Jain Dharm Prakash 1950 Pustak 066 Ank 08

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/533792/1

Page #1

Tી મોક્ષાર્થના પ્રારું જ્ઞાનવૃદ્ધિ
!
- શ્રી જૈનધર્મપ્રકાશ
SPIDIGI@DI©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©© -
આગદ્ધારક સ્વર્ગસ્થ આ. ભ. શ્રી સાગરાનંદસૂરિજી મહારાજ વીર સં. ૨૪૭૬
૪
વિક્રમ સં. ૨૦૦૬ - પુસ્તક ૬૬ મું ]
પ્રગટકર્તા–
[ ૧૫ મી મે અંક ૮ મે શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા ઈ. સ૧૯૫૦
ભાવનગર
' થી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
જમા

Page #2

શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ,
બહારગામ માટે બાર અંક ને પિસ્ટેજ સાથે વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૧-૪-૦ પુસ્તક ૬૬ મું |
| અંક
જયેષ્ઠ { ર સ ૪૭૬
વિ. સં. ૨૦૦૬ अनुक्रमणिका ૧ શ્રી ચંદ્રપ્રભુસ્વામીનું સ્તવન (આ. શ્રી વિજય અમૃતસૂરિજી મહારાજ ) ૧૬૯ ૨ જગતની વિષમતા ... ... (“ સાહિત્યચંદ્ર” બાલચ દ હીરાચંદ) ૧૭૦ કે જ્ઞાનપ્રામાણ્યવાદ : ૨ ... (શ્રી જીવરાજભાઈ ઓધવજી દોશી ) ૧૭૧ ૪ કર્મ પ્રકૃતિ . .. (આ. શ્રી વિજય કસ્તૂરરિજી મહારાજ ) ૧૭૬ ૫ ભક્તિની દીપ્તિ ... ” (“સાહિત્યચંદ્ર ” શ્રી બાલચંદ હીરાચંદ) ૧૮૧ ૬ વ્યવહાર કૌશલ્ય : [૨૯] ... ... (મૌક્તિક) ૧૮૫ ૭ જીવસમાસનો ૨ચના સમય (પ્રે. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા M.A.) ૧૮૬ ૮ સાહિત્યવાડીના કુસુમ .... ..... ( શ્રી મેદનલાલ દીપચંદ ચોકસી ) ૧૮૯
પૂજા ભણાવી વૈશાખ શુદિ આઠમના રોજ પૂજય શાંતમૂર્તિ મુનિરાજ શ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજની સ્વર્ગવાસતિથિ હોઈને સામાયિક શાળામાં તેમની મૂર્તિ સમક્ષ સવારના નવ કલાકે સભા તરફથી પૂજા ભરાવવામાં આવી હતી
દિલસોજી દર્શાવી આગાહારક આચાર્ય મહારાજશ્રી સાગરાનંદસૂરિજી મહારાજ વૈશાખ વદિ પાંચમના રેજ સુરત ખાતે સ્વર્ગવાસી થતાં તેમના સ્વર્ગવાસ બદલ ખેદ દર્શાવતે તાર સુરત કરવામાં આવ્યા હતા.
૦-૮-૦
પાઠશાળા ઉપયોગી પુસ્તકો મંગાવો. શ્રી પંચપતિ મણ મૂળ રૂ. ૧-૪-૦ ગુણ સાર ( કથા ) શ્રી બે પ્રતિક્રમણ સૂત્ર મૂળ. રૂ. ૦-૬-૦ જયવિજય ( , ) શ્રી અર્વત-પ્રાર્થના (સ્તુતિ ) ૧-૪-૦ હરિબલ ( ) આમવાદ
૦–૧૦–૦ વિક્રમાદિત્ય ( ) . ૦-૧૦-૦ જ્ઞાનપંચમી માહાસ્ય (વરદત્ત ગુણમંજરી ) ( , )
૦–૮–૦ લખો –શ્રી જે રિક સભા-ભાવનગર.

Page #3

,
દી
મુજેન ધર્મ પ્રકાશ થી
પુસ્તક ૬૬ મું.
વીર સં ૨૪૭૬ : જયેષ્ઠ : અંક ૮ મે.
( વિ. સં. ૨૦૦૬ ADDDDDD D Dipopcorno poppy Wo@@@@@
શ્રી ચંદ્રપ્રભુસ્વામીનું સ્તવન.
(રાગ–અ આ હે વીરસ્વામી.) વંદે વંદે હે ભવિજન પ્યારા, ચંદ્રપ્રભુ જિનરાજ; ચંદો ચંદો છે ભવિજન યારા, ત્રિભુવન એ શિરતાજ. ચંદ્ર લંછન પ્રભુ ચરણે સેહે, લંછન જસ ન લગાર; કેવલ નાણુને રાયણુ ભરીયે, દરિયા તરીકે સંસાર. ચંદ્ર વદન જિન-દર્શન કરીને, નયન સફલ મુજ આજ; રત્ન ચિંતામણી તુંહી પ્રભુ મળે, સરીયાં સઘળા કાજ. પ્રભુ તુજ મૂરતિ નીરખી હરખું, જેમ ચંદ્ર ચાર; પ્રભુ તુજ ધ્યાને અહોનિશ રમતાં, બળી જાય કર્મ કઠોર. પ્રભુ તુજ વાણી અમીરસ ખાણી, પાંત્રીશ ગુણે રસાળ; અતિશય ચેત્રીશ તુજને છાજે, કરું વંદન ત્રિકાળ. ગુરુ કરસૂરિ અમૃત જપ, એ પ્રભુ દીનદયાળ (જૈનપુરીમાં) નવા ગામમાં એ પ્રભુ ભજતાં, વરીયે મંગળમાળ
–આચાર્ય શ્રી વિજયઅમતરિજી મહારાજ, હું நேருரைமுருருருருருருருருருருருருருருருருருருரு€ை
பாறையாருமையான

Page #4

ܐ
ૐ ક
ત
ની
ہے
વિ
-
મ
તા
→*
શ્રી
બાલચંદ
હીરાચંદ
‘સાહિત્યચંદ્ર’
ધાડે થઈને સ્વાર કરતા એહ પશુ છે માનવી, દાડે ઊપાડા પગથી જે એહ પણ અે માનવી; પહેરી દુકુલ જરીયાણુ મ્હાલે એદ્ર પણ છે માનવી, જે વસ્રહીણા નગ્ન ફરતા એહ પણુ છે માનવી. એસે મહેલમાં માંચકે જે એડ પણ છે માનવી, આકાશ ભૂ વચ્ચે વસે છે એવુ પણ છે માનવી; ખાઈ ધરાએ શર્કરા ધૃત એહુ પણ છે માનવી, ભટકે ધરેધર અન્ન કાજે એન્ડ્રુ પણ છે માનવી. ધન કાર્ટ અોમાં વસે છે એઠુ પણુ માનવી,
પણ છે માનવી;
જે શ્રમ કહી ક્રેાડી ન પામે એહુ જ્ઞાની ચષ્ટને માન પામે એન્ડ્રુ રખડે નિરક્ષર ભૂંડ જેવા એદ્ર જે એક શબ્દ મેધ પામે એદ્ધ ભણતા નિરંતર મૂર્ખ રહેતા સાધુ જિતે'દ્રિય જે પૂજાએ એહ જે દાસ ઇંદ્રિય વર્ગના છે એ જે રૂપ ને લાવણ્ય ધારે એ જે કુરૂપ ને વળી આંખહીણા જે પામતા આદર ધરેલર એન્ડ્રુ
એ
પણ છે માનવી, પણ છે માનવી. પશુ છે માનવી,
એ
પણ છે માનવી;
પણુ છે માનવી,
પણ છે માનવી.
જે તિરસ્કૃત થઇને કરે છે એન્ડ્રુ વિજ્ઞાન ગાથી જેઠ કરતા એહુ પણ છે માનવી, જે થઇ સુરાથી મત્ત મેલે એહુ પણ છે માનવી; સગીત ગાવે ભક્તિ રસમાં એ પણ છે માનવી, જે રુદન કરતા વેદનાથી એહ પણ છે માનવી. ઉપદેશ આપે સત્ય વક્તા એવુ ચેરી અને જારી કરે છે જે પુષ્ટ નીરાગી રહે છે
પણ છે. માનવી,
એન્ડ્રુ
પણ છે માનવી;
એ
પણ છે માનવી,
રાગી સત્તા નહીં પથ્ય પાળે એહ પણ છે માનવી.
૧ ( ૧૭૦ )
પણ છે માનવી,
પણ છે માનવી.
પણ છે માનવી,
પણ છે માનવી;
જે સુચડતા ચતુરાઇ ધારે એદ્ર જે સહુ અગાર્ડ કાર્ય નિજતુ એ જે મત આમાનદમાં છે એન્ડ્રુ જે બંધ પાપેાના કરે છે એહુ પણ્ છે માનવી. સંવર કરી જે નિરે છે એન્ડ્રુ પણ છે માનવી, જે ન ગતિના બંધ બાંધે એન્ડ્રુ પણ છે માનવી; જાણી વિષમતા વિશ્વક્રરી શાસ્ત્ર-આજ્ઞા માનવી, બાલેંદુની વિનતિ ધરી મનશું ધર ઝટ હું માનવી !
પણ છે માનવી, પણ છે માનવી;
પડ્યુ છે માનવી,

Page #5

SKEKEKEKEIKEIKEIKEL
જ્ઞાનપ્રામાયવ ા છે KEKEK (3) IKKEIG
લેખકા–શ્રી જીવરાજભાઈ ઓધવજી દેશી જ્ઞાનની પ્રમાણુતાની પરીક્ષા કરવાની ત્રણ જૂદી જૂદી થીયરીઓ-સંવાદકપ્રત્યયજ્ઞાનવાદ, કાર્યક્ષમતાજ્ઞાનવાદ અને વિશ્વમાં રહેલ વરતુઅનુરૂપ જ્ઞાનવાદ(Correspondance, Pragmatism, Coherence )ની જૈન દર્શનની દષ્ટિએ આપણે વિચારણા કરી. હવે ચોથી થીયરી સ્વત: પ્રામાણ્યજ્ઞાનવાદ (Selfevident theory of truth)ની વિચારણું કરવાની રહે છે. જ્ઞાનનું સ્વત: પ્રામાણ્ય અને પરત: પ્રામાણ્ય છે કે સ્વત: પ્રામાણ્ય છે અને પરતઃ અપ્રામાણ્ય છે વિગેરે સવાલોની ચર્ચા અહીં જોવાની છે. આ ચર્ચા પ્રમાણુનયતવાલાક, પ્રમાણમીમાંસા, જ્ઞાનબિંદુ જેવા આકાર જૈન ગ્રંથોમાં કરવામાં આવેલ જોવામાં આવે છે.
જ્ઞાનના સ્વતઃ પ્રમાણ અને પુરતા પ્રમાણની ચર્ચા પ્રથમ વેદના જ્ઞાનની પ્રમાણુતાને અંગે શરૂ થયેલ જોવામાં આવે છે. મિમાંસકે અને તૈયાયિકો વચ્ચે આ વાદ શરૂ થતા નિયાયિકાએ જ્ઞાનની પ્રમાણુતા પરત: ઈશ્વરમૂલક માની અને . પછી પ્રત્યક્ષાદિ સર્વ પ્રમાણેની પ્રમાણુતા પણ પરતક માની; મિમાંસકેએ વેદની પ્રમાણુતા સ્વતઃ માની, પછી બીજા પ્રમાણે-પ્રત્યક્ષ વિગેરેની પ્રમાણુતા પણ સ્વત: માની. આ રીતે સ્વત: અને પરતઃ પ્રમાણુવાદની ચર્ચા શરૂ થયેલ જોવામાં આવે છે. તૈયાયિક કાલમાં જેન આચાર્યોએ પણ આ ચર્ચા ઉપસ્થિત કરેલ જોવામાં આવે છે. તેમાં મુખ્યત્વે અન્ય દર્શને ન્યાય અને મિમાંસક વચ્ચેની માન્યતા ઉપર ચર્ચા થયેલ છે. શ્રી યશોવિજયજી ઉપાધ્યાય મહારાજે જ્ઞાનબિંદુમાં ચર્ચા સમગ્ર દષ્ટિબિંદુથી કરેલ જવામાં આવે છે. તેમાં ન્યાય અને મિમાંસકેના મતની સમીક્ષા કરી છે એટલું જ નહિ પણ જૈન દષ્ટિએ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ જોતાં કઈ થીયરી પ્રમાણુતા નકકી કરવામાં બંધબેસતી છે તેનો પણ વિચાર કર્યો છે. પ્રમાણુનયતત્ત્વાલકમાં ૧-૨૧ના સૂત્રમાં બતાવ્યું છે કેઃ
तदुभयमुत्पत्तौ परत एव, ज्ञप्तौ तु स्वतः परतश्च । જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ વખતે પ્રામાણ્ય અને અપ્રામાણ્ય પરત: છે, જ્ઞાનની જ્ઞપ્તિ વખતે સ્વતઃ અને પરતઃ છે. અર્થાત્ જ્ઞાનની પ્રમાણુતા અને અપ્રમાણુતાને આધાર જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ વખતે બહારના કારણોને આધીન છે. જ્ઞાન થતી વખતે જ્ઞાનની પ્રમાણુતા કેટલાક સંગમાં સ્વતઃ છે, કેટલાક સંયોગોમાં પરત: બહારના સંયોગોને આધીન છે. પ્રમાણુમીમાંસામાં પણ ૮ મું સૂત્ર તેવા જ ઉલેખવાળું છે. ઉપાધ્યાયજી મહારાજની સર્વમુખી તાર્કિક દષ્ટિમાં આ અર્થ એકાંત યથાર્થ જણ નથી. તેઓશ્રી જ્ઞાનબિંદુમાં લખે છે કે “ઈહા' એ જ અપાય

Page #6

૧૭૨
શ્રી જૈન ધમ પ્રકાશ
[ ક
અ યાથાત્મ્ય નિશ્ચયનું જનક કારણ હાઇ બીજા કોઇ કારણની જરૂર ન હાય તે ઉપર બતાવેલ તહુમમ્...એ આકાર સૂત્રને વિધ આવે છે. તે સૂત્રને ઉપાધ્યાયજી અર્થ કરે છે અને પેાતાના અભિપ્રાય દર્શાવે છે કે-“ અયં ચ વિમાને વિષયાપેક્ષા, સ્વરૂપે તુ સર્વત્ર સ્વત વ પ્રામાનિશ્ચય: એટલે સ્વતઃ પરતઃ પ્રામાણ્યના જે ભેદ ખતાવવામાં આવે છે તે જ્ઞાનના વિષયની અપેક્ષાએ છે, જ્ઞાનના સ્વરૂપની અપેક્ષાએ તે! બધું જ્ઞાન પ્રમાણ જ્ઞાન છે. જો જ્ઞાન અપ્રમાણ નીકળે, ભ્રામક નીકળે તેા તેનુ કારણ જ્ઞાનના સ્વભાવમાં નથી, પણ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ વખતે શરીરની ઇંદ્રિયેાના દોષા અથવા જ્ઞાનમાં આવતા જ્ઞાનના વિષયની સ્થિતિ–સચેાગા વિગેરેના બહારના કારણેાથી જ્ઞાન ભ્રામક થાય છે. ચક્ષુઇંદ્રિયમાં કમળે! હાય, છેટે પડેલ પદાર્થોં ઉપર પૂરા પ્રકાશ ન પડતા હાય આદિ અનેક બહારના કારણેાને લીધે જ્ઞાન ભ્રામક નીકળે છે.
જૈનદર્શીનમાં જ્ઞાનનું જે સ્વરૂપ બતાવ્યું છે તે જોતાં આગમિક દૃષ્ટિએ સ્વતઃ પ્રમાણવાદ જ જૈન તત્ત્વજ્ઞાનને અધબેસતા છે, પરત: પ્રમાણુ અપ્રમાણુવાદ તા વ્યવહારનયની દૃષ્ટિથી જ જોવામાં આવ્યે છે. પહેલાં ખતાવ્યુ છે તે પ્રમાણે સ્વપરપ્રકાશક ગુણુ આત્માને અસાધારણ છે. એટલે આત્મા પોતાના સ્વભાવભૂત જ્ઞાન ગુણુથી પેાતાના પર્યાય અને પર વસ્તુના પ્રકાશ કરે છે, જો તેમાં ખીજા આવરણા ન હેાય તેા આત્માના જ્ઞાનના પ્રકાશ જ્ઞાનના વિષયને યથાર્થ સ્વરૂપમાં તાવે છે, તે યથાર્થતા નવી ઉત્પન્ન થતી નથી, પણ પ્રકાશિત થાય છે. જ્ઞાનનુ કામ યથા તા( Truth )ને નવું ઉત્પન્ન કરવાનું નથી, પણ વસ્તુસ્વરૂપની યથાર્થતાને પ્રકાશિત કરવાનુ છે. એટલે મહારના કાઇ કારણુ જ્ઞાનને પ્રગટ કરતા નથી, સાચા જ્ઞાનને અવરાધ કરે છે. આત્માના સ્વભાવભૂત કેવળજ્ઞાનના આવરણામાં પ્રથમ તેા અનાદિકાળથી આત્મા સાથે આતપ્રેત થઈને રહેલ કર્મી છે, જેને જ્ઞાનાવરણીય કર્માં કહેવામાં આવે છે. જ્ઞાનાવરણીય કર્યાં પણ આત્માના સ્વભાવભૂત નથી, એટલે તે કર્મીના આવરણથી થથા જ્ઞાન ન થાય તે પણ આત્મજ્ઞાનના સ્વત: કારણથી નથી, પણ આવરણ કરતા કર્મીના પારકા કારણથી છે. આત્માને જ્ઞાન મેળવવાના કામમાં શરીર-ઢિયા અને મનની મદદ લેવી પડે છે. શરીર-ઇંદ્રિયા કે મનના દોષથી પણુ ઘણીવાર યથાર્થ જ્ઞાન મળતું નથી. આમાં પણ કારણુ આત્માને જ્ઞાન મેળવવાને સ્વભાવ નથી પણ બહારના કારણેા છે. ટૂંકામાં જૈન દન પ્રમાણે આત્મપ્રત્યક્ષ જ્ઞાન ( Intuition )-ઇંદ્રિયા અને મનની મદદ વિનાનું તે યથા-પ્રમાણજ્ઞાન જ હાય છે. તે જ્ઞાનનું સ્વતઃ પ્રામાણ્ય છે. તેનું પ્રામાણ્ય નક્કી કરવા માટે બીજા કોઈ જ્ઞાનની જરૂર નથી. વ્યવહારમાં છદ્મસ્થ અવસ્થામાં આવું જ્ઞાન શકય નથી, માટે જે જ્ઞાન મળે છે તે યથાર્થ છે કે ભ્રામક છે તેના નિર્ણય કરવા માટે સંવાદકખાધક આદિ પરીક્ષાઓ કરવાની જરૂર છે. તેવી પરીક્ષાએ( Tests )ના મૂળમાં પણ જ્ઞાનની

Page #7

જ્ઞાનપ્રામાયવાદ
૧૭૩
• સ્વત: પ્રમાણુતાની માન્યતા રહેલી છે. નહિ તો અનવસ્થા આદિ અનેક દે આવે છે તે ઉપર બતાવવામાં આવેલ છે.
જ્ઞાનની પ્રમાણુતાને અને ઉપર સંવાદક બાધક આદિ જે થીયરીઓ બતાવવામાં આવી તે બૌધિક ક્ષેત્ર( Intellectual )ને આશ્રયીને બતાવવામાં આવી છે. જે જ્ઞાન ન્યાય અને તર્કની દૃષ્ટિએ સંગત હોય, જેમાં બાપતા બીજા જ્ઞાનથી ન આવતી હોય તે જ્ઞાન ન્યાયની દષ્ટિએ પ્રમાણજ્ઞાન છે, તેથી વિપરીત જ્ઞાન અપ્રમાણ છે. આ વ્યવહાર દષ્ટિ છે. પણ આધ્યાત્િમક દષ્ટિએ-ધર્મની દષ્ટિએ વિચારતાં આવું જ્ઞાન પણ અજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે, આધ્યાત્મિક દષ્ટિ આત્માના શ્રેયને મુખ્ય ગણે છે, સર્વ પ્રવૃત્તિનું ધ્યેય પરમ પુરુષાર્થ-મોક્ષ છે. આત્માની અનાદિ કાળથી કર્મ પગલેથી જે બદ્ધસ્થિતિ છે, તે સ્થિતિમાંથી મુકત થવું તે મોક્ષ છે, અને મોક્ષના માર્ગ ઉપર જે જ્ઞાન દરે તે સાચું જ્ઞાન-સમ્યગુ જ્ઞાન છે. બીજું બધું જ્ઞાન વિપરીતજ્ઞાન-અજ્ઞાન છે. એટલે જ્ઞાનની પ્રમાણુતાયથાર્થતાને નિર્ણય કરવામાં એવું જોવાનું રહે છે કે આ જ્ઞાન મોક્ષમાર્ગ ઉપર લઈ જવા ઉપયોગી-સમર્થ છે કે કેમ? શાસ્ત્રમાં આ જ્ઞાનને સમ્યજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. આવા જ્ઞાનવાળાને સમકિતદષ્ટિ કહેવામાં આવે છે, તેવું , જ્ઞાન ન ધરાવનારને શાસ્ત્રમાં મિથ્યાષ્ટિ કહ્યા છે. શાસ્ત્રમાં એટલે સુધી કહ્યું છે કે–મિથ્યાષ્ટિનું વ્યવહારદષ્ટિએ ગણુનું પ્રમાણ જ્ઞાન પણ આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ અજ્ઞાન છે, અને સમ્યગ દષ્ટિવાળાનું બીજી રીતે કહેવાતું અપ્રમાણુ જ્ઞાન પણુ ' સમૃગજ્ઞાન છે. મિથ્યાષ્ટિના જ્ઞાનને અજ્ઞાન કહેવાના કેટલાક કારણે બતાવવામાં આવ્યા છે. પ્રથમ તો મિચ્છાદષ્ટિને વસ્તુસ્વરૂપનું યથાર્થ જ્ઞાન હોતું નથી. * સત્ વસ્તુ કઈ અને અસત્ કઈ તેનું તેને જ્ઞાન નથી. સત વસ્તુ અને અસત વસ્તુનો ભેદ તેને જણા નથી. મિથ્યાદષ્ટિ સર્વ વસ્તુને એકાંત દષ્ટિએ જુએ છે, સ્વાદુવાદ દષ્ટિએ જોતું નથી. એક પદાર્થને તે ઘટ કહે છે ત્યારે તે પદાર્થમાં ઘટત્વ ઉપરાંત અનેક ધર્મો રહેલા છે, તેનું જ્ઞાન તેને હેતું નથી. બીજું મિથ્યાદષ્ટિનું જ્ઞાન સંસાર વધારવાનું કારણ બને છે. આત્મિક ડિતને ન જાણનાર ર્ડાકટરો, વૈઘો પૌષ્ટિક માની જે દવાઓ આપે છે તે વિષયવાસનાને ઉત્તેજિત કરનાર હોવાથી સંસાર વધારનાર છે. ત્રીજી મિયાદ્રષ્ટિનું જ્ઞાન ઉન્મત્તના જ્ઞાન જેવું સંબંધ વિનાનું ઘણીવાર હોય છે. ચોથું જ્ઞાનનું ફલ વિરતિ છે, મિથ્યા- . દષ્ટિના જ્ઞાનથી વિરતિ થતી નથી, ઊલટું મમતાભાવ વધે છે, આવા કારણોથી મિથ્યાષ્ટિના વ્યવહાર દષ્ટિએ સાચા જ્ઞાનને પણ આધ્યાત્મિક દષ્ટિએ મિથ્યાજ્ઞાન કહેવામાં આવ્યું છે.
આ સમ્યગજ્ઞાન અને મિથ્યા જ્ઞાનને ભેદ ઘણે સમજવા જેવો છે. એક જ જ્ઞાન એક દષ્ટિથી જોતાં મિથ્યા જ્ઞાન થાય છે, તે જ જ્ઞાન બીજી દષ્ટિથી જોતાં સમ્યગજ્ઞાન થાય છે. દાખલા તરીકે ખગોળ-ભૂગોળ વિગેરે જગતરચનાનું જ્ઞાન

Page #8

૧૭૪
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
[ પેજ
આપણે મેળવીએ છીએ. હાલના વિજ્ઞાનના સાધનોથી વિશ્વનું ક્ષેત્ર કેટલું મહાન અને અદ્દભૂત જોવામાં આવે છે. ભૂગોળ અને ખગોળના આ જ્ઞાનનો ઉપયોગ જે બુદ્ધિના વૈભવ માટે અથવા ઐહિક સુખ વધારવા માટે કરવામાં આવે તે તે જ્ઞાનને શાસ્ત્રકારો મિથ્યા જ્ઞાન કહેશે, કારણ તે જ્ઞાનની પ્રાપ્તિમાં કાંઈ રાગ, દ્વેષ કે મમતા ભાવ ઓછા થતા નથી. પણ જે આ જ ખગોળના જ્ઞાનનો ઉપયોગ વિશ્વની મહત્તા પાસે પોતે કેટલે તુચ્છ છે, કયાં સમસ્ત વિશ્વ અને તેમાં રહેલ છે અને કયાં પતે? ક્યાં મહાન સમુદ્ર અને કયાં સમુદ્રનું એક બિંદુ? એવી સમકિત જીવ ભાવના ભાવે તે તેને તેની તુછતા જણાય, પોતાના વાસ્તવિક સ્વરૂપનું ભાન થાય, માયા મમતા ઓછા થાય, મનની સ્થિરતા થાય, અને તે રીત ખગોળ-લેકસ્થિતિને વિચાર કરવામાં આવે તો આ જ જ્ઞાન મેક્ષમાર્ગ તરફ લઈ જનાર હોવાથી સમ્યગજ્ઞાન બને છે.
હાલના પદાર્થવિજ્ઞાન (Physics ) આધુનિક સાધનો અને પ્રાગાવડે મહાન વિકાસ કર્યો છે. પુગળનું પૃથક્કરણ કરી તેનું અંતિમ સ્વરૂપ જાણવા પ્રયત્ન કર્યો છે. આના સ્વરૂપની પણ શોધખોળ કરેલ છે. અણુમાં કેટલી અનંત શક્તિ રહેલી છે તે શોધી કાઢયું છે. એક અણુને તોડતા તેમાંથી કેટલી અનંત શક્તિ પ્રગટે છે તે શોધેલ છે. અને તે ઉપરથી અણજ્ઞાનને ઉપગ કયાં કયાં કેવી કેવી રીતે થઈ શકે તે શોધી કાઢયું છે.
આગની અનંત શક્તિને ઉપયોગ જે સંહાર માટે લડાઈમાં કરવામાં આવે તે આગ વિશેનું જ્ઞાન મહામિથ્યાજ્ઞાન છે, હિંસાને પોષનાર છે. અણુ શક્તિનો ઉપયોગ જે શારીરિક વ્યાધિ ઓછી કરવામાં આવે, તેના નવાં નવાં સાધનો કરી હઠીલા કેન્સર જેવા રોગોને મટાડવામાં આવે તો તેનું જ્ઞાન મહામિથ્યાજ્ઞાન તો ન કહેવાય, પણ આધ્યાત્મિક દષ્ટિએ સમ્યગદષ્ટિનું જ્ઞાન પણ ન કહેવાય. કારણ તેમાં ઐહિક સુખ પ્રાપ્ત કરવાની ભાવના છે. આમિક સુખ મેળવવાની ભાવના ગાણુ છે પણ જે તે જ અણુના જ્ઞાનથી અણુમાં અનંત શક્તિ છે, અણુ પણ પુદગલસ્વરૂપ છે, કર્મ પણ પુદ્ગલસ્વરૂપ છે, અનાદિકાળથી કર્મ પુદગલ આત્માને વળગેલ છે, આવી રીતે અનંત શક્તિવાળા કર્મ થી આત્મા બદ્ધ હોવા છતાં તે કમેના બંધનથી મુક્ત થયેલા જીવોના દાંતે નજરે પડે છે. એટલે કર્મ પદગળની અનંત શક્તિ કરતાં પણ વધારે શક્તિ આત્મામાં છે. આત્મા પિતાનું વીર્ય ફેરવે તો નિકાચિત પણ કર્મ પુદગળાનો ક્ષય કરી શકે છે. આ જોતાં કર્મ પુદ્ગલની શક્તિથી પણ આત્મામાં અનંત વધારે શક્તિ છે એવી ભાવના જે માણસ ભાવે તે તેને વસ્તુના ખરા સ્વરૂપનું ભાન થાય છે, આત્માની અનંત શક્તિ પ્રગટાવવા ઉદ્યમવંત થાય છે, અને પરિણામે કમેથી મુક્ત બની પરમપદમોક્ષને પામે છે. આ રીતે આગના જ્ઞાનનો ઉપગ કરવામાં આવે તે અણનું જ્ઞાન સમ્યગદષ્ટિનું જ્ઞાન-સમ્યગજ્ઞાન કહી શકાય છે.

Page #9

-
-
-
જ.
-
-
-
અંક ૮ મે. ]
જ્ઞાનપ્રામાણ્યવાદ
૧૭૫
ટૂંકામાં જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં જુદા જુદા થેયે ધ્યાનમાં લઈએ તો યથાર્થ જ્ઞાન પ્રમાણજ્ઞાન-સમ્યજ્ઞાનના જૂદા જૂદા મૂલ્યાંકન ( values ) થઈ શકે છે. શ્રી ઉપાધ્યાયજી મહારાજ આ સવાલની ચર્ચા જ્ઞાનબિંદુમાં કરે છે. (પા. ૧૧-સીધી સિરીઝ ) તેઓશ્રી લખે છે કે –
पौदगलितसम्यक्त्वतां सम्यक्त्वदलिकान्वितोऽपायांशः प्रमाणम् , क्षायिकલયસ્થવતાં વઢવાણા તિ,.................સવવરમાનાધિવાળા પાથવેં જ્ઞાનસ્થ ઘામાથું ઘર્ષવરત લાગ્યથાનમાર્-સમ્યકત્વ સાથે જ અપાય અંશ જ્ઞાનનું પ્રામાણ્ય નક્કી કરે છે. સમ્યકત્વ વિનાનું જ્ઞાન યથાર્થ જ્ઞાન હોય તે પણ સમ્યજ્ઞાન નથી.
ઉપર પ્રમાણે જ્ઞાનની પ્રાણુતા અને અપ્રમાણુતા નકકી કરવા માટે જે જૂદી જૂદી થીયરી ઓ પ્રચલિત છે, તેની સમાલોચના કરવામાં આવી. જૈન દર્શનને આ થીયરીઓ કેટલે અંશે સંગત છે તે પણ જોવામાં આવ્યું. ઉપર પ્રમાણે જ્ઞાનપ્રામાયવાદને આ સવાલ નવીન દષ્ટિએ વિચારવામાં આવ્યા છે. જૈન દર્શનની માન્યતા કેટલે દરજજે અન્ય દર્શનો અને પૌવત્યવાદને સંગત છે, જૈન દર્શનમાં પણ જ્ઞાન પ્રામાણ્યવાદનો જૂદા જૂદા આચાર્યોએ કેવી કેવી જૂદી જૂદી દષ્ટિથી વિચાર કર્યો છે, જૈન દર્શનની મૂળભૂત તત્ત્વષ્ટિએ કઈ થીયરી બંધબેસતી છે વિગેરે સવાલોની ચર્ચા અમે અમારા ક્ષપશમ પ્રમાણે કરેલ છે. આવી બાબતમાં અભિપ્રાયભેદ હોવા સંભવ છે. આપણા સમાજના વિદ્વાન આચાર્ય મહારાજઓ અને વિદ્વાન ગૃહસ્થ આ ચર્ચાને અંગે કાંઈ નવો પ્રકાશ પાડશે તે જ્ઞાન જેવા ગહન વિષયમાં વધારે અજવાળું પડશે અને અમારી માન્યતામાં પણ જે સમજફેર થયેલ હોય તો સુધારવા અમને તક મળશે.
જ્ઞાનમીમાંસાને અંગે કુલ સાત લેખો આ માસિકમાં આપવામાં આવ્યા છે. - સને ૧૯૪૯ ના વૈશાખ, જયેષ્ઠ, અષાઢ અને શ્રાવણમાં ચાર લેખો અને બાકીના ત્રણ સને ૧૯૫૦ ના ફાગણ, વૈશાખ અને છ મહિનામાં આપેલ છે. તેમાં જ્ઞાનનું . સ્વરૂપ, જ્ઞાનની ઉત્પત્તિને અંગે જૂદા જૂદા વાદ, જ્ઞાનના જુદા જુદા પ્રકારે , કેવળજ્ઞાન અને સંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન, તથા જ્ઞાનની પ્રમાણતા નકકી કરવાની જૂદી જૂદી થીયરીનું વિવેચન કરવામાં આવેલ છે. વાંચકબંધુઓ બધા લેખો સાથે વાંચશે તો વિષય ઉપર વધારે પ્રકાશ પડશે.

Page #10

આ કર્મપ્રકૃતિ
લેખક–આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયકસ્તૂરસૂરિજી મહારાજ વિકૃતિસ્વરૂપ સંસારનું મુળ બે પ્રકૃતિ છે. એક છવપ્રકૃતિ અને બીજી અછવપ્રકૃતિ. અથવા તે આત્મપ્રકૃતિ અને કર્મ પ્રકૃતિ. આમપ્રકૃતિ અવિકૃત સ્વરૂપ અને ચેતન છે ત્યારે કર્મ પ્રકૃતિ વિકૃત સ્વરૂપ અને અચેતન છે, આત્માની જ્ઞાન સ્વરૂપ પ્રકૃતિ નિરંતર અવિકૃત રહે છે. અને કર્મને અનાદિ કાળથી આત્માની સાથે સંબંધ હોવાથી કર્મના અનેક પ્રકારના વિકારોને આત્મામાં આરોપ કરવામાં આવે છે. તેથી કમરના વિકારો હોવા છતાં પણ વ્યવહાર દૃષ્ટિથી આત્માના કહેવાય છે. કમ બનવા લાયક પુદ્ગલ કંધોમાં કમપણે પરિણમેલા કર્મની અનેક પ્રવૃતિઓમાંની એકેય પ્રકૃતિ હોતી નથી. પણ આમા જયારે તે પુદગલ સમૂહને પૂર્વ સંચિત કર્મ દ્વારા ગ્રહણ કરીને કમપણે પરિગુમાવે છે ત્યારે તે મુગલ સમુદાય ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિઓને ધારણ કરવાવાળા થાય છે. અને તે પૂર્વ પ્રકૃતિની સંખ્યામાં પરિણમે છે. પણ ચૂનાધિક કે પૂર્વ પ્રકૃતિઓથી ભિભ કઈ નવીન પ્રકૃતિમાં પરિણમત નથી. નવીન પ્રહણુ કરાતા પુદ્ગલે પૂર્વની પ્રકૃતિમાં ભળી જઈને તદાકાર થઈ જાય છે. ત્યારે તે કર્મનું કાર્ય કરવાને સમર્થ થાય છે, જે પ્રકૃતિવાળા કર્મમાં ભળે છે તેજ પ્રકૃતિવાળાં બનીને તેનું કાર્ય કરે છે.
કર્મની પ્રકૃતિ એટલે સ્વભાવ અને તેનું કાર્ય સકર્મક આમાના ગુણને ઢાંકવાનું છે. અર્થાત અનાદિથી જે પ્રકૃતિએ આત્માને જે ગુણ ઢાંકેલો હોય છે તેને જ તે પ્રકૃતિમાં ભળીને નવું બનેલું કર્મ ઢાંકે છે. જ્યારે પૂર્વનું કર્મ, રિથતિ તથા રસ પૂર્ણ થવાથી જીર્ણ થઇને ખસી જાય છે–ખરી પડે છે ત્યારે નવીન કેમ તેનું કાર્ય કરે છે. આ પ્રમાણે અનાદિકાળથી ચાલ્યું આવે છે તેથી કર્મને પ્રવાહથી અનાદિ માન્યાં છે. તાત્પર્ય કે પ્રથમના કમની સ્થિતિ (આમિક ગુણને ઢાંકવાને કાળ) પૂરી થાય છે ત્યારે તે પ્રકૃતિમાં રહેલે રસ સકાઈ જવાથી આત્મિક ગુણ ઢાંકવાને શકિતહીન બનેલાં પુદ્ગલ રકંધે કર્મ પરિણામના અભાવે આમ પ્રદેશમાંથી નિર્જરી જાય છે-છૂટાં પડી જાય છે ત્યારે કમપણે પરિણમેલાં તેવી જ પ્રકૃતિવાળા નવાં કર્મો તે જ આમિક ગુણાને ઢાંકી દે છે. તેથી તે ગુણ દબાયેલો જ રહે. છે. પ્રગટ થઈ શકતો નથી. પણ જ્યારે આત્માએ નવીન પુદ્ગલે ગ્રહણ કરીને પૂર્વ પ્રકૃતિ સ્વરૂપ પરિણુમાવ્યાં ન હોય અને પૂર્વ પ્રકૃતિની સ્થિતિ પૂર્ણ થવાથી કર્મ પરિણામ નષ્ટ થઈને આમપ્રદેશ ઉપરથી ખરી પડી હય તે તે પ્રકૃતિથી દબાયલો જ આમિક ગુણ પ્રકટ થાય છે તે પાછા ઢંકાતો નથી, કારણ કે ગુણધાતક–આવારક પ્રકૃતિ આત્માએ નવીન પુદગલે લઈને બનાવેલી હેતી નથી. અર્થાત્ પૂર્વ પ્રકૃતિની સત્તામાં–વિદ્યમાનપણમાં નવીન પુદ્ગલે તેમાં ભેળવીને સ્થિતિ, રસ તથા પુદગલ માં વૃદ્ધિ કરેલી હોતી નથી, તેથી પૂર્વની પ્રકૃતિ ક્ષય થઈ ગયા પછી નવીન પુદગલે લઈને તેવી પ્રકૃતિ બનાવી શકાય નહિ, પૂર્વ પ્રકૃતિની હયાતિમાં જ તેમાં નવીન યુગલે ભેળવીને પ્રકૃતિના કાર્યને ટકાવી

Page #11

અંક ૮ મે.]
કર્મપ્રકૃતિ.
૧૭૭
રાખવામાં આવે છે. આવી નિર્મળ ક્ષય) થયેલી પ્રકૃતિથી પ્રગટ થયેલો આત્મિક ગુણુ ક્ષાયિક ભાવને કહેવાય છે. ભાવ છ પ્રકારના છે. કર્મપ્રકૃતિને આશ્રયીને મુખ્યપણે ચાર ભાવ વપરાય છે. ક્ષાયિક, ઔપશકિ, ક્ષાયોપથમિક, ઔદયક, જેમકે લાકડાં તથા કોલસા અગ્નિ નથી હોતા પણ તેમાં અગ્નિ બનવાની યોગ્યતા હોય છે તેથી તેને સળગતી અગ્નિમાં નાખવામાં આવે તો તે અગ્નિરૂપે પરિણમીને દાહકવસ્તુને બાળવાની પ્રકૃતિવાળાં બને છે, એ પ્રકૃતિ વિકૃત સ્વરૂપ છે–તેથી તે વસ્તુએના રૂપને વિકૃત બનાવે છે. દેવતા સળગતો જવાળારૂપે હોય કે અંગારરૂપે હોય તે જ લાકડાં આદિ તેની સાથે ભળીને દેવતા પણે પરિણમે છે, પણ અગ્નિ હોલવાઈને રક્ષાના રૂપમાં પરિણમે હોય અથવા તે રાખડીથી ઢંકાયેલું હોય ત્યારે લાકડા આદિ સંસર્ગમાં આવવા છતાં પણ અગ્નિરૂપે પરિમતાં નથી; અહીં સળગતા અગ્નિની જેમ કર્મ પ્રકૃતિને ઐયિક ભાવ જાણુ; ભારેલા અગ્નિ ઉપશમ ભાવ અને રાખડી થઈ ગયેલે ક્ષાયિક ભાવ કમ પ્રકૃતિને હોઈ શકે છે અર્થાત જેમ સળગતે અગ્નિ લાકડાં આદિને દાહક પ્રકૃતિવાળાં બનાવી શકે છે પણ ભારે તથા રાખેડી થઈ ગયેલો અનિરૂપે પરિણુમાવીને દાહક શકિતવાળાં બનાવી શકતું નથી, તેવી જ રીતે કર્મ બનવા લાયક પુદગલ સ્કધોને દયિક ભાવના કમં પ્રકૃતિ કમપણે પરિણુમાવીને આત્મિક ગુણ આવારક પ્રકૃતિવાળાં બનાવી શકે છે, પણ આ પથમિક ભાવની કે ક્ષાર્થિક ભાવને પામેલી કમપ્રકૃતિ નવીન પુદગલ કંધને કર્મ પણે પરિણુમાવીને ગુણધાતક-અવારક પ્રકૃતિવાળાં બનાવી શકે નહિ.
કર્મની મુખ્યપણે આઠ પ્રકૃતિમાં છે, તેની ગૌણપણે અનેક પ્રવૃતિઓ બને છે છતાં મુખ્ય આઠ પ્રકૃતિમાંથી ચાર જ પ્રકૃતિઓ એવી છે કે જે આત્માના જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર આદિ ગુણોને હાંકી શકે છે-વાત કરી શકે છે. તેથી તે ચારે ધાતી કહેવાય છે. આ ચારમાં પણ ફકત મેહનીય કર્મની પ્રકૃતિ જ પ્રધાન ગણાય છે. બીજી જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને અંતરાય આ ત્રણે પ્રકૃતિએ મેહનીયની પ્રકૃતિ ઉપર આધાર રાખે છે. મોહનાયના ક્ષયની સાથે જ ત્રણેને ક્ષય થાય છે, જેથી આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણોને સંપૂર્ણપણે વિકાસ થાય છે. ઉપર જે પ્રકૃતિનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે અને ક્ષયિક, એપશમિક ભાવ જણાવ્યા છે તે મોહનાયની પ્રકૃતિને આશ્રયીને છે. પુદગલ અંધેનું કમપણે પરિણમીને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિવાળા બનવું તે બધું યે મોહનીય પ્રકૃતિને લઈને જ છે. તે જયારે મોહનીય પ્રકૃતિનો સર્વથા ક્ષય થઈ જાય છે ત્યારે બીજા બધાથ કર્મોની પ્રકૃતિઓ ક્ષય થઈ જાય છે અને નવીન બનતી નથી તેથી આત્મા સંપૂર્ણ કમથી મુકાઈને અશરીરી બને છે. પછી તે સિદ્ધ ભગવાન તરીકે ઓળખાય છે. .. -
અનાદિ સંસારનું મૂળ રાગ-દ્વેષ અને મેહનીય કર્મના જ અંશે (પ્રકૃતિએ) છે. એમ તે મોહનાય કર્મના અઠાવીશ અંશે છે અને તે દર્શનમોહ તથા ચરિત્રમોહરૂપ મુખ્ય બે અંશેના જ વિભાગે છે, છતાં તે બધાયને રાગ-દેષમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. દર્શનમોહ આમાની નિર્મળ જ્ઞાનદષ્ટિને ઝાંખી બનાવી દે છે. જેથી આંખે ઝાંખું

Page #12

• ૧૭૮
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
ભાળનાર માણસ જેમ કૂતરાને બકરું અને ગાયને ગધેડુ વિપરીત જુએ છે તેમ દર્શન મેહુને આવરણવાળે વસ્તુને અવસ્તુ અને અવસ્તુને વસ્તુ, દેહને આત્મા અને દુઃખને સુખ જાણતો હોવાથી તે અજ્ઞાની કહેવાય છે. ચારિત્રહથી અવળી પ્રવૃતિ આદરીને પણ આનંદ માને છે. તાત્પર્ય કે દર્શનમોહથી ખોટું જાણે છે–સમજે છે અને શ્રધે છે, ચારિત્ર મેહથી ખોટું આદરે છે, મેળવીને ખોટી ખુશી મનાવે છે. દર્શનમોહ આત્માના સાચા જ્ઞાનને વિપરીત બનાવે છે અને ચારિત્ર મેહ સાચી આચરણને વિપરીત બનાવે છે. આખું ય મેહનીય કર્મ અજ્ઞાનમૂળક હોવાથી તેને કાર્યરૂ૫ સુખ-શાંતિ આનંદ આદિ અજ્ઞાનસ્વરૂપ છે તેથી તે સર્વથા અગ્રાહ્ય છે કારણ કે તે અતાવિક છે. મોહના અઠાવીશ અંશે (પ્રકૃતિ)ના ઓળા આત્મામાં પડે છે તેથી બધાયને અનુભવ સકર્મક આત્માને થાય છે અર્થાત બધાય વિકારોને આત્મા પિતાના માને છે. હર્ષ, શોક, આનંદ, શાંતિ, સુખ, ઉદ્વેગ, ચિંતા, હાસ્ય, ભય, ક્રોધ, માન, ઉન્માદ આદિ વિકારોને આપણે આત્મામાં જોઈ શકીએ છીએ. સ્નેહ, શત્રતા તથા મિત્રતા આદિ વિકૃતિઓ પણ મેહની જ છે. મોહકમપણે પરિણમેલા પુદગલ સ્કંધના જ વિકારો છે. બાહ્ય નિમિત્ત મળતાં હર્ષના પુદ્ગલે શોકપણે અને શોકના હર્ષપણે, રાગના દેવપશે અને દેશના રાગપણે પરિણમે છે. આ પ્રમાણે દર્શનમોહ મળક બંધીય વિકૃતિઓ થાય છે. અર્થાત અઠાવોશ અંશો મેહની વિકૃતિઓ છે કે જેને પ્રકૃતિઓના સંકેતથી ઓળખવામાં આવે છે. મૂળ પ્રકૃતિ મોહ છે અને ઉત્તરપ્રકૃતિ (મૂળ પ્રકૃતિના જ વિકારો) દશનામે, કષાય, તથા નકવાયરૂપ અધ્યાવીશ છે. મૂળ પ્રકૃતિ મોહ કાયમ રહેવા છતાં પણ ઉત્તરપ્રવૃતિઓમાં ક્ષય, ઉપશમ તથા ક્ષયોપશમ થાય છે. મોહમાં થવાવાળી વિકૃતિઓમાંથી જેટલી વિકૃતિઓની ઉત્પત્તિ સર્વથા નષ્ટ થઈ ગઈ હોય તેટલી પ્રકૃતિઓનો ક્ષય થયો કહેવાય છે અને પ્રગટ અથવા અપ્રગટ જેટલી વિકૃતિઓ જેટલા સમય માટે થતી નથી અર્થાત પ્રકૃતિને ઉદય અટકી જાય છે તેને ઉપશમ કહેવામાં આવે છે અને જે વિકૃતિ પ્રગટવિપાક ઉદય)પણે અમુક કાળ સુધી ન થાય પણુ અપ્રગટ(પ્રદેશ ઉદય)પણે થયા કરતી હોય તેને ક્ષપશમ કહેવામાં આવે છે. તાત્પર્ય કે ઉપશમ તથા ક્ષથોપશમમાં વિપાક ઉદયને ક્ષય તે સરખે જ છે. પ્રગટપણે વિકૃતિ થતી નથી પણ અપ્રગટ(પ્રદેશ ઉદય)પણે વિકૃતિ થતી હોય તે ક્ષયે પશમ અને પ્રદેશ ઉદય થતો અટકી જાય તે ઉપશમ કહેવાય છે. આ ક્ષય, ઉપશમ તથા ક્ષપંચમ મોહની ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિઓને થાય છે છતાં તે મોહને કહેવાય છે. જો કે આત્માના જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રરૂપ અવિકૃત સ્વરૂપ શુદ્ધ પ્રકૃતિનું આવારક (ઢાંકવાવાળું) સામાન્ય પણે મોહનીય કહેવાય છે છતાં તે મેહની ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિએથી અવરાય (ઢકાય છે) જયારે જે જે વિકૃતિસ્વરૂપ પ્રકૃતિ સર્વથા ક્ષય થાય છે ત્યારે તે તે પ્રકૃતિથી ઢંકાયેલ આત્માનો ગુણ પ્રગટ થાય છે પણ વિકૃતિ સર્વેથા નષ્ટ ન થતાં-ક્ષય ન થતાં અમુક ટાઇમ સુધી થતી અટકી જાય છે-ઉપશમી જાય છે ત્યારે આત્માને ગુણુ કાંઈક પ્રગટે છે અને કાળ પૂરો થતાં પાછી થવા માંડે છે–પ્રકૃતિને ઉદય થાય છે ત્યારે તે ગુણ પાછો ઢંકાઈ જાય છે, તેને ઉપશમ કહેવામાં આવે છે. જેમકે કોઈ માણસને અનેક વિકૃતિ

Page #13

અર્ક ૮ મે. ]
ક્રમ પ્રકૃતિ
૧૭૯
વાળા રેંગ થાય છે. ત્યારે તેની ખાવું-પીવુ, ખેલવુ, ચાલવું, વાંચવું, વિચારવું આદિ શક્તિ ઢંકાઈ જવાથી કાંપણુ કરી શકàા નથી. પથારીવશ થઈ જાય છે. પછી જ્યારે તેની ઝાડા, ઉલટી, તાવ, ખાંથી આદિ વિકૃતિઓમાંથી જે જે વિકૃતિ નષ્ટ થાય છે ત્યારે તે તે વિકૃતિથી દુખાયેલી શક્તિ પ્રગટ થવાથી તે શક્તિ સાધ્યું કાર્ય કરી શકે છે, ઝાડા બંધ થવાથી શાંતિથી બેસી શકે છે, તાવ કે ખાંથી ન હાવાથી વાતચીત કરી શકે છે, કાંઇક દ્વરી ફરી શકે છે. વિકાર સર્વથા નષ્ટ ન થતાં દબાઈ જાય તે જ્યાંસુધી તે દબાયેલા રહે ત્યાંસુધી તે કાંઇક કરી શકે પણ વિકાર પ્રગટ થાય એટલે તે તેવે થઇ જાય છે. જેમકે તાવ ખૂબ આવ્યો ડ્રાય તા તે પથારીવશ થાય છે અને ભેશુદ્ધ જેવેા પણ થાય છે પરંતુ તાવ ઉતરી જાય એટલે હરે છે, ફરે છે અને શુદ્ધિ મેળવે છે. પણ પાછો તાવ ચડતાં પચારીવશ થાય છે. બધા ય વિકારા નષ્ટ થઈ જાય, એક પણ ન રહે ત્યારે જ તે માણુસ નિરાગી થયા કહેવાય. પણ જ્યાંસુધી એક પણ વિકૃતિ રહે ત્યાંસુધી માણસ રાગી ઢાવાયો વિરે ગીપણાનું કાર્ય કરો શકતા નથી, આવી જ રીતે મેહની બધી ય વિકૃતિ નષ્ટ થવા છતાં પણુ એક જ લાભરૂપ પ્રકૃતિ રહે ત્યાંસુધી મેહ્રમુક્ત આત્મા ન ચવાથી કેવળજ્ઞાન ગુણ ઢંકાયેલા જ રહે છે. તેથી આત્મા સપૂણૢ વિકાસ મેળવી શકતા નથી કારણકે પુદ્દગલ સ્કંધામાં રહેલા મૂળ પ્રકૃતિરૂપ મેાહનીય કઞા પરિણામ નષ્ટ થયે નથી. પુદ્ગલ પરમાણુઓના સમુદૃાયરૂપ કધાના બનેલા હેાવાર્થી કમ માત્ર વિકૃતિસ્વરૂપ છે અને તેથી તેમાં પ્રત્યેક ક્ષણે નવા પરમાણુસ્ક ધાતુ ભળવુ અને જૂતાનુ વિડવુ થયા જ કરે છે. નિરંતર એક પ્રકૃતિવાળાં રહેતાં નથી. ભિન્ન ભિન્ન વણુ ગંધ–રસ-સ્પ તથા આકૃતિવાળાં બનવાથી વિકૃતિ ભાવને પામે છે. એમ તા પૂરાવું તથા ગળવું પુદ્ગલાની સ્વતંત્ર પ્રકૃતિ છે અને તે પ્રમાણે પુદ્ગલ માત્રમાં સ્વભાવથી થયા જ કરે છે છતાં તે બધાય પુદ્ગલ ધા કમ કહેવાતાં નથી. પણ સામાન્યપણે કધ-દેશ-પ્રદેશ તથા પરમાણુ તરીકે ઓળખાય છે, તેમાંથી જ્યારે સકર્માંક આત્મા કમ' બનવા લાયક, ધાને પ્રાચીન કમ દ્વારા ગ્રહણ કરે છે ત્યારે જ તે ક પરિણામને પામીતે આત્માના ગુણ્ણાને ઢાંકી શકે છે. પણ્ આત્માએ ગ્રહણુ કર્યા સિવાય આત્મસંબદ્ધ કર્મ બનવા લાયક પુદ્ગલ રકધા આત્માને અનુગ્રહ કે ઉપશ્ચાત કરી શકતા નથી. તાપ કે સ્વતંત્રપણે આત્માની સાથે સંબંધ ધરાવનારાં પુદ્ગલ કો-પછી તે ક પણે પરિણમીતે કનું કાર્ય ક્રમ ન કરી શકતાં હાય--આત્માના ગુણેાને આવરી શકે નહિં. અર્થાત્ ક બનવા લાયક પુદ્ગલ રકા ( કાČહુવા ) સાક્રમાં વ્યાપ્ત થઇ રહેલા છે. કારણ કે અંજનથી ભરેલા ડાબડાની જેમ ચાદ રાજલોક છવાથી ભલે છે, જ્યાં સિદ્ધાત્મા—શુદ્ધાત્મા જીવાની સ્થિતિ છે ત્યાંપણુ સક્ર્મ નિાદ જીવા વ્યાપીને રહેલા છે. સકર્માંક જીવમાત્ર પ્રત્યેક સમયે સાત કર્મ બાંધે છે એટલે ક્ર` બનવા યાગ્ય સ્કંધા ( ક્રાણુવ ણુા ) પણ ત્યાં હ્રાય જ છે. તેથી સિદ્ધાત્માના પ્રદેશને કાણવા પીને રહેલી હાવા છતાં પણ સિદ્ધો-શુદ્ધાત્મા નિષ્ક્ર* દ્વાવાથી તેને ગ્રહણ કરીને કપણે પરિમાવી શકતા નથી એટલે તેને અપનાવી શકતા નથી તેથી તે કાઁપણે ન પરિણમવાથી આત્મ

Page #14

૧૮૦
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ કેંદ
પ્રદેશાને આવરવાને અસમર્થ હોય છે. પણ તેને જ્યારે સકક આત્મા અપનાવે છે ત્યારે જ તે આત્માના પ્રદેશા સાથે જોડાઇને ગુણેના ધાતક બની શકે છે. જેમ માસ પૈસાથી પૈસા કમાઈને તેને ભાકતા બની શકે છે તેમ આત્મા કથી કમ મેળવીને તેને ભેાકતા બને છે. કર્મનુ ભાકતા બનવું એટલે સ્વશક્તિહીન બનીને પર-પૌલિક શક્તિથી પરત ંત્રપણે પોતાના વિદ્ધ કરવા, પરવસ્તુથી પોતાની હયાતી ટકાવી રાખી ઓળખાણુ કરાવવી. પૈસા વગરને માણસ પૈસા મેળવી શકે નહિં પણ શ્રીમતે તથા ધન સોંપત્તિના સસમાં આવીને તે બધાયને જ્ઞાતા બની શકે છે તેય તે ધન પેાતાનું ન હેાવાથી તેને વાપરીને તેનુ ફળ પાતે મેળવી શકતા નથી, તેવી જ રીતે નિષ્ક આત્મા સક་ક આત્માએ તથા કમ અને કમ' બનવા લાયક પુદ્ગલ ક ંધાના સંસર્ગમાં આવીને તેના દાતા બની શકે છે પણુ કર્મને ભેકતા બની શકતે નથી. કારણ કે કર્માં રહિત ઢાવાથી ક મેળવી શકે નહિં તેથી તેને ભાકતા પણ બની શકે નહિ. અર્થાત્ નિષ્ક` આત્મા જ્ઞાતાપણે પુદ્ગલ માત્રની સાથે સબંધ ધરાવે છે, પણ ભાકતાપણે સંબંધ ધરાવતા નથી; કારણ કે પુદ્ગલ કંધા ગ્રણ્ કરીને કપણે પરિણમવાના સાધનભૂત કર્માથી મુક્ત હાય છે, અને તેથી જ તે પેાતાના જ્ઞાતૃત્વ સ્વભાવથી જ્ઞેય માત્રને જ્ઞાતા બની શકે પણ ભાતા થઇ શકે નહિં. સંસારની વસ્તુમાત્રને જાણવાને આત્મા સ્વતંત્ર છે. કમ સિવાય કાંઈપણુ રાકી શકતું નથી. અર્થાત્ આમા પેાતાની જ્ઞાનશકિતથી વસ્તુ માત્રને રવતંત્રપણે જ્ઞાતા બની શકે છે અને કન! કાÖરૂપ દેદ્રાદિદ્વારા પર પૌદ્ગલિક શકિતથી પૌદ્ગલિક વસ્તુઓને ભાકતા બને છે, જેમ માજીસ પારકી ધન-સ ંપતિ, બાગબગલા, શ્રી આદિ વસ્તુઓને જાણુવાને માટે સ્વતંત્ર છે, તેના સ્વામીની પરવાનગી લેવાની જરૂરત પડતી નથી, પણ તે વસ્તુઓ ભાગવવામાં પરતત્ર છે, સ્વામીની રજા સિવાય વાપરી શકે નહિ તેવી જ રીતે આત્મા પણ પૌદ્ગલિક વરતુ જાણુવાને સ્વતંત્ર છે, પણ ભોગવવાને પરતત્ર છે. પુન્ય કર્માંની સહાયતાથી દેહદારા ભાગવી શકે છે.
સકર્માંક આત્મા પૂ`સ ંચિત ક་દ્વારા નવાં પુદ્ગલ કધા ભેગાં કરીને, તેને પુષ્ટ બનાવે છે. અર્થાત જૂનાની સાથે નવાં ભેળવતા જાય છે તેથી તે ખાલી થતાં નથી પણ કાયમ બન્યાં કરે છે. જેમ માણુસ તીજોરીમાંથી પૈસા કાઢીને વાપરે છે અને વ્યાપાર પણ કરે છે. વાપરવાથી પૈસા ઓછા થાય છે પણ વ્યાપાર સારી રીતે ચાલતે હાવાથી વાપરવામાં જેટલા ઓછા થાય છે તેનાથો અનેક ગણુાની આવક હાવાથી તીજોરી ખાલી થતો નથી, સારી રીતે ભરેલી રહે છે તેમ સત્તાની તીજોરીમાંથી કર્મા ખરચાય છે–ભાગવાય છે. પણ સાથે ને સાથે ધંધો ધમધેાકાર ચાલવાથી પુષ્કળ કર્માની આવકને લઇને સત્તાની તીજોરી ખાલી થતી નથી. સ ંસારમાં કમ સિવાય પોલિક વસ્તુમાત્રને દેહની સાથે સબધ છે પણ આત્માની સાથે નથી. આત્માની સાથે કતા સબંધ અનાદિથી છે. કમ તથા અન્ય પૌલિક વસ્તુઓના પરસ્પર કાર્ય-કારણુભાવ સબધ છે. કાઁથી પૌલિક વસ્તુના ભાગ અને પૌલિક ભાગથી કર્મની પરપરાને અનાદિ પ્રવાહ ચાલ્યા આવે છે તેથી પ્રવાહનું મૂળ નથી. તાપ ૩-ક થી શરીર અને શરીરથી ક્રમ જેમ વૃક્ષનુ કારણ બીજ

Page #15

NGAYONG
ભક્તિની દ્વીસિ.
(લેખકઃ-સાહિત્યચંદ્ બાલચંદ હીરાચંદ-માલેગામ )
આત્માની ઉન્નત અને અ ંતે મેક્ષસાધનમાં ભક્તિનું સ્થાન અત્યંત ઊંચુ છે. એનુ અર્થાત્ ભક્તિનું તેજ કેટલું છે અને ભક્તિનું લક્ષણૢ કેવું હૅાઇ શકે એ વિષયપરત્વે અત્રે ભૈડું વિવેચન આપણે કરીશું.
ભક્ત પોતાની ભકિતનું સ્થાન નક્કી કરી લે છે. અને તેમ કરતા તેના સાબિંદુ શિવાયના બધા વિષયેા તેને માટે નકામા થઇ ગએલા હોય છે. અન્ય ઉપર તેને પ્રેમ કે ભકિત ઉત્પન્ન થતી નથી. ગમે તેટલા વિલેાભને તેની સામે ઊભા કરવામાં આવેલા હાય અગર ગમે તેટલા મહાન સર્કટા તેની સામે બિહામણુા રૂપમાં ઊભા કરવામાં આવે તે પણ તે પેાતાના સાબિંદુ પાસેથી અંશતઃ પશુ ચલાયમાન થતે નથી. છેવટ પેાતાના પ્રાણુ અર્પણ કરવાને પ્રસ'ગ ઉપસ્થિત ચાય છતાં એ પેાતે કૃતનિશ્ચય અને અડગ હ્રાય છે. પેાતાના નિશ્ચય અત્યંત ચિવટ અને અનન્ય હોવાને લીધે ખીન્દ્ર કાઈ સ્થાન માટે તેને દચ્છા પણ પ્રગટતી નથી. પ્રેમ કે ભક્તિ જાગતી નથી. પેાતાના ભક્તિના વિષય માટે તે મરી પીટવાને કટિબદ્ધ હાય છે, તેમ એને કઠણ જેવું કાંઇ હાય એમ લાગતું પણ નથી. એતે જ અનન્ય ભક્તિનું બિરુદ આપવામાં આવે છે. એવી અનન્ય ભક્તિ પ્રાપ્ત કરી લેવા માટે જ આપણે પ્રયત્નશીલ રહેવુ જોઇએ. ચાલચલાઉ કે સ્વારૂપી વિમિશ્રિત ભકિત એ ભકિત નહીં પણુ ભકિતનુ વિડખત જ ગણાય. ખાદ્ય દેખાવ અને આચાર કરવામાં આપણે ગમે તેટલું શાભાયમાન દેખાય એવું કૃત્ય કરતાં હ્રાઇએ પણ તેને સાચી ભકિતનું નામ શીરીતે આપી શકાય? ભક્તિ એ મનના વિષય છે. મન ભકિતથી રંગાએલું હાય અને ખાદ્ય ક્રિયા તેનેા ફ્કત આવિષ્કાર હૅય તા જ તે સાચી ભક્તિ એટલે આકૃતિ હાય અને તેમાં પ્રાણ પણુ હેાય તે જ તે કા સાધક ગણાય. એકલું કલેવર હાય અને તેમાં જીવ જેવું કાંઇ ન હ્રાય ત્યારે તેને શેઠ ઉપયોગ ? એમ જ ભકિતના એકલા દેખાવ હાય પણ એમાં મનપૂર્વકની શ્રદ્ધા અને અનન્યતા સાથે સ્વવની સ્નિગ્ધતા ન હોય ત્યારે તે ભકત પ્રાણહીન કલેવર જેવી થઇ જાય છે. અર્થાત્ તેમાં ભકતના ગુણો ઉત્પન્ન થતા નયા અને કિતના હ્તાવા પણ મળતા નથી. ત્યારે ભક્તિને હ્રાવા મેળવવા માટે સાચા ભકત બનવું હાય તા પેતાનું સર્વસ્વ અર્પણુ કરવા માટે સાધકે તૈયાર થઇ જવું જોઈએ. એવી ભક્તિનુ' તે જ અત્યંત પ્રખર તેમજ સુંદર, તેજસ્વી તેમજ શીતલ હોય છે.
અને ખીજનું કારણ વૃક્ષ બને છે તેમ કનુ કારણ શરીર અને શરીરનું કારણ ક બને છે. વૃક્ષનું શરીર હાય છે અને તેનાથી થવાવાળાં બીજમાં તેને સ્મશ હાવાથી તે પણુ શરીર છે. બીજ કારણું શરીર અને વૃક્ષ કાર્ય શરીર કહેવાય છે. તેમ ઔદારિક શરીર આદિથી થવાવાળાં કર્મ પણુ શરીર કહેવાય તે અને તેને કારણુ શરીર કહેવામાં આવે છે; કારણ કે તે સ'સારનું મૂળ છે.
૩૧ ( ૧૮૧ ) =

Page #16

૧૮૨
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
પણ તે સાધ્ય થવા પહેલાની શરતે પૂરી કરવા જેવી તેવી વાત નથી. એટલા માટે પ્રભુભક્તિ અને પ્રભુસેવા તરવારની ધાર જેવી તીક્ષ્ણ હોય છે એવી જ્ઞાનીઓ કહે છે. આપણે પ્રભુમતિ આગળ બેસી બે ચાર સંતપુરુષના બનાવેલા સૂકા બેલી જઈએ અને તેને ભક્તિનું નામ આપીએ એ પૂરતું નથી. એવા સકતે ઉચ્ચારવા અને તે પણ તેને ભાવ સમજીને ઉચ્ચારવા તેમજ પોતાની જાતને તેમાં પરોવી પિતે શું કહે છે અને કોની આગળ કહે છે અને તે પણ તેના સાચા રૂપમાં ભાખે છે કે ઉપલક શબ્દ રચાર એટલે જ તેમાં સામેલ થાય છે તેને પૂરો વિચાર કરવાની જરૂર છે. દાખલા તરીકે આપણે સ્તુતિમાં કહેલું હોય કે હું મૂર્ખ છું, અજ્ઞાની છું, લેભી છું, વાસનાઓની ભરેલો છું એમ આપણે બેલી જઇએ અને તે જાણે આપણા પિતાના જ વિચારે છે એમ સમજી કોઈએ સાંભળેલ ભેળે માણસ આપણને તેવા જ વિશેષણો આપી બોલાવે ત્યારે આપણે તે માણસ સાથે કેવું વર્તન કરીએ એને વિચાર કરતાં આપણી આંખો તરત જ ખુલી જશે. આપણે ફક્ત મોઢે ઉરચાર કરવા જેટલે જ તે શબ્દો સાથે સંબંધ ધરાવીએ છીએ. તે શબ્દો તેના સાચા સ્વરૂપમાં આપણે બેલ્યા જ નથી. એમ જ્યારે અનુભવ મળે છે ત્યારે એ આત્મવંચના માટે આપણને આપણે જ તિરસ્કાર છૂટે છે. એ અનુભવ તેના સાચા રૂપમાં પ્રગટ થાય એ જ સાચી ભક્તિને આરંભ કાલ ગણાય ત્યાં સુધી કરેલી આપણી બધી ભક્તિ કેવળ દંભમય જ હતી એ આ ૫ણુને અનુભવ થતાં આપણી પામરતા અને ભક્તિની કઠીનતા જોવામાં આવે છે. આપણે મનમાં એક વિચાર કરીએ, વચનમાં બીજા પ્રકારને ઉચાર કરીએ પણ કૃતિમાં ત્રીજી જ, વરતું કરીએ એ પદ્ધતિ ભકિતની તદ્દન નાશ કરનારી છે. ભકિતની પહેલી શરત એકતાનતા એ જ હોઈ શકે. ધનુષ્ય બાણ ચલાવનારની આંખ સામે જ્યારે બાણને અગ્રભાગ અને લયબિંદુ એકરૂપ થઈ જાય છે ત્યારે જ તે વેધ સાધ્ય થાય છે. તેમાં જરા પણ વિસંગતી થઈ જાય છે ત્યારે બાણુ કાર્યસાધક નિવડતું નથી. એવી જ સ્થિતિ ભક્તિની હોય છે. ભકત મનમાં જે વિચાર કરે તે જ બેલી બતાવે અને તેના આચરણમાં એનો એ જ ધ્વનિ જોવામાં આવે અને ત્યારે જ એ ભક્તની પંક્તિમાં આવી શકે, એ બનતું નથી ત્યાં સુધી આપણી ભકિત એક બાલિશ અને દંભી ભકિત જ ગણાય. એને ભકિત કહેવી તે પણ અજ્ઞાનજન્ય ઘટના છે. એક બાલક મંદિરમાં સ્તુતિને લેક મુખપાઠ હોવાથી બોલતો હતે. અને બોલતી વખતે પોતાની જડે ઉભેલો છોકરો કેવા રંગના કપડા પહેરી આવે છે તે જોઈ રહ્યો હતું. ત્યારે બીજી તરફ એની નાની બેન ઉભી હતી તેને પણ પોતાના પગેથી દબાવતો હતો અને એને રડાવતા હતા. એની જ દશા આપણી પિતાની કલપી લેતા આપણે કઈ કેટીમાં બેસી શકીએ છીએ એની આપણને કલ્પના આવી જશે.
મુકિત અથવા મોક્ષ એ કઈ વસ્તુ વિશેષ નથી પણ એ એક અવસ્થા છે. દરેક ધર્મપ્રવર્તકે પોતપોતાના માર્ગે તે મેળવવા માટે પ્રયત્ન કરે છે. પણ સંસારના બધા કર્મથી મુકાવવું, સાચું કમને બંધન વગરનું સ્વરાજ્ય અગર સ્વાતંયે મળવું અને બંધન રહિત થઈ જવું એ માર્ગ તેના સાચા રૂપમાં જેને મળે છે તે જ સાચે મુકિતને અધિકારી થાય

Page #17

અંક ૮ મા ]
ભક્તિની દીપ્તિ
૧૮૩
કેવળ એકાંતતા, અભિનિવેશ કે આગ્રહ એ તિના માર્ગમાં અવરાધ કરનારા તત્ત્વા ગણાય. અન્ય ગેિ પણ સાચા ભકત સિદ્ધિ મેળવી શકે છે. ન્ય છે પ્રભુ મહાવીરના શાસનની ઉદારતાને ! એમાં એકાંતને કૈં આયહુને સ્થાન જ નથી. જૈન શાસન તેા નક્કર સત્ય જ સ્વીકારે છે. અસત્યની જરા પણુ ગંધ તેમાં ચાલી શકતી નથી. ભગવાન ગોતમ માઁ ગણધર મહારાજાની ખીન્ન ઉપર નહીં પણુ સાક્ષાત્ પ્રભુ મહાવીર ઉપર ભકિત હતી. તેમનું વિશ્વાસસ્થાન એકાંત પ્રભુ મહાવીર જ હતું. બીજા ક્રાઇમાં પણુ એમને ભાવના નહીં હતી, એટલું' જ નહી પણ એમનું જ્ઞાન, એમના ઉપદેશ સાચા મા ભણી એટલે સમેટ હતા કે, તેમના ઉપદેશેલા શિષ્યા કેવલજ્ઞાનીની પરિષદમાં જઇ વિરાજમાન થયા ત્યારે ગૌતમ મહર્ષી તેથી વિંચત જ રહ્યા હતા. એમનામાં શું ખામી હતી ? ભકિત સાચી હતી, જ્ઞાન સચોટ હતું અને માર્ગ અનન્ય હતો. પ્રભુને એમાં શું ખામી જણાઈ ? પ્રભુએ ઓળખી લીધું’ હતુ કે, ગૌતમને મારા વ્યકિતત્વ ઉપર માટુ છે. મારું શરીર એ જ એની ભકિતનું નિશાન છે. વ્યકિત પુદ્ગલમય એ શરીર વિખેરાઇ જતા તેમાં રહેલ મહાન્ આત્મા જે આત્ પદને મેળવવાના ખરેા અધિકારી છે એના ઉપર ભકિત હાવી ોઇએ તેના બદલે પુદ્ગલ ઉપર લકિત ઢાવાથી તેને મેહુ જાગૃત થશે. એ સાચી આત્મતત્વની ભાવનાને ઓળખી નહી શકે અને કદાચ મેાહનીય ક્રમ વધી પડશે એમ સાચે વિચાર કરી પરમ કારુણિક ભગવંતે પોતાના અ ંતિમ દેહવિલયના અવસર એની દષ્ટિ બહાર જ રહી જાય તે માટે પેતા પાસેથી ગાતમઋષિને વેગળા કર્યાં, અંતે જ્યારે ભગવંત નિર્વાણુ પદને પામી ગયા ત્યારે જ ગાતમઋષિય તે જણાયું છે કે શરીર એ સાચું શકિતનું સ્થાન નથી. મેં કર્યુ” એ ભૂલ હતી. જેના ઉપર ભક્તિ રાખવાની છે તે આત્મા અનાદિઅનંત છે. પ્રભુમાં રહેલ આહત અર્થાત્ તી કરપણું તેની જ મારું તે ભક્તિ કરવાની હતી. દેહની અર્થાત પુદ્ગલની નહીં. સાચું સ્વરૂપ પ્રગટ થતાં ભગવાન ગૌતમ ઇંદ્રભૂતિ પણ કેવળજ્ઞાની થયા. એટલી પણ સાચી ભકિતની ખામી અવરેાધરૂપ થાય છે. એ વસ્તુ ધ્યાનમાં રાખી આપણે કેાની ભકિત કરવાની છે તેની સાચી ખોજ કરી લેવી જોઇએ.
પ્રભુ મહાવીરની ભકિત કરવામાં અન્ય તીર્થંકરાની પણ ભકિત થઈ જ જાય છે અને બીજા કાઇ પણ તીર્થંકરની સેવામાં પ્રભુ મહાવીરની સેવા આવી જ જાય છે. ભકિત અને સેવામાં કિતની મુખ્યતા નથી પણ અવ અર્થાત્ તી કરવની મુખ્યતા હૈાય છે. તીથ ́કરની આપણે સેવા કરવાની છે. કારણુ એ એક પદવી અને અવસ્યા છે. તીય કર શબ્દમાં અતીત, વર્તમાન અને અનાગત બધી ચાવીશીઓમાં થઇ ગએલા અને થનારા તીય કરાના સમાવેશ થઈ જાય છે. તીર્થ"કર થવા પહેલાના ચરિત્રમાં ફેર ઢાય, તીય - કરાના પ્રત્યક્ષ કાર્યમાં પારસ્થિતિ સાપેક્ષ ફેરફાર ઢાય પણ તા કરપણામાં ફેર હાતા નથી. અને તેથી જ તીર્થંકરની સેવામાં આપણી દષ્ટિ અત્યંત વિશાલ અને સવ’ગ્રાહી હાવી જોષ્ટએ. ભક્તિ તીર્થંકરની હાય, અન્યની નહીં. તેમાં વિભિન્નતા આપણે ભૂલવી જોઈએ. ગમે તે તીયકર સાથે એકાત્મ ભાવનાથી મસ્તક નમવું જોઈએ કારણ તેમાં આખરે અભિન્નતા છે.
જ્ઞાનયોગ, કમ યાગ અને ભકતયોગ એ જે કે મુકિતના ત્રણે માર્ગો ગણાય પણ એકલુ જ્ઞાન હાય, બધી જાતના વિષયે।તું સાંગાપાંગ પૂરેપૂરું જ્ઞાન ઢાય પણુ તેમાં ભક્તિની

Page #18

૧૮૪
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ જ્યેષ્ઠ
સ્નિગ્ધતા ન હોય, અંતઃકરણના વિનય, શ્રદ્ધા, વિશુદ્ધિ ન હોય તો તેવા જ્ઞાની એ એક જ્ઞાનની વખારરૂપ જ થઇ જાય, જ્ઞાન ખૂબ દ્ગય છતાં ભાવ અને ભક્તિની નમ્રતા ન હૈાય ત્યારે તે બ્ય જ ગણાય. જ્ઞાનની ગમે તેટલી મહત્તા હ્રાય, જ્ઞાની શ્વાસેાશ્વાસમાં ક્રમ'ના નાશ કરી શકે પણ તેમાં ભક્તિ સેવાની ભાવના હૅાય તે જ ! જ્ઞાનીનુ દરેક પગલું ભક્તિની ચિકાસથી વાસિત હેાવુ' જોઇએ. જ્ઞાની છતાં યદ્રાતદ્દા આચરણ કરે તે તે જ્ઞાન પણ અજ્ઞાન જ ગણાય છે. કયેાગી ગમે તેટલા અનુષ્ઠાને તપશ્ચર્યાં કરે તે પણ તેને ભક્તિ-સેવાની જોડ હેાવી જ જોઇએ. ભકિત વગરનું તપ પણ કેવળ કષ્ટ જ થઇ જાય. મતલબ કે, અધી પરિસ્થિતિએમાં ભકિતને ચેગ સધાય તે જ તે કાર્ય ક્ષમ નિવડવાને, એટલે દરેકે જ્ઞાન, કિયા કે અનુષ્ઠાનમાં ભકિત એ અનુસ્મૃત હાવી જોઇએ. અને તે પણ અનન્ય હાવી જોઇએ. ભકિતના વિષય આત્મસામર્થ્ય વિકસિત કરનારા દ્વા જોઇએ. આત્માની શક્રિત અનંતી છે તે વધવા ઘટવાને પ્રશ્ન જ નથી. તેની ઉપર કર્માંના આવરણા આવી ગએલા છે તે દૂર કરી એ અનત શકિતનો વિકાસ કરવાનો જ પ્રશ્ન છે. આપણે ક્રુત જે વસ્તુસ્થિતિ છે તેના ઉપરને મલ દૂર કરવાના છે. આપણે નવું કાંઇપણ કરવાનુ છે જ નહીં.
તિ યાગની દુષ્કરતાને આપણે વિચાર કરી તે તેના સાચા રૂપમાં પ્રાપ્ત કરી લેવા માટે પુરુષાય' ફારવવાની જરૂર છે. ભક્તિનો સાધના અત્યંત કઠણ તરવારની ધાર પર ચાલવા જેવી છે એટલા માટે જ આપણે આપણા પુરુષાય ફારવી તે સાધ્ય કરી લેવા માટે અત્યંત પરિશ્રમ કરવા જોઈએ. ભક્તિ કાની કરવાની તે નક્કી કરી લઇ જ્ઞાનીઓને આધાર લઈ ભકિતના માર્ગ નક્કી કરી લેવા જોઈએ, તે સાધ્ય કરવા માટે કાઇ પણ પુરુષા રહી ન જાય તે માટે કટિબદ્ધ થવુ' જોએ એ વસ્તુ સાધ્ય કરવી અશકયા નથી જ. કારણુ અનેક ભકતાએ તે સાધ્ય કરેલ છે એ આપણે જોઈએ જાણીએ છીએ. ત્યારે આપણા માટે અશકય શા માટે હાય ? આપણે ફકત પુરુષાર્થ ફારવવાના છે. શાસનદેવ આપણને તે શકિત આપે અને ભકિતની દીપ્તિ અર્થાત તે જ આપણે દષ્ટિગત થઇ આપણે પણ સાચા ભકત થઇએ એ જ અભ્યર્થના !
'
ઉન્નત વિચાર
The best thing to give to your enemy is forgiveness: to an opponent, tolerance; to a friend, your heart; to your child, a good example; to a father, deference; to your mother, conduet that will make her proud of you; to yourself, respect; to all ~Balfour. men, eh
અન્યને આપવાની ઉત્તમાત્તમ વસ્તુ:—દુશ્મનને મારી, વિરાધીને સમભાવ, મિત્રને શુદ્ધ અંતઃકરણ, પુત્રને જીવનને આદર્શ, પિતાને બહુમાન, માતાને ગર્વ થાય એવી તમારી રહેણીકરણી, પેાતાની જાતને સન્માન અને અન્ય માણુસાને ઉદાર ભાવના.

Page #19

વ્યવહાર કૌશલ્ય. |
( ૨૯૧ ), જે કામ કરવાને અને આપણને કઈ પણ વખતે શરમાવું પડે
એવું કામ ન કરવાનો નિરધાર કરે
એ ઊંચામાં ઊંચે વ્યવહારુ નીતિનો નિયમ છે. વિચારક માણસ પોતાના જીવનના નિયમો ગોઠવે છે, પિતાના આદર્શો નકકી કરે છે અને પિતાના ધોરણ નિયત કરે છે. માણસ આ રીતે પ્રમાણિક, નીતિમાન, સત્યનિષ્ઠ, બ્રહ્મચારી, સંયમી, ક્ષમાશીલ આદિ ઉપનામ-વિશેષણ મેળવે છે. આવાં નિયમો, ધરણો અને ભાવનાઓને પાર નથી અને તે પ્રત્યેક લખવા કરતાં અનુભવને પરિણામે કે દીર્ધ અભ્યાસથી માણૂસ મેળવી તેને વિકાસ કરે છે. તે સર્વને એક સ્થાનકે ઉલ્લેખ કરવો અશકય અને બીનજરૂરી છે.
પણ કેટલીકવાર એવા અનેક શુભ નિયમોને સંગ્રહ કરી શકે એવો એકાદ નિયમ તારવી શકાય છે અને એવા એક નિયમને પ્રેમથી, શ્રદ્ધાથી અનુસરવાનો નિર્ણય કરવામાં આવે તો પણ માણસ નીતિના ઉન્નત શિખરે પહોંચી શકે છે. ઘણા નિયમને અંતર્ગત કરનાર એ એક નિયમ એ છે કે આપણે કોઈ કામ એવું ન કરવું જોઇએ કે જેને માટે આપણે કોઈ પણ પ્રસંગે શરમાવું પડે. તે કેમ બને છે તે આપણે જરા ઝીણવટથી તપાસી જઈએ.
. કેટલીકવાર માણસ ગુપચુપ ખોટું કામ કરી મોટો લાભ મેળવી લે છે અને થોડા વખત સુધી એ ધનવાન કે કાતિ માન થતે દેખાય છે, એ આ નિયમની કક્ષામાં ન આવે. ગમે તેવું ગુપ્ત કામ હોય, ગમે તેટલા અંધકારમાં કરેલ હોય, તે બહાર ન પડે તેની આપણે તજવીજ રાખી હોય. આ દષ્ટિએ એ કામ સામે જોવાનું નથી. એ કાર્ય જ્યારે ગમે તે રીતે બહાર પડી જાય ત્યારે તે કરવાને અંગે આપણે શરમાવું પડશે કે નહિ, આપણે લોકોને મુખ બતાવી શકશે કે નહિ. એ પરીક્ષામાં જે કામ પસાર થાય તે કરવું, એમાં પસાર ન થાય તે ન કરવું. આ ધોરણે આપણું પિતાનાં વિચાર, ઉચ્ચાર કે વર્તન ૫ર આ૫ણી જ પરીક્ષાનો ગજ રાખો અને તેમાં શરમ જેવી વાત ન જણાય તે કામ કરવામાં વાંધો નથી. માત્ર ગેટા વાળવા નહિ, પિતાને ગેટ ચાલ્યા જશે એમ ધારી લેવું નહિ, અને કઈ નહિ તે અંદર અંતર્યામી તે પરીક્ષા અને ફેંસલ કરવા જાગતો બેઠો છે એ વાત ધ્યાનમાં રાખી એની પરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થાય તે કાર્ય કરવું,
આટલે સાદો નિયમ રાખવાથી નીતિને માર્ગે પ્રગતિ થશે, દંભને સર્વથા નાશ થશે, બેટ દેખાવ કરવાની પદ્ધતિ પર હરતાળ પડશે અને આનંદભેર ફૂય થતા જીવનવિકાસમાં પ્રગતિ થશે.
માર્તિક The best practical moral rule is never to do what at any time we should be ashamed of.
N. W. senior (21-1-46)

Page #20

જ જીવસમાસનો રચના-સમય
લેખક–શ્રી હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા-એમ. એ. વિકટ પરિસ્થિતિ–ભારતીય પ્રાચીન સાહિત્યના અભ્યાસથી એ વાત અજાણી નથી કે કેટલી યે પ્રઢ કૃતિઓના કર્તાનાં નામ કે એના રચના-સમય વિષે આપણે અંધારામાં છીએ. જૈન કૃતિઓને અંગે પણ આ હકીકત અંશતઃ જોવાય છે. આથી જૈન સાહિત્યને ઇતિહાસ આલેખનારને મુશ્કેલી નડે છે. “ અનામિક સાહિત્યનો ઈતિહાસ ” અંગ્રેજીમાં તૈયાર કરતી વેળા મારે આવી કેટલીક મુશ્કેલીઓમાંથી માર્ગ કાઢવો પડે છે. ઉદાહરણાર્થે હું અહીં જીવ-સમાસને નિર્દેશ કરું છું.
નામ- જીવસમાસ ” એવું નામ એની પ્રથમ ગાથામાં સૂચવાયું છે. વિશેષમાં ૨૮૫ મી ગાથા પણ એ જ નામ સૂવે છે. આ ઉપરાંત આ કૃતિની વૃત્તિમાં “ મલધારી’ હેમચન્દ્રસૂરિએ આ જ નામ પ્રારંભમાં આપ્યું છે. વળી એમણે આ કૃતિને “પ્રકરણ” પણ કહી છે. આને લક્ષમાં લેતાં આ કૃતિનાં બે નામ ગણાવાય. (૧) જીવસમાસ અને (૨) જીવસમાસપગરણ
પરિમાણ ને વિષય—આ કૃતિની પ્રાસદ્ધ આવૃત્તિમાં ૨૮૬ ગાથા પછી એક પ્રક્ષિપ્ત ગાથા છે એને ગણતાં આ કૃતિમાં ૨૮૭ ગાથા થાય છે. આની રચના જઈણમરહદો ( જૈન મહારાષ્ટ્રી) ભાષામાં કરાઈ છે. એને વિષય મુખ્યતયા ચૌદ ગુણસ્થાને છે. આ વિષયને અંગેની કેટલીક કૃતિઓને તેમ જ ગુણસ્થાનના પર્યાયોનો ઉલેખ મેં “ અમોદ્ધાર સંગ્રહ”ના ભા. ૧૦ તરીકે છપાયેલા ઉપદેશરનાકરની મારી “ભૂમિકા (પૃ. ૪૨૪૩)માં કર્યો છે.
, પૂર્વધર, આગમહારક જૈનાચાર્ય શ્રી આનંદસાગરસૂરિજીએ આ અવસમાસ ઉપર્યુકત વૃત્તિ સહિત સંપાદિત કરી એનો સંસ્કૃતમાં ઉદધાત લખ્યો છે.
. આ ઉપોદઘાતમાં જીવસમાસના કર્તા ‘પૂર્વધર” છે એમ કહ્યું છે, અને એનું કારણુ એ અપાયું છે કે ઉપસંહારરૂપ ગાથામાં આ પ્રકરણ દષ્ટિવાદગત પદાર્થ દર્શાવે છે એ ઉલ્લેખ છે,
પ્રામાણિકતા–કતના સમય કે નામ વિષે કશો ઉલેખ મળતો નથી, પરંતુ પ્રકરણકાર પ્રામાણિક લેખક છે એમ ઉપધાતમાં સહેતુક પ્રતિપાદન કરાયું છે. સૈદ્ધાંતિક વાક સાથે પ્રસ્તુત કૃતિનો કેટલીક વાર વિરોધ જોવાય છે, પરંતુ એથી પ્રસ્તુત કૃતિને કોઈએ દૂષિત કહી નથી એટલું જ નહિ પણ એને આધાર ભલભલા ગ્રંથકારોએ લીધે છે.
સમયનિર્ણયનાં સાધને–જે કૃતિને રચના-સમય અપાયેલ ન હોય તે કૃતિને રચના-સમય અન્ય રીતે કેટલીકવાર નક્કી થઈ શકે છે. એના ઉપર કોઈ ટીકા હોય તે તેના કરતાં પ્રસ્તુત કૃતિ પ્રાચીન ગણાય. કઈ કઈ કૃતિમાં એનું એકાદેક અવતરણ પણું

Page #21

અંક ૮ મો ] જીવસમાસનો રચના સમય.
૧૮૭ સુનિશ્ચિત સ્વરૂપે જોવામાં આવે તેને વિચાર કરતાં તેમજ પ્રસ્તુત કૃતિને સ્પષ્ટ નિર્દેશ જણાતાં પ્રાચીનતા વિષે પ્રકાશ પડે. પ્રસ્તુત કૃતિની પ્રાચીનમાં પ્રાચીન હાથથી ઉપરથી પણ એના સમયને નિર્ણય થઈ શકે. આમ ભિન્ન ભિન્ન સાધનોનો ઉપયોગ કરતાં કૃતિના સમયને ખ્યાલ આવી શકે. આપણે જીવસમાસ પરત્વે આવાં સાધનો વિચારીશું. | હેમચન્દ્રસૂરિની વૃત્તિ-જીવસમાસ ઉપર “મલધારી ” હેમચન્દ્રસૂરિએ સંસ્કૃતમાં વૃત્તિ રચી છે. એની છપાયેલી પ્રશસ્તિમાં એને ચના સમય જણાવાયું નથી, પરંતુ વીરદેવસૂરિ અને મુનિચન્દ્રસૂરિને યાદ કરાયા છે. આ મુનિચન્દ્રસૂરિ વિ. સં. ૧૦૭૦ માં વર્ગ સંચર્યા. ઉપર્યુંકત હેમચન્દ્રસૂરિના શિષ્ય શ્રીચન્દ્રસૂરિએ વિ. સં. ૧૧૯૩ માં મુનિસુવ્રતસ્વામિચરિત્ર રચ્યું છે, એટલે આ વૃત્તિકાર વિક્રમની બારમી સદીમાં થઈ ગયા એમ નિર્વિવાદપણે કહી શકાય. વિસાવસ્મયભાસની વૃત્તિમાં પોતે જે દસ કૃતિઓના વિવરણ - રમ્યાં છે. તેમાં જીવસમાસના વિવરણને અર્થાત વૃત્તિને છઠ્ઠી કૃતિ કહી છે. કેટલાકને મતે આ વિવરણ વિ. સં. ૧૧૬૪ માં રચાયું છે. આમ જીવસમાસ વિ. સં. ૧૧૬૪ ની પહેલાંની કૃતિ છે એ વાત તે સિદ્ધ થાય છે જ.
બે પ્રાચીન વૃત્તિઓ-હેમચન્દ્રસૂરિએ જીવસમાસની બે વૃત્તિઓની નોંધ લીધી છે. ૧૫૮ મી ગાથાની વૃત્તિમાં એમણે જીવસમાસ ઉપરના “ અર્વાચીન ' ટીકાકારનું કથન નોંધ્યું છે. આ ટીકાકાર એમના કરતાં વિશેષ પ્રાચીન નહિ હશે, પરંતુ ૪૭ મી ગાથામાં
મૂલવૃત્તિકૃત ” નો એમણે જે ઉલેખ કર્યો છે તે કોઈ પ્રાચીન વૃત્તિ હોય એમ લાગે છે. એ પ્રાચીન વૃત્તિ વિ. સં. ૯૫૦ ની આસપાસની હશે.
શીલાંકસૂરિની વૃત્તિ-શીલાંકરિએ જીવસમાસની વૃત્તિ રચી છે અને એની હાથપોથી મળે છે એમ જિનરત્નકેશ વગેરે જોતાં જણ્ય છે, આ શીલાંકરિ તે કોણ એ જાણવું બાકી રહે છે. શું એ જ આયાર અને સૂયગડના ટીકાકાર છે? જે એમ જ હોય તે આધુનિક વિદ્વાનોને મતે એમનો સમય વિક્રમની નવમી સદીનો છે, અને એ હિસાબે જીવસમાસ આના કરતાં એકવર્ષ જેટલો તે પ્રાચીન ગણાય.
૬ અહીં જે નંદિ-ટિપનકની નેધ છે તે ટિપ્પનક હજી સુધી કે સ્થળેથી મળ્યું નથી; બાકી ધર્મઘેલસરિના શિષ્ય શ્રી ચન્દ્રસૂરિનું રચેલું ટિપ્પનક મળે છે.
૨ હેમચન્દ્રસૂરિએ જાતે વિ. સં. ૧૧૬૪માં તાડપત્ર પર લખેલી આ વિવરણની પ્રત ખંભાતના શાંતિનાથ ભંડારમાં છે.
“શલાંક” નામના વિવિધ મુનિવરે વિષે તેમજ શીલગુણસરિ વગેરે વિષે અને ખાસ કરીને આચારાદિના ટીકાકાર વિષે મેં કેટલેક સ્થળે ઉલેખ કર્યા છે જેમકે આગમોનું દિગ્દર્શન (પૃ. ૫-૫૪), પાઈય (પ્રાકૃત) ભાષા અને સાહિત્ય (પૃ. ૫૮), “ આનન્દ સુધાસિંધુ” (ભા. ૨) નું પ્રાફ-કથન (પૃ. ૨-૩ ), આગમહાર સંગ્રહના ભા. ૧૪ રૂપ “ શ્રી આચારાંગસૂત્ર”નું અમવચન (પૃ. ૪-૫), તેમજ A History of the Canonical Literature of the Jainas (p. 230).

Page #22

૧૮૮
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
[
ન્ય
અવતરણે-અહીં એ વાત નોંધીશ કે શીલાંસૂરિએ આચાર (સુય. ૧, અ: ઉ. ૫)ની નિજુત્તિની ટીકામાં-એની ૧૫૫ મી ગાથાની ટીકા( પત્ર ૬૧ આ )માં કુલનું પરિમાણ દર્શાવતાં ચાર ગાથાઓ અવતરણુરૂપે આપી છે. આ ગાથાઓ તેમજ એનાં પાઠાંતરોને લક્ષ્યમાં લેતાં એનું જીવસમાસની ગા. ૧-૪૪ સાથે વિશેષત: સામ્ય જોવાય છે. જો આ અવતરણુરૂપ ગાથાઓ આચારની આ ટીકા કરતાં અધિક પ્રાચીન એવી કોઈ બીજી કૃતિમાં ન જ મળતી હોય તો એ ઉપરથી આ ગાથાઓનું મૂળ જીવસમાસ છે એવું અનુમાન દોરવાનું હું સાહસ કરું છું, બાકી પવયણસારુદ્ધારમાં આ ૯૭૮ થી ૯૯૧ ક્રમાંકવાળી ગાથા સાથે મોટે ભાગે મળે છે. વિશેષમાં આની વિ. સં. ૧૨૪૮ માં રચાયેલી ટીકામાં બે સ્થળે જીવસમાસને ઉલેખ છે.
વિસંવાદ– સૈદ્ધાંતિક અને કર્મમથકાર વચ્ચે કેટલીક બાબતમાં મતભેદ છે * એ જાણીતી વાત છે. જીવસમાસમાં નિશાયેલી કેટલીક બાબતે પણ હેમચન્દસરિતા
કથન મુજબ આગમ વગેરે સાથે મળતી આવતી નથી. આવી વિલક્ષણ બાબતોના માથાંક સંસ્કૃત ઉપોદઘાતમાં આ પ્રમાણે અપાયા છે: ૩૦, ૩૬, ૬૫, ૬૯, ૭૩, ૭૮, ૮૦, ૮૨, ૧૧૫, ૧૫૩, ૧૫૭, ૧૫૮, ૧૭૫, ૧૮૪, ૧૯૪, ૧૯૭ ને ૧૯૯. : આમ જયાં જ્યાં સૈદ્ધાંતિકોનાં મંતવ્ય સાથે વિરોધ જણાય છે ત્યાં ત્યાં તે તે બાબત પર આગમોના અખંડ અભ્યાસીઓએ-વિશેષજ્ઞોએ સપ્રમાણ પ્રકાશ પાડવો ઘટે. કંઈ નહિ તો એ વિસંવાદી બાબતોની સવિસ્તર સૂચી રજ થવી ઘટે.
- વલભી વાચના-જીવસમાસમાં જે અનેક બાબતમાં ભિન્ન પ્રરૂપણું જોવાય છે એ ઉપરથી એ “માઘુરી” વાચનાને નહિ પણ વિલભી' વાચનાને અનુસરતી કૃતિ હેવાનું માનવા હું પ્રેરાઉં છું
પ્રણયનકાલ–ઉપર્યુક્ત વિલક્ષણતાઓને લઈને હુ જીવસમાસને વીર નિર્વાણથી મોડામાં મોડી હજાર વર્ષની કૃતિ ગણવા પણ લલચાઉં છું. આગમ દ્ધારકે એને પૂર્વ ધરની
૪ આ ટીકાના અવતરણરૂપ કેટલાંક પઘો કાઈ કોઈ પઈશણગમાં જોવાય છે શું એનાં મૂળ આ પઇરણગ છે? જો એમ જ હોય તે વિ. સં. ૧૦૦૮ કે ૧૦૮૦ ની આસપાસના સમયમાં ઉપલબ્ધ ઈશણગ રચાયાની વાત (જુઓ HOI P. 52) તેમજ શીલાંકરિને સમય નિર્ણય વિચારણીય થાય તેનું કેમ?
૫ જીવસમાસની સટીક મુદ્રિત આવૃત્તિના મુખપૃષ્ટ ઉપર “વર્ણમયgramનિસુ ” એ ઉલ્લેખ છે, પણ એનું કારણ સંસ્કૃત ઉપધાતમાં જણાવાયું નથી. કોઈ આધુનિક વિદ્વાને જીવસમાસ વલભી પરંપરાને અનુસરે છે એવું પ્રતિપાદન સપ્રમાણુ કર્યું છે ખરું? કોઈ પ્રાચીન કૃતિમાં આ પ્રમાણે ઉલ્લેખ છે ? આમ બે પ્રશ્નો આને અંગે હું નેધું છું અને વિશેષજ્ઞોને એનો ઉત્તર આપવા વિનવું છું. વિશેષમાં એ પ્રશ્ન પણ પૂછું છું કે– વલભી' વાચના પ્રમાણેની અન્ય કૃતિ તે જેઈસકરંડગ જ છે કે એ ઉપરાંત બીજી પણ કઈ છે અને એમ હોય તે તે કઈ ?

Page #23

/ સાહિત્ય–વાડીનાં કુસુમ. 1.
ઉકરડાનું ગુલાબ ૐ ->D ( ૨ ) @ 1.
લેખક-શ્રી મોહનલાલ દીપચંદ ચોકસી કથીરમાંથી કંચન
વડિલભાઈ! હું તે હવે સાવ થાકી ગયો છું. કંટાળી પણુ ગયો છું. કઈ દિશા સૂઝતી નથી! લાગેટ પાંચ કલાક કે સાત કલાક મારા નવા વ્યવસાય પાછળ કામ કરવાથી મને જે થાક નથી લાગતે તે કેવળ પિતાશ્રીના હેકારા અને કર્ણકટુ વેણ સાંભળવાથી લાગે છે! હું હૃદયથી તેમની શુશ્રુષા કરતે હોવા છતાં એ અંગે બે મીઠા શબ્દો સાંભળવાના તો બાજુએ રહ્યા, પણ એથી ઉ૮ટું સામેથી કડવી વાણીની વર્ષા વર્ષે છે. એ પણ મનપણે શ્રવણ કરું છું એ જાણે ઓછું હોય તેમ કહેવાય છે કે એ કપાતર! હું મારા કુળ પરંપરાને ધંધે છોડ્યો, અને પિતા શ્રમણની સલાહ માની હવે તું મને મારી નાખવા બેઠો છે !'
મિત્ર! તમારા પિતા આવી લવારી કરે છે કે તમો કંઈ કરે છે ત્યારે બોલે છે? વળી એમના આ વચન અંગે બીજા સગાવ્હાલા કે અભિપ્રાય ધરાવે છે? ઘણી વખત દરદના વેગને લઈ દરદી, ન બોલવાનું બોલે છે અને ન સુણવાનું સુણાવે છે.
મંત્રી મહાશય ના, ના, એ કંઈ રોગના ઉભરાથી નથી બોલતા. હું પિતાશ્રીની પથારી પાસે જઉં છું કે એ મને ઉદ્દેશી ભાષાનું ખૂન કરવાનું શરૂ કરે છે. પગ દાણું તે કહે કે તું આંગળા મચડી નાંખે છે ! માથા પર ચંદનને લેપ કરું તે કહે અંગારાથી માથું શેકે છે. શરીર પંપાળું તે બોલે કે-“શા સારુ શળ ભાંકે છે? એસડ તે મારા હાથનું લેતા જ નથી. તેમને વહેમ છે કે-હું એમને ઝેર પાઈશ! મેલા કપડાં બદલાવતાં તે મારા
કેશા ઊંચા આવે છે ! અને શયા સ્વચ્છ રાખવાને પ્રબંધ કરવા માંડું એટલે અશકિત વધી રહેલી હોવા છતાં, જેર કરી સામે મારવા આવે છે ! આ મારી રોજનિશીની કૃતિ ગણી છે અને પુવ(પૂર્વ)ને ઉચ્છેદ વીરસંવત ૧૦૦૦ માં થયાને ઉલ્લેખ મળે - છે, એટલે આ હિસાબે પણ જીવસમાસ ઇ. સ. ની પાંચમી સદીની આસપાસ એટલે પ્રાચીન કરે. આ અનુમાનને ચકાસી જોવા માટે જીવસમાસની ગાથાઓ હરિભદ્રસૂરિની કઈ કૃતિમાં મૂળ સ્વરૂપે કે અર્થદષ્ટિએ મળતી આવે છે કે કેમ તે વિચારવું જોઈએ. બીજી બાજુ ઇ. સની આઠમી સદીની પૂર્વેના દિગંબર ગ્રન્થ પણ આ દષ્ટિએ તપાસવા જોઈએ,
પ્રકાશન-પ્રોઢ થના પ્રકાશકોને મારી સાદર વિજ્ઞપ્તિ છે કે જીવસમાસ ઉપર શીલાંકરિની ટીકા છે તે તેઓ સત્વર પ્રસિદ્ધ કરે. એ દરમ્યાનમાં જેમની પાસે આની હાથપોથી છે તેઓ આ શીલાંકરિ વિષે જાણવા લાયક હકીકત રજૂ કરશે તે ઈતિહાસની આંટીઘૂંટી ઉકેલાયાનો આનંદ મળશે.
અમર ૧૮૯ )

Page #24

૧૯૦
શ્રી જન ધર્મ પ્રકાશ
કહાણી. એમાં આસપાસ બેઠેલા સ્નેહીઓ “દાઝયા પર ડામ દેવા જેવું' કરે છે! મારો જ વાંક કહાડે છે અને ડોસાની વાતને ટેકો આપે છે. એ વેળા મારી કરુણ સ્થિતિને પાર પૂર્ણ ડીગ્રીએ પહોંચે છે.
હા, એક વાત દીવા જેવી મને સમજાય છે કે જયારથી આપને સમાગમ થયો અને મેં મારે પાપપૂર્ણ ધંધે છોડી દીધો ત્યારથી તે સર્વે મારાથી વિપરીત થયા છે. પણ દુઃખ તે એ છે કે–એ અંગે જરા પણ મનદુઃખ આપ્યા વિના એ સૌને હું સુખી કરવા પ્રયાસ કરું છું ત્યારે પણ સીધે અર્થ લેવાને બદલે અવળો અર્થ લે છે અને નકામો સંતાપ જન્માવે છે ! અજાયબી તે એ છે કે તેમનું મન પ્રફલિત બને અને એ દરમિયાન વ્યાધિનું દુઃખ ભૂલાય એ સારુ મેં સુંદર કંઠે ગાનાર અને સારંગી જેવા મધુર વાજિંત્રને પ્રબંધ કર્યો. જગતમાં સંગીતમાં હજારોના દિલ ખેંચવાની જાદુઈ શકિત છે અને એ ચાલતું હોય ત્યારે હરકોઈ સંતપ્ત આત્મા પોતાનું દુઃખ ભૂલી જાય છે એ માટે બે મત છે જ નહીં એ કારણે તે નાદને પાંચમે વેદ કહેવાય છે. આપે મને કહેલું કે તીર્થંકર ભગવાન પણ માલકોશ રાગમાં જ ઉપદેશ આપે છે; અને શ્રોતાઓ શાંતિથી વાણીરૂપે વહેતે ઉપદેશ સાંભળે છે.
મંત્રીશ્વર ! મારા આ સુકાર્ય માટે યશ તે દૂર રહ્યો એને બદલે ઉપાલંભની સરિતા વહી રહી છે એને સાર એટલો જ કે અલ્યા ભૂખ, શા સારુ આવા અખતરા કરી આ દરદીનાં દુઃખમાં વધારો કરે છે ? શા માટે દુશ્મન પણ ન કરે એવું આચરણ કરે છે ? - આ વાર્તાલાપ મંત્રીશ્વર અભય અને કાલસંકરિક કસાઈના પુત્ર સુલસ વચ્ચે ચાલી રહ્યો છે. સુલસને મુનિશ્રી સાથે વાત કરતે આપણે જોયેલ. આદ્રકમુનિની વિદાય લઈ મંત્રીશ્વર અભય જયાં નગર તરફ પાછા ફરવાની તૈયારીમાં છે ત્યાં સુલસને લઈ આદ્રકમુનિના શિષ્ય પહોંચ્યા. ટૂંકમાં મંત્રીશ્વરને સર્વ વાત કહી. એક આત્મા અધર્મના માર્ગેથી પાછા વળી ધર્મને રસ્તે પગ માંડવા ઉત્સુક હોય, તે એવાને ખભે આપવો, સર્વ પ્રકારની હાય કરવી એ તે અક્ષય કુમારને ગળથુથીમાંથી પાઠ મળ્યો હતો. વણિક, શ્રેણીની સતા નંદાએ બાલુડાનું પ્રાથમિક જીવન માતામહના ઘરમાં વ્યતીત થયું હતું. વ્યવહારીઆને ધર્મ જ પિટવરામાં પુન્યવરે કરવારૂપ હતા. બેનાતટ નગરમાં મહાજન વસ્તીમાં-આવા પ્રસંગને દિ ઊગ્ય પ્રાપ્ત થતાં એવા સંસ્કારી સ્થાનમાં ઉછરેલ અભયકુમારે તરત જ મહારાજને કહ્યું કે
પૂજ્યશ્રી, આ સુલસ ભલે વયમાં નાનો હોય, પણ તેના વિચાર ઉચ્ચ છે. હું એને આ પાપના ધંધામાંથી બચાવી લઇશ. આજથી એ મારો મિત્ર થયો છે.
મગધ જેવા મોટા દેશના મહામંત્રીને શારે જવાબદારી નાનીસૂની તે ન જ હોય. આમ છતાં એમણે પોતાના સમયના વિભાગ પાડ્યા હતા. ગૃહકાર્ય અને રાજ્યચિંતા ઉપરાંત માનવજીવનનું એક બીજું અને અતિ અગત્યનું ય છે અને તે આત્મકલ્યાણનું. એ પોતે સમજતા હોવાથી પ્રાતઃકાળને સંધ્યા પછીનો અને નિદ્રા પહેલા અમુક સમય ફાજલ પાડીને એ વેળા ધાર્મિક વિચારણા કરવાને કમ બાંધ્યો હતો અને એનું પાલન કરાઇથી કરતા. એ વેળા કોઈ પણ સંસારી વાત કરી શકાતી નહીં. રાજયનું અગત્યતા

Page #25

', ૨ મે, ]
સાહિત્યવાડીના સુમે
૧૯૧
ભર્યું કામ આવે તે પણ એ વાત કહેવાની સખત મનાઇ હતી. પ્રાતઃકાળમાં સામાયિક અને સ્વાધ્યાય સળ્યા પછી મિત્રોની સાથે વાતચીત અને સૂતા પહેલાં અધ્યાત્મચિંતનરૂપ સામાન્ય કાર્યક્રમ હતા, કારણ પરત્વે એમાં જરૂરી ફેરફાર કરતા છતાં ધમાઁ પુરુષા માટેના એ સમય અ་-કામમાં હરગીજ વપરાતા નહીં, સુલસની મુલાકાત ઉદ્યાનવાળા બનાવ પછી વધતી જ રહી હતી. મંત્રીશ્વર જોડેની ધ ચર્ચાથી એ ભગવંત મહાવીરના ધર્માંમાં એતપ્રોત બનવા લાગ્યા હતા. બાપિકા વ્યવસાય એણે સદ ંતર છેડી દીધા, એ સામે કુટુંબી જનાએ ભારે વિરાધ કર્યાં પણ સુલસ અડગ રહ્યો. એના જવાબ એક જ હતા.
संसारमा न परस्स अठ्ठा, साहारणं जंच करेइ कम्मं । कम्मस्स ते तस्स उवेयकाले न बंधवा बंधवयमुवन्ति ॥
અર્થાત્ જીવ સૌંસારમાં જન્મીને પારકાને માટે-સ્વજનના નિર્વાહ અર્થે--જે કઈં કર્યાં કરે છે તે કર્મો જ્યારે ઉદયમાં આવે છે ત્યારે તેણે એકલાને જ ભાગવવા પડે છે, એ વેળા પેલા ભાઇ આફ્રિ સબંધીએ ભોગવવામાં ભાગ પડાવતા નથી.
આ વાત એના કુટુબી જતેને ગળે ઉતરી નહીં. તેએ કહેતા-તારા બાપની માફક તું પણ કસાના ધંધા ચાલુ રાખ. કુળમાં ચાલી આવતી પર પરાને ત્યજી ન દે. એ સબંધમાં જે કંઇ દુ:ખ ભોગવવવુ પડશે એમાં અમે જરૂર ભાગ પડાવીશું' અર્થાત્ આજે જેમ હારી સાથે છીએ તેમ એ વેળા પશુ સાથે રહીશુ.
સ્નેહીએાની વાત ગલત હતી, એ પોતે અભયકુમારના સમાગમમાં આવ્યાથી સારી રીતે સમજતા થયા હતા. સ'સારરૂપી મુસાફરખાનામાં પ્રભાત થતાં જેમ પથિકા જુદી જુદી દિશામાં પગલા માંડે છે એમ જીવો પણ પોતપાતાના કર્યાં અનુસાર આયુ ક્રમના અંત સાથે ભિન્ન ભિન્ન ગતિમાં આનુપૂર્વીના બળે જાય છે. નથી તેા એ વેળા કાઇ રાહુ જોવા થાભતું અને કદાચ થાભવાની ઇચ્છા હેાય તેા નથી એનામાં એ માટે સ્વત ંત્રતા. પણ પરંપરાના સરકારથી રૂઢ સબંધીએને સમજાવવા એણે ચપ્પુ હાથમાં લીધા અને પેાતાના પગ પર ધા કર્યાં રકતની ધારા ઊડી. ધાની પીડાથી એ ભાંય પર બેસી ગયા. પછી એણે સ્નેહીઓને ઉદ્દેશી કહ્યું,
* મને ઘણી સખત પીડા થાય છે, એમાંથી થોડી થોડી ભાગે પડતી વહેંચી હ્યા. એમ કરી મારું દુઃખ ઓછું કરી. ’
અરે ગાંડા ! એ રીતે દુઃખના ભાગ પદ્મયા સાંભળ્યા છે ખરા ?
વડલા । જો આટલા નાના સરખા ધાની પીડામાંથી પણ તમે કઇ લેવા સમર્થ નથી, તે। પછી પરભવમાં મને ક્યાં શેષશો ? અને કેવી રીતે કમના ઉદયે મારા માથે પડતા દુ:ખરાશિમ ભાગ પડાવશેા ? કેવળ આ પેટને ખાડા પૂરવા હું જીવાના બ્રાત રાજ ઘાત કરું' અને પાપપકથી લેપાઉં ! હવે હરગીજ એ બનનાર નથી. જાગ્યા ત્યાંથી સવાર. એ અધમ ધંધાથી મેં સદાને માટે હાથ ધેાઇ નાંખ્યા છે. ફરીથી મારી સમક્ષ એ વાત ઉચ્ચારશે નહીં. મે' જે નવા વ્યવસાય સ્વીકાર્યો છે એમાંથી જે કંઇ લૂખું પાકુ મળશે તેથી નિર્વાદ્ધ કરીશ.

Page #26

૧૯૯૨
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
આ રીતે દઢતાથી પવિત્ર માગને પથિક બનેલો સુલસ શરૂઆતમાં જોયું તેમ મુંઝવણુમાં પડી ગયો હતો અને કોઈ દિશ ન દેખાવાથી મિત્ર એવા મંત્રીશ્વર અભય આગળ હદય ખાલી રહ્યો હતો. થોડીવાર મંત્રીશ્વર વિચારમગ્ન બન્યા. એ દરમિયાન કંઇક અંક મેળવાયા હોય એ રીતે બોલ્યા
મિત્ર સુલસ! શીરછત્ર એવા પિતાને આવી અવસ્થામાં સુખ અને શાંતિ આપવાની તારી કામના સાચી છે છતાં એ અંગે માર્ગ ઠીક નથી. સાધનસામગ્રી બદલવી પડશે. આત્મા પોતે જ કર્મોને કઈ છે અને એ કારણે થતાં સુખ દુઃખ એને જ વેઠવા પડે છે. મને ભગવંત મહાવીરદેવની વાણી યાદ છે. તેઓએ કહ્યું હતું કે
કેટલાક નિકાચિત કર્મો એવા ચીકટ હોય છે કે એ નથી તે પશ્ચાત્તાપથી છૂટતાં કે નથી તે તીવ્ર તપથી નષ્ટ થતાં. એ ભોગવવા જ પડે છે. મારા પિતાશ્રીએ પ્રશ્ન કર્યો કે આપ જેવા સમર્થ ધણી મારે માથે હેય, તે પણ મારે ત્રીજી નર્કમાં જવાનું અને પૂર્વ કર્મને વિપાક ભોગવવાને ? ભગવંત કૃપા કરી એમાંથી બચવાનો કાષ્ઠ માર્ગ દેખાડે. ભાણ, જ્ઞાની ભગવંત જાણતા હતા કે હણહાર મિથ્યા થનાર નથી. ત્રીજી નકને બંધ નિકાચિત છે. આમ છતાં એ વાત પિતાને ગળે ઉતારવા તેઓશ્રીએ કહ્યું કે–
મગધેશ્વર તમારી કપિલા દાસીના હાથે દાન અપાવો, કાળોકરિક કસાઈ જે રોજ પાંચસે પાડાનો વધ કરે છે તે એક દિન બંધ કરાવે, અને શ્રાવકવર પુકના સામાયિકના ફળમાંથી એક દિનનું ફળ મેળો. આટલું જે કરો તે તમારી ત્રીજી નરક રોકાય.
હું સારી રીતે જાણું છું અને હું સાંભળ્યું પણ હશે કે મારા પિતા-મગધના મહારાજા–એમાંની એક ચીજ અમલી ન કરી શકયા. આમ મારા શરછત્ર નાશીપાસ થયા. પ્રભુએ શાંત્વન આપતા જણાવ્યું કે-કર્યા કર્મો ભોગવતાં સમતા રાખવી જેથી ભાવિને રાહ નિર્મળ થાય.
સુલસ ! આટલા લંબાણ પછી હું તને સમજાવવા માગું છું કે તારે ઉપાલંભથી કચવાટ ન કરવો. એ પાછળ પૂર્વકર્મને દેષ વિચાર, સમતા હરગીજ ન ત્યજવી. નરક જેવી માઠી ગતિ તારા પિતા માટે નિશ્ચિત જ છે. જે આત્માને નીચ ગતિમાં જવાનું હોય એને અંતકાળે સારું અને સુંદર કાર્ય ન ગમે. એવું અહીં પણ કરવામાં આવે તે એ જીવને કંઈક શાતા વળે. કહેવાય છે ને કે “ ખાખરની ખીસકે લી સાકરને સ્વાદ ન જાણે અને ભૂંડ તે ઉકરડામાં જ માં ઘાલે.' માટે તું એમની શય્યાની આસપાસ નરકમાં હોય એવા સાધન ગોઠવ. મને ખાત્રી છે કે તારા જેવા પિતૃભક્ત પુત્રને આ કરવું ગમશે નહીં પણ ભાઈ “જેવી ગતિ તેવી મતિ' એ સૂત્ર મુજબ રોજને સંતાપ ટાળો હોય તે આ અખતરો કર્યો જ કે.
અભયકુમારની સલાહ અનુસાર સુલસે આવી પિતાની પથારીનું વાતાવરણ ફેરવી નાંખ્યું. એની સચોટ અસર થઈ. દરદીને એથી સંતોષ થતો જણાય. આ દશામાં થતા દિન પસાર થતાં અવસર્પિણી કાળના આ અભવ્ય કસાઇને હંસલે ઊડી ગયો.
સુલસે પિતાની નજર સામે ભજવાયેલા અને ‘કરે તેવું પામે ” એ બેધપાઠ ઘરના નાટકમાંથી સ્વજીવનને રાહ ફેરવવારૂપ સાર લીધે. જૈન સાહિત્યમાં નોંધાયું કે એ મૃત્યુ પામી દેવભવમાં ઉપન્ય.

Page #27

નામ:-- *
* *
*
* *
*
: આગમ દ્વારક જૈનાચાર્ય શ્રીમદ્ આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી -
શ્રીમદ્દ આનંદસાગર સુરીશ્વરજી મહારાજ સુરત મુકામે વૈશાખ વદ ૫ ના રોજ "કાળધર્મ પાયા છે. તેઓશ્રીને જન્મ સં. ૧૯૩૧માં કપડવંજમાં થયો હતો. સોળ વર્ષની નાની ઉમરે સં. ૧૯૪૭માં તેઓશ્રીએ ઝવેરસાગરજી પાસે દીક્ષા લીધી હતી. સં.૧૯૬૦ માં તેઓશ્રી પંન્યા સ થયા હતા, અને સં. ૧૯૭૪ માં સુરતના શ્રીસ છે તેઓશ્રીને આચાર્ય પદે સ્થાપિત કર્યા હતા. તેઓશ્રી જૈન શાસ્ત્રના અપૂર્વ અભ્યાસી હતા. વદર્શનના પ્રખર જ્ઞાતા હતા. તેથીના ઉપદેશથી સં. ૧૯૬૫ માં શેઠ દેવચંદ લાલભાઈ જૈન પુસ્તકેદ્ધાર ફંડ એક લાખ રૂપિયાની રકમથી સ્થાપવામાં આવ્યું હતું, જે ફંડની મદદથી અન્ય વિદ્વાન મુનિ મહારાજાએ તથા ગૃહસ્થ પાસે સંશોધન કરાવી અનેક આકાર શાસ્ત્રના ગ્રંથ બહાર પાડવામાં આવ્યા હતા. ત્યારબાદ આથમેદય સમિતિની સ્થાપના તેઓશ્રીએ કરી હતી. અને જુદા જુદા શહેરના ભંડારોમાંથી આગમ ગ્રંથની અનેક પ્રતો મેળવી શુદ્ધ આગમ ગ્રંથ પ્રકટ કરવામાં આવ્યા હતા. જૈન આગમ ગ્રંથ ઉપર તેઓશ્રીને અપૂર્વ પ્રમ અને રામ હરે આમિક સાહિત્યનું વાચન સાર્વત્રિક થાય, જેન મુનિમહારાજાઓને આગમોના શ્રવણ અને મનનને લાભ મળે તે માટે તેઓશ્રીએ પાલીતાણા મુકામે આગમોની વાંચના કરી હતી, જે વાંચનાને ગઇ કે સંઘેડાના ભેદભાવ વિના મુનિ મહારાજ અને ગૃહસ્થોએ લાભ લીધો હતો. આગમ વાંચનાનો આ આવો પ્રસંગ પૂર્વાચાર્યોના વખતની વલભો અને માધુરી વાંચનાની કંઈક ઝાંખી કરાવતો હતે. આગમ શાસ્ત્રને કાળક્રમે નાશ ન થાય, તેમાં કોઈ હરતક્ષેપ કે ફેરફાર ન કરે તેવા આશયથી તેઓશ્રીએ પાલીતાણામાં શત્રુંજય તીર્થેની તળેટીમાં મોટે ખર્ચે આગમ મંદિર બંધાવેલ છે, અને દીવાલ ઉપર આરસની તક્તીઓમાં સમગ્ર આગમને છેતરાવેલ છે, જે આગમ મંદિર આચાર્ય મહારાજને મહાન સ્મરગ ત ભ છે તે પ્રમાણે સુરત શહેરમાં પણ તામ્રપત્ર ઉપર આગમને અંકિત કરાવવામાં આવ્યા છે. આ રીતે આગમના ઉદ્ધારની આચાર્ય મહારાજશ્રીની અનુપમ સેવા છે, તે માટે આગોદ્ધારક, આમદીવાકર, શાસનશિરોમણિ આદિ અલંકારોથી વિભૂષિત થયા છે.
આચાર્ય મહારાજશ્રીને અમને થાક અંગત પરિચય હતા. તેઓ સતત અભ્યાસી હતા, વાંચન સંશોધન પ્રકાશન આદિ કામે માં તેઓ કાયમ પ્રવૃત રહેતા. સમયનો સદુ૫વેગ આખા જીવનમાં તેઓશ્રીએ જે કર્યો છે, તેવો ભાગ્યે જ બીજા પુરુષોએ કર્યો હશે. આગમના ઉદ્ધાર માટે તેઓ એક અવતારી પુરુષ થયા હતા. આખું જીવન આગમોના ઉદ્ધાર માટે વાપર્યું હતું. સંતપુરુષની જ્ઞાનવિભૂતિ પાપકાર માટે જ હોય છે. આવા જ્ઞાનવિભૂષિત આચાર્ય મહારાજના અવસાનથી જૈન સંધ અને જૈન સમુદાયને ન પુરાય એવી ખોટ પડેલ છે. તેઓશ્રીના વિદ્વાન અને સુજ્ઞ શિષ્યવેર્યો પરમગુરુ મહારાજ પાસેથી મેળવેલ વારસો સાચવી રાખી તેમાં વૃદ્ધિ કરશે એવી અમારી અભ્યર્થના છે.
જીવરાજ ઓધવજી દેશી.
-

Page #28
Reg. No. B. 156 ખાસ વાંચવા લાયક વસાવવા લાયક વસાવવા લાયક નવા પુસ્તકે હવે તો ઘણી જ જુજ નકલ શીલીકમાં રહી છે તે તમારી નકલ માટે સત્વર લખી જણાવે. શ્રી આનંદઘનજી-ચોવીશી [અર્થ, ભાવાર્થ અને વિવેચન સહિત ] જેની ઘણુ જ સમયથી માંગ હતી તે શ્રી આનંદઘનજી જેવાશી અર્થ તથા વિસ્તાવાર્થ સાથે હાલમાં જ છપાવીને બહાર પાડવામાં આવી છે. શ્રી આનંદઘનજીના રહસ્યમય. ભાવાર્થને સમજવા માટે તેમજ આધ્યાત્મિક વિકાસ સાધવા માટે આ વીશી મુમુક્ષુજનોને અત્યંત ઉપયોગી છે. પાકુ કપડાનું બાઈડીંગ છતાં પ્રચારાર્થે મૂલ્ય માત્ર રૂ. 1-12-0. પોસ્ટેજ અલગ. શ્રી પર્વતિથિ સ્તવનાદિ સમુચ્ચય દરેક પર્વ તિથિઓના, વીશ સ્થાનક, નવપદ, એવી તીર્થ કરે, પર્યુષણ તથા મહત્ત્વના ચૈત્યવંદન, સ્તવન તથા સાય વિગેરેને અનુપમ સંગ્રહ. પાકું કપડાનું બાઈડીંગ અને પાંચ લગભગ પૃષ્ઠ હોવા છતાં મૂલ્ય માત્ર રૂપિયા ત્રણ, પિસ્ટેજ અલગ. શ્રી નવમરણાદિ સ્તોત્ર સંગ્રહ મહાપ્રભાવિક નવસ્મરણ ઉપરાંત ઘંટાકર્ણ, સરસ્વતી મંગ, ઋષિમંડળ, ગૌતમસ્વામી રાસ વિગેરે ઉપયોગી સ્મરણેન સંમહ. ગુજરાતી ટાઇપ, પોકેટ સાઈઝ, પાકું કપડાનું બાઇડીંગ છતાં મૂલ્ય માત્ર બાર આના, પોટેજ અલગ. શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા–ભાવનગર શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય લેખક -મિક્તિક જાણીતા પશ્ચિમાત્ય વિદ્વાન છે. બુલરના અંગ્રેજી ગ્રંથને આ અનુવાદ શ્રીયુત મોતીચંદભાઈ ગિરધરલાલ કાપડિયાએ પોતાની રોચક શૈલીમાં કરેલું છે. કળિકાળસર્વસ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના નામ અને સામર્થથી કે અજાણ છે? વિદ્વાન કર્તાએ આ ગ્રંથમાં તેઓશ્રીને લગતા વિધવિધ દષ્ટિબિંદુઓ રજૂ કર્યો છે. ખાસ જાણવા યોગ્ય ગ્રંથ છે. લગભગ અઢીસો પાનાનો ગ્રંથ છતાં મૂલ્ય માત્ર બાર આના, પિસ્ટેજ ત્રણ આના. વિશેષ નકલ મંગાવનારે પત્રવ્યવહાર કરવો. મુદ્રક શાહ ગુલાબચંદ લલુભાઈ શ્રી મહેદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, દાણાપીઠ-ભાવનગર. For Private And Personal Use Only