________________
કર
અજીવ તત્ત્વ-૧૪ ભેદ ૧૪ અજીવ-(જડ પદાર્થ) તત્વનાં ૧૪ ભેદે છે. - ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુગલાસ્તિકાય, અને કાળ એમ મૂલ પાંચ પ્રકારે અજીવ તત્ત્વ છે. ૯ ભેદ–ધમસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય એ
ત્રણનાં સ્કધ-દેશ-પ્રદેશ એમ ત્રણ ત્રણ ગણતાં
૯ ભેદ થાય છે. ૪ ભેદ પુગલનાં – સ્કંધ-દેશ-પ્રદેશ અને પરમાણુ. ૧ કાળ–એક સમય હોવાથી એક જ ભેદ ગણાય છે. ભૂતકાળ અનંતે ગયે, ભવિષ્યકાળ અનંતે આવશે, પણ વર્તમાનકાળ એક જ સમયને છે.
કુલ અજીવનાં ૧૪ ભેદે છે. આમાં ઉદ્દગલનાં (સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ અને પરમાણું. ૪ ભેદ) વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ વાળા હોવાથી રૂપી છે. બાકીના ૧૦ ભેદ અજીવના અરૂપી છે. સૂક્ષ્મ પુદ્ગલ આંખે ન દેખાવાં છતાં રૂપી છે. જીવ પુગલ મિશ્રિત હેવાથી રૂપી દેખાય છે. જ્યારે સિદ્ધના
જ કર્મ (પુગલ) રહિત હોવાથી દેખાતાં નથી. ચૌદ રાજકમાં છવીશ વર્ગણાઓમાંથી જીવને ગ્રહણ કરવા ગ્ય ફક્ત આઠ જ વગણાઓ છે. જીવ તેણે ગ્રહણ કરે છે. આપણી આજુબાજુમાં તે વર્ગણુઓ પડી છે. પણ સૂક્ષ્મ હોવાથી દેખાતી નથી. કેવલજ્ઞાની જોઈ શકે છે.
૧ સ્કંધઆ ભાગ. ૨ દેશ-અમુક ભાગ. ૩ પ્રદેશ-સ્કંધ સાથે જોડાયેલ પરમાણુને પ્રદેશ કહેવાય છે;
પણ સ્કંધથી જુદું પડે ત્યારે તે પ્રદેશ પરમાણુ કહેવાય છે. ૪ પરમાણુ-–સ્કંધથી જુદો પડે ત્યારે પરમાણુ કહેવાય છે.
( કેવલીની દષ્ટિએ જેના બે ભાગ નહિ થાય તે)
