________________
તીર્થયુદ્ધશાન્તિનું મિશન. ૩૭ ઉડા આશયવાળા પ્રશ્નને ખુલાસો મેળવવાની ઈચ્છાથી હમારા પ્રસિદ્ધ પત્રની થોડીક કિમતી જગા મેળવવાને ઉમેદવાર છું. A પ્રશ્ન આ છે: લડવું એ ધર્મ છે કે ક્ષમાભાવ રાખવા એ
હું પિતે હારે અભિપ્રાય આપવા ખુશી નથી; પરન્તુ અને ભિપ્રાય એકઠા કરવાની ઈચ્છા રાખું છું. “ક્ષમાભાવ રાખવો એ ધર્મ છે ” એવો ઉત્તર હમારા તરફથી અને ઘણુંખરા સ્વધર્મી ભાઈઓ તરફથી આવવા સંભવ છે; કારણ કે તેઓ કહેશે કે), શાસ્ત્ર હમેશ ધ, માન, માયા ઈત્યાદિને હણવાની જ સલાહ આપે છે. હમે કહેશો કે, ધર્મ તે innocent-નિરુપદ્રવી–ઈને લેશ માત્ર ઈજા ન કરે તેવો કોઇને પણ અને મનથી પણ દુઃખ ન કરે 292 . ( That is your Concept of Religion.') અને છતાં ધર્મની એ પવિત્ર વ્યાખ્યા બોલતી વખતે હમારૂં જીગર તો એમ જ બોલતું હશે કેઃ “નિરૂપદવી ધર્મના પણ રક્ષણ માટે તો ઉપદ્રવનું જ હથીઆર આવશ્યક છે”!
હમારા વાચકોની સગવડ ખાતર હું ફરી બોલીશ-વધારે ઘરગતુ ભાષામાં બોલીશ-કે, “ધર્મ” પિતે નિરુપદ્રવી છે એમ માનનારાઓ પણ એ ધર્મના બચાવ-રક્ષણ-હયાતી માટે તો ઉપદ્રવ (સખ્તાઈ
ધ-તફાન-દેષ ઇત્યાદિ અનેક અનિષ્ઠ મનાયલા ત) ને જ ઉપયોગ કરે છે–ખરેખર ઉપયોગ કરે છે. હારે કાં તો ધર્મની વ્યાખ્યા હમારે બદલી નાખવી પડશે અને હેની નિર્દોષ-નિરુપદ્રવી ભાવનાને બદલે કાંઈ જૂદી જ જાતની ભાવના હમારે ગોઠવવી જોઇશે; અગર ત, નિરુપદ્રવી ધર્મના રક્ષણ માટે લેવાતાં ઉપદ્રવી અસ્ત્રશસ્ત્રને સીરાવવાં પડશે. બેમાંથી એક તે જરૂર કરવું પડશે. હાથમાં બરફ રાખવો અને ગરમી ઉત્પન્ન થવાની આશા રાખવી, અગર અગ્નિમાં પગ મૂકીને ઠંડક પેદા થવાની ઈચ્છા કરવીઃ એને કોણ શાણપણું કહેશે
હમે પૂછશે : “ધર્મને અમે નિરુપદ્રવી તે અવશ્ય માનીએ છીએ, પણ એ ધર્મના રક્ષણ માટે ઉપદવી અસ્ત્રશસ્ત્ર અમે કહાં વાપરીએ છીએ?”
મિહને માફ કરશે, મહાશય ! પણ એમ જ બને છે; માત્ર આપના ધર્મમાં જ નહિ, પણ સઘળા ધર્મોના અનુયાયીઓની બાબતમાં લગભગ એમ જ બને છે. એક ધર્મની સચ્ચાઈ બીજાઓ પાસે મનાવવા માટે તે બીજાઓના ધર્મ કે ધર્મોની નિંદા કરવાના
