________________
૧૭૬
છાપરીયાની
આમ નિરાશ ન થાઓ, તમે ધૂળમાંથી ધન પેદા કરી શક્યા હતા, તે આજ મુઝાઈ કેમ ગયા છે? જાઓ, પુરુષાર્થ જરૂર યારી દેશે.”
સંવત ૧૮૫૯માં નાનજી શાહ કલકત્તા તરફ રવાના થયા. રેલ્વે તો હજી બંધાઈ નહોતી. એટલે પગરસ્તે પ્રવાસ શરૂ કર્યો. રસ્તામાં અનેક સંકટ ભોગવ્યાં. જંગલોમાં વળાવા લઈને મોટી વણજારે સાથે મુસાફરી કરી. દરરોજ પંદર વીશ માઇલોને પ્રવાસ થત હતો. ચોર લૂંટારુઓ, હિંસક પશુઓનો ભારે ભય હતે. જંગલી ભીલો, ગાંડ, સંથાલ વિગેરે અનાર્ય જાતિઓનાં માણસો તીરકામઠાં લઈને તૂટી પડતાં હતાં. એમનાથી રક્ષણ માટે બંદૂકવાળા વળાવીઓ હતા. વળાવી આ છતાં પણ ક્યારેક કયારેક ઝપા-- ઝપીઓ થતી હતી. એક રાજાની સરહદ ઉપરથી બીજા રાજાની સરહદ ઉપર જતાં જકાતનો મોટો ત્રાસ હતો. જંગલમાં ક્યારેક જંગલી હાથીઓનાં ટોળાંએ ભારે ગભરાટ ફેલાવતાં હતાં. વાઘ ચિત્તાએ પણ બળદો ઉપર હલ્લા કરવા નીકળી પડતા હતા. રાત્રે મોટા તાપણાં કરીને તેની વચ્ચે સૂવું પડતું હતું. હાથમાં ભરેલી બંદુકે લઈ વળાવી ચેક કરતા હતા. .. જંગલમાં ક્યાં ક્યાંઈ મચ્છરોને ત્રાસ ભારે રહે ત્યારે સૌને એક બે વખત તાવ આવી જતો હતો. ક્યારેક ક્યારેક કીચડમાં ગાડાંનાં પૈડાં ખેંચી જતાં તે કાઢવા ભારે મહેનત કરવી પડતી. રેતીમાં પણ મુસાફરી ભારે તકલીફવાળી થતી. સૌથી મોટી મુશ્કેલીઓ નાની મોટી નદીઓ ઓળંગતાં થતી હતી. હેડીઓ ઉપર ગાડાંઓ તથા બળદો ચડાવીને બીજે પાર લઈ જવાં પડતાં. કોઈ સ્થળે યુદ્ધના છબકલાં થતાં તે સ્થળે સૈનિકે ગાડાંઓને વેઠે પકડી લેતા હતા. આ વણજારનાં ગાડાઓ પણ એક વખત પકડાયાં હતાં. ત્યારે તેને હાથે પગે લાગી લાંચ આપી છોડાવ્યાં હતાં. જ્યાં ક્યાંઈ વણજાર
