________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૮ મો ] જીવસમાસનો રચના સમય.
૧૮૭ સુનિશ્ચિત સ્વરૂપે જોવામાં આવે તેને વિચાર કરતાં તેમજ પ્રસ્તુત કૃતિને સ્પષ્ટ નિર્દેશ જણાતાં પ્રાચીનતા વિષે પ્રકાશ પડે. પ્રસ્તુત કૃતિની પ્રાચીનમાં પ્રાચીન હાથથી ઉપરથી પણ એના સમયને નિર્ણય થઈ શકે. આમ ભિન્ન ભિન્ન સાધનોનો ઉપયોગ કરતાં કૃતિના સમયને ખ્યાલ આવી શકે. આપણે જીવસમાસ પરત્વે આવાં સાધનો વિચારીશું. | હેમચન્દ્રસૂરિની વૃત્તિ-જીવસમાસ ઉપર “મલધારી ” હેમચન્દ્રસૂરિએ સંસ્કૃતમાં વૃત્તિ રચી છે. એની છપાયેલી પ્રશસ્તિમાં એને ચના સમય જણાવાયું નથી, પરંતુ વીરદેવસૂરિ અને મુનિચન્દ્રસૂરિને યાદ કરાયા છે. આ મુનિચન્દ્રસૂરિ વિ. સં. ૧૦૭૦ માં વર્ગ સંચર્યા. ઉપર્યુંકત હેમચન્દ્રસૂરિના શિષ્ય શ્રીચન્દ્રસૂરિએ વિ. સં. ૧૧૯૩ માં મુનિસુવ્રતસ્વામિચરિત્ર રચ્યું છે, એટલે આ વૃત્તિકાર વિક્રમની બારમી સદીમાં થઈ ગયા એમ નિર્વિવાદપણે કહી શકાય. વિસાવસ્મયભાસની વૃત્તિમાં પોતે જે દસ કૃતિઓના વિવરણ - રમ્યાં છે. તેમાં જીવસમાસના વિવરણને અર્થાત વૃત્તિને છઠ્ઠી કૃતિ કહી છે. કેટલાકને મતે આ વિવરણ વિ. સં. ૧૧૬૪ માં રચાયું છે. આમ જીવસમાસ વિ. સં. ૧૧૬૪ ની પહેલાંની કૃતિ છે એ વાત તે સિદ્ધ થાય છે જ.
બે પ્રાચીન વૃત્તિઓ-હેમચન્દ્રસૂરિએ જીવસમાસની બે વૃત્તિઓની નોંધ લીધી છે. ૧૫૮ મી ગાથાની વૃત્તિમાં એમણે જીવસમાસ ઉપરના “ અર્વાચીન ' ટીકાકારનું કથન નોંધ્યું છે. આ ટીકાકાર એમના કરતાં વિશેષ પ્રાચીન નહિ હશે, પરંતુ ૪૭ મી ગાથામાં
મૂલવૃત્તિકૃત ” નો એમણે જે ઉલેખ કર્યો છે તે કોઈ પ્રાચીન વૃત્તિ હોય એમ લાગે છે. એ પ્રાચીન વૃત્તિ વિ. સં. ૯૫૦ ની આસપાસની હશે.
શીલાંકસૂરિની વૃત્તિ-શીલાંકરિએ જીવસમાસની વૃત્તિ રચી છે અને એની હાથપોથી મળે છે એમ જિનરત્નકેશ વગેરે જોતાં જણ્ય છે, આ શીલાંકરિ તે કોણ એ જાણવું બાકી રહે છે. શું એ જ આયાર અને સૂયગડના ટીકાકાર છે? જે એમ જ હોય તે આધુનિક વિદ્વાનોને મતે એમનો સમય વિક્રમની નવમી સદીનો છે, અને એ હિસાબે જીવસમાસ આના કરતાં એકવર્ષ જેટલો તે પ્રાચીન ગણાય.
૬ અહીં જે નંદિ-ટિપનકની નેધ છે તે ટિપ્પનક હજી સુધી કે સ્થળેથી મળ્યું નથી; બાકી ધર્મઘેલસરિના શિષ્ય શ્રી ચન્દ્રસૂરિનું રચેલું ટિપ્પનક મળે છે.
૨ હેમચન્દ્રસૂરિએ જાતે વિ. સં. ૧૧૬૪માં તાડપત્ર પર લખેલી આ વિવરણની પ્રત ખંભાતના શાંતિનાથ ભંડારમાં છે.
“શલાંક” નામના વિવિધ મુનિવરે વિષે તેમજ શીલગુણસરિ વગેરે વિષે અને ખાસ કરીને આચારાદિના ટીકાકાર વિષે મેં કેટલેક સ્થળે ઉલેખ કર્યા છે જેમકે આગમોનું દિગ્દર્શન (પૃ. ૫-૫૪), પાઈય (પ્રાકૃત) ભાષા અને સાહિત્ય (પૃ. ૫૮), “ આનન્દ સુધાસિંધુ” (ભા. ૨) નું પ્રાફ-કથન (પૃ. ૨-૩ ), આગમહાર સંગ્રહના ભા. ૧૪ રૂપ “ શ્રી આચારાંગસૂત્ર”નું અમવચન (પૃ. ૪-૫), તેમજ A History of the Canonical Literature of the Jainas (p. 230).
For Private And Personal Use Only
