Prabuddha Jivan 2018 12

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

“યોં કથિ કહે કબીર' – (૨) બહાર સુખબોધ, ભીતર આત્મબોધ
પદ્મશ્રી ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ સંત કબીરની વિચારધારાનો સાર એટલો જ કે બહાર સુખબોધ આત્મબોધ પામી શકે છે. છે અને ભીતર આત્મબોધ છે. સંત કબીર આત્મબોધને શ્રેષ્ઠ માને સાધકને સ્વ-રૂપની ઓળખ નહીં હોય, તો અજ્ઞાનને કારણે છે. સર્વ સાધનાનો હેતુ એટલો જ છે કે માનવીની ભીતરમાં રહેલા પરોક્ષ અને પ્રત્યક્ષ બાબતોમાં એ એની શોધ કરતો રહેશે. આ એ આત્મબોધને જાગ્રત કરવો.
પરોક્ષ બાબતો એટલે સંત કબીરના મતે કલ્પિત ઈશ્વરાદિ બાબતો. આત્મખોજ, આત્મજ્ઞાન અને આત્મબોધ એ ત્રણ ઘટક છે. એમણે બતાવ્યું કે માણસે કેવી કેવી કલ્પનાઓથી ઈશ્વરને મઢી દીધો આત્મખોજ સાથે એક શોધ જોડાયેલી છે. બહારની દુનિયામાંથી છે. ઈશ્વર વિશેની પૌરાણિક કથાઓમાં આલેખાયેલાં એમનાં નીકળીને સાધક ભીતરની દુનિયામાં એની ખોજ શરૂ કરે છે. એને આચરણને જોઈએ તો આપણને આઘાત લાગે ! તો શું એને ઈશ્વર જે શોધે છે, તે એને પામે છે. બીજું આત્મજ્ઞાન એટલે આત્મા માની શકીએ? આપણા અંતરમાં સ્થાન આપી શકીએ? આથી જ વિશેનું જ્ઞાન. આમાં સાધકને જ્ઞાનપ્રપ્તિ થાય છે. સંત કબીર જેને સ્વ-રૂપના જ્ઞાનના અભાવે આપણે પરોક્ષ બાબતોમાં પરમાત્માની બોધ કહે છે એ તો પરમ જાગૃતિ છે. આત્મબોધ હોય નહીં, તો નિષ્ફળ શોધ કરીએ છીએ, જ્યારે કેટલાક જડમાં એની શોધ કરે ભીતર કદી જાગે નહીં.
છે અર્થાતુ મૂર્તિપૂજા કરે છે. ભીતરના સ્વરૂપની ઓળખ આપતાં સંત કબીર કહે છે કે સંત કબીર આ બંને બાબતોનો છેદ ઉડાડે છે અને કહે છે કે, ભીતર બે પ્રકારનું હોય છે. એક ભીતર સ્વપ્નમાં ડૂબેલું હોય છે સાધકને યથાર્થ સ્વ-રૂપજ્ઞાન નહીં હોવાને કારણે એ મથુરા, કાશી, અને બીજું ભીતર સત્યમાં વસેલું હોય છે. એક ભીતરમાં તમે કાબામાં ભટકે છે. જેમ મૃગની નાભિમાં કસ્તૂરી છે, એમાંથી જ સુષુપ્ત અવસ્થામાં સ્વપ્નદર્શનમાં સમગ્ર જિંદગી પસાર કરી શકો સુગંધ આવતી હોય છે, પરંતુ એ આ સુગંધની શોધ માટે વનછો, તો એ જ ભીતરમાં તમે જાગૃતિ આણીને આત્મબોધ પ્રાપ્ત વનમાં ઉદાસ બનીને ફરે છે. પૂર્ણકામ, પૂર્ણતૃપ્ત અને પૂર્ણસંતુષ્ટ કરો છો. ભીતરમાં બંને પ્રકારની ક્ષમતા છે. એક તમને જીવનભર સ્વરૂપ આત્મા હું જ છું એવી સમજના અભાવે માણસ સંસારસુખ બાહરી માયામાં ડૂબેલા રાખે અને બીજી તમારા જીવનમાં જાગૃતિ પામવા માટે આમતેમ ભટકે છે. પ્રગટ કરે. બાહ્ય દોટ આત્મરોગી બનાવે છે, અંતરની યાત્રા સંત કબીર એ વાત પર મહત્ત્વ આપે છે કે માત્ર ત્યાગ કરવો આત્મબોધિ સર્જે છે.
તે પૂરતું નથી, પરંતુ આત્મબોધ જરૂરી છે. આત્મબોધ એટલે સ્વામી રામતીર્થે કહ્યું છે, જ્યારે તમે બહારની વસ્તુઓને દેહમાં વસતા પરમધન એવા ચેતનઆત્માની જાણ. સંત કબીર પકડવા કે પોતાની કરવા ઇચ્છો છો, ત્યારે તે ઠગારી બની તમારા ઉલ્લાસભેર કહે છે કે તમારાં સુખની સર્વ સામગ્રી તમારી પાસે છે. હાથમાંથી ચાલી જાય છે, પણ જો એ અંગે ઉપેક્ષા રાખશો અને જો તમારી જાતને તમે વશ કરી શકો, તો તમારા શરીરની ભીતરમાં પ્રકાશસ્વરૂપ પોતાના આત્મા તરફ મુખ કરશો, તો એ જ ક્ષણથી જ પુષ્પો અને વૃક્ષોથી મઘમઘતો અને ફૂલેલો-ફાલેલો બાગ-બગીચો પરમ કલ્યાણકારક અવસ્થા તમારી શોધ કરશે.'
છે અને એ બાગબગીચામાં એનો સર્જનહાર વસે છે. એમાં જ સાત આ રીતે જો આત્મબોધના અભાવે સાધક તો ઠીક, કિંતુ યતિ, સમુદ્ર અને અસંખ્ય તારાઓ છે. એમાં જ હીરા અને મોતી છે અને સતી અને સંન્યાસી પણ ખોટા માર્ગે દોડે છે. ખરી જરૂર ભીતરની એમાં જ એનો પારખું વસે છે. આ આત્મદેવને માનવી ભૂલી જાય જાગૃતિની છે, કારણ કે પરમાત્મા ભીતરમાં વસે છે. જો એને છે. જે પોતાની ભીતરમાં છે એને ભૂલીને બહાર પ્રપ્તિ માટે બહાર શોધવા જશો તો પરમાત્મા તો પ્રાપ્ત થશે નહીં, બલ્બ તમે ઉધમાત કરે છે. જ્યારે ભીતરમાં રહેલા આત્મબોધના ગુરુસિંહાસને સ્વયં ખોવાઈ જશો. આ ભીતરની શોધ છે. માંહ્યલા'ના જાગરણની વિવેક બેઠો છે, આથી શરીર નષ્ટ થાય છે, પણ આત્મદેવ નષ્ટ આ વાત છે. સંત કબીર સાત ગાંઠની વાત કરે છે.
થતો નથી. હકીકતમાં તો એ હાજરાહજૂર છે. પાંચો ઈદ્રિય છેઠાં મન, સત સંગત સૂચંત,
આત્મદેવની ઓળખ આપતી વખતે સંત કબીર બાહ્યાચારો કહૈ કબીર જમ ક્યા કરે, સાતો ગંઠિ નિચિંત. પર પ્રહાર કરે છે. એ કહે છે કે આમ ભક્તિના ગીતો ગાવાથી, આંખ, નાક, કાન, જીભ અને સ્પર્શ એ પાંચ ઇન્દ્રિય અને ધર્મકથાઓનું શ્રવણ કરવાથી, શાસ્ત્રગ્રંથો વાંચવાથી અથવા તો છઠ્ઠા મનને આમ આ છને જેણે સાતમાં સત્યચેતન સ્વરૂપમાં સંધ્યા કે તર્પણ જેવી ક્રિયાઓ કરવાથી તમને કશું મળશે નહીં. ગમે જોડી દીધાં છે, એવા સ્વરૂપરત વિવેકીને મન-વાસનારૂપી યમરાજ તેટલું તીર્થાટન કરો, તો પણ કશું વળવાનું નથી. આ સઘળાં શું કરશે? અર્થાત્ તેઓ મનોજયી હોય છે અને તેથી એ યથાર્થ ક્રિયાકાંડો, બાહ્યાચારો કે બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓ કરવાથી કશું નહીં વળે,
ડિસેમ્બર - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધજીવન