________________
પ્રમાણ અને નય; + ૪ = ન હોય, તા પ્રકાશક કાના પ્રકાશ કરી શકે ? જેમ આવશ્યક્તા શક્ય એટલા પ્રયત્ને તેનાથી આત્માને છેદન-ભેદન ક્રિયામાં અત્યુપયોગ અને સમ` પણ અસિરગવાની છે. ધ-ભેદ્ય તત્ત્વ વિના છેદનાદિ ક્રિયામાં સાધક ન બની
પારમાર્થિક પથમાં સ્યાદાની સહાય આ રીતે અનિવાય આવશ્યક છે.
શકે તેથી છેધ-ભેધ તત્ત્વ, વાસ્તવ હાવા મ
તેવી જ રીતે પ્રકાશ્ય તત્ત્વ વિના પ્રકાશક પશુ પ્રકાશ કરી શકે ? તેથીજ પ્રકાશ્ય તત્ત્વ પણ વાસ્તવ જ છે. તે અતરંગ અને બહિર્ગ
અ રૂપ છે. યથા જ્ઞાન રૂપ પ્રમાણુ તેના યથાર્થ પ્રકાશ કરાવે છે તેથી જ “ પર આવતાવો પ્રમાળ ' એ સૂત્ર યથાય છે.
પરંતુ એકલા પરમાર્થથી પણ ચાલતું નથી. જ્યાંસુધી વિશ્વના અનેક સાધન રૂઢિઓ અને પ્રવૃત્તિઓ સાથે વ્યક્તિ સંકળાએલી હોય, ત્યાંસુધી તેને વ્યવહારની પણ અપેક્ષા રાખવી પડે, એ રીતે જ્ઞાનવ્યવહારિક જીવનમાં નય જ વધારે ઉપયાગી છે.
જો દરેક ઠેકાણે ઉભયાકાર રૂપથી જ વસ્તુની પ્રતિતિ થાય તે પ્રતિનિયત વ્યવહારના તો ઉદ જ થઈ જાય, જો કે પ્રમાણથી દરેક રીતે વસ્તુનુ પ્રકાશન થાય છે. તથાપિ જે જે વ્યક્તિને જે જે પ્રતિનિયત ધર્મ ઈષ્ટ સાધનાયે આવશ્યક હાય તેનુ તે તે ધર્મનું વસ્તુના અન્ય ધર્માંથી પૃથક્કરણ કરવું અવશ્યક છે, તે પૃથક્કરણ નયજ કરી શકે, જો સ્વને અનપેક્ષિત છતાંય વસ્તુમાં વિધમાન અન્ય ધર્મોનું સંપૂર્ણતયા નિરાસન ન કરવું જોઈએ, જો તેમ થાય તે તે નય દુય બની જાય. અલબત, નય સ્વઅપેક્ષિત વસ્તુગત ધ સિવાય અન્ય વિધમાન એવા પશુ ધર્માંતર ઔદાસિન્ય જ દાખવે છે. પરંતુ કદાચિત એવી શંકા ઉપસ્થિત થાય કે, પરંતુ તેમાં દોષ ન ગણાય જો તે સ્વેષ્ટ એવા સ્યાદાદ પ્રમાણના જ્ઞાતા એવા વિદ્વાનેમાં આ માધ્મ-ધર્મના પ્રતિપાદનાથે અન્ય ધર્મના ધ્વંસ કરનારા સ્થ્યભાવ સંપૂર્ણતયા કેમ જોવામાં નથી આવતા ? તેના પ્રત્યુત્તર એકજ હોઇ શકે કે, સ્યાદ્વાદના જ્ઞાનથી જ્યાંસુધી આત્મા રંગાય નહિ ત્યાંસુધી તદ્જન્ય
અને તેજ બાધા ગણાય.
માધ્યસ્થ્ય ભાવ રૂપ પરિણામ અથવા તા ફળ
સંપૂર્ણ
તયા પ્રગટ ન ચઇ શકે, જેટલા જેટલા અંશે આત્મામાં એ જ્ઞાન પરિણમે તેટલા તેટલા અંશમાં વિશુદ્ધિ થતી જાય. રાગદ્વેષ મંદ થતા જાય અને સમસ્ત વિશ્વ તરફ માધ્યસ્થય વૃત્તિ પ્રગટ થાય એટલે જ જેમ
છેદન ભેદન ક્રિયામાં ઉપયોગી અને સમ` પણ
અતિ છેઃકના વાસ્તવિક પ્રયત્ન વિના છંદનાદિ ક્રિયામાં ઉપયેાગીન નિવડી શકે તેવી જ રીતે ક રૂપ આવરાને દૂર કરવામાં ઉપયોગી અને સમર્થ એવા પણ સ્યાાદ વ્યક્તિના વાસ્તવિક પ્રયત્ન વિના ઉન્નતિના સાધનભૂત ન બની શકે તેથી જ તેના અધ્યયનની જેટલી આવશ્કતા છે તેટલી જ કદાચ તેથી ય વિશેષ
પ્રમાણુ વસ્તુગત ભિન્ન ભિન્ન એવા સકલ ધર્મોનું પ્રતિપાન કરે છે. દરેક ધર્મને પક્ષપાત દર્શાવ્યા સિવાય યથાતયા પ્રકાશિત કરે છે તેથી પારમાર્થિક પથમાં તે અનિવાય આવશ્યક છે.
આધ્યાત્મિક માર્ગમાં ઉન્નતિ કરાવનાર સ્યાદ્વાદ પ્રમાણુ જ છે. તેના જ્ઞાનથી આત્મામાં પેાતાને ઇષ્ટ અને અનિષ્ટ એવા દરેક પદાર્થો તરફ માધ્યસ્થ્ય
ભાવે જેવાની ભાવના કેળવાય છે. રાગદ્વેષની પરિણતિ કમશઃ ઘટતી જાય છે. સમશીલતા પ્રગટ થાય છે.
આ રીતે પ્રમાણુ અને નય પાસાયિક અને વ્યવહારિક પથમાં અનિવાય આવશ્યક છે. સ્યાદ્વાદ પ્રમાણુ ન હોય તે પારમાર્થિક પંથ અંધકારમય
અની જાય. નય ન હેાય તે જગતના વ્યવહાર ખારવાઇ જાય, માટે જ મર્યાદિત અવસ્થામાં રહીને તે એકમેકના પૂરક બની રહે છે.
.....
.......................................
જૈન ખેડીંગ, લાઈબ્રેરી, શાળાઓ માટે જૈન તત્ત્વજ્ઞાન પ્રશ્નોત્તર
કિ. ૦–૧૨–૦
લખેઃ–– સામગ્રદ ડી. શાહ
---------------
પાલીતાણા [સારાષ્ટ્ર ].
LATGA ORGIOUS OR SE-EE S
