાનતા, લીન થઈ જવાની તન્મયતા. મન મત્ત ને મસ્ત થઈ જાય, સ્થળ, દેશ અને કાળ ભૂલી જાય. દર્શનના આનંદથી યોગમાં ચિત્ત વિલીન થઈ જાય. મૈત્રીની એકાગ્રતામાં, વિશ્વરૂપ થઈ જવાય. આ પ્રકારનો યોગ થાય તે જ કેવળજ્ઞાનનો પાયો છે.
મરુદેવી માતાને આ યોગ થયો. એમને બીજા સાધનોની જરૂર ન પડી. સાધનોના ઉપયોગથી જે વસ્તુ સિધ્ધ કરવાની હતી તે થઈ ગઈ. પછી સાધનો છૂટાં પડયાં. કવિએ કહ્યું છે :
લિખી લિખાવન કુછ નહિ, નહિ પઢને કી બાત, દુલ્હા-દુલ્હન મિલ ગયે, ફીકી પડી બરાત.

Page #86

યોગપ્રાપ્તિ માટે
- લગ્ન માટે જાન નીકળી હોય, ખાવાપીવાનું હોય, રંગરાગ હોય, આનંદગીત ગવાતાં હોય, એકબીજાને હોંશેહોંશે કોળિયા દેવાતા હોય, પણ એ બધું ક્યાં સુધી! ફકત હસ્તમેળાપ સુધી? હસ્તમેળાપ થઈ ગયો, જાનને શીખ અપાઈ ચૂકી એટલે તમે તમારે ઘેર અને એ એમને ઘેર. સાધ્ય સધાઈ ચૂકયું. સાધનોની જરૂર ન રહી. વીતરાગ દર્શનના આનંદનો યોગ મરુદેવી માતાને થઈ ગયો. સાધનોનો હવે ખપ શો ?
લાકડાં બે જાતના હોય-ઓકનું અને બાવળનું. ઓકને રધો મારવાની એટલી જરૂર ન પડે. સહેજસાજ ઠીક કર્યું કે સુંવાળું થઈ જાય, બાવળને તો રંધો મારીમારીને થાકી જવાય. ગાંઠંગડબા કાઢી નાખો તોય સુંવાળપ ન આવે, કારણકે એનું ઘડતર એવું છે. ઓકનું ઘડતર જુદા પ્રકારનું છે. તેમના વાત્સલ્યભર્યા કોમળ ચિત્તની કેળવણી જ એવી હતી કે એમને વાર ન લાગી. - ' શિષ્ય પૂછે છે : 'પણ આ તો તમે મદેવી જેવા યોગ્ય આત્માની વાત કરી. એવો કોઈ દાખલો છે કે જેણે ખૂબ પાપ કર્યો હોય, કષાયોથી ભરપૂર હોય છતાં યોગબળના પરિણામે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હોય. અધોગતિનો અધિકારી હોય તેને પણ યોગબળે આ વસ્તુ (કવળજ્ઞાન) પ્રાપ્ત થાય ખરી કે?
“હા, એવો પણ દાખલો છે. દૃઢપહારીમાં આવી બધી વસ્તુ હતી. તેણે બ્રહ્મહત્યા, સ્ત્રી હત્યા, ગૌહત્યા તથા બાળહત્યા એમ ચાર હત્યાં એક સાથે કરેલી. લોકોને આ ચારે પ્રત્યે દયા-માયા અને લાગણી હોય છે. એવા આ ચારે જણને મારીને નર્કનો અધિકારી બનેલો એ દઢપહારી એક બ્રાહ્મણનો પુત્ર હતો. નાનપણથી જ તોફાની અને

Page #87

સાધનોનું સન્દર્ય
ઉપદ્રવી. માતાપિતાએ ત્રાસી જઈને તેને કાઢી મૂકયો. જબરો તાકાતવાળો, ઊંચો, મજબૂત એવો દઢપહારી જંગલમાં ચાલ્યો જાય, છે. ત્યાં ચોરોના સરદાર એવા એક પલ્લીપતિએ એને જોયો. એને પૂછયું : “તું કયાં જાય છે? તારે શું જોઇએ છે.” દઢપહારીએ કહ્યું:
મારે કોઈ મુકામ નકકી નથી, માત્ર આધાર શોધું છું. આધાર મળશે ત્યાં રહી જઈશ.' પલ્લીપતિએ એના દેહનો બાંધો, શરીરની મજબૂતી અને ખમીર જોઈ એને પોતાની સાથે રાખી લીધો. એને તો એના ધંધામાં એવા જ ક્રૂર અને મજબૂત માણસની જરૂર હતી. લૂંટફાટ–ચોરી-મારામારી એ જ જેનો ધંધો. એને તો આવો માણસ ખૂબ ખપમાં આવે. જેને જેવો જોઈતો હતો તેવો મળી ગયો. સૈને પોતાને અનકૂળ મળી જાય છે. અફીણીને ચોરા પર અફીણીઓ મળી રહે, ભકતો પોતાના જેવાને મંદિરમાં શોધી લે, જ્ઞાનીઓ જ્ઞાનદરબાર અને દાડિયા પીઠામાં પોતાના સંગાથી શોધી લે. સૈ એકબીજાને અનુકૂળ વાતો કરે. અનુકૂળતા ઊભી થઈ જાય. ન થાય તો વાતો દલીલો કરી, અનુકૂળતા ઊભી કરે.
એક ભાઈ મને મળવા આવેલા એમના મોઢામાંથી બીડીની ઉગ્ર વાસ આવતી હતી. મેં કહ્યું : “ભાઈ, તમે નીચે જઈને મોઢું સાફ કરી આવો.' તો કહે છે: “મેં સિગારેટ પીધી છે. એ કાંઈ ખરાબ વાસ નથી. એના ધુમાડાથી તો જંતુનો નાશ થાય છે!" વ્યસનીની આવી નિર્માલ્ય દલીલો હોય છે.
યોગ એટલે મન-વચન-કાયા અને વૃત્તિઓનું ચેતા સાથે * જોડાણ. પતન કે ઉત્થાનનો આધાર એ જોડાણ ક્યાં થાય છે તેના

Page #88

યોગપ્રાપ્તિ માટે
પર છે. વિકાર અને વ્યસનો સાથે થાય તો યોગ પતન પણ બની શકે, અને આત્માના ઉજજવળ સ્વભાવ સાથે જોડાણ થાય તો એ ઉત્થાનનું સોપાન બની જાય છે.
વ્યસનીની પામરતા અને નિર્બળતા એ છે કે એ જેમાં ફસાયેલો હોય તેમાંથી બહાર નીકળવાને બદલે બીજાને વ્યસનની અસ્મિતા કુતર્કથી સમજાવવામાં પોતાની શકિત ખર્ચી નાખે છે.
- બુધ્ધિના આવા કુતર્કમાં માર્ગ ભૂલેલા ચિત્તને યોગના યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા અને ધ્યાન દ્વારા નિર્મળ અને શાન્ત કરી સમાધિનો આનંદ માણવો એ જીવનનું ધ્યેય
- આ ઊંચાઈએ આત્મામાં જ પરમાત્માનું દર્શન થાય. જીવ જ શુધ્ધ થતાં શિવ થાય છે. ખુદમાં શ્રધ્ધા જાગતાં એ જ ખુદા છે. કંકર જ જળમાં ધોવાઈને ગોળ થતાં શંકર છે. અહં જ ગર્વ ગળતાં સોહે થાય છે.

Page #89

સિધ્ધાતો ભૂલીને માત્ર પૂજા જ કરતા રહીશું ?
આપણે એ જાણવું જોઇએ કે ભગવાન મહાવીર કોણ હતા, એમનો જન્મ કયા સંજોગોમાં થયો હતો, અને પ્રાણી માત્રને તેથી શો લાભ થયો?
કોઇ પણ માણસ મહત્તાવાળો નથી હોતો તો તેના દીકરાઓ પણ તેને યાદ કરતા નથી; તો જગત તો યાદ કરે જ કેમ?
રાજાઓ સત્તા અને લડાઇમાં પડ્યા હતા, વૈશ્યો શોષણ અને

Page #90

સિધ્ધાંતો ભૂલીને માત્રપૂજા જ કરતા રહીશું?
ભોગમાં પડ્યા હતા, બ્રાહ્મણો જાતિવાદ અને યજ્ઞમાં પડ્યા હતા અને શો ફૂટર્બલની જેમ ઠોકરે ચડી રહ્યા હતા. માનવજાત દુ:ખી હતી, તેને કોઈ આશ્વાસનની, સહદયતાથી તેમનો હાથ પકડે તેવા માનવીની જરૂર હતી. તેવા સમયે, અંધારામાં જેમ સૂર્ય પ્રકાશે તેમ ભગવાન મહાવીરનો જન્મ એક રાજકુળમાં થયો. આવા રાજકુળમાં જન્મવા છતાં, ગરીબોના અને વ્યથિત આત્માઓનાં દુઃખદર્દી તેમનાથી અજાણ્યાં ન
હતાં.
૩૦ વર્ષની ભરયુવાન વયે ભગવાન મહાવીરે સંસારનો ત્યાગ કયો. સિધ્ધિ માટે સાધના અને સંશોધન જરૂરી છે. ભગવાન મહાવીરે સાડાબાર વર્ષ સુધી એકાગ્ર બનીને એવી સાધના કરી કે જેમાં ખાવાપીવાનું, પહેરવા-ઓઢવાનું ભુલાઈ ગયું હતું. સંપૂર્ણ મૅનવાળી એ ઉગ્ર સાધના હતી.
એ સાધના અને આત્મસંશોધનમાંથી ભગવાન મહાવીરને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. તે સમયે બ્રાહ્મણો કહેતા કે અમે શ્રેષ્ઠ છીએ અને બીજાં બધાં અમારા અંગઉપાંગ છે; ત્યારે ભગવાને જણાવ્યું કે તમારામાં જે આત્મા છે તેવો જ આત્મા એક શુદ્ધમાં છે, કીડી-મકોડીમાં છે, સર્વ જીવમાં છે. તમને જેમ સુખ પ્રિય અને દુ:ખ અપ્રિય છે, તેમ તેમને પણ સુખ પ્રિય અને દુ:ખ અપ્રિય છે. કીડીને પણ તડકો ગમતો નથી. નાનામાં નાનું જંતુ પણ જીવવા ચાહે છે. ભગવાન મહાવીરને આ પહેલો વિચાર હતો.

Page #91

સાધનોનું સન્દર્ય
તમે બીજાને સુખ આપશે તો તે ફરીને અને તમારી પાસે જ આવશે, અને તમે બીજાને દુઃખ આપશો તો તે પણ ફરીને અંતે તમારી પાસે જ આવશે. દુનિયા ગોળ છે. સુખ યા દુ:ખરૂપી તમે છોડેલું બાણ, અને દુનિયાનું ગોળ ચકકર લગાવીને છેવટે તમારી તરફ જ પાછું ફરશે એ ભૂલવું ન ઘટે. કાનમાં ખીલા મારવા આવેલા માનવીને માટે પણ ભગવાન મહાવીરે પ્રેમની લાગણી બતાવી હતી. ગાંધીજીને ગોડસેંએ ગોળી મારી ત્યારે ગાંધીજી પણ મોઢામાંથી કટુ વચન ન બોલતાં બહે રામ બોલ્યા હતા.
જેના મોઢામાંથી ગાળ નીકળે છે એ મહાવીરનો શિષ્ય બનવાને લાયક નથી. ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશની અસર આજે પણ જગત પર છે. ગાંધીજી પણ એ જ પગલે ચાલ્યા. હરિજન પણ એક માનવી છે. તમે તેને તરછોડશે તો દુશ્મન બનીને એ એક દિવસ તમારો વિરોધી
થશે.
શ્રી કેનેડી Flower of humanity - માનવતાનું પુષ્પ હતાં. તેમણે કહેલું : “કાળી પ્રજા હોય કે ધોળી પ્રજા; એ તો ચામડીનો ભેદ છે. બાકી બધાની અંદર એકસરખો આત્મા બેઠો છે.' ' ,
આજનો જમાનો જરાક કોઈને ઊંચો ચડેલો જુએ તો તેને પાડી દે છે, અને પછી ગલાસ ભરીને પાણી પાય છે. પહેલાં મારે છે, પછી એનાં પૂતળાં બનાવીને એની પૂજા કરે છે.
એક વાર એક ભાઈ દિલ્હી ગયા. એ એક મિત્રની સાથે સમાધિ ઘાટ પર ગયા. ત્યાં મિત્રની નાની છોકરીએ પૂછ્યું : “આ સમાધિ

Page #92

સાધનોનું સન્દર્ય
નીચે શું દાઢ્યું છે તે તમે જાણો છો? ત્રણ વસ્તુ : “સત્ય, સાદાઈ અને અહિંસા. તેના પર આપણે બાપુજીની સમાધિ બનાવી છે. અહીં આવી લોકો પગે પડીને કહે છે : “બાપુ, તમને અમે પૂજીશું, પણ મહેરબાની કરીને આ ત્રણમાંથી કોઈને બહાર નીકળવા દેશે નહિ.” આમ, આજે સિધ્ધાંતોને ભૂલીને મહાપુરુષોને આગળ કરવામાં આવે છે; અપરિગ્રહને બદલે આજે વધારેમાં વધારે પરિગ્રહ ભેગો કરવામાં આવે છે; અહિંસક દેશોમાં આજે વધારેમાં વધારે હિંસા થવા લાગી છે. આપણે મહાપુરુષોના વિચારોને ભૂલી જઈએ છીએ. ઠેકઠેકાણે મંદિરો વધતાં જાય છે, પૂજા વધતી જાય છે, પણ વિચારો ભુલાતા જાય છે.
ભગવાન મહાવીર માનવ હતા. આત્મા હતા તેમાંથી એ પરમાત્મા બન્યા. કંકર પણ એમ ઘસાઈ ઘસાઈને છેવટ ગોળ બને, તો શંકર બને છે. સાધના કરતાં કરતાં માનવ કેટલો ઊંચો જઈ શકે છે તેનું દૃષ્ટાંત ભગવાન મહાવીર છે.
- અહિંસા પછી, જગતકર્તા વિષે પ્રભુએ કહ્યું : “આ દુનિયા માણસે જ બનાવી છે. માનવી સારો બને તો દુનિયા સ્વર્ગ જેવી બને,
અને માનવી ખરાબ બને તો દુનિયા નરક બને. આજની લોકશાહીમાં - જેમ દરેક માનવી, પ્રયત્ન કરીને, લાયકાત હોય તો વડો પ્રધાન બની શકે છે, તેમ અધ્યાત્મ ક્ષેત્રની અંદર, દરેક આત્માને આગળ વધવાનો સરખો હક છે. તમે પણ ધારો તો મહાવીર બની શકો છો. દરેક આત્માની
અંદર એ ભગવાન બેઠેલો જ છે. એ અંદર રહેલા ભગવાનને શોધવાનું . કામ મનુષ્ય કરી શકે છે.'

Page #93

સિધ્ધાંતો ભૂલીને માત્ર પૂજા જ કરતા રહીશું?
'
હર
•ઊભો થઈ જા, પ્રમાદ છોડ અને આત્માની શોધ કર.' આ તેમનો બીજો વિચાર. કર્મવાદ પર જ જગત ઊભેલું છે. માણસ જે બનવા ચાહે છે તે બની શકે છે.
ત્રીજો વિચાર તે અનેકાંતવાદ-ભગવાન મહાવીરની એ સંદરમાં સુંદર શોધ..દરેક વસ્તુને જુદી જુદી દૃષ્ટિથી જુઓ. એને અનેક પાસાં હોય છે. તેનો એક પ્રત્યક્ષ દાખલો લઇએ. પહેલે માળે ચડીને આપણે જોઇએ તે બંગલે ને માણસો અમુક જ દેખાય. બીજા માળ પરથી, બંગલાની પાછળ શું છે તે પણ દેખાય. ત્રીજા માળ પરથી, દૂરની નદીના પ્રવાહો પણ દેખાય. ચોથા માળ પરથી આખું શહેર દેખાય; પણ અસ્પષ્ટ. આમ જેમ ઉપર જાઓ, તેમ દર્શન બદલાતું જાય છે પણ દરેક દેય સત્ય છે. આનું નામ અનેકાન્તવાદ. આપણે એકબીજાને વખોડીએ તે નહિ ચાલે. દરેકમાં વખાણવા જેવું પણ કંઈક હોય છે જ. આપણે એ જોતાં શીખવાનું છે .
કોઈ ઘઉ વીણતું હોય અને તેને આપણે પૂછીએ તો કહે : “ઘઉં વીણીએ છીએ.” પણ ના, તેઓ ઘઉ નહિ પણ કાંકા વીણતા હોય છે. આ સાપેક્ષ ભાષા આપણે સમજી લેવી ઘટે. તમે ટ્રેઇનમાં બેઠા હો અને કહો કે ચર્ચગેટ આવ્યું, પણ ચર્ચગેટ આવતું નથી; માણસો ચર્ચગેટ આવે છે. તમે કહો છો : “આ રોડ નરીમાન પોઈન્ટ જાય છે.” રોડનરીમાન પોઈન્ટ નથી જતો, પણ તે રોડ પરના માણસો નરીમાન પૉઈન્ટ તરફ જાય છે. આપણે એકબીજાની આ સાપેક્ષ ભાષા સમજીએ છીએ તેમ, દરેક પ્રસંગે સમજવા પ્રયત્ન કરીએ તે દુનિયામાંથી ઘણા ઝઘડા ઓછા થઈ જાય. જેવી દૃષ્ટિ હોય, તેવી ભાષા બને છે. પૂછવામાં

Page #94

૯૩
સિધ્ધાતો ભૂલીને માત્રપૂજા જ કરતા રહીશું?
આવ્યું: “પાણીનો ગ્લાસ કેવો છે? તો એમ કહે કે ગ્લાસ અરધો ખાલી છે; બીજો કહે કે અરધો ભરેલો છે. ખાલી મગજવાળાને એ ગ્લાસ અરધો ખાલી લાગે છે; ભરેલા મગજવાળાને એ ગ્લાસ અરધો ભરેલો લાગે છે. અંદર પાણી તો એટલું જ છે.
જે તમે કહેવા માગો છો, તે જ ઘણી વાર સામો માણસ પણ કહેવા માગતો હોય છે. માટે સામાનું સાંભળો. આવી સમજણમાંથી પેમ પેદા થાય છે. પણ આજે સૈ વાદ પર ઊભેલા છે. સમાજવાદ, સામ્યવાદ, સત્તાવાદ-આમ બધા અલગ થઈ રહ્યા છે, બીજાને સમજવા માંગતા નથી. પણ આ બધા તજ્વાદ અને બકવાદ છે. માનવ અન્ય માનવીના ભાવો અને ધર્મો ન સમજી શકે, તો બીજું બધું નકામું છે.
આજના આપણા માંધાતાઓ સામાને સમજવાની કોશિશ કરે તો તંગ વાતાવરણ ઘણું ઓછું થઈ જાય. એટલે આજે દુનિયાને આ અનેકાંતવાદની બહુ જરૂર છે. આવી સમજણ આવશે તે જ યુધ્ધ અટકશે, શંતિ સ્થપાશે. - એક વાર બાપ-દીકરો લડી પડ્યા. દીકરો કહે : “હું આજે તમારી સાથે નહિ જમું. એટલે બાપ પાટલો ને થાળી લઈને તેની પાસે ગયો. કહ્યું: “તું મારી સાથે નહિ જમે તો કંઈ નહિ, હું તારી સાથે જમીશ” દીકરો હસી પડ્યો. અને ઝઘડો શમી ગયો. જગતના વ્યવહારમાં આપણે આ લાવવાનું છે.
. આજે લોકો બીજાને મારવા શસ્ત્રો ભેગાં કરી રાખે છે, પણ એ સમજતા નથી કે હું બીજાને મારવા શસ્ત્રો ભેગાં કરીશ તો બીજો

Page #95

સાધનોનું સાન્દર્ય
પણ મને મારવા શસ્ત્રો ભેગા કરશે. એટલે બેઉ શસ્ત્રોનો ત્યાગ કરે
તો?
૯૪
ન્યૂ ય઼ાર્કમાં એક વાર ત્રણ મિત્રો રાત્રે સિનેમા જોઇને આવ્યા. ઉપર જવું હતું. લિફટ બગડેલી હતી. એમ્પાયર સ્ટેટ બિલ્ડીંગના ૬૦મે . માળે રહેતા હતા, એટલે રસ્તો કાઢયો. નકકી કર્યું કે વાર્તા કરતાં કરતાં ચડીએ. પહેલા મિત્રે એક વાર્તા કહી, ૩૦ માળ ગયા. બીજા મિત્રે પોતાની વાર્તા એક જ વાકયમાં કહી દીધી કે આપણે ઉપર તો આવ્યા પણ બ્લાકની ચાવી જ નીચે કારમા રહી ગઇ છે! આમ, આજે બામ્બ અને ઍટમની શોધમા માનવી ૬૦ માળ ચડી ગયો છે. હવે તેને લાગ્યું, કે અહિંસારૂપી ચાવી તો હું નીચે ભૂલી ગયો છું. આ ચાવી મેળવવા માટે દુનિયાની નજર આજે ભારત તરફ મંડાઇ રહી છે. સૈા ભારત તરફ આવી રહ્યા છે. લોકો અહીં આવી પહોંચે તે પહેલા, અહિંસારૂપી આપણી ચાવી ભારતમાંથી ગુમ ન થાય તો સારું ! જગતની નજર આજે ભારતના ઉચ્ચ સિધ્ધાંતો ભણી વળી રહી છે, ત્યારે ભારત પોતે આજે ભૈતિક વિલાસની પાછળ જઇ રહ્યું છે. કાન્ગ્રેસના અધિવેશન ભરાય છે અને માંસાહારના રસોડા થવા લાગ્યા છે. જરાક તો વિચાર કરો કે ભારત જેવા દેશમાં આ શોભે ? ગાંધીજીની કાન્ગ્રેસ માટે આ લંક નથી?
આપણે ભ।તિક રીતે વિચારીએ તો એમાં કંઇ નથી, અને આધ્યાત્મિક રીતે વિચારીએ તો એમાં ઘણુ બધુ છે. આજે તમારામા કળા, વિજ્ઞાન વગેરે બધુ જ હશે, પણ માનવતા નહિ હોય, તો એ રેતી પર ઊભેલા મહેલ જેવું બની રહેશે.

Page #96

સિધ્ધાતો ભૂલીને માત્રપૂજા જ કરતા રહીશું?
આજે મહાવીર જયંતીનો મંગળ દિન છે. તે દિવસે આપણે પ્રતિજ્ઞા કરીએ કે મારે હવે માનવ બનવું છે, તેના ગુણો ગાવા છે. બાહ્ય નહિ, આતરસમૃધ્ધિથી સમૃધ્ધ થવું છે.
" એક સતારે લાકડાનો સિંહ બનાવ્યો. પેન્ટરે રંગ પૂર્યો. વૈજ્ઞાનિક તેને જીવતો કરવા ગયો. ત્યાં તત્વચિંતકે કહ્યું : “ઊભા રહો. તમારી આ કળા કેવી રીતે કામ કરે છે તે જોવા માટે તો કોક જીવતો રહેવો જોઈએ ને માટે મને ઝાડ પર ચડી જવા દો. તે ઉપર ચડી ગયો. પછી તે જીવતા બનેલા સિંહ, પેલા ત્રણને મારી નાખ્યા. ફિલોસોફર પાંસે તો અમી હતું; તેણે તે છાંટીને ત્રણને ફરી જીવતા કર્યા
આજે માનવીએ વિજ્ઞાનનું સર્જન કર્યું છે. આ સર્જન જ આજે જાણે માનવીનું ભક્ષણ કરવા તૈયાર થયું છે. આપણે આ ન ભૂલીએ એ જરૂરી છે.
માનવીએ નવી સર્જન કરેલી શકિત માનવીના જ વિસર્જનના કાર્યમાં ન લાગી જાય તે જોવાનું છેપોતે તૈયાર કરેલો સિંહ, પોતાને જ ખાઈ ન જાય એનું ધ્યાન રાખવાનું છે.
- ભગવાન મહાવીરના આ વિચારો માત્ર જૈનો કે હિંદુ સ્તાનને જ ઉપયોગી છે એમ ન માનશો; સારાયે વિશ્વને તેની જરૂર છે. આ વિચારોને પ્રથમ તો જૈનોએ આચારમાં મૂકીને દાખલો બેસાડવો પડશે. દુનિયામાં એકલા શબ્દો કામ નથી લાગતા. એ શબ્દોની પાછળ અર્પણની ભાવના જોઈએ; આચારની ઉજજવળતા જોઈએ. કાતો જ તે અસરકારક નીવડે છે.

Page #97

સાધનોનું સન્દર્ય
આજે દુનિયામાં દરેક માણસ એમ વિચારતો થયો છે કે જગતનું ગમે તે થાય, મારું કલ્યાણ થાય તો બસ. પણ એ માણસ એમ નથી વિચારતો કે દુનિયા જ નહિ હૈય તો એનું અસ્તિત્વ કઈ રીતે રહેશે?
મહાપુરુષોના આવા વિચારો અને એમણે આપેલી પ્રેરણા આપણને કામ લાગે છે; એટલે ભગવાન મહાવીરની જયતી પણ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તર પર ઉજવાય તેમ થવું જોઈએ. તેમના વિચારો સારી દુનિયાને, આજના કટોકટીના કાળમાં ખપ લાગે તેવા છે. એ સાંભળીને માણસના ધ્યાનમાં આવશે કે પોતે ખોટે રસ્તે છે, તે તેમાંથી પછી પાછા વળતાં એને વાર નહિ લાગે. આ મહત્વની વાતો પર આપણે સૈ વિચાર કરીએ. અપરિગ્રહ–અહિંસા-અનેકાંતવાદ વગેરે ભગવાન મહાવીરના સિધ્ધાંતોને આચરણમાં મૂકવા આપણે કોશિશ કરીએ.
પૈસો હોય તો તે પણ યોગ્ય માર્ગ વાપરતાં શીખો. જીવનમાં ત્યાગ કરતાં શીખો. નકકી કરશે કે વધારે કપડાં નહિ ખરીદુ; રેશમ કે મોતી નહિ પહેરુ, કોડલીવરના બાટલા નહિ વાપરું અને જીવનને સાદું બનાવીશ. અને પછી, સાદાઇથી બચાવેલા એ પૈસા, મારા બંધુ માટે વાપરીશ.
• નદીને કિનારે બેસીને એક કાંકરે પાણીમાં નાખો છો તો તેનું કુંડાળું થતાં થતાં ઠેઠ સામે કાંઠે પહોંચે છે. આજે આપણે હૈ, ચોપાટીના આ સાગરકિનારે બેસી જે સંકલ્પ કરીશું તેના તરંગો દુનિયાના સામા કિનારા સુધી પહોંચી જશે. માટે આપણે આપણા જ

Page #98

૯૭ ,
સિધ્ધાતો ભૂલીને માત્રપૂજા જ કરતા રહીશું?
જીવનથી સારી વસ્તુઓની શરૂઆત કરીએ. ધીમેધીમે તેને પડઘો ‘સારાયે વિશ્વમાં પડી શકશે.
ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણને ૨૫૦૦ વર્ષ થવાને હવે માત્ર દશ વર્ષ જ બાકી રહ્યા છે. દુનિયાભરમાં એ દિન ઉજવાય તે માટે આપણે સૈ તન, મન, ધનથી પ્રયત્ન કરીએ; આપણે માનવજાતને ઊંચી લાવવા કંઈક આપીએ; ભગવાન મહાવીરના વિચારો મુજબ, આપણા જીવનને ઘડવા કોશિશ કરીએ; તેમ જ આવા શુભ વિચારો અને કર્તવ્યથી, આપણું અને અન્ય સૈનું જીવન દિવ્ય બનાવીએ.
(૨૩-૪-૧૬૪ ની. સાંજે મુંબઈ નગરીના લાખ લાખ ભકિતભર્યા નરનારીઓએ પ્રભુ મહાવીરનું જન્મલ્યાણક સાગરકિનારે ઊજવ્યું, તે સમયે આપેલા વચનની ટૂંકી સ્મૃતિ નોધ.)

Page #99

વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચાર
આજે આપણે સૈા પ્રભુ મહાવીરનું જન્મ કલ્યાણક ઊજવવા સાગરિકનારે ભેગા મળ્યા છીએ. આ પહેલા જૈનો મહાવીર જયતી માત્ર પોતાના ધર્મસ્થાનકોની પરિધિમાં ઊજવતા હતા. “આ દિવ્ય વિભૂતિનો સદેશ માત્ર જૈનો પૂરતો મર્યાદિત રાખી આપણે માનવજાતને આ મહામૂલા ધનથી વંચિત રાખીએ છીએ.” એ વાત મેં મારા મિત્રો સમક્ષ મૂકી; જેને પરિણામે સૈાના સહકારથી આઠ દિવસ માટે કતલખાનાં બધ રહેવા સાથે આ વિરાટ સભાના આપણને દર્શન થાય છે. સાથે બેસી પ્રાણીમૈત્રી દિન ઊજવવાની તક મળી છે. આજે ભગવાન મહાવીરનું જન્મકલ્યાણક માત્ર જેનો જ નહિ પરંતુ સમસ્ત પ્રજા ઊજવી રહી.છે.

Page #100

૯૯
વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચાર
ભગવાન મહાવીરે પ્રબોધેલાં અહિંસા, અનેકાન્તવાદ, કર્મવાદ અને અપરિગ્રહવાદ માનવમાત્રને તો શું પણ આગળ વધીને કહું તો પ્રાણીમાત્રને આવશ્યક છે. જે જે મહાપુરુષોએ અહિંસા અને કરુણાનો પ્રકાશ આપ્યો છે, અહિંસાના તત્ત્વનું સંશોધન કર્યું છે, એવા સૈ. મહાપુરુષોની જયંતી બધા સાથે મળીને ઊજવે એમ આપણે પ્રાર્થીએ. . આવા પુણ્ય-પવિત્ર દિવસે એ મહાપુરુષના તત્વજ્ઞાનનું ચિંતન અને ઊંડાણથી મનન કરી એને આચરણમાં મૂકીએ. - હિમાલયમાંથી વહેતી ગંગા આસપાસના પ્રદેશો અને કિનારાઓને હરિયાળા અને શીતળ કરતી જેમ સાગરમાં ભળે છે, તેમ સંતો અને વિભૂતિઓ પણ માનવાનું અને પ્રાણીઓનું કલ્યાણગાન કરતાં કરતાં મોક્ષ પ્રતિ પ્રયાણ કરે છે.
તે હકીકતમાં મહાવીર જયંતી ઊજવવાનો બીજો કોઈ આશય. નથી. પણ આપણે જયંતી ઊજવીએ છીએ ત્યારે આપણને અવલોકન અને આત્મ - નિરીક્ષણ કરવાનો એક શુભ અવસર સાંપડે છે, પુણ્ય ઘડી આવે છે. આ પુણ્ય ઘડીમાં આપણે આપણા આત્માનું અવલોકન કરીએ, અને ભગવાનની વિભૂતિને, આ એમના ઉજજવળ જીવનના અને પ્રાણીમાત્રના કલ્યાણ માટે જે ઉપયોગી સિધ્ધાંત છે તેનો સ્વાધ્યાય કરીએ. '
તમે જાણો છો કે સંસાર પરિવર્તનશીલ છે. કેટલીય વસ્તુ આવે છે અને જાય છે, પણ જે સત્ય છે તે શાશ્વત રહે છે. ભગવાન મહાવીર સત્ય હતા, એટલે અઢી હજાર વર્ષ પછી પણ શાશ્વત રહ્યા છે. આપણે

Page #101

સાધનોનું સન્દર્ય
-
૧૦૦
આંખ બંધ કરીશું તો એમ લાગશે કે ભગવાન હમણાં જ થઈ ગયાં, જાણે કાલે જ થઈ ગયા. તેઓશ્રીની સ્મૃતિ સતત મનોભૂમિ પર તાજી ને સ્વસ્થ અને નજીક હોવાની આપણને કેમ પ્રતીતિ થાય છે? કારણકે એ સત્ય આપણા હૃદયની પ્યાસ છે, અને સત્ય સંદેવ શાશ્વત હોય છે. વસ્તુઓ બદલાય, પણ સત્ય બદલાતું નથી. આજે નહિ. કરોડો વર્ષો પછી પણ ભગવાન મહાવીરનાં પ્રબોધેલાં પરમ સત્યો બદલાવાના નથી.
ભગવાન મહાવીરનો આત્મા પણ આપણા આત્મા જેવો જ એક આત્મા હતો. તેઓ ઉપરથી નથી આવ્યા કે આકાશમાંથી નથી અવતર્યા. પણ ધરતી પરથી ઊભા થયા. ધરતીની માટીમાંથી ભગવાન કેવી રીતે બની શકાય તે એમણે પોતાના જીવનમાં જીવી બતાવ્યું. માનવને મહાવીર બનવાની પ્રેરણા આપી. ' ,
તીર્થકરોમાં વર્ધમાન મહાવીર અંતિમ તીર્થકર છે. એમના જીવનપ્રસંગો નિહાળી અને જીવન સિધ્ધાંતોના હાર્દમાં જીવીશું તો આપણામાં પણ પ્રભુતામાં પરમ તેજ પ્રગટશે. એમનો જન્મ જાણે પ્રાર્થનાના ઉત્તરરૂપ હતો. સંક્રાન્તિને એ સમય હતો. શ્રી પાર્શ્વનાથ અને શ્રી નેમિનાથે પ્રબોધેલો માર્ગ ભુલાયો હતો. તે સમયે મગધની ધરતી પર સિધ્ધાર્થ રાજા અને ત્રિશલારાણીને ત્યાં આ બાળકને જન્મ થયો, ત્યારે આ ધરતી પર હિંસા અને સુરાપાનનું સામ્રાજ્ય વ્યાપેલું હતું, જાતિવાદ યુધ્ધ ચડ્યો હતો. ધર્મ ખેંચાખેંચીમાં પડ્યો હતો.
તરફ અંધકાર વધતો હતો. એ સમયે એ અંધકારને પ્રકાશથી ઉજજવળ કરતા આ પરમ તેજનો પ્રાદુર્ભાવ થયો.

Page #102

- ૧૦૧
વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચાર
વર્ધમાન એ જન્મજન્મની સાધનાનું પરિણામ છે. સર્વ જીવોને મૈત્રી, કરુણા અને અહિંસાથી સુવાસિત કરી દેવાની ભાવનાનું ફળ છે. એ માતાના ગર્ભમાં પણ વિચારવા લાગ્યા કે મારા હલનચલનથી માતાને વેદના થતી હશે, તેથી તેમણે અંગોને સંકોચી હલનચલનની કિયા બંધ કરી, પણ આથી તો માતા ત્રિશલાને ચિંતા થઈ કે મારા ઉદરમાં રહેલો ગર્ભ ગળી ગયો કે શું? આ વિચારથી માતાએ વિષાદભર્યા સ્વરે વિલાપ આદર્યો. 1. માતાને અજોડ પ્રેમ જોઈ તેમણે પોતાના પગનો અંગૂઠો હલાવી પોતાના અસ્તિત્વને સકેત ત્યારે માતાજી આનંદમાં આવી ગયાં. માતાની મમતાને જોઈ અને એ મહાપુરુષે ગર્ભમાં જ સંકલ્પ કર્યો; ભલે આ મારો છેલ્લો જન્મ પાણીમૈત્રી, અનેકાન્ત અને અહિંસાની પૂર્ણ સાધના માટે છે, પણ જ્યાં સુધી માતા-પિતા જીવંત છે, ત્યાં સુધી તેમની સેવા અને શાતા વેદનીય કર્મજન્ય લગ્નની જવાબદારી પાર પાડ્યા વિના દીક્ષા નહિ લઉ.
- પ્રભુનો આ પ્રસંગ માતાપિતા પ્રત્યેના ભક્તિભાવ અને વિનય સૂચવે છે.
'. આ આત્માના આગમન સાથે જ રાજ્યમાં ધનધાન્ય, પ્રેમ, મૈત્રી સુખશાંતિની વૃધ્ધિ થવા લાગી. ઘરમાં, પતિ, લક્ષ્મીની વૃધ્ધિથી માતાપિતાએ વર્ધમાન' નામ આપી નામની સાર્થકતા કરી બતાવી.
છે. બાળક વર્ધમાનના જન્મની ખુશાલીમાં રાજાએ કેદીઓને મુક્ત કર્યા, પજાજનોને પ્રીતિભોજન આપ્યાં, પ્રજાને લોકોને ઋણમુકત કર્યા.

Page #103

સાધનોનું સન્દર્ય
૧૦૨
વર્ધમાન આઠ વર્ષના હતા. ત્યારે પોતાના મિત્રો સાથે રમવા ઉપવનમાં ગયા. તે વખતે એક દેવ પરીક્ષા કરવા આવ્યો, તે રમતા બાળકોની વચ્ચે સર્પ થઈ પ્રગટ થયો. બાળકો ભયભીત થઇ નાઠા. વર્ધમાને કહ્યું : “ડરો નહિ, ડરે તે મરે. આપણે એનું કંઈ બગાડ્યું નથી તો એ આપણને શા માટે કરડે?" એમ કહી નિર્ભયતાથી પૂંછડી પકડી સર્પને દૂર કર્યો.
વર્ધમાનને અભય જોઇને દેવ આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયો. વધુ એક કસોટી કરવા તે બાળક બની બાળકો સાથે રમવા લાગ્યો. એનો દાવ આવતાં એ હાર્યો અને વર્ધમાન જીત્યા. રમતના નિયમ પ્રમાણે દેવે વર્ધમાનને ખભે બેસાડ્યા, અને દેવ તાડની જેમ વધવા લાગ્યો. વર્ધમાનને થયું કે આ કોઈ ડરાવવા આવ્યો લાગે છે. તેથી વર્ધમાને એવી નસ દબાવી કે એ બેવડ વળી ગયો ! '
ગર્વ ગળી જતાં એણે નમન કરી કહ્યું : “વર્ધમાન, આપ મહાન છે, મહાવીર છો. હું દેવ આપનાં ચરણોમાં નમન કરું છું.”
ત્યારથી વર્ધમાન “મહાવીર” કહેવાયા.
| એ દૈવનમાં આવ્યા. માતાપિતાના આગ્રહ અને પોતાને ભોગવવાના કર્મના ઉદયથી એમણે યશોદા સાથે લગ્ન કર્યા. પુષ્પ અને પરિમલ જેવું એમનું મિલન હતું. પ્રેમની સુવાસ એમાં મહેકતી હતી એમના પ્રેમના પ્રતીકરૂપ પુત્રી જન્મી. એ પુત્રીનું નામ પણ પ્રિયદર્શના - પડ્યું. વર્ધમાનની પેમઉષ્મામાં પ્રિયદના અને યશોદા ખીલી રહ્યાં, અને પ્રકાશથી પ્રસન્ન હતાં.

Page #104

૧૦૩.
- વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચાર
ભગવાન મહાવીર અઠ્ઠાવીસ વર્ષના થયા ત્યારે માતાપિતા બને દેવલોક સિધાવી ગયાં. હવે પોતાની અંતરપ્રેરણા પ્રમાણે સાધના માર્ગે જવા માટે તેઓ મુકત હતા.
- શ્રી વર્ધમાને ત્યાગના માર્ગે જવાની તૈયારી કરી મોટા ભાઈ નંદિવર્ધનની આજ્ઞા માગતા તેમણે કહ્યું : “ભાઈ, મને મારે માર્ગે જવાની રજા આપો. દૂર-દૂરથી અગમનો સાદ મને બોલાવી રહ્યો છે. મારું રાજ્ય
જ્યાં મૃત્યુ થાય એવી ધરતી પર નહિ, પણ અમૃતની આત્મભોમમાં છે. પંથ બોલાવી રહ્યો છે. જન્મ, જરા અને મૃત્યુથી રિબાતા પ્રાણીઓની ચીસો મને સંભળાય છે. મને જવા દો, મુક્તિને માર્ગે જવા દો”. .
નંદિવર્ધને વેદનાભર્યા કઠે કહ્યું : “પિતા અને માતા જાય અને નાનો ભાઈ પણ જાય ત્યારે મારા હૃદયને શું થાય તેની કલ્પના તો કરે, વર્ધમાન ! દૂરનો સાદ સાંભળનારો ભાઈ, મારે દર્દભર્યો સાદ નહિ સાંભળે? સૈની ઉપર દયા કરનાર પોતાના મોટા ભાઈ પર દયા નહિ કરે? મારે ખાતર બે વર્ષ અહીં તમારા આ બંધુ સાથે રહો."
•
મહાવીરનો આત્મા નેહથી નીતરતો હતો. તેઓ મોટા ભાઈના નેહને અવગણી ન શક્યા અને બે વર્ષ સંસારમાં રહ્યા પણ અલિપ્ત પંકજની જેમ. ત્રીસમે વર્ષે મહાભિનિષ્ક્રમણ કરી સંયમ લઈ તેઓ આત્મ સંશોધનની સાધનામાં લાગી ગયા.
- સાડાબાર વર્ષ સુધી અપ્રમત્ત રહી મૈન, સંયમ, તપ અને તે ધ્યાનમાં તેઓ સ્થિર થઈ રહ્યા હતા. આ સાધનાકાળ ઘણો કપરો હતો.

Page #105

સાધનોનું સન્દર્ય
- આ સાધના દરમિયાન તેઓ ઝાડ નીચે ધ્યાનસ્થ હતા. ત્યાં એક ગોવાળ આવ્યો અને “આ મારા બળદને સાચવજો” એમ કહી તે જમવા ગયો.
ભગવાન મહાવીર તો ધ્યાનમાં હતા. એટલે ગોવાળના ગયા પછી બળદ રખડવા ચાલ્યા ગયા. પેલા ગોવાળે પાછા આવી જોયું તો બળદ નહોતા. તેણે મહાવીરને તે વિષે પૂછ્યું, પણ તેઓ ધ્યાનમાં હતા, મનમાં હતા. ઉત્તર ન મળતા શેવાળ બળદ શોધવા ચાલ્યો. પણ બળદ ક્યાંય ન મળ્યા, ત્યારે એ પાછો આવ્યો અને જોયું તો બળદ મહાવીર ભગવાન આગળ આવીને ઊભા હતા.
ગોવાળને ખૂબ ગુસ્સો ચડ્યો. એને થયું કે આ માણસે જ બળદ સંતાડ્યા હતા. એટલે તે ગાળો દેવા માંડ્યો પણ ભગવાન તો ધ્યાનમાં હતા એટલે એની સામે પણ ન જોયું.
આથી ગોવાળે શૂળની ખીલી કરી મહાવીરના બન્ને કાનોમાં ખોસી દીધી. વેદના અસહ્ય હતી. છતાં મહાવીર ધ્યાનમગ્ન જ રહ્યા. દેહ પર થતી પીડાને દ્રષ્ટા ભાવે જોઈ રહ્યા. ધ્યાનની સમાધિ ન છૂટી.
બીજો પ્રસંગ એવો છે કે એક વખત ઈન્ડે મહાવીર પ્રભુને વિનંતી કરી : “ભગવાન, આ બાર વર્ષ આપને બહુ જ કષ્ટ પડવાનું છે; એટલે આપ મને અનુજ્ઞા આપો, આપની રક્ષા અને સેવા માટે એક દેવને મૂકું”.
ભગવાને કહ્યું: “ઇન્દ્ર ! મોક્ષનો માર્ગ તો કંટકથી ભરેલો જ .

Page #106

૧૦૫
વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચાર
હોય,એ માર્ગે જનારાથી ચોકીદાર ન રખાય. મદદથી બીજું બધું મળે પણ મોક્ષ ન મળે'.
- આવું હતું મહાવીરનું મહાવીરત્વ.
ત્રીજો પ્રસંગ એ હતો કે એક દિવસ ઉનાળાના બળબળતા બપોરે વનવગડાના માર્ગે તેઓ જતા હતા. ત્યાં એક ગોવાળે તેમને રોકીને કહ્યું: “આ રસ્તે ન જશો. આ માર્ગમાં એક બહુ ભયંકર નાગ છે. એની નજર તમારા પર પડતાં જ કાયા કરમાઈને ઢળી પડશે.”
- સરળ માર્ગ તો સૈ સ્વીકારે. પણ આ તો મહાવીર ! પર્વત આરોહણ કરનારા. ઝેરને પચાવે છતાં એમની પ્રસન્નતા ન જાય. એ તો ચાલ્યા ઉજજડ માર્ગે માર્ગમાં એક રાફડો આવ્યો અને એ ત્યાં થંભ્યા.
: માનવગંધ આવતા નાગરાજ રાફડામાંથી બહાર આવ્યો. એની દષ્ટિ ઝેરી હતી. નજર પડે ત્યાં માનવ હોય કે વૃક્ષ, પણ તે ઢળી પડે. પોતાના રાફડા પાસે જ આસન જમાવનાર મહાવીરની હિંમત સામે એને ગુસ્સો ચડ્યો અને ગુસ્સો ઝેરી આંખ વાટે ઉલેચાઈ રહ્યો.
. સાગરના પાણીમાં સળગતો ફટાકડો નાખીએ તો સાગરને કય ન થાય... પરંતુ ફટાકડો જ બુઝાઈ જાય તેવું બન્યું. મહાવીર તો પ્રેમના સાગર હતા. ચડકેશિકના કોધાગ્નિનું ઝેર એમને કશું કરી શક્યું નહિ. એની આંખનું ત્રાટક નિષ્ફળ નીવડ્યું. ખિજાઈને એણે મહાવીરના ચરણે જોરથી ડંખ માર્યો.

Page #107

સાધનોનું સન્દર્ય
૧૦૬
દંશ મારતી વખતે એને એમ હતું કે દંશ લાગતાં જ આ માણસ મૂછ ખાઇને એના પર ઢળી પડશે. એટલે પોતે ચગદાઈ ન જાય તેથી એ દૂર રહ્યો. પરંતુ એ દંશમાંથી તો દૂધની સેર છૂટી! જીવમાત્ર પ્રત્યેના પ્રેમની એ ધારા હતી.
આજના વિજ્ઞાનના યુગમાં આ અતિશયોકિત લાગે છે. હું ભાવનગરમાં હતો ત્યારે 3. હેમંતકુમારે આવી શંકા ઉઠાવેલી. એમણે પૂછયું હતું: “શું આ વાત ઉપજાવી કાઢેલી નથી લાગતી? મેં અમેરિકા, ઈગ્લેંડ વગેરે કેટલાય દેશોમાં અનેક જાતનાં ઓપરેશન કર્યા છે અને જોયા છે, પરંતુ મેં ક્યાય, માનવશરીરમાંથી દૂધ નીકળતું જોયું નથી.
મેં કહ્યું : “ડકટર ! તમે અનેક ઓપરેશન કરવા છતાં નથી જોયું; જ્યારે મેં તો વિના ઓપરેશને લોહીને બદલે દૂધ નીકળતું જોયું છે. સ્ત્રીને માતૃત્વ પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે એના સ્તન દૂધથી સભર બને છે ને! એ દૂધ ક્યાંથી આવતું હશે?
શકટરે કહ્યું : તે વખતે લોહીનું પરિવર્તન થઈ જાય છે.' મેં પૂછ્યું કેવી રીતે થઈ જાય છે?"
તો કહે : “માતામાં વાત્સલ્ય પ્રગટે છે, બાળક પ્રતિ પ્રેમ જાગે છે.
મેં કહ્યું હતું : “એક બાળક પ્રત્યે જાગેલા વાત્સલ્યને લીધે સ્તનમાં દૂધ છલકાઈ જતું હોય તે પ્રાણીમાત્ર પરત્વે જેના અંતરમાં અસીમ પ્રેમ છલકાતો હોય, એના અંગેઅંગમાં દૂધ વહે તો નવાઈ
લાગે?”

Page #108

૧૦૭.
વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચાર
ડાક્ટરે હસીને કબૂલ કર્યું આ વાત ગળે ઉતરે છે.”
દંશ દેનાર પ્રત્યે પણ દયા દાખવીને એનું શીલું મો દૂધથી ભરી દેવાર મહાપુરુષે સર્પને કરુણામય સ્વરે કહ્યું : “બુઝ-બૂઝ બોધ પામ. પૂર્વ જન્મમાં તું ચઢેશિક નામનો સાધુ હતો. ક્રોધમાં અકાળ મૃત્યુ પામી તું સર્પ બન્યો. તું આજ સુધી બહુ સળગ્યો, હવે શાંત થા. તારો ક્રોધ જ તને સળગાવે છે. તે તારા ફોધાગ્નિથી જગતને જ નહિ, તારા અંતરને પણ ઉજજડ કર્યું છે. હવે શાંતિના વારિથી તેને હર્યુંભર્યું બનાવ.” - સર્પની આંખોનો અગ્નિ ભગવાનને ન સળગાવી શક્યો; જ્યારે એમની કરુણામયી વાણીએ તો સર્પના અંતરને ઠારી દીધું, અને સર્પ ભગવાન મહાવીરનાં ચરણોમાં નમી પડ્યો.
, ત્યારથી જ નાગ રાફડામાં રહેતો... તે આહાર માટે પણ બહાર ન નીકળતો. એ વાત જાણીને ગોવાળિયાઓ રાફડામાં દૂધ -ધી રડવા લાગ્યા, તેમણે નાગપૂજા આદરી.
- સાપનું હલનચલન બંધ થયું એટલે રાફડામાં કીડીઓ જામી, એ કીડીઓ ચડેશિકના શરીરને ફોલી ખાવા લાગી. પોતે કરેલા ડખોનું પ્રાયશ્ચિત્ત આ રીતે જ ભોગવી શકાશે, એ ભાવનાને લીધે, એ પોતાની સાધનામાં લીન રહ્યો. એના મનમાં એક જ વાત હતી. કીડીઓના ડિંખથી મને દુઃખ થાય છે પણ મારા ડંખથી કેટલાના પ્રાણ ગયા? સૈને પહોંચાડેલી વેદનામાંથી જાગેલી સંવેદનામાં એણે પોતાને મૈત્રીથી ઉજજવળ કર્યો. આ મૈત્રીપૂર્ણ કરુણાભાવમાં સર્પનું રૂપાન્તર દેવમાં થયું. પ્રેમ નરને નારાયણ બનાવે છે.

Page #109

સાધનોનું સન્દર્ય
૧૦૮
ભગવાન મહાવીરની સાધના શિખર પર શિખરો સર કરતી . હતી. એ સાધનાની પ્રશંસા દેવરાજે પોતાની સભામાં કરી. એટલે સંગમ નામના દેવને મહાવીરની પરીક્ષા કરવાનું મન થયું. એના મનમાં એક વાતની ગાંઠ હતી કે માનવી એટલે નિર્બળતા. દુઃખ આવતાં એ ગમે તેને માનવા કે ગમે તે કરવા તૈયાર જ હોય. સંગમે પહેલાં તો , ખૂબ પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગ કર્યા. અનેક કષ્ટો આપ્યાં. એમાં નિષ્ફળ થતા એવાં પ્રલોભનભર્યા અનેક અનુકૂળ આકર્ષણો સજર્યા પણ એ બધામાં એ નિષ્ફળ જતાં એ પોતે જ થાક્યો..
છ મહિના સુધી અનેક પ્રકારની પીડાઓ આપી તોય ભગવાન મહાવીર અડગ રહ્યા.
મહાવીરને સ્વસ્થ જોઇને એનો ગર્વ ઓગળી ગયો અને એ પ્રભુના ચરણમાં નમી પડ્યો ભગવાન મહાવીરની આંખ વેદનાથી ભીની થઈ. આંસુ સરી પડ્યાં. એ આંસુ એમના દુ:ખનાં હતાં?
ના, એમની વેદના તો એ હતી કે એમના સમાગમમાં આવવા છતાં સંગમે છ-છ મહિના સુધી મલિન વિચાર કર્યા આવા પાપ કરવાથી એને દેવગતિમાંથી નીચે ગતિમાં જવું પડશે, એ ખ્યાલથી ભગવાન મહાવીરના હૃદયમાં કરુણા ઉપજી. વિશ્વમૈત્રી એટલે શત્રુ પ્રત્યે પણ કરુણા.
આ રીતે સાધના દ્વારા કરૂણાનો છંટકાવ કરતા ભગવાન મહાવીરે સાડાબાર વર્ષ સુધી અનેક પ્રકારના ઉપસર્ગો સહન કર્યા અને આખરે સાધના અને આરાધનાથી સાડાબાર વર્ષને અંતે એમનાં કર્મો નાશ પામ્યાં અને તેઓ કેવળજ્ઞાન પામ્યા.

Page #110

૧૦૯
વિચાર આn આ સાધનાનો પ્રકાશ દુનિયાને ખૂણેખૂણે પ્રસર્યો. એ કિરણ હું જ્યાં ભણતો હતો, એવા દૂરના પ્રદેશમાં કે જ્યાંની ભાષા કન્નડ છે, એમાં પણ પ્રસર્યો છે.
' હું ભગવાન મહાવીર પ્રતિ કેવી રીતે આકર્ષિત થયો, એ મારા
જીવનની એક નાની કહાણી છે. હું જે પ્રાંતમાં મોટો થયો, ત્યાંની ભાષા ગુજરાતી નથી પણ કન્નડ છે; અને આજથી બત્રીસ વર્ષ પહેલાં હું જૈન ધર્મથી પરિચિત પણ નહોતો. ત્યાં એક દિવસ કન્નડ ભાષામાં ભગવાન મહાવરીના ઉપદેશનો એક સુંદર અનુવાદ વાંચ્યો. એ વાક્ય હતું : “જે રીતે આંબાનું ઝાડ ગોટલીમાં છુપાયેલું છે એ રીતે હે માનવ ! તારા દેહમાં પરમાત્મા-ભગવાન છુપાયેલો છે, એને તું શોધી લે ,
" બસ, આ એક નાનું વાક્ય મને સ્પર્શી ગયું. જે રીતે આંબાની ગોટલીમાં એક મોટું વૃક્ષ છે અને ચકમકમાં આગ છે, તે પ્રકારે આપણા શરીરમાં, આપણી કાયામાં જ પરમાત્મા છે, ઈશ્વર છે. આ જ વાત ભગવાન મહાવીરે પોતાના જીવનમાં જીવીને પ્રગટ કરી. નયસારના જીવનથી પ્રારંભ થયેલો વિકાસ ભગવાન મહાવીરના જીવનમાં પૂર્ણતાના શિખરે પહોંચ્યો. એ માનવમાંથી મહામાનવ બન્યા. બીજનો ચંદ્ર પૂર્ણ ચંદ્ર બન્યો.
- ભગવાન મહાવીરની કરુણા જીવમાત્ર પ્રત્યે વહેતી હતી. એ મહાભિનિષ્ક્રમણ પાછળ પ્રાણીની અસહાયતાનું દર્શન હતું.
એમણે જોયું કે દુનિયાના જીવો અત્રાણ છે, નિરાધાર છે. લોભી

Page #111

સાધનોનું સન્દર્ય
- ૧૧૦
અને લંપટ પુરુષો, સ્ત્રીને ગુલામ તરીકે રાખતા હતા. એક એક પુરુષ નવ સ્ત્રી, પંદર અને બત્રીસ સ્ત્રીઓ સુધી રાખતો જેમ આજે મનુષ્ય પશુઓને રાખે છે તેમ તે રાખતો. સ્ત્રીઓની આ અવદશા? કોઇએ કહ્યું કે તેના સ્ત્રી સ્વાતંત્રયમ્ ગતિ સ્વાતંત્રને લાયક નથી.
સ્ત્રી સ્વતંત્રતાનો અવાજ ઉઠાવે પુરુષો આટલી આટલી સ્ત્રીઓને કેમ પરણી શકે? પુરુષો પોતાની કામવાસનાને કાબૂમાં-સંયમમાં રાખવાને • બદલે સ્ત્રીઓને કામ અને નરકની ખાણ કહી વખોડતા હતા. અરે, સ્ત્રીનું મોં ન જોવામાં ધર્મ માની પવિત્રતાનો Èખાવ કરતા હતા.
બીજી વાત : ધર્મના જ નામ પર પશુઓના બલિદાન થતા હતાં, - અધ્વર્યું સ્નાન કરી, પવિત્ર થઈ, ફૂલો ચડાવી દેવોની મૂર્તિ સામે જ યજ્ઞમાં અબોલ પશુઓની હિંસા કરતો. દશાશ્વ મઘ કરતો. આ જોઈને દિલમાં કરુણા ઉપજી.
ત્રીજી વાત : જાતિવાદનો ભેદ ઉજળિયાત લોકો શુદ્ર મનુષ્યને તુચ્છતા અને તિરસ્કારની દૃષ્ટિથી જોતા. તેને એટલો અન્યાય થતો કે તેની સાથે એક પશુ જેવો વ્યવહાર રાખતા. કદાચ પશુને પણ સારી રીતે રાખતા હશે. એને ઢેઢ કહી, ચમાર કહી, શુદ્ર કહી કાઢી મૂકતા. તે લોકોને અચાનક સ્પર્શ થઈ જતો તો ઢોર માર મારતા. આ માનવજાતની ભયંકર અવહેલના હતી. મનુષ્ય જેવા મનુષ્યને શૂદ્ર કહી અપમાન કરે ! માનવતા શું મરી પરવારી !
પ્રભુના દિલમાં આ વસ્તુનું દુઃખ હતું, દર્દ હતું. (૧) સ્ત્રીની પરતંત્રતા (૨) પશુઓનો સંહાર (૩) માનવને રદ્દ ગણી ફેંકી દેવા -

Page #112

૧૧૧
વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચાર
અંધશ્રધ્ધા વગેરે... દર્દ ઘણા હોય પણ એનું નિદાન એક જ હોય. ભગવાને તેનું મૂળ પકડ્યું. અસમાનતાનું મૂળ વિષમતા હતું.
. એમણે વિચાર્યું કે વિષમતા દૂર થશે, તો જ સમાનતા આવશે. સમાનતા આવશે તો જ સ્ત્રી સન્માનની ભાવના જાંગશે, અને સ્ત્રી પુરુષથી સન્માન પામશે. પોતાનાથી કોઇ બળવાન શકિતથી ડરી એને રાજી રાખવા પશુઓનો સંહાર કરવામાં આવે છે તે બંધ થવું જોઇએ. શુદ્રમાં પણ આત્મા છે, એનું દર્શન થતાં ઊંચ-નીચની ભાવના ધીરે ધીરે લુપ્ત થશે. અને જે કર્મ સંસારી આત્માઓનાં સમગ્ર દુઃખનું મૂળ કારણ છે, તે નાબૂદ થતાં આત્મા પૂર્ણ સમાનતા પાશે.
જે મહેતારજ અને હરિકેશીબલને લોકો શુદ્ધ કહેતા હતા એ મચ્છીકુમાર અને મહેતર કુળમાં જન્મેલા હતા. ભગવાને તેમને પણ દીક્ષા આપીને પોતાના સાધુ બનાવ્યા અને સમાનતા આપી. .
આજે આપણે હરિજન ઉધ્ધારની વાત કરીએ છીએ, સમાનતાનાં ભાષણ કરીએ છીએ, પણ જીવનમાં અને વ્યવહારમાં કેવી ભયંકર વિષમતા છે?
A man of words, and not of deeds is like a garden full of weeds
ભગવાન મહાવીર માત્ર શબ્દો બોલી બેસી રહે એવા ન હોતા. ભગવાન મહાવીરે વિચાર્યું કે હું પૂર્ણતા લાવવા માટે, સમાનતા લાવવા માટે, વિષમતા દૂર કરવા માટે, પહેલાં હું મારા જીવનમાં પૂર્ણ સમાનતા લાવું.

Page #113

સાધનોનું સંદર્ય
(
૧૧૨
તે પહેલા પોતાના પર પ્રયોગ કર્યો, પછી ઉપદેશ દેવાનો પ્રારંભ કર્યો. પહેલાં તો એમણે અસમાનતાનું મૂળ એવો વૈભવ છોડ્યો. પોતાના પ્રિયજનનાં આંસુથી પણ ન થંભ્યા, મહાભિનિષ્ક્રમણ કર્યું.
મનુષ્યના જીવનમાં સમાનતાનું સંગીત આવે છે વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચારના સંવાદથી. આ ત્રણેના સંવાદમાં જ સંગીત છે. આ સંગીત જેનામાં ગુંજે છે એ PERFECT MAN .પૂર્ણ મનુષ્ય છે. ભગવાન એટલે પૂર્ણ મનુષ્ય. * * *
- જેમ વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગશાળામાં જઈ પ્રયોગ કરે છે તેમ મહાવીરે સાડાબાર વર્ષ જીવનની પ્રયોગશાળામાં, આ ત્રણેને સુધારવા અને અહિંસક બનાવવા પ્રયોગ કર્યા. વિચાર ધ્યાનથી અહિંસક બને, ઉચ્ચાર મનથી અહિંસક બને અને આચાર તપશ્ચર્યાથી અહિંસક બને.
વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચાર : આ ત્રણેને અહિંસક બનાવવા માટે એમને ધ્યાન, મન અને તપશ્ચર્યાનાં સાધન જડ્યાં.
એમણે ધીરે ધીરે ધ્યાન ધરતાં વિચારોમાં જે અહે છે, તેને ધ્યાનથી નાહ કરી સોહનો અનુભવ કર્યો. પણ તે કરતાં પહેલાં પ્રભુએ અહમને ઓગાળવાનો પ્રયત્ન કર્યો.
કવિવર રવીન્દ્રનાથે એક નાનો પ્રસંગ લખ્યો છે : “પૂનમની રાત હતી, હું ઓરડામાં બેઠો હતો અને કાંઇક લખી રહ્યો હતો. લખતા લખતા આંખને આરામ આપવા મેં બત્તી બંધ કરી. જેવી બત્તી કરી ત્યાં જ મારા આશ્ચર્ય વચ્ચે આકાશમાંથી પૂર્ણિમાની ચાંદનીએ બારીમાંથી

Page #114

૧૧૩
વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચાર
એકદમ અંદર પ્રવેશી મારા ઓરડાને પ્રકાશથી ભરી દીધો. કેવો મધુર, કેવો શીતળ, કેવો સુંદર એ પ્રકાશા"
પ્રકાશને જોઇ કવિહૃદય દ્રવી જાય છે, એમનું દિલ ભરાઇ આવે છે. એ વિચારે છે કે હું છ વાગ્યાથી બેઠો છું, અત્યારે સાડાનવ થયા છે, પણ સાડાત્રણ કલાક સુધી મેં ચાંદનીને કેમ ન જોઈ? એમને સમજાયું કે આ નાની બતી પૂર્ણ ચંદ્રમાને પ્રકાશ જે એના ખંડમાં આવી રહ્યો હતો તેનો અવરોધ કરતી હતી. નાની બત્તી બંધ કરી તો પૂર્ણિમાની જયોત્સા આવતી દેખાઈ. આ વિચારથી એ અંદર ઊતરી ગયા, ધ્યાનમાં ઉતરી ગયા. એમણે વિચાર્યું કે પરમાત્માની જ્યોત્સા પણ આવી રહી છે, પણ મારા અહનો નાનો દીવો પરમાત્માની યોના જોઈ શકતો નથી ત્યારે સોહમને પ્રકાશ આવતો દેખાય છે, અને દિલને, મનને અને પ્રાણને ભરી દે છે. .
મહાવીર પોતાના અહને દૂર કરવા ધ્યાનને પકડ્યું. ધ્યાનના પયોગથી વિચારને અહિંસક બનાવ્યો.
- બીજી વાત વાયા. આપણા ઉચ્ચારમાં એક પ્રકારની દ્વિધા ભરેલી છે. આપણે સભા સમક્ષ કાંઈ બોલીએ, અને એકાંતમાં કઈ બીજું જ બોલીએ. લોકો સમક્ષ પ્રશંસા કરીએ અને લોકોથી દૂર થતાં એકબીજાને કાપવાનું, એકબીજાનું બગાડવાનું, એકબીજાનું બૂરું બોલવાનું શરૂ કરીએ છીએ. આપણી વાણીમાં મધુરતા-મીઠાશ 'આવવી જોઈએ તેને બદલે વાણી કાતિલ અને કર્કશ બની ગઇ છે. તે કાતિલ અને કર્કશ બોલી પહેલાં આપણને જ નુકસાન કરે છે. પહેલાં

Page #115

સાધનોનું સાન્દર્ય
તો આપણે મિતભાષી બનવાનું છે. ભગવાને એને માટે માન બતાવ્યું. મૈાનથી ઉચ્ચારનું સંશોધન કરી, શુધ્ધ કરી, સ્યાદ્વાદી અહિંસક વાણી બનાવવી.
૧૧૪
હવે આવે છે આચાર, જીવનમાં જ્યાં સુધી ત્યાગ-તપશ્ચર્યા નહિ આવે ત્યાં સુધી જીવન વિલાસી રહે છે અને વિલાસી જીવન કોઇ પ્રકારના કામમાં આવતું નથી.
લોકો કહે છે કે મહાવીર મોટા તપસ્વી હતા. તેમણે માત્ર તપશ્ચર્યાની જ વાત કરી છે. હું કહું છું કે મહાવીરે તપશ્ચર્યાનો વિરોધ કર્યો છે. એમણે કહ્યું કે જે અજ્ઞાનથી તપશ્ચર્યા કરે છે તે માનવને નીચે લઇ જાય છે. અજ્ઞાનતપ એ કષ્ટ છે. નિર્જરાનું કારણ નથી. એમણે હ્યુ કે તમારો આચાર શુધ્ધ અને સુંદર બનાવવા માટે તપ કરો, પણ તપ દંભ ન થઇ જાય અને અતિશય થઇને તમને પરેશાન ન કરે એ વિયાસ્તા રો.
વિચાર, ઉચ્ચાર, અને આચાર એ ત્રણ સાધનોને અહિંસાનુ રૂપ આપવા માટે એમણે ધ્યાન, માન અને તપશ્ચર્યાના સાધનોથી પોતાના જીવનને અહિંસામય બનાવી લીધું. આ સાધનાને અંતે એમને જે પ્રાપ્ત થયું એનું નામ કેવળ જ્ઞાન છે. કેવળજ્ઞાન એટલે PERFECT KNOWLEDGE સંપૂર્ણજ્ઞાન એ કેવળજ્ઞાનના પ્રકાશમાં એમણે જે મેળવ્યું એ જ એમણે દુનિયાને આપ્યું.
પ્રભુએ માનવઆત્મા માટે, પ્રાણીમાત્ર માટે અને વિશ્વ માટે ત્રણ વાત બતાવી.

Page #116

૧૧૫
વિવાર, ઉચ્ચાર અને આચાર
પ્રાણી ત્રણ વસ્તુનો ઇચ્છુક છે : સુખ, મંત્રી અને આઝાદી.
આ ત્રણ વાતને ભગવાને સુંદર વળાંક આપ્યો. એમણે કહ્યું કે માણસને સુખ જ નહિ, પણ શાંતિવા કુલ જોઇએ છે. આ સુખ ઈન્દ્રિયોના સુખમાં નહિ મળે. ઇન્દ્રિયોના સુખથી અંતે થાકી જવાય છે. શાંતિદા સુખ સંતોષથી મળે છે. આ માટે એમણે પહેલી વાત અપરિગ્રહની બતાવી. સંગ્રહ કરવાની ઝંખના માણસને અશાંતિની ખીણ તરફ લઈ જાય છે.
જે સંચય કરે છે, જેમની પાસે ઘણું ધન છે, એમને રાત્રે સૂવા માટે દવા લેવી પડે છે. તમે તો દવા વગર સૂઈ જાઓ છો તો સુખી કોણ? ભગવાને બતાવ્યું કે શાંતિ આપનારું સુખ એ જ સાચું સુખ અને એ સુખ સંતોષથી જ મળે.
બીજી વાત બતાવી મિત્રની. તમે મિત્ર શોધો પણ ઘણી વાર મિત્રો જો તમારો નાશ કરે છે. કલબમાં લઈ જઈ રાત્રે મોડે સુધી જગાડી, તમને વ્યસનને રસ્તે ચડાવી તમારો વિનાશ તમારા જ મિત્ર કરે છે. એટલે ભગવાને કહ્યું કે મિત્ર એ છે જે તમારા જીવનમાં આનંદ લાવે. તમારા પ્રાણને આનંદથી ભરી દે. નૈસર્ગિક આનંદથી તમારા દિલમાં માનસિક સ્વસ્થતાનું સુખ ઉત્પન્ન કરે, તો મિત્ર કોણ?પપ્પા શત્રુ વં મિત્ર ૨ ભગવાને કહ્યું, તું તારો મિત્ર છે અને તું જ તારો શત્રુ પણ છે. તારા આત્માને જ તું તારો મિત્ર બનાવ. જે આત્માને મિત્ર ગણતો નથી, જેનામાં અપેક્ષા કે અવલોકન શકિત નથી, અંદર ઊતરી

Page #117

સાધનોનું સન્દર્ય
૧૧૬
જે પોતાને શોધતો નથી, સ્વયં પોતાની જાત સાથે સંબંધ ઇચ્છતો નથી, પોતાની સાથે બેસી થોડી ક્ષણો પણ પોતે વાત કરતો નથી એ બહારના મિત્રોને શું
' , આપી શક્વાનો છે?
ભગવાને કહ્યું કે તમે બીજાને શું કામ મિત્ર બનાવો છો? તમે પોતે જ તમારા મિત્ર બનો. તમારો મિત્ર તમારો આત્મા છે. જે સાચો આનંદ આપનારો મિત્ર છે.
ત્રીજી વાત ભગવાને બતાવી કે લોકો આઝાદી ઇચ્છે છે. પણ આઝાદીનો હેતુ શો છે તે ભૂલી જાય છે. આઝાદી મળવા છતાં દિલમાં અને મુખ પર બરબાદી દેખાય તો એને સમજવા માટે આઝાદીના રહસ્યને સમજવાની જરૂર છે. આપણી આઝાદીમાં આજે શું સુખ છે તે જુઓ.
જીવનમાં અનીતિ છે. રસ્તા પર જુઓ તો પશુઓનો સંહાર થઈ રહ્યો છે. માર્ગમાં માછલીઓ વેચાઈ રહી છે. પશુઓ પર કૂરતાં આચરાય છે અને નિર્બળોનું શોષણ થાય છે. આપણી માનવતા જ જાણે મરી ગઈ હોય એવી પ્રતીતિ થાય છે. આપણા ખાવામાં, આપણા વસ્ત્રોમાં, આપણા સાબુમાં, ચારે બાજુ હિંસાનું પ્રદર્શન થઈ રહ્યું છે. આપણી આઝાદી શું લાવી? હિંસા જ લાવી કે બીજું કાંઈ?
મિત્રો વિચાર કરવા જેવી આ વાત છે. હું જાણું છું કે આ વાત દર્દ ઉત્પન્ન કરે છે. ક્રિયાકાંડની મૂર્છાનામાં આપણે સત્યને ભૂલવા ઇચ્છીએ છીએ, પણ ભૂલવાથી તે વાત દૂર નહિ જાય, સામે આવશે.

Page #118

વિચાર, ઉચ્ચાર અને આયાર
બિહારનો દુકાળ, ગુજરાતનો દુકાળ અને ચારે બાજુ કુદરતનો પ્રકોપ માનવની માનવતાના અભાવનું પ્રદર્શન નથી?
૧૧૭
ત્રણ દિવસ પહેલા બિહારના મુખ્ય પ્રધાન શ્રી મહામાયા પ્રસાદ બિહારમાં આપણે જે રાહત કેન્દ્રો શરૂ કર્યાં, તે માટે પોતાની પ્રજા અને સરકાર તરફથી ધન્યવાદ પાઠવવા આવ્યા હતા. ત્યારે મેં તેમને કહ્યું હતુ કે બિહારનો દુષ્કાળ માત્ર અન્ન આપવાથી, વસ્ત્ર આપવાથી દૂર થવાનો નથી. એ તો અમે આપીશુ. અમે નહિ આપીએ તો અમારી માનવતા મરી પરવારેલી ગણાશે. પણ પ્રજા ઊઠશે, જાગશે, ઊભી થશે તો જ તેનો ઉધ્ધાર થવાનો છે. હવે તમે પ્રજાને જગાડવાનુ કામ કરો. પ્રજામાં જાગૃતિ આવે એવી રચનાત્મક પ્રવૃત્તિ કરવા-કરાવવામાં મદદ કરો. આપેલા વચનોને સત્ય પુરવાર કરો તો જ આ બિહારની પ્રજા પ્રભુ મહાવીરના સમયમાં જેટલી સમૃધ્ધ હતી, એટલી નહિ પણ કેટલેક અંશે તો . જરૂર બેઠી થશે. આ વાત સાંભળી એમણે કહ્યું કે, ભગવાન અમને સદબુધ્ધિ આપે. મેં કહ્યું કે ભગવાને તો કર્મ પ્રમાણે આપી છે. ભંડારો તો ભરેલા જ છે પણ આજ સુધી એને દરવાજે તાળુ હતું, હવે આપણે તાળું ખોલી એ દરવાજા ઉઘાડવાના છે.
ભગવાન મહાવીરે કહ્યું કે આપણને જે સમૃધ્ધ બનાવે, આપણને જે ઉઠાવે અને આપણામાં છુપાયેલી આપણી દિવ્યતાને બહાર લાવે એવી આઝાદી લાવો.
સુખ ઇચ્છશો તો સુખ મળશે પણ શાંતિ આપે એવું સુખ ઇચ્છો. મિત્ર જોઇશે તો મિત્ર મળશે પણ આનંદ આપે એવા આત્માને જ મિત્ર

Page #119

સાધનોનું સન્દર્ય
- ૧૧૮
બનાવો. અને આઝાદી જોઇએ તો તે મળશે પણ, આપણને આધ્યાત્મિક રીતે સમૃધ્ધ બનાવે એવી આઝાદી મેળવો.
આજે ભગવાન મહાવીરના જન્મકલ્યાણકનો દિવસ હોવાથી આપણા હૃદયમાં ખૂબખૂબ ભાવ અને ઉલ્લાસ છે. સૈ મળ્યા, પણ મળીને છૂટા પડી આ પ્રસંગને ભૂલી જઈએ તો આપણને સાચો લાભ શો મળે? આજે આપણે આ પાવન પ્રસંગનું ચિંતન કરીએ. આ ચિંતનમાંથી સંકલ્પશક્તિ પ્રગટાવીએ જેથી આપણા જીવનમાં વર્ધમાનનો જન્મ થાય.
પ્રભુ મહાવીરનું જીવન અને એમની સાધના સાગર સમી વિશાળ છે. એ વિશે શું કહી શકાય? એની તો ઉપાસના જ હોય. આપણે તો ભાવપૂર્વક નમન કરી એટલી જ પ્રાર્થના કરીએ કે પાણી, પ્રકાશ અને પવન જેવાં પ્રભુએ પ્રબોધેલાં ધ્યાન, મન અને તપ પાણીમાત્રના આધ્યાત્મિક સ્વાથ્ય માટે હો અને સર્વ જીવો એને પૂર્ણ લાભ પામે.

Page #120
સુપ્રસિદ્ધ ચિંતન ને કુશળ વ્યાખ્યાનકાર ‘ચિત્રભાનુના અપૂર્વ ગ્રંથો ) (1) સૌરભ ૩૦/જીવનના બાગમાં નવીન વિચારણાની બહાર લાવે તેવાં સુંદર પદ્યના નમૂના જેવાં, રસભરપૂર ગામૌકિતકોનો સંગ્રહ, એક " એક મૌકિતકમાં જીવનના બાગમાં નવી સૌરભ પ્રગટે તેવું સારરૂપ લખાણ છે. આ પુસ્તક ગુજરાતી ચિંતન- સાહિત્યમાં નવીન સૌરભ પ્રસારે છે. ભેટ-ઈનામ માટે પણ સુયોગ્ય છે. (2) જીવન-માંગલ્ય [ , ૧૫/એમના વિચારો સમાજને યોગ્ય દોર અને દિશા આપે છે. આ સંગ્રહ ઉચ્ચ જીવનની ખેવના રાખનારા સહુ કોઈને પ્રેરક બની રહેશે. (3) ધર્મજીવનના અજવાળા ' ૪૦/ધર્મરત્ન પ્રકરણ વિશેના પ્રવચનો છે. સર્વધર્મી જનને એના આદર્શની સિદ્ધિ પ્રતિ લઈ જાઓ એ જ સાધના છે. ભકિતભરી, સ્નેહ ભરી ધર્મરત્નની પ્રાપ્તિ માટે (4) બિંદુમાં સિન્ધ પ/સાદી આંખે સામાન્ય લાગતી ઘટનામાં પણ જીવનક્રાંતિનાં બીજ રહેલાં છે પરી જેલમે એવા મહાન પુરુષોના | 1 થઈ છે. (5) ત્રીસ દિવસ | |રોજબરોજન યક વાર્તા સરળ શૈલીથી ધર્મ (6) પ્રતિબિંબ