Jain Dharm Prakash 1950 Pustak 066 Ank 08

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 7

જ્ઞાનપ્રામાયવાદ
૧૭૩
• સ્વત: પ્રમાણુતાની માન્યતા રહેલી છે. નહિ તો અનવસ્થા આદિ અનેક દે આવે છે તે ઉપર બતાવવામાં આવેલ છે.
જ્ઞાનની પ્રમાણુતાને અને ઉપર સંવાદક બાધક આદિ જે થીયરીઓ બતાવવામાં આવી તે બૌધિક ક્ષેત્ર( Intellectual )ને આશ્રયીને બતાવવામાં આવી છે. જે જ્ઞાન ન્યાય અને તર્કની દૃષ્ટિએ સંગત હોય, જેમાં બાપતા બીજા જ્ઞાનથી ન આવતી હોય તે જ્ઞાન ન્યાયની દષ્ટિએ પ્રમાણજ્ઞાન છે, તેથી વિપરીત જ્ઞાન અપ્રમાણ છે. આ વ્યવહાર દષ્ટિ છે. પણ આધ્યાત્િમક દષ્ટિએ-ધર્મની દષ્ટિએ વિચારતાં આવું જ્ઞાન પણ અજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે, આધ્યાત્મિક દષ્ટિ આત્માના શ્રેયને મુખ્ય ગણે છે, સર્વ પ્રવૃત્તિનું ધ્યેય પરમ પુરુષાર્થ-મોક્ષ છે. આત્માની અનાદિ કાળથી કર્મ પગલેથી જે બદ્ધસ્થિતિ છે, તે સ્થિતિમાંથી મુકત થવું તે મોક્ષ છે, અને મોક્ષના માર્ગ ઉપર જે જ્ઞાન દરે તે સાચું જ્ઞાન-સમ્યગુ જ્ઞાન છે. બીજું બધું જ્ઞાન વિપરીતજ્ઞાન-અજ્ઞાન છે. એટલે જ્ઞાનની પ્રમાણુતાયથાર્થતાને નિર્ણય કરવામાં એવું જોવાનું રહે છે કે આ જ્ઞાન મોક્ષમાર્ગ ઉપર લઈ જવા ઉપયોગી-સમર્થ છે કે કેમ? શાસ્ત્રમાં આ જ્ઞાનને સમ્યજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. આવા જ્ઞાનવાળાને સમકિતદષ્ટિ કહેવામાં આવે છે, તેવું , જ્ઞાન ન ધરાવનારને શાસ્ત્રમાં મિથ્યાષ્ટિ કહ્યા છે. શાસ્ત્રમાં એટલે સુધી કહ્યું છે કે–મિથ્યાષ્ટિનું વ્યવહારદષ્ટિએ ગણુનું પ્રમાણ જ્ઞાન પણ આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ અજ્ઞાન છે, અને સમ્યગ દષ્ટિવાળાનું બીજી રીતે કહેવાતું અપ્રમાણુ જ્ઞાન પણુ ' સમૃગજ્ઞાન છે. મિથ્યાષ્ટિના જ્ઞાનને અજ્ઞાન કહેવાના કેટલાક કારણે બતાવવામાં આવ્યા છે. પ્રથમ તો મિચ્છાદષ્ટિને વસ્તુસ્વરૂપનું યથાર્થ જ્ઞાન હોતું નથી. * સત્ વસ્તુ કઈ અને અસત્ કઈ તેનું તેને જ્ઞાન નથી. સત વસ્તુ અને અસત વસ્તુનો ભેદ તેને જણા નથી. મિથ્યાદષ્ટિ સર્વ વસ્તુને એકાંત દષ્ટિએ જુએ છે, સ્વાદુવાદ દષ્ટિએ જોતું નથી. એક પદાર્થને તે ઘટ કહે છે ત્યારે તે પદાર્થમાં ઘટત્વ ઉપરાંત અનેક ધર્મો રહેલા છે, તેનું જ્ઞાન તેને હેતું નથી. બીજું મિથ્યાદષ્ટિનું જ્ઞાન સંસાર વધારવાનું કારણ બને છે. આત્મિક ડિતને ન જાણનાર ર્ડાકટરો, વૈઘો પૌષ્ટિક માની જે દવાઓ આપે છે તે વિષયવાસનાને ઉત્તેજિત કરનાર હોવાથી સંસાર વધારનાર છે. ત્રીજી મિયાદ્રષ્ટિનું જ્ઞાન ઉન્મત્તના જ્ઞાન જેવું સંબંધ વિનાનું ઘણીવાર હોય છે. ચોથું જ્ઞાનનું ફલ વિરતિ છે, મિથ્યા- . દષ્ટિના જ્ઞાનથી વિરતિ થતી નથી, ઊલટું મમતાભાવ વધે છે, આવા કારણોથી મિથ્યાષ્ટિના વ્યવહાર દષ્ટિએ સાચા જ્ઞાનને પણ આધ્યાત્મિક દષ્ટિએ મિથ્યાજ્ઞાન કહેવામાં આવ્યું છે.
આ સમ્યગજ્ઞાન અને મિથ્યા જ્ઞાનને ભેદ ઘણે સમજવા જેવો છે. એક જ જ્ઞાન એક દષ્ટિથી જોતાં મિથ્યા જ્ઞાન થાય છે, તે જ જ્ઞાન બીજી દષ્ટિથી જોતાં સમ્યગજ્ઞાન થાય છે. દાખલા તરીકે ખગોળ-ભૂગોળ વિગેરે જગતરચનાનું જ્ઞાન