________________
૧૭૦
છાપરીયાની
આર માસ પછી નાનજીને દરરાજ એક રૂપિએ મળવા લાગ્યા. એણે એક રૂષિના માસિક ભાડે સ્વતંત્ર એરડી લીધી. માબાપને માંગરાળથી તેડાવી લીધાં. તે દિવસે આટલી પેદાશ ખાદશાહી ગણાતી હતી. નાનજી રાકડે માલ વેચતા હતા. ખૂબ પ્રમાણિક હતા એટલે એનુ ગાડુ સારું ચાલતુ હતું. વેપારીએ માલ ઉધાર આપતા હતા. આ રીતે ફેરીઆના ધંધામાં એના ઉદરનિર્વાહ ચાલતા હતા, પરંતુ નાનજી શાહ સાહસિક વૃત્તિના હતા. એમને આટલા નાના કામથી સતાષ ન થયા.
હિંદમાં તે વખતે રતાએ નહાતા, ગાડાંવાટા પણ ઘેાડી હતી. પ્રવાસ કરવા માટે સીગ્રામ-પાલખીઓના ઉપયેાગ મુખ્ય રાજમાર્ગો ઉપર થઇ શકતા હતા. બાકી પતમય અને કઠીન માર્ગો ઉપર જવાની કેડીએ હતી. ગાડાંએ કે બીજા વાહના એવા કઠીન રસ્તાઆની કેડીઓ ઉપર ચાલી શકતાં નહિ. તે સમયે પાઠા ચાલતી હતી. હજારે બળદોની પીઠ ઉપર માલ લાદીને વણુજારાએ કરતા હતા. એક ગામથી બીજા ગામે સુધી આવી વણજારા ફરીને અનાજ, ગાળ, કાપડ વિગેરે લેતા વેચતા હતા. વણજારાએ બળદોની બંને બાજુએએ બકરાંના વાળાના બનાવેલા એ છાલકાં (ચેલા) એકથી દોઢ મણુ અંગાલી માલ નાંખીને તેને બળદની એ બાજુએ સમતાલપણે ચડાવે છે. પછી ગામે ગામ કરી એક ઠેકાણે જોઇતા માલ વેચી ત્યાંની પેદાશના બીજો માલ ખરીદી લે છે. મારવાડના રણમાં હજુ આવી ાતનો પાઠ। ચાલે છે. હિમાલયની કેડીએ ઉપર પણ આવી અકરાં અને ઘેટાંની પાઠે ચાલતી મે નજરે જોઇ છે.
હમણાં રેલ્વે, મેટરી અને વિમાનાના જમાનામાં આવી પાઠાના ઉપયેાગ લગભગ બધ થયા છે, પરંતુ દાઢસા વરસા ઉપર યાંત્રિક વાહનના અભાવે આવી વણજારા ખૂબ નીકળતી હતી.
