________________
૧છે
ધંધો કર્યો છે પણ કોર્ટમાં ક્યાંય વાસ્તવિક ન્યાય ન જોયો.” એક પત્રકારે પ્રથમ તો એ મતલબનું પોતાનાં છાપામાં જણાવ્યું કે, “મુનિશ્રીએ કોર્ટ અંગે આવું લખીને પોતાના ધર્મની મર્યાદાનો લોપ કર્યો છે.” પાછળથી તેમણે રૂબરૂ અભ્યાસ કર્યો અને પછી કહ્યું : “નીતિ એ કાયદાશાસ્ત્રનો પાયો છે; એટલે ન્યાયાધીશે અને બચાવપક્ષના ધારાશાસ્ત્રીએ નીતિ અને કાયદાની વિસંગતિનો ભાસ થાય તેવા શબ્દો કોર્ટમાં ન ઉચ્ચારવા જોઈએ.” એક ભાઈએ લખ્યું : “કોર્ટનું આ અપમાન ન કર્યું કહેવાય !” એક પત્રકારે પોતાના પત્રના અગ્રલેખમાં લખ્યું : “આ બનાવ મુનિશ્રી સંતબાલજીએ પોતાના પુણ્યપ્રકોપ સાથે ચર્ચાતો કર્યો છે અને જરાય દિલ કે શબ્દો ચોર્યા વિના પોતાની સમાજહિતૈષી લાગણીને પૂરેપૂરી રીતે વ્યક્ત કરી છે. એમનું આખુંયે કથન ધર્મદષ્ટિએ છે. અને મુદ્દો એ જ છે કે જો આપણે શુદ્ધ અને સત્યપ્રિય સમાજરચના તરફ જવા માગતા હોઈએ તો તર્કશક્તિથી સત્ય-પરિણામે ન્યાયને ગૂંચવતી ન્યાયપદ્ધતિ બદલવી જ જોઈશે. નીતિની નજરે બનાવોને તોળવા જોઈએ અને કાયદાની ઓથે સત્યને ઢાંકીને નહિ પણ નીતિ અને સત્યને આધારે કાયદાનો અર્થ કરીને ન્યાય આપવાનું શુદ્ધ વાતાવરણ પેદા કરવું પડશે. આજની અદાલતોની ન્યાયપદ્ધતિ આ દૃષ્ટિએ ખામી ભરેલી જ માત્ર નહિ, પણ સમાજઘાતક બળોને પોષનારી બને તેવી છે; અને સાચા દોષિતોને નિર્દોષ ઠરાવવાના પ્રયત્નો સફળ થાય ત્યારે સમાજને વિનાશના માર્ગે દોરનારી બને છે. આ પરિસ્થિતિની ગંભીરપણે વિચાર કરવો એ સહુ વિચારવાન નાગરિકોની ફરજ છે. કાયદો, નીતિ અને ન્યાયનો સુમેળ જામે અને વકીલાતનો ધંધો સત્યને અસત્ય ઠેરવવા કે તર્કશક્તિથી (સત્યને) ધુમ્મસમાં ઢાંકવા નહિ; પરંતુ સમાજને નીતિમાન, ધર્મ (દષ્ટિથી) ભીરુ, અને સત્યપ્રિય બનાવવામાં સહાયરૂપ થવામાં મદદ થાય એવી રીતે જ સાચા નિર્દોષોને બચાવવા માટે ચાલે એમ કરવું હિતાવહ છે. સમાજધુરીણો માટે તેમ જ સમાજ માટે આ બહુ વિચારણીય પ્રશ્ન છે. અને તે કોઈ સંજોગોના આવેશમાં તણાયા વિના શુદ્ધ ન્યાય અને ધર્મદષ્ટિએ વિચારી તેને વિષે ચોક્કસ પગલાં લેવાની જરૂર છે.
મેં પોતે તો આ પહેલાં આ પાક્ષિકમાં અને બીજે જાહેરમાં આ વિષે ઘણું કહી દીધું છે. ઘણાં રાત્રિ દિવસો મહામંથનમાં ગાળ્યાં છે. જે અદાલતોને સરકારની ઉપરવટનું સ્થાન પ્રજાપ્રતિનિધિસભાએ આપ્યું છે; તે અદાલતનાં અંગોનાં પાવિત્ર્ય માટે હું સતત ચિંતાતુર રહું છું. ન્યાયની અદાલતોમાં મૂડીવાદની અને અનિષ્ટોની છડેચોક ચાલી રહેલી પ્રતિષ્ઠા જોઈને મારું અંતર વલોવાઈ ઊઠ્યું છે. જે કેસમાં મારું સાક્ષીપણું હોય કે પ્રાદેશિક સંબંધ હોય, તે અંગે મારે ઉગ્ર પગલાં લેતાં પહેલાં એ કારણેય સંકોચાવું પડે છે. આજની અદાલતો અને વકીલો પરત્વેનાં મારાં વાક્યો
ન્યાયનું નાટક
