Jain Dharm Prakash 1950 Pustak 066 Ank 08

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 5

SKEKEKEKEIKEIKEIKEL
જ્ઞાનપ્રામાયવ ા છે KEKEK (3) IKKEIG
લેખકા–શ્રી જીવરાજભાઈ ઓધવજી દેશી જ્ઞાનની પ્રમાણુતાની પરીક્ષા કરવાની ત્રણ જૂદી જૂદી થીયરીઓ-સંવાદકપ્રત્યયજ્ઞાનવાદ, કાર્યક્ષમતાજ્ઞાનવાદ અને વિશ્વમાં રહેલ વરતુઅનુરૂપ જ્ઞાનવાદ(Correspondance, Pragmatism, Coherence )ની જૈન દર્શનની દષ્ટિએ આપણે વિચારણા કરી. હવે ચોથી થીયરી સ્વત: પ્રામાણ્યજ્ઞાનવાદ (Selfevident theory of truth)ની વિચારણું કરવાની રહે છે. જ્ઞાનનું સ્વત: પ્રામાણ્ય અને પરત: પ્રામાણ્ય છે કે સ્વત: પ્રામાણ્ય છે અને પરતઃ અપ્રામાણ્ય છે વિગેરે સવાલોની ચર્ચા અહીં જોવાની છે. આ ચર્ચા પ્રમાણુનયતવાલાક, પ્રમાણમીમાંસા, જ્ઞાનબિંદુ જેવા આકાર જૈન ગ્રંથોમાં કરવામાં આવેલ જોવામાં આવે છે.
જ્ઞાનના સ્વતઃ પ્રમાણ અને પુરતા પ્રમાણની ચર્ચા પ્રથમ વેદના જ્ઞાનની પ્રમાણુતાને અંગે શરૂ થયેલ જોવામાં આવે છે. મિમાંસકે અને તૈયાયિકો વચ્ચે આ વાદ શરૂ થતા નિયાયિકાએ જ્ઞાનની પ્રમાણુતા પરત: ઈશ્વરમૂલક માની અને . પછી પ્રત્યક્ષાદિ સર્વ પ્રમાણેની પ્રમાણુતા પણ પરતક માની; મિમાંસકેએ વેદની પ્રમાણુતા સ્વતઃ માની, પછી બીજા પ્રમાણે-પ્રત્યક્ષ વિગેરેની પ્રમાણુતા પણ સ્વત: માની. આ રીતે સ્વત: અને પરતઃ પ્રમાણુવાદની ચર્ચા શરૂ થયેલ જોવામાં આવે છે. તૈયાયિક કાલમાં જેન આચાર્યોએ પણ આ ચર્ચા ઉપસ્થિત કરેલ જોવામાં આવે છે. તેમાં મુખ્યત્વે અન્ય દર્શને ન્યાય અને મિમાંસક વચ્ચેની માન્યતા ઉપર ચર્ચા થયેલ છે. શ્રી યશોવિજયજી ઉપાધ્યાય મહારાજે જ્ઞાનબિંદુમાં ચર્ચા સમગ્ર દષ્ટિબિંદુથી કરેલ જવામાં આવે છે. તેમાં ન્યાય અને મિમાંસકેના મતની સમીક્ષા કરી છે એટલું જ નહિ પણ જૈન દષ્ટિએ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ જોતાં કઈ થીયરી પ્રમાણુતા નકકી કરવામાં બંધબેસતી છે તેનો પણ વિચાર કર્યો છે. પ્રમાણુનયતત્ત્વાલકમાં ૧-૨૧ના સૂત્રમાં બતાવ્યું છે કેઃ
तदुभयमुत्पत्तौ परत एव, ज्ञप्तौ तु स्वतः परतश्च । જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ વખતે પ્રામાણ્ય અને અપ્રામાણ્ય પરત: છે, જ્ઞાનની જ્ઞપ્તિ વખતે સ્વતઃ અને પરતઃ છે. અર્થાત્ જ્ઞાનની પ્રમાણુતા અને અપ્રમાણુતાને આધાર જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ વખતે બહારના કારણોને આધીન છે. જ્ઞાન થતી વખતે જ્ઞાનની પ્રમાણુતા કેટલાક સંગમાં સ્વતઃ છે, કેટલાક સંયોગોમાં પરત: બહારના સંયોગોને આધીન છે. પ્રમાણુમીમાંસામાં પણ ૮ મું સૂત્ર તેવા જ ઉલેખવાળું છે. ઉપાધ્યાયજી મહારાજની સર્વમુખી તાર્કિક દષ્ટિમાં આ અર્થ એકાંત યથાર્થ જણ નથી. તેઓશ્રી જ્ઞાનબિંદુમાં લખે છે કે “ઈહા' એ જ અપાય