________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૮ મે.]
કર્મપ્રકૃતિ.
૧૭૭
રાખવામાં આવે છે. આવી નિર્મળ ક્ષય) થયેલી પ્રકૃતિથી પ્રગટ થયેલો આત્મિક ગુણુ ક્ષાયિક ભાવને કહેવાય છે. ભાવ છ પ્રકારના છે. કર્મપ્રકૃતિને આશ્રયીને મુખ્યપણે ચાર ભાવ વપરાય છે. ક્ષાયિક, ઔપશકિ, ક્ષાયોપથમિક, ઔદયક, જેમકે લાકડાં તથા કોલસા અગ્નિ નથી હોતા પણ તેમાં અગ્નિ બનવાની યોગ્યતા હોય છે તેથી તેને સળગતી અગ્નિમાં નાખવામાં આવે તો તે અગ્નિરૂપે પરિણમીને દાહકવસ્તુને બાળવાની પ્રકૃતિવાળાં બને છે, એ પ્રકૃતિ વિકૃત સ્વરૂપ છે–તેથી તે વસ્તુએના રૂપને વિકૃત બનાવે છે. દેવતા સળગતો જવાળારૂપે હોય કે અંગારરૂપે હોય તે જ લાકડાં આદિ તેની સાથે ભળીને દેવતા પણે પરિણમે છે, પણ અગ્નિ હોલવાઈને રક્ષાના રૂપમાં પરિણમે હોય અથવા તે રાખડીથી ઢંકાયેલું હોય ત્યારે લાકડા આદિ સંસર્ગમાં આવવા છતાં પણ અગ્નિરૂપે પરિમતાં નથી; અહીં સળગતા અગ્નિની જેમ કર્મ પ્રકૃતિને ઐયિક ભાવ જાણુ; ભારેલા અગ્નિ ઉપશમ ભાવ અને રાખડી થઈ ગયેલે ક્ષાયિક ભાવ કમ પ્રકૃતિને હોઈ શકે છે અર્થાત જેમ સળગતે અગ્નિ લાકડાં આદિને દાહક પ્રકૃતિવાળાં બનાવી શકે છે પણ ભારે તથા રાખેડી થઈ ગયેલો અનિરૂપે પરિણુમાવીને દાહક શકિતવાળાં બનાવી શકતું નથી, તેવી જ રીતે કર્મ બનવા લાયક પુદગલ સ્કધોને દયિક ભાવના કમં પ્રકૃતિ કમપણે પરિણુમાવીને આત્મિક ગુણ આવારક પ્રકૃતિવાળાં બનાવી શકે છે, પણ આ પથમિક ભાવની કે ક્ષાર્થિક ભાવને પામેલી કમપ્રકૃતિ નવીન પુદગલ કંધને કર્મ પણે પરિણુમાવીને ગુણધાતક-અવારક પ્રકૃતિવાળાં બનાવી શકે નહિ.
કર્મની મુખ્યપણે આઠ પ્રકૃતિમાં છે, તેની ગૌણપણે અનેક પ્રવૃતિઓ બને છે છતાં મુખ્ય આઠ પ્રકૃતિમાંથી ચાર જ પ્રકૃતિઓ એવી છે કે જે આત્માના જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર આદિ ગુણોને હાંકી શકે છે-વાત કરી શકે છે. તેથી તે ચારે ધાતી કહેવાય છે. આ ચારમાં પણ ફકત મેહનીય કર્મની પ્રકૃતિ જ પ્રધાન ગણાય છે. બીજી જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને અંતરાય આ ત્રણે પ્રકૃતિએ મેહનીયની પ્રકૃતિ ઉપર આધાર રાખે છે. મોહનાયના ક્ષયની સાથે જ ત્રણેને ક્ષય થાય છે, જેથી આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણોને સંપૂર્ણપણે વિકાસ થાય છે. ઉપર જે પ્રકૃતિનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે અને ક્ષયિક, એપશમિક ભાવ જણાવ્યા છે તે મોહનાયની પ્રકૃતિને આશ્રયીને છે. પુદગલ અંધેનું કમપણે પરિણમીને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિવાળા બનવું તે બધું યે મોહનીય પ્રકૃતિને લઈને જ છે. તે જયારે મોહનીય પ્રકૃતિનો સર્વથા ક્ષય થઈ જાય છે ત્યારે બીજા બધાથ કર્મોની પ્રકૃતિઓ ક્ષય થઈ જાય છે અને નવીન બનતી નથી તેથી આત્મા સંપૂર્ણ કમથી મુકાઈને અશરીરી બને છે. પછી તે સિદ્ધ ભગવાન તરીકે ઓળખાય છે. .. -
અનાદિ સંસારનું મૂળ રાગ-દ્વેષ અને મેહનીય કર્મના જ અંશે (પ્રકૃતિએ) છે. એમ તે મોહનાય કર્મના અઠાવીશ અંશે છે અને તે દર્શનમોહ તથા ચરિત્રમોહરૂપ મુખ્ય બે અંશેના જ વિભાગે છે, છતાં તે બધાયને રાગ-દેષમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. દર્શનમોહ આમાની નિર્મળ જ્ઞાનદષ્ટિને ઝાંખી બનાવી દે છે. જેથી આંખે ઝાંખું
For Private And Personal Use Only
