________________
૧૮
છાપરીયાની
તારાચંદ શેઠનું વહાણ દરિઆલત’ કપાસ ભરી મુંબઈ રવાના થવાનું હતું. એ વહાણુમાં લાગવગ લગાડીને નાનજીને મેકલવાની જેકરણે ગોઠવણ કરી. પિતાના નાતીલા પાસેથી કાંઇ નેર વહાણધણીએ લીધે નહિ. નાનજીને સાચવીને લઈ જવાની વહાણના માલમને ભલામણ કરી, વહાણ તેફાનને અનુભવ કરી મુંબઈ પહોંચ્યું. કદી બહાર ન નીકળેલા બાળક છોકરાને મુંબઈને શું અનુભવ હોય? કોઈને ઓળખતે નહતો. બંદર ઉપર ભાલમે ઉતારી મૂક્યો. સગાસંબંધી કેઈ નહોતાં. હાથમાં પિતાની ફાટેલી ગોદડી અને બે જૂનાં પહેરવાનાં લુગડાં લઈને તે બંદરેથી નીકળે. ખીસામાં પૈસા નહિ. કોઈની સાથે સંબંધ નહિ. હેબતાચલા જેવો આ કિશોર નાનજી અહીંતહીં ભમવા લાગ્યો.
આ વખતે મુંબઈમાં પુરી લાખ માણસની વસતી નહોતી. હજી પાકાં મકાને થોડાં હતાં, બાકી ઘરો ઘણાં નીચાં અને ઉપર જાળીઓવાળાં હતાં. ઘણું ઉપર તો ઘાસની છાજલી છાયેલી હતી. શહેર એક માઈલના ઘેરાવામાં હતું. તેની બહાર ખેતરો હતાં. મજગામ તે તે વખતે ઘણું દૂર ગણાતું હતું. તે વખતે માહીમ તથા શીવની અને મુંબઈની વચ્ચે મોટી ખાડી હતી. ગવર્નર પોતે બળદની બગીમાં બેસી નીકળતો હતો. પાછળથી ઘોડાની બગી કરી. પાયધુની આગળ દરિઆને કીચડ અને ભરતી આવતી હોવાથી ત્યાં પગ દેવા પડતા. આથી એનું નામ પાયધૂની પડયું હતું. સર જમશેદજી હોસ્પીટલ સુધી હેડીઓ અને બેટે આવી શકતી હતી. લૂંટફાટ પણ ક્યારેક થતી, તેથી પોલિસને બંદોબસ્ત થવા માંડે હતો.
કેણ છો છોકરા? કયાંથી આવ્યો ?” અહીંતહીં રઝળતા નાનજીને એક સોરઠી દુકાનદારે પ્રશ્ન કર્યો.
