________________
કામગીરી મર્યાદિત નથી. સંશોધનની સાથોસાથ સંશોધનની પદ્ધતિ ટિપ્પણી કરાઇ છે. મારી માન્યતા પ્રમાણે અનુસન્ધાન, સંબોધી કે અને તેને લગતા પ્રશ્નોની તેઓ ચર્ચા કરે છે અને પોતાના અનુભવના સ્વાધ્યાય જેવા રિસર્ચ જર્નલની મર્યાદિત નકલો બહાર પડતી હોય આધારે અન્ય સંશોધકો-સંપાદકોને દિશાનિર્દેશ મળે એવાં તારણો તો તે કોઈ અોસનું કારણ નથી. મહત્ત્વનું એ છે કે તેમનો પણ કાઢે છે. રિસર્ચની થિયરીની સાથે તેની મેટાથિયરી (Meta વાચકવર્ગ કોણ છે? આ બધાં સામયિકોના જેટલાં પણ વાચકો હશે theory) પણ તેઓ ચર્ચતા આવ્યા છે. અનુસન્ધાનના ૭૫મા એ પૈકીના ઘણાંખરા પોતપોતાના ક્ષેત્રના નિષ્ણાતો હશે. તેમના અંકના પ્રથમ સ્વાધ્યાયખંડમાં મણિભાઈ પ્રજાપતિએ યોગ્ય રીતે જ અભિપ્રાયોનું એક મૂલ્ય હશે. એ અર્થમાં તેમને ઑપિનિયન-મેકરો આચાર્યશ્રીના સંશોધનવિષયક “વિચારમૌક્તિકો આપ્યા છે. વર્ષો પણ કહી શકાય. એટલે સામાન્ય સામયિકની બે-પાંચ હજાર નકલોની પહેલાં જયંત કોઠારીએ તેમના સંશોધન-સંપાદનકાર્યના અનુભવોના સામે આ ઑપિનિયન-મેકર વાચકવર્ગનું વજન સમાજમાં વધારે પરિપાકરૂપે સાહિત્યિક તથ્યોની માવજત નામનું પુસ્તક લખ્યું હતું. પડે છે એ વાત આપણે ભૂલવી ન જોઇએ. આ વિષયના અભ્યાસીઓ માટે તે ઘણું ઉપયોગી બન્યું છે. સંશોધન- અનુસન્ધાન સામયિકના ૭૫ અંકો પર નજર નાખીશું તો સંપાદનની સૈદ્ધાત્ત્વિક સમજ આપતાં અનેક પુસ્તકો અંગ્રેજી, હિન્દી તેની કેટલીક મહત્ત્વની ઉપલબ્ધિઓનો ખ્યાલ આવશે. એક તો, જેવી ભાષાઓમાં ઉપલબ્ધ છે પણ તેનાં વ્યવહારુ પ્રશ્નોની ચર્ચા સંશોધનાત્મક સામયિકોના દુકાળવાળા રાજ્યમાં તેણે એક મોટી કરતાં પુસ્તકોની સંખ્યા ઘણી અલ્પ છે. ખરી ઉપયોગિતા આવા ખોટ આંશિક રીતે ભરી છે. બીજું કે, વિવિધ જ્ઞાનભંડારો કે પુસ્તકોની જ હોય છે. આચાર્ય શીલચંદ્રસૂરિના વિવિધ નિમિત્તે ગ્રંથભંડારોમાં દટાયેલી નહિ, તોય દબાયેલી હસ્તપ્રતો સહિતની લખાયેલા સંશોધનવિષયક લખાણોને એકત્ર કરીને તેને એક સળંગ સામગ્રીને તેણે પ્રકાશમાં આણવાનું પુણ્યકાર્ય કર્યું છે. ગુજરાતી પુસ્તકરૂપે પ્રકાશિત કરાય તો સંશોધકો-અભ્યાસીઓને ઘણાં ઉપયોગી ભાષા, સમાજ અને સંસ્કૃતિમાં જૈનોનું પ્રદાન ઘણું મહત્ત્વનું છે. નીવડશે. કેમકે, અહીં આચાર્યશ્રીનો સ્વાનુભવ બોલે છે. જે બોલ્યા ગુજરાતી ભાષાના ઇતિહાસની મહત્ત્વની સામગ્રી જૈન સાહિત્યમાં છે એ પણ અનુસન્ધાન સામયિકના મુદ્રાલેખ મોરિતે સqવિયરૂ સચવાઇ છે. જો જૈનસાહિત્ય ન હોત તો ગુજરાતી ભાષાનો ઇતિહાસ નિમંણ્ (સ્થાનાં સૂત્ર) ને વળગી રહીને તેઓ ચાલ્યા છે. કેવી રીતે લખી શકાયો હોત એ એક પ્રશ્ન છે. અનુસન્ધાન આવી
શ્રી જયંત મેઘાણીએ એક સરસ સૂચન અનુસન્થાનના અંકો મહત્ત્વની પણ અલ્પજ્ઞાત હસ્તપ્રતોને પ્રકાશમાં લાવવાનું કામ કરી ઇન્ટરનેટ પર મૂકવાનું કર્યું છે. આપણા માટે આનંદની વાત એ છે રહ્યું છે. આ ૭૫મા અંકના બીજા ખંડમાં કેટલીક હસ્તપ્રતો ઇત્યાદિના કે જૈન ઈ-લાઈબ્રેરીમાં અનુસન્ધાનના ઘણાં અંકો તેમ જ આચાર્યશ્રીના સંપાદિત પાઠો પ્રકાશિત થયા છે. તેમાં આચાર્ય શીલચંદ્રસૂરિ સંપાદિત સમુદાયના કેટલાક અન્ય ગ્રંથો પણ ઇન્ટરનેટ પર મુકાયા છે.તેમ મુનિ સંવેગદેવરચિત પિડશુદ્ધિ બાલાવબોધ પ્રકાશિત કરાઇ છે. છતાંય શ્રી જયંત મેઘાણીની વાતનો બરાબર અમલ થાય એ જરૂરી સંપાદકે નોંધ્યું છે તેમ આ બાલાવબોધમાં ભાષાશાસ્ત્રીની દૃષ્ટિએ છે. સાધુઓને પ્રસિદ્ધિનો મોહ ન હોય એ સમજી શકાય છે પણ ઘણી મહત્ત્વની સામગ્રી મળે તેમ છે. આ દષ્ટિએ બાલાવબોધોના તેમનું ઉત્તમ અને ઉપયોગી કાર્ય બહોળા વર્ગ સુધી પહોંચે તે જરૂરી મહત્ત્વનો પણ તેમણે નિર્દેશ કર્યો છે. ગુજરાતી ભાષાના ઐતિહાસિક છે. આ માટે શ્રેષ્ઠ વિકલ્પ જયંતભાઈ કહે છે તેમ ડિજિટલ મીડિયા અભ્યાસમાં આવી બાલાવબોધો ઘણી ઉપયોગી છે. પડાવશ્યક છે. જૈન તપસ્વીઓ ડિજિટલ મીડિયાથી દૂર રહે પણ આ બાધ બાલાવબોધનો સદ્ગત ડૉ. પ્રબોધ પંડિતે કરેલો અભ્યાસ નમૂનેદાર તેમના સંસારી અનુયાયીઓ-પ્રશંસકોને લાગુ પડતો નથી. આથી ગણાયો છે. આચાર્યશ્રીના સંસારી અનુયાયીઓ-પ્રશંસકો અનુસન્ધાનને ઇન્ટરનેટ ત્રીજી મહત્ત્વની ઉપલબ્ધિ એ આ નિમિત્તે સંશોધકો-સંપાદકોની પર મૂકવાની કામગીરી માથે લઇ શકે છે. ખરી રીતે તો અનુસન્ધાન એક નવી પેઢીનું ઘડતર છે. રૈલોક્યમન્ડનવિજય, કલ્યાણકીર્તિવિજય સામયિક અને આચાર્યશ્રીના સમુદાયનાં નામે વેબસાઇટ બનાવીને કે વિમલકીર્તિવિજય જેવા અનેક સંશોધકો-અભ્યાસીઓ સાથે આપણો તેમાં અનુસન્ધાન ઉપરાંત આચાર્યશ્રીના સમુદાયનાં પુસ્તકો, વીડિયો, પરિચય અનુસન્ધાનના કારણે થયો. આ મુનિઓ જે કામ કરી રહ્યા
ઓડિયો વગેરે મૂકી શકાય. ફેસબુક, વોટ્સએપ જેવા સોશિયલ છે તે ખરેખર આદર ઉપજાવે તેમ છે. રૈલોક્યમન્ડનવિજયજીએ મીડિયા પર તેના પ્રચાર-પ્રસારની કામગીરી પણ થઈ શકે. હાલ છેલ્લા કેટલાક વખતથી શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરરચિત સન્મતિતર્કપ્રકરણ ઇન્ટરનેટ પર સંસ્કૃત, પ્રાચ્યવિદ્યા (ઇન્ડોલોજી) વગેરે ક્ષેત્રના પર ન્યાયપંચાનન અભયદેવસૂરિપ્રણીત તત્વબોધવિધાયિની વૃત્તિના વિદ્વાનોના અનેક સુપ ચાલે છે. તેમાં અભ્યાસીઓ માહિતીની કેટલાક મહત્વના મુદ્દાઓની ચર્ચા રસમય અને સરળ શૈલીમાં આપલે, ચર્ચાવિચારણા કરે છે. અનુસન્ધાનની માહિતી આવા પહેલા ગુજરાતી અને હવે હિન્દીમાં ચાલુ કરી છે. હિન્દીમાં રૂપો સુધી પહોંચે તો પ્રત્યેક સંશોધક-સંપાદક જેની રાહ જોતો હોય લખવાનો તેમનો નિર્ણય યોગ્ય જ છે. તેનાથી વાચકવર્ગ બહોળો છે, એવો પ્રતિભાવ પણ તેમને મળી શકશે.
બને છે. વળી, આવા વિષયનો વાચકવર્ગ ગુજરાતીમાં નહિવત છે આ અંક નિમિત્તે અનુસન્ધાનની દોઢસો નકલ વિશે પણ જ્યારે હિન્દી, મરાઠી, બંગાળી જેવી ભાષાભાષી રાજ્યોમાં વ્યાકરણ,
પ્રબદ્ધજીવુળ
ડિસેમ્બર- ૨૦૧૮
