________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
• ૧૭૮
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
ભાળનાર માણસ જેમ કૂતરાને બકરું અને ગાયને ગધેડુ વિપરીત જુએ છે તેમ દર્શન મેહુને આવરણવાળે વસ્તુને અવસ્તુ અને અવસ્તુને વસ્તુ, દેહને આત્મા અને દુઃખને સુખ જાણતો હોવાથી તે અજ્ઞાની કહેવાય છે. ચારિત્રહથી અવળી પ્રવૃતિ આદરીને પણ આનંદ માને છે. તાત્પર્ય કે દર્શનમોહથી ખોટું જાણે છે–સમજે છે અને શ્રધે છે, ચારિત્ર મેહથી ખોટું આદરે છે, મેળવીને ખોટી ખુશી મનાવે છે. દર્શનમોહ આત્માના સાચા જ્ઞાનને વિપરીત બનાવે છે અને ચારિત્ર મેહ સાચી આચરણને વિપરીત બનાવે છે. આખું ય મેહનીય કર્મ અજ્ઞાનમૂળક હોવાથી તેને કાર્યરૂ૫ સુખ-શાંતિ આનંદ આદિ અજ્ઞાનસ્વરૂપ છે તેથી તે સર્વથા અગ્રાહ્ય છે કારણ કે તે અતાવિક છે. મોહના અઠાવીશ અંશે (પ્રકૃતિ)ના ઓળા આત્મામાં પડે છે તેથી બધાયને અનુભવ સકર્મક આત્માને થાય છે અર્થાત બધાય વિકારોને આત્મા પિતાના માને છે. હર્ષ, શોક, આનંદ, શાંતિ, સુખ, ઉદ્વેગ, ચિંતા, હાસ્ય, ભય, ક્રોધ, માન, ઉન્માદ આદિ વિકારોને આપણે આત્મામાં જોઈ શકીએ છીએ. સ્નેહ, શત્રતા તથા મિત્રતા આદિ વિકૃતિઓ પણ મેહની જ છે. મોહકમપણે પરિણમેલા પુદગલ સ્કંધના જ વિકારો છે. બાહ્ય નિમિત્ત મળતાં હર્ષના પુદ્ગલે શોકપણે અને શોકના હર્ષપણે, રાગના દેવપશે અને દેશના રાગપણે પરિણમે છે. આ પ્રમાણે દર્શનમોહ મળક બંધીય વિકૃતિઓ થાય છે. અર્થાત અઠાવોશ અંશો મેહની વિકૃતિઓ છે કે જેને પ્રકૃતિઓના સંકેતથી ઓળખવામાં આવે છે. મૂળ પ્રકૃતિ મોહ છે અને ઉત્તરપ્રકૃતિ (મૂળ પ્રકૃતિના જ વિકારો) દશનામે, કષાય, તથા નકવાયરૂપ અધ્યાવીશ છે. મૂળ પ્રકૃતિ મોહ કાયમ રહેવા છતાં પણ ઉત્તરપ્રવૃતિઓમાં ક્ષય, ઉપશમ તથા ક્ષયોપશમ થાય છે. મોહમાં થવાવાળી વિકૃતિઓમાંથી જેટલી વિકૃતિઓની ઉત્પત્તિ સર્વથા નષ્ટ થઈ ગઈ હોય તેટલી પ્રકૃતિઓનો ક્ષય થયો કહેવાય છે અને પ્રગટ અથવા અપ્રગટ જેટલી વિકૃતિઓ જેટલા સમય માટે થતી નથી અર્થાત પ્રકૃતિને ઉદય અટકી જાય છે તેને ઉપશમ કહેવામાં આવે છે અને જે વિકૃતિ પ્રગટવિપાક ઉદય)પણે અમુક કાળ સુધી ન થાય પણુ અપ્રગટ(પ્રદેશ ઉદય)પણે થયા કરતી હોય તેને ક્ષપશમ કહેવામાં આવે છે. તાત્પર્ય કે ઉપશમ તથા ક્ષથોપશમમાં વિપાક ઉદયને ક્ષય તે સરખે જ છે. પ્રગટપણે વિકૃતિ થતી નથી પણ અપ્રગટ(પ્રદેશ ઉદય)પણે વિકૃતિ થતી હોય તે ક્ષયે પશમ અને પ્રદેશ ઉદય થતો અટકી જાય તે ઉપશમ કહેવાય છે. આ ક્ષય, ઉપશમ તથા ક્ષપંચમ મોહની ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિઓને થાય છે છતાં તે મોહને કહેવાય છે. જો કે આત્માના જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રરૂપ અવિકૃત સ્વરૂપ શુદ્ધ પ્રકૃતિનું આવારક (ઢાંકવાવાળું) સામાન્ય પણે મોહનીય કહેવાય છે છતાં તે મેહની ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિએથી અવરાય (ઢકાય છે) જયારે જે જે વિકૃતિસ્વરૂપ પ્રકૃતિ સર્વથા ક્ષય થાય છે ત્યારે તે તે પ્રકૃતિથી ઢંકાયેલ આત્માનો ગુણ પ્રગટ થાય છે પણ વિકૃતિ સર્વેથા નષ્ટ ન થતાં-ક્ષય ન થતાં અમુક ટાઇમ સુધી થતી અટકી જાય છે-ઉપશમી જાય છે ત્યારે આત્માને ગુણુ કાંઈક પ્રગટે છે અને કાળ પૂરો થતાં પાછી થવા માંડે છે–પ્રકૃતિને ઉદય થાય છે ત્યારે તે ગુણ પાછો ઢંકાઈ જાય છે, તેને ઉપશમ કહેવામાં આવે છે. જેમકે કોઈ માણસને અનેક વિકૃતિ
For Private And Personal Use Only
