________________
૮૧૮ : સ ાંગાનું મૂલ જઠરાગ્નિની મંદતા
=
રસેશાજી ના લક્ષણા - અન્ન ઉપર અરૂચિ, અંગામાં દુખાવા ભારેપણુ અને બેચેની
રહે છે.
અજીના લક્ષણ ખાધેલું અન્ન તે જ દિવસે ન પચતાં બીજા દિવસે પચે તે અન્ન.
પ્રતિવાસરના લક્ષણ - વિકારાને ઉત્પન્ન નહિં કરતું જે અન્ન જ્યાં સુધી પાચન ન થાય તેટલી જ મુદ્દતનું તે પ્રતિવાસર.
ઉપરાંત પાતળા ઝાડા એ અપચાની નિશાની છે બધાએલા મેાના આકારને પીળાશ પડતા રંગના ઝાડા નરવાઈની નિશાની છે. જીભ ઉપર વળેલી સફેદ છારી અપચાનુ લક્ષણ છે. હાજરીમાં ખારાક પચ્યા વગરના સડતા હાય તેથી અશુદ્ધુવાયુ જીભ ઉપર જામે છે,
અજીને જીણું કરનાર, મંદાગ્નિને પ્રજ્વલિત કરનાર, સમુહ પાચન તંત્રને સુધારનાર, દુષિત સને અમ્રત સમાન બનાવનાર ઉપચારામાં અતિ કીષ્ટ ઉપચાર ઉપવાસ છે.
દુષિત કાચા રસ નાડીએ દ્વારા શરીરમાં ફેલાવા માંડે છે આ અશુદ્ધિ મળ, ઝેરને નાશ દવાઓ કે રેચક પ્રયાગોથી બરાબર થતા નથી. રેચક પદાર્થાંથી પાચનત ંત્ર બગડે છે, રેચક ક્રિયા એક તરફથી અશુદ્ધિ બહાર કાઢે છે જ્યારે બીજી તરફ ખારાક ખાવાની પ્રવૃત્તિ ચાલુ રખાતી હાય છે. એટલે ઉપવાસ એજ અતિ ઉત્તમ પ્રયાગ છે.
અનીળું મેગનસ્થાની આયુર્વેદમાં લંધન યાને અન્ન ત્યાગ સુચવવામાં આવેલા છે. કુદરતી ઉપચાર પદ્ધત્તિમાં પણ ઉપવાસની મહત્તા ઉપર ખૂબ ખાણું છે. ધર્માંરાધનમાં પણ પ તિથિએ ઉપવાસ ન કરનારને દેાષિત ગણેલ છે. રસના એ રાગનું કારણ છે. જ્યારે ઉપવાસ સુંદર વાર છે.
દૈનિક વ્યવહારમાં પશુ જેના આહાર વિહાર મિત હશે. આચાર વિચાર મિત હશે, ખાણાં-પીણાં મિત હશે, શરીરમાં અમ્લતાની વધધટ થશે નહિ, છાતી મળશે નહિ. ધચરકા આવશે નહિ, પેટના પોલાણમાં સુકેામળ અવયવામાં દાહ થશે નહિં હેડકીને પ્રકાપ થશે નહિ, મળમૂત્ર અને પસીને
દુર્ગંધ વગરના સ્વચ્છ હશે. ભાતભાતની મીઠાઇઓ તમતમતાં શાક અને અથાણાએ કાયાકારા તળેલા પદાર્થોં અને અતિ શુક્ષ્મ મેદાના પદાર્થોં ગુંદરની માફક આંતરડામાં ચાંડી રહેશે નહિ આંતરડા ગટરનુ કામ કરે છે. સાફ ગટર એ નીરાગીતાની નીશાની છે.
ઉપચાર સાદા અને સરળ
[૧] લંધન કરવાથી વિદગ્ધાણુ, શેક કરવાથી વિષ્ટબ્બાજી, શયનથી રસેશા મટે છે. ગરમ પાણી પીવાથી આમાણું મટે છે. [૨] હરડે તથા સુંઢ અને ગાળમાં મેળવી ખાવાથી લાગે છે.
અટ્ટ
ચુ કરી
મટી ભૂખ
[૩] હરડે દળ, પીંપર અને સંચળ સમાન ભાગે લઇ ચુ` કરી ઉના પાણી સાથે સેવન કરવાથી બધી પ્રકારના અજીણુ મટે છે. [૪] ત્રિભટ્ટ, ચિત્રક મૂળ, વાવડીંગ અને નાગરમોથ આ ત્રણ ઔષધ ત્રિમદ કહેવાય છે. સમ ભાગે લઇ ખાંડી વસ્ત્રગાળ કરવુ. ચારથી આઠ આઠ વાલ સવાર સાંજ લેવું. જઠરાગ્નિ પ્રદિપ્ત થાય છે. આમનુ પાચન થાય છે પેટપીડ, ચુક આશ શુળ મટી જાય છૅ.
[૫] ધાણા અને સુંઠે આ મેજ ઔષધ એક એક તાલા લઇ અધકચરા ખાંડી એક શેર પાણીમાં ઉકાળી પાસેર પાણી રહે ગાળી લઈ સવાર બપાર સાંજ એમ ત્રણ વખત પીવાથી પાચન તંત્રના બધા વિકારા શાંત થઇ જાય છે. ઔષધ પૈસાનું, કાયદો અકલ્પનીય, સુંદર કવાથ છે.
[] ચવક, ચિત્રમુળ, સું અને દેવદાર આ ચાર ઔષધના કવાથમાં નસેાતરનું ચુર્ણુ અને ગાયનું ઝરણુ મેળવી પીવાથી પેટના સર્વે રાગો મટે છે.
[] શુદ્ધ પારદ તા. ૧ શુદ્ધ ગંધક તા. ૧ મરી તા. ૨ નું ચુર્ણ કરી પારદ ગંધકની કજ્જલી સાથે ધુંટી એક રસ કરી ભારી ગણીના ફળના રસની એકવીશ ભાવના આપી ચણાઠી જેવડી ગાળી ખનાવી ૨ થી ૮ ગાળી પાણી સાથે લેવી.
[૮] શંખની બનાવટ શુખભસ્મ, શંખવટી,
