________________
ગાંધીવાચનયાત્રા એક આખી અલગારી પેઢીની આત્મકથા “સામે પવને'
| ડૉ. સોનલ પરીખ ૧૯૪૦થી ૧૯૫૦ના દાયકામાં જે પેઢી યુવાન હતી તેની સામે કાચી નોંધો કરતા ગયા. “આ માનસિક પ્રક્રિયામાંથી પસાર થતાં શક્યતાઓનું અનુપમ વિશ્વ હતું. નવી સ્વતંત્રતા તેમના લોહીમાં સમજાયું કે અમે બન્નેએ જે દિશા પકડી હતી તે જીવનભર જાળવી ઉછાળા લેતી હતી. હૈયામાં ગાંધીજીએ રોપેલાં દરિદ્રનારાયણની રાખી હતી. બસ, તે પળથી લખવાનું અડધે ફકરે છૂટી ગયું. બધું સેવાનાં બીજનું અંકુરણ હતું અને આંખોમાં પરિવર્તનનાં સ્વપ્નો વીંટો વાળીને માળિયે ચડાવી દીધું.” રમતાં હતાં. નવો ઇતિહાસ સર્જવાનો ઉમંગ લઇ આ પેઢીએ પણ સ્નેહી મકરંદ દવેએ આજ્ઞા કરી, “કાચું લખાણ મારી દેશસેવામાં ઝુકાવ્યું હતું અને તેમ કરવા માતાપિતાનો ખોફ વહોર્યો. પાસે લઈ આવો.” વાંચ્યા પછી બીજી આજ્ઞા કરી, પુસ્તક કરો. હું કુટુંબની સદ્ધર સુંવાળી પથારી ત્યાગી પથ્થરના ઓશીકે માથું મૂક્યું. આમુખ લખી આપીશ...' પણ જાહેરજીવનનાં અમુક પાત્રો જીવતાં મહાત્મા ગાંધીના નામનો દીવડો લઈ જીવતરનાં અંધારાં ઊલેચ્યાં. હોય તેમની સાથે મતભેદ થાય, વિવાદ થાય તે કરવું નહોતું, તેથી નામ કે પ્રતિષ્ઠા કે પદના કોઇ મોહ વગર ખંતપૂર્વક થઇ તેટલી લેખકે બે માપદંડ સામે રાખ્યા, ‘ગુણદર્શન જ કરવું અને આખી સેવા કરી અને શાંતિથી દુનિયામાંથી વિદાય લીધી.
વાતને જીવનઘડતરની દૃષ્ટિએ જ વિચારવી.' આમ સામે પવને’ આ પેઢીના એક પ્રતિનિધિ યોગેન્દ્ર પરીખની આત્મકથા “સામે આત્મકથાથી વિશેષ જીવનઘડતરની કથા બની. જેને પોતાના જીવનનું પવને” વિશે આજે વાત કરીએ. આમ જુઓ તો આ પુસ્તક ઘડતર જાતે જ કરવું છે અને ચીલાચાલુ મારગે પગલાં નથી માંડવાં ગાંધીજીનું લખેલું કે ગાંધીજી વિશે લખાયેલું પુસ્તક નથી, પણ તેના તેવા નવલોહિયાઓને તો આ કથા પોતાની જ આપવીતી જણાશે. પાને પાને ગાંધીજીની નક્કર હાજરી અનુભવાય છે. ગાંધીકાર્યો આ પુસ્તક યોગેન્દ્રભાઇએ તેમનાં પત્ની નીલમબહેનને અર્પણ કરવાં સહેલાં નથી અને ગાંધીવાદીઓનાં માનસ તેમ જ ગાંધી કર્યું છે. નિલમબહેન ગાંધીજીનાં પ્રપૌત્રી. સફેદ ખાદીમાં ઓપતાં સંસ્થાઓના વહીવટ કેવા અટપટા હોય છે તેની જાણકારી પણ આ નાનકડાં દેહ સાથે વિરાટ સેવાકાર્યો ઉપાડી પાર પાડી શકે તેવાં પુસ્તકમાંથી મળે છે.
મજબૂત. સેવાના આ બંને ભેખધારીઓએ જીવનભર જે મથામણ ૧૯ વર્ષની ઉંમરે રચનાત્મક કાર્યો કરવા માટે યોગેન્દ્રભાઇએ કરી તેનું વર્ણન એક લેખમાં ન થઇ શકે. એ સુંદર ચિતાર મેળવવા ઘર છોડ્યું, શિક્ષણ પણ છોડ્યું. એમનો જન્મ તો મુંબઈવાસી સુખી આ આત્મકથા વાંચવી પડે. કોઇ આડંબર નહીં, કોઇ આપવડાઈ સંપન્ન કુટુંબમાં. દીકરો ડૉક્ટર, વકીલ કે ઇજનેર બની સુખી નહીં, પ્રસંગોનું તાદશ આલેખન અને સાચાખોટાના કોઇ લેખા જીવન જીવે તેવો પિતાનો સ્વાભાવિક આરહ. યોગેન્દ્રભાઇ રાષ્ટ્રીય પાડવાનો પ્રયત્ન નહીં. શૈલીમાં સાદગી અને સહજતા સાથે સંગીત વિચારો ધરાવતા શિક્ષકો પાસે ભણ્યા. વિદ્યાર્થી અવસ્થામાં રાષ્ટ્ર અને સાહિત્ય પ્રત્યેનો કુદરતી પ્રેમ દેખાય છે, જેને લીધે આત્મકથા સેવાદળના સૈનિક બન્યા. રામકૃષ્ણ પરમહંસ, સ્વામી વિવેકાનંદ શુષ્ક દસ્તાવેજી આલેખન નહીં, પણ રોમાંચક ઘડતરકથાનો આનંદ અને ગાંધીજીની આત્મકથાઓ સાથે ગામલક્ષ્મી'ના ચારે ભાગ આપે છે. વાંચી કાયા. ગામડામાં બેસીને સેવા કરવાનો એવો રંગ લાગ્યો કે પ્રસ્તાવનામાં મકરંદ દવે કહે છે તેમ આ એક નોન કન્ફર્મિસ્ટ ઊગતી વયે જ ઘર છોડ્યું. ક્રોધિત અને દુઃખી પિતાને સમજાવતાં - કંઠીતોડ આદમીની કથા છે. પ્રાચીન કાળમાં આવી વ્યક્તિને કિશોરલાલ મશરૂવાળાએ કહ્યું, “યોગેન્દ્રને ગામડામાં જવું છે, વાત્ય કહેતા. વાત્ય એટલે ‘વાતાત્ સમૂહાત્ વતિ યતુ' એટલે કે આશ્રમજીવન જીવવું છે, સહેલું નથી. જો ટકશે તો આગળ વધશે સમૂહમાંથી, ટોળામાંથી નીકળી ગયેલો. એકલપંથી વાત્ય માટે અને નહીં ટકે તો કંઇક નવું શીખીને પાછો આવશે. એને જવા જીવનનો પંથ હંમેશાં કઠિન રહેવાનો.
‘સામે પવને'માંથી પસાર થતા જઇએ તેમ તેમ જણાય છે કે અને યાત્રા શરૂ થઇ. ચાર દાયકા સુધી સામે પવને બહારવટું એક તરફ સોનેરી સપનાં સેવ્યાં હોય તે અણધાર્યા તૂટી પડે છે તો ખેડ્યું. કોઇ નામની ઓથ નહીં, કોઈ સમરથની સહાય નહીં. બીજી તરફ દિશા ન સૂઝતી હોય તેવી અંધારઘડીઓમાં અણધાર્યું પોતાના જ બળે ઝઝૂમતા તેમણે પચાસથી પણ વધુ વર્ષ સેવાકાર્યો કોઇ પ્રકાશકિરણ મળી આવે છે. આવા પ્રસંગોની તાવણીમાંથી કર્યા. મુંબઇમાં જન્મી, ઉછરી, ગામડામાં જીવન ગાળવા જે મથામણ યોગેન્દ્રભાઇ-નીલમબહેન નમ અને શ્રદ્ધાળુ બનીને, સાચું સોનું થઈ તે દરમ્યાન દિશા તો સચવાઇ છે ને - આ પ્રશ્ન ઊઠતાં તેમણે થઈને બહાર આવ્યાં છે. વીતેલા જીવનનું અવલોકન કરવા માંડ્યું. યાદ આવતું ગયું તેમ ચાલીસમા વર્ષે યોગેન્દ્રભાઈને એક મોટું જોખમી ઑપરેશન
દો.'
પ્રદ્ધજીવન
ડિસેમ્બર- ૨૦૧૮
