________________
છાપરીયાની
ત્યારે કોઈ ગુજરાતી વેપારી ત્યાં રહેતું નહોતું, પરંતુ એમના આવ્યા પછી ધીમે ધીમે ગુજરાતીઓ આવ્યા. કરીમભાઈ ઈબ્રાહિમ અફીણના વેપાર માટે ત્યાં આવ્યા. તેમની સાથે કેટલાક પારસી ગૃહસ્થો પણ વેપાર માટે આવ્યા. શેઠ ચંદા રામજીએ એક જુટ મિલની સ્થાપના કરી. કચછ-માંડવીના પાંચ ભાટીઆ ગૃહએ પેઢી સ્થાપી. સુરતના બે વહેારા ગૃહસ્થોએ પેઠીઓ ખોલી. એ રીતે આપણું ગુજરાતીઓ કલકત્તામાં આવવા લાગ્યા. હવે ઈસ્ટ ઈડીયા રેલવે બંધાઈ ગઈ હતી. જબલપુર ભાગે લોકો આવતાં હતાં. પિતાના કુટુંબને પણ તેડી લાવતાં હતાં. મારવાડીઓ વધારે સંખ્યામાં આવ્યા હતા. ગુજરાતીઓ પણ ૫૦૦ જેટલાં આવી ગયા હતા. નાનજી શાહ કલકત્તામાં ૩૮ વરસે રહ્યા તે દરમ્યાન ૨૦૦૦ ગુજરાતીઓની વસ્તી થઈ ગઈ હતી. હમણું (૧૯૪૧ માં) વીશ હજાર ગુજરાતીઓ કલકત્તામાં વસે છે.
એ સમયે ગુજરાતીઓની માત્ર ૩૦૦ સ્ત્રીએ કલકત્તે આવી હતી, બાકી સૌ છડાં એટલે એકલાં આવતાં હતાં. વીશીમાં સૌ જમતાં હતાં. બધું સતું હતું એટલે માસિક પાંચ રૂપિયામાં વીશીવાળો જમાડતા હતા. બાર માસ રહી આમાંનાં ઘણાંખરાં દેશ
મારીને પાછા આવતા હતા. કેઈ વિવાહ કે બીજા સાંસારિક કાર્યો ત્યાં થતાં નહોતાં. ગુજરાતીઓ પાકું સંસ્થાન વસાવી રહ્યા નહતા. ઘણા દુકાનદારો હતા, ઘણા મહેતાઓ હતા, ઘણા દલાલી કરતા હતા, સોએક વેપારીઓ હતા. બેહદ ગુજરાતમાંથી ધીમે ધીમે લકત્તા તરફ પ્રવાહ આવતો હતો. મારવાડીઓ સાથે શેડો મિલાપ હતો, બંગાળીઓ સાથે જુજ હતું. ગુજરાતીઓમાં એકસપી સારી હતી. ભાટીઆઓ વેપારમાં કાંઈક આગળ વધેલા હોવાથી ગુજરાતીઓને લત્તે ભાટીઆપટીને નામે ઓળખાતો હતો.
