________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જ જીવસમાસનો રચના-સમય
લેખક–શ્રી હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા-એમ. એ. વિકટ પરિસ્થિતિ–ભારતીય પ્રાચીન સાહિત્યના અભ્યાસથી એ વાત અજાણી નથી કે કેટલી યે પ્રઢ કૃતિઓના કર્તાનાં નામ કે એના રચના-સમય વિષે આપણે અંધારામાં છીએ. જૈન કૃતિઓને અંગે પણ આ હકીકત અંશતઃ જોવાય છે. આથી જૈન સાહિત્યને ઇતિહાસ આલેખનારને મુશ્કેલી નડે છે. “ અનામિક સાહિત્યનો ઈતિહાસ ” અંગ્રેજીમાં તૈયાર કરતી વેળા મારે આવી કેટલીક મુશ્કેલીઓમાંથી માર્ગ કાઢવો પડે છે. ઉદાહરણાર્થે હું અહીં જીવ-સમાસને નિર્દેશ કરું છું.
નામ- જીવસમાસ ” એવું નામ એની પ્રથમ ગાથામાં સૂચવાયું છે. વિશેષમાં ૨૮૫ મી ગાથા પણ એ જ નામ સૂવે છે. આ ઉપરાંત આ કૃતિની વૃત્તિમાં “ મલધારી’ હેમચન્દ્રસૂરિએ આ જ નામ પ્રારંભમાં આપ્યું છે. વળી એમણે આ કૃતિને “પ્રકરણ” પણ કહી છે. આને લક્ષમાં લેતાં આ કૃતિનાં બે નામ ગણાવાય. (૧) જીવસમાસ અને (૨) જીવસમાસપગરણ
પરિમાણ ને વિષય—આ કૃતિની પ્રાસદ્ધ આવૃત્તિમાં ૨૮૬ ગાથા પછી એક પ્રક્ષિપ્ત ગાથા છે એને ગણતાં આ કૃતિમાં ૨૮૭ ગાથા થાય છે. આની રચના જઈણમરહદો ( જૈન મહારાષ્ટ્રી) ભાષામાં કરાઈ છે. એને વિષય મુખ્યતયા ચૌદ ગુણસ્થાને છે. આ વિષયને અંગેની કેટલીક કૃતિઓને તેમ જ ગુણસ્થાનના પર્યાયોનો ઉલેખ મેં “ અમોદ્ધાર સંગ્રહ”ના ભા. ૧૦ તરીકે છપાયેલા ઉપદેશરનાકરની મારી “ભૂમિકા (પૃ. ૪૨૪૩)માં કર્યો છે.
, પૂર્વધર, આગમહારક જૈનાચાર્ય શ્રી આનંદસાગરસૂરિજીએ આ અવસમાસ ઉપર્યુકત વૃત્તિ સહિત સંપાદિત કરી એનો સંસ્કૃતમાં ઉદધાત લખ્યો છે.
. આ ઉપોદઘાતમાં જીવસમાસના કર્તા ‘પૂર્વધર” છે એમ કહ્યું છે, અને એનું કારણુ એ અપાયું છે કે ઉપસંહારરૂપ ગાથામાં આ પ્રકરણ દષ્ટિવાદગત પદાર્થ દર્શાવે છે એ ઉલ્લેખ છે,
પ્રામાણિકતા–કતના સમય કે નામ વિષે કશો ઉલેખ મળતો નથી, પરંતુ પ્રકરણકાર પ્રામાણિક લેખક છે એમ ઉપધાતમાં સહેતુક પ્રતિપાદન કરાયું છે. સૈદ્ધાંતિક વાક સાથે પ્રસ્તુત કૃતિનો કેટલીક વાર વિરોધ જોવાય છે, પરંતુ એથી પ્રસ્તુત કૃતિને કોઈએ દૂષિત કહી નથી એટલું જ નહિ પણ એને આધાર ભલભલા ગ્રંથકારોએ લીધે છે.
સમયનિર્ણયનાં સાધને–જે કૃતિને રચના-સમય અપાયેલ ન હોય તે કૃતિને રચના-સમય અન્ય રીતે કેટલીકવાર નક્કી થઈ શકે છે. એના ઉપર કોઈ ટીકા હોય તે તેના કરતાં પ્રસ્તુત કૃતિ પ્રાચીન ગણાય. કઈ કઈ કૃતિમાં એનું એકાદેક અવતરણ પણું
For Private And Personal Use Only
