________________
૮૧૬ : સવ રાગોનું મૂલ જઠરાગ્નિની મંદતા
જ્યારે ખારક જઠરમાં આવે ત્યારે સ્નાયુઆના સકાચન અને પ્રસારણથી વલાવાય છે. આ વલાણું ચાલતુ હોય છે ત્યારે વલેણું કરતાં (દહિંમાંથી છાસ બનાવવાની ક્રિયા) જેમ પાણિ ઉમેરવામાં આવે છે તેમ બીજા પડમાંથી અસંખ્ય ગ્રંથીમાંથી જઠર રસ ઝરી નળીઓ દ્વારા વલેાવાતાં ખારાકમાં ભળતા જાય છે. દહિ'ના સાર માખણ ઉત્પન્ન થાય છે તેમ કના સાર શુદ્ધ રસ' પહેલી ધાતુ ઉત્પન્ન થાય છે જેમાંથી ક્રમે ક્રમે લેાહિ, માંસ, મેદ, હાડ, મજ્જા અને શુક્ર ધાતુઓ તૈયાર થાય છે શરીરનું બંધારણુ અહિંથી શરૂ થાય છે પ્રાણવાયુ પુરતી પ્રેરણા પાઈ, પાચક પિત્ત ખારાકને પચ્યમાનાભિમુખ કરી, કફના સાજનથી પીણુ ભાવે ક્રિયામાં ભળી માતા લાવે છે. આવી રીતે અમૃત સમાન રસ ધાતુ તૈયાર થાય છે જે પાણી જેવા પાતળા અને ખટાસયુક્ત હાય છે.
અને
ખારા
आहारस्य रसः सार सारहीना मलद्रव शिराभिस्त जलनीत वस्तौ मूत्रत्व माप्नुयात (સાર ગધર) જે આહારના રસ તેને સાર કહેવાય છે અને જે નિ:સાર પદાથ એને સુળ કહેવાય છે. આ મળ દ્રવ મૂત્રવાહિની નસે। માર્ગે મૂત્રપિંડમાં જાય છે બાકી રહેલા જે કચરી તે મળ તરીકે અપાનવાયુની મદદથી ગુદા માર્ગેથી બહાર નીકળે છે.
જીવંત શરીરના ભાગોના રજકણા નિરંતર નાશ પામતા હોય છે અને નવા રજકણો ઉત્પન્ન થતા હોય છે. નખ અને વાળ શરીર ઉપરથી ઉતરતાં દ્રષ્યમાન બને છે. પણ નજરે નહિ નિહાળાતાં એવા શુક્ષ્મ રજકા મળ, મૂત્ર, સ્વેદ, ઉશ્વાસ દ્વારા બહાર નીકળતા હોય છે. આ ફેરફાર શરીરને આવશ્યક છે, જે ભાગ જુના જણું થાય છે તે જગાએ ખીજા નવા તાજા ભાગ મૂકવાની શરીરમાં જે કુદરતિ શક્તિ રહેલી છે. તે શક્તિને પોષણ દાતા આહાર છે, આહારનું પાચન જઠરાગ્નિને આભારી છે. સાચી ભૂખને આભારી
સાત્વિક અને પોષણ દાતા આહારને આભારી છે અને તેમાંથી ઉત્પન્ન થએલ શુદ્ધ રસને આભારી છે.
પ્રપ્તિ જઠરાગ્નિ ચેતવણી આપે છે. શરીરને ધસારા પુરવા નવી પુરવણીની જરૂરિયાત છે. આ આ પુરવણી જેટલી ઉત્તમ તેટલી તંદુરસ્તી ઉત્તમ, ખારાક પોષણ દાતા છે સાથે જ શરીરને જોઈતી ગરમી પણ ઉત્પન્ન કરે છે. એટલે પાષણ કર્તા અને ઉષ્ણુતા દાતા છે. અગ્નિ ચાલુ રાખવા નવા ઇંધણુ નાંખવા પડે છે. ઈંધણ ન મળે તે અગ્નિ મંદ પડી મુઝાઈ જાય છે. આજ પ્રમાણે હાજરીની પણ કાÖવાહિ ચાલે છે.
વીશ પચીશ વર્ષ પહેલાં ધરે ધરમાં સવારનુ ખાણું દુધ, દહિં, કે છાસથી શરૂ થતું અને સાંજનું વાળુ દૂધથી પૂર્ણ થતું.... ‘દૂધે વાળુ જે કરે તસ ધર બંધ ન જાય' આ પ્રથા પ્રચલિત હતી. ત્યારે જઠરાગ્નિ સતેજ હતી. પેટના દરદો અલ્પ હતા. મળાવરાધની ફરિયાદ ન હતી. મરદાનગીભર્યું માનવ જીવન હેતુ હતુ,
પણ જ્યારથી આંખને પ્રિય લાગે, રસનાને પ્રિય લાગે, અને મનગમતું કૃત્રિમતાથી નિ:સત્વ બનેલા ખાણા-પીણા શરૂ થયાં છે ત્યારથી પાચન અવયવાના દરદો પરાકાષ્ટાએ પહોંચ્યા છે.
- અનાજમાંથી થુલું ભુસા જેવા અગત્યના પદાર્થને દૂર કરીતે, કઠોળના ફાતરા ગાવીને. શાકભાજીના પડ અને છેડા કાઢી નાંખીને કુદરતી ચાખાને હિંસક યાંત્રિક યંત્રામાં પાલીશદાર ચકચકતા બનાવીને, લાટ અને મે દે યંત્રમાં દળાવીને, દાળામાં અતિ નુકશાનકારક ર્ગાના એપ આપી ાનકદાર બનાવીને, શેરડીમાંથી બનેલા પુષ્ટિદાતા ગોળના બદલે કુદરતી તત્વાના નાશ કરી કૃત્રિમ રીતે તૈયાર થએલી ખાંડથી અને તીખું તમતમતું ખાવાની વૃત્તિથી, ગરમ મસાલાના અતિ વપરાશથી, ભેળસેળથી ભયંકર નુકશાનકારક ખાનપાનથી પેટના અનેક પ્રકારનાં વ્યાધિઓ વધી ગયા છે.
પરિણામે પેટ સાફ નથી, પાચનક્રિયા સતેજ નથી. આંતરડાની ક્રિયા અનિયમીત અની છે. મીડી
