________________
spread like ripples when the arts are ingrained in life.
*********
*
References: 1. The Encyclopaedia of Gandhian Thoughts,
Compiled by Anand T. Hingorani & Ganga A. Hingorani, Published by All India Congress Committee (I), New Delhi, 1985. The Mind of Mahatma Gandhi, Compiled and Edited by R.K. Prabhu &U. R. Rao, Third revised and enlarged edition published by Navajivan Trust, Ahmedabad, 1967. (The first two editions were
published in 1945 & 1946 respectively) 3. Gandhiji ka Saundarya-Shastra aur Kalaen, by
Varsha Das, Published by Rajasthan Adult Education Association, 2018. What is Art and Essays on Art, by Leo Tolstoy, Translated into English by Aylmer Maude, Published by Oxford University Press, London, 9th
Reprint 1969. 5. Gandhi: Essential Writings, Selected and Edited
by V. V. Ramana Murti, Published by Gandhi Peace
Foundation, 1970 (First part of the article on Visual Arts and Aesthetics written for Art Soul Magazine, NOIDA, published in October 2018)
Contact : varshadas42@gmail.com
2.
!
વૃત્તિનું તત્વજ્ઞાન
રવિલાલ વોરા વૃત્તિઓ વિશે અલગ અલગ માનસવાળા લોકો અલગ અલગ હોઈ શકે. એટલે અહીં આપણે થોડા સમયનો ગાળો રાખવો રીતે વિચારે છે. જીવમાં કામ ક્રોધ, લોભ એ અનેક પ્રકારની જોઈએ જેથી આપણે ઉત્તેજિત ન થઈએ. જો આપણે ઉત્તેજિત વૃત્તિઓ છે. કેટલાક વિચારકોનું માનવું છે કે વૃત્તિઓને પોષવી ન થઈએ તો આપણે આપણી તંદુરસ્તીનું નુકસાન કરીએ છીએ કેમકે જોઈએ. જ્યારે કેટલાક એમ કહે છે કે વૃત્તિઓને દબાવવી જોઈએ. જ્ઞાનતંતુઓ બળે તો સાધક સાધના કરી શકતો નથી. પરંતુ જ્ઞાનીઓ એમ કહે છે કે વૃત્તિઓને પોષવી પણ નહિ અને સાધકે સાધના વિચાર દ્વારા કરવાની છે. આપણે એવું વિચારવું દબાવવી પણ ન જોઈએ. તો જ સાધક પોતાની સાધનામાં સફળ જોઈએ કે એ બધા બાહ્ય પદાર્થો છે અને આપણી દેહવાસનાની થઈ શકે. જો આપણે વૃત્તિઓને પોષીએ તો પોષવાથી વૃત્તિઓ વૃત્તિઓ આપણાથી જુદી છે, એવો ભાવ ધ્યાને ધરી આપણે રિપિટ થયા કરે છે અને જો વૃત્તિઓને દબાવીએ તો કોઈ રીતે એ આપણા સંસ્કારોથી મુક્ત બનવું જોઈએ. હવે આપણે એક દષ્ટાંત ઉછાળો મારીને બહાર આવે. વૃત્તિઓ દબાવવાથી માણસ ચીડિયો, જોઈએ- એક બાળક જેનું મન અને હૃદય શુદ્ધ હોય છે, એની ક્રોધી બનીને રિએક્ટ કરે છે. તો જ્ઞાનીઓ કહે છે તમારી વૃત્તિઓને વિચારવાની બુદ્ધિ અને વૃત્તિ અલગ તરી આવે છે અને વયસ્ક શાંત કરો તો વૃત્તિઓ પોષવી ન પડે અને દબાવવી પણ ન પડે. પુરુષની વૃત્તિ જે ભાવહીન છે, એ અલગ તરી આવે છે. જ્યારે
ભોગવવાની વૃત્તિ સ્વેચ્છાએ ત્યાગ કરો. ભોગવવાની પણ બાળકના વિચારો અને વૃત્તિ સામે ઝૂકી જવાય. દૃષ્ટાંત ટૂંકમાં નથી અને દબાવવી પણ નથી. વૃત્તિઓ ઉપર કાબૂ મેળવવો જોઈએ. જોઈએ. કેમકે કેટલીક વૃત્તિઓ પૂર્વના સંસ્કારથી ઊઠે છે. પરંતુ રાજાએ એક સૌમ્ય, સુંદર, હાસ્યવાળો ચહેરો જોયો, જે મ જાગૃત સાધક એને નિષ્ફળ બનાવી શકે છે, કરી દે છે. કપૂર હોય- સાથે રમી રહ્યો હતો. રાજાએ કહ્યું તું મને વહાલો લાગે છે. તું ઘી હોય તો જો એની સાથે અગ્નિનો સંજોગ થાય તો સળગી ઊઠે મારી સાથે મહેલમાં ચાલ. એણે પૂછયું આપ કોણ છો? તો જવાબ છે. જો કોઈ વ્યક્તિ આપણને કડવા શબ્દો બોલે તો આપણે મળ્યો “હું રાજા છું'' બાળક બોલ્યો હું આપની સાથે આવું પણ ઉત્તેજિત ન થવું જોઈએ અને વિચારવું જોઈએ કે એ વ્યક્તિ એ મારી બે શરતો છે. પહેલી શરત આપ નિરંતર મારી સાથે રહેશો કડવા શબ્દો વાપરવાનું કારણ શું? ઘણી વખત એક શક્યતા રહેલી અને બીજી હું જ્યારે સૂઈ જાઉ ત્યારે આપે જાગતા રહેવાનું. રાજા છે કે આપણી પોતાની ભૂલ હોય અને એ વ્યક્તિ આપણી પરમ બોલ્યો, “હું તારી સાથે નિરંતર રહી ન શકું અને તું સૂઈ જાય ત્યારે ઉપકારી છે એટલે આપણા હિત માટે એણે ઉચ્ચારી હોય. એવી હું જાગતો રહું એ અશક્ય છે. આ રાજાની વાત સાંભળીને, જુઓ રીતે આપણે શાંત રહીને સામેવાળા ભાઈનો આભાર માનવો એક અત્યંત બુદ્ધિશાળી બાળકનો જવાબ, જે આપણી બુદ્ધિમાં પણ જોઈએ.
આવી ન શકે. બાળક બોલ્યો “આ પરિસ્થિતિમાં મારે મહેલમાં ઘણી વખત એવી શક્યતા બની શકે કે ઉંડાણથી વિચાર આવવું શક્ય નથી. કેમકે મારો ભગવાન મારી સાથે નિરંતર રહે કરવાથી આપણને સમજાય કે આપણી ભૂલ ન હતી તો સાધકે છે અને હું સૂઈ જાઉ ત્યારે એ નિરંતર જાગતો રહે છે. હું એવું વિચારીને શાંત થઈ જવું કે એ આપણે કરેલા પૂર્વ કર્મોને લીધે ભગવાનને છોડીને આપની સાથે આવી ન શકું.' આ છે બાળકનું
ડિસેમ્બર - ૨૦૧૮
પ્રqદ્ધજીવન
(૨૩) |
