________________
૧૦૮
છાપરીયાની આવ્યું એટલે માલ ચાલુ સ્ટીમરમાં ૧૦૦ થી ૧૫૦ પેટી ચડવવાનું ચાલુ રાખ્યું. માલના પૈસા ચીનનું ચલણ (ગીલ્ડર) લંડનમાં વટાવીને લંડનની બેંક મારફતે મુંબઈ આવતા હતા, પરંતુ હેગડૅગ અને શૃંગાઈ બેંકની કલકત્તામાં શાખા થતાં એ તકલીફ મટી ગઈ. નાનજી શાહ વેપારમાં બહુ રસ લઈ રહ્યા હતા. જે વેચાણ આવ્યાં તેમાં સારો નકે પિતાને ભાગે આવ્યો. નાનજી શાહની અરજ ઉપરથી નેમચંદ શાહે એક લાખને બદલે બે લાખની ક્રેડીટ કલકત્ત મોકલી. પહેલે જ વરસે ચોખ્ખા અડધો લાખ રૂપિયા બંને ભાગીદારને નફો મલ્યો. ન જોઈ બીજે વરસે નાનજી શાહે સારે વેપાર ખેડ્યો, તેમાં કંપનીને લાખ રૂપિયા ન મલ્યો.
આ રીતે નફામાંથી નાનજી શાહે પિતાના લેણદારોનાં કાંધાં ભર્યો. પછી એમણે પોતાની મૂડી ભેગી કરવા માંડી. પાંચ વરસને આખરે તેમની ગાંઠમાં ખર્ચ તથા દેણું કાઢતાં એક લાખ રૂપિયા થઈ ગયા. પિતે મુંબઈ તરત જવાને વિચાર રાખ્યો હતો, પરંતુ કલકત્તા એમને અનુકૂળ પડી ગયું. કલકત્તાને અફીણને વેપાર એમની આંગળીઓને વેઢે આવી ગયો. એમને જોઈ બીજા બે-ત્રણ મુજરાતીઓ પણ ચોખા તથા જારના ધંધાને વાસ્તે કલકત્તામાં આવી પહોંચ્યા હતા. જ્યાં વેપાર હેાય ત્યાં ગુજરાતીઓ દેડે છે. જ્યાં કાંઈ પણ નફો મેળવવાની વાત હોય તો વણિપુત્રને તરત સુગંધ આવે ને એકદમ ત્યાં પહોંચી પિતાનું નસીબ અજમાવે છે. નાનજી શાહે ગાડી–ડે રાખ્યા. એમણે પિતાના કુટુંબને કલકત્તે તેડાવી લીધું. બૈરાંઓને પ્રથમ તે મારવાડી કુટુંબમાં ભાષાના અજ્ઞાનને લીધે તકલીફ થઈ, પરંતુ પરિચયથી ભાષા આવડી ગઈ એટલે જીવ મળી ગયું. નાનજી શેઠ હવે કલકત્તાના વાસી થઈ ગયાં. સ્ટીમરની આવજાવ શરૂ થઈ ગઈ હતી એટલે મુંબઈ વિવાહા.
