________________
૧૯
ચીનને
કાંઈ સુધારો કરવો નહિ. જે કોઈ સુધારો કરશે તેને મરણ દંડની સજા થશે. મંચુ સમ્રાટોના બસો અઢીસો વરસેના રાજ્યશાસનમાં ચીન ઘણું પછાત પડી ગયું. ઊંચે શિખરે ચડેલું ચીન હવે નીચે ગબડતું હતું. વૃદ્ધ વડલે અંદરથી સડે હતે.
તારાચંદે ચીની ભાષા શીખવાના પ્રયત્નો કર્યો. એ ભાષામાં જેટલા શબ્દો છે તેટલા તેના જુદા જુદા સંકેત છે. આ રીતે ભાષા બહુ ખેડાયલી છતાં હજારે અક્ષરો હોવાથી શીખવાને માટે બહુ મુશ્કેલી છે. જગતમાં એવી અધરી ભાષાઓ બહુ થડી છે. વિશ વીશ વરસના અભ્યાસ પછી પણ એમાં વિદ્વાન થવું મુશ્કેલ હતું. તારાચંદ મહેનત કરી ભાષા બોલતાં શીખ્યા. એને ધર્મ વિષે જાણવાને બહુ શોખ હતો. પોતે જેને ધમ સંબધી ઊડે અભ્યાસ કર્યો હતો. સાધુ મહારાજેનાં સંસર્ગમાં ખૂબ આવીને એમણે શક્ય એટલો જૈન તત્વજ્ઞાનને અભ્યાસ કર્યો હતા. એમણે સાંભળ્યું હતું કે બાદ્ધ ધર્મ અને જૈન ધર્મમાં બહુ સામ્ય છે. આ માટે જ તેઓ ચીનમાં આવ્યા હતા–અલબત્ત વેપારનું નિમિત્ત તે ખરૂં.
ચીની ભાષા બોલતાં શીખ્યા પછી તેઓ વિદ્વાન બુદ્ધ ધર્મના સાધુઓનાં પરિચયમાં આવ્યા. ચોથા સૈકામાં બુદ્ધ ધર્મના એક સાધુ અને સાતમા સૈકામાં બીજા સાધુ હ્યુ-એનસ્પંગ હિંદમાં આવી બુદ્ધ ધર્મનાં સેંકડો પુસ્તકે ચીન લઈ ગયા હતા. હિંદમાં આ પુસ્તકે મળવાં દુર્લભ હતાં, પરંતુ ચીનમાં સાધુઓએ આ ગ્રંથ બહુ સંભાળથી સાચવી રાખ્યા હતા. તારાચંદે એ બધા ગ્રંથમાંથી થોડું થોડું પાન સાધુએધારા કર્યું. તારાચંદ છેડે “ભણેલા હતા, પરંતુ બહુશ્રુત હતા. એમની ધર્મબુમુક્ષા ઊડી અને
