Jain Dharm Prakash 1944 Pustak 060 Ank 04

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 9

છે કેટલાક ન્યાય છે?
.. . ક ચ્છ . 2.. ( પ્રો. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા એમ. એ.)
(અનુસંધાન પૃષ્ઠ ) “લેખાંક ૧”માં સૂચવાયા મુજબ મારે આ લેખનો ઉપયોગ એની પહેલાના લેખમાં જે ન્યાયનો નિર્દેશ કરાયેલ છે તેની સમજણ આપવા માટે કર જોઈએ, પરંતુ “લેખાંક ૧” લખાયો અને એ સંપૂર્ણ તયા પ્રકાશિત થાય છે એ દરમ્યાન કેટલાક ગ્રંથે મારા વાંચવામાં આવ્યા છે. એ પૈકી કઈ કઈમાં મને નવા ન્યાયનું દર્શન થયું છે. એટલે એ ન્યાયની હું પ્રથમ નોંધ લેવા લલચાઉં છું જેથી જૈન સાહિત્યમાં આવતા ન્યાયની કામચલાઉ સૂચી તૈયાર થઈ જાય.
| ધવલના પહેલા ત્રણ ભાગમાં અંતમાં ન્યાયની સૂચી નથી, જ્યારે એના ચયા અને પાંચમા ભાગમાં એ છે અને એના નિદે શ તે મેં “ લેખાંક ૧” (પૃ. ૪૮) માં કર્યો છે.
ભારતીય સાહિત્યમાં રૂપક ગ્રંથ તરીકે પ્રથમ સ્થાન ભોગવનાર અને સમરત જાગતિક સાહિત્યમાં પણ આવું અનેરું સ્થાન મેળવનાર ઉપમિતિભવપ્રપંચ કથામાં ન્યાયને નિર્દેશ છે. એના કર્તા સિદ્ધષિ છે અને એની રચના એમણે વિક્રમ સંવત ૯૬૨ માં કરી છે. ઉપલક દૃષ્ટિએ તપાસ કરતાં એમાં મને નીચે મુજબના ન્યાય જણાયા છે.
પદ૨ (પૃઇ ૮૨૮), ગલે પાદિક (પૃ. ૨૮૪), ઘર્ષણધૂન ( પ્રસ્તાવક, પત્ર ૨૯૭), ધુણાક્ષર (પ્રસ્તાવ ૮ ) અને તિલપીડક (પત્ર ૨૯૬ )*.
આ પૈકી 'પદદ્ર” ની સાથે ન્યાય શબ્દનો પ્રયોગ કરાયેલ નથી. વિશેષમાં ૭૧૫ પૃદમાં જે નીચે મુજબનું પડ્યું છે એ “વિષવૃક્ષ” ન્યાયનું સૂચન કરે છે –
"हा हा मयेदं नो चाह कृतं यत् सुतभर्सनम् ।
विषवृक्षोऽपि संवर्ध्य स्वयं छेत्तुमसाम्प्रतम् ॥" મેક્ષાકરગુપ્ત રચેલ તકભાષા(પૃ. ૧)માં તેમજ ચિસુખી (૧, ૧૧)માં, આત્મતરવવિવેક (પૃ. ૪૫), ખંડનોદ્વાર (પૃ. ૭ અને ૧૨૪) માં “ ગલે પાદુકા ” ન્યાયનો ઉલ્લેખ છે, તો શું ‘ગલે પાદિકા ” એ ઉલ્લેખ બ્રાન્ત છે?
કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિ( વિ. સં. ૧૬૪૫-૧૨૨૯ )કૃત પરિશિષ્ટ પર્વમાં સર્ગ ૧, બ્લેક ૨૪૧ માં '
કબરક' ન્યાયનું અને સ. ૭, ૯૪ માં ‘સ્થાલીપુલાક’ ન્યાયનું સૂચન છે. વિશેષમાં એના સ. ૧, વ્હે. ૬૩ માં તો ‘સિંહાવકન ન્યાય” એવો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે.
૧. અહીં જે પૃષ્ઠસંખ્યા આપી છે તે ઈ. સ. ૧૮૯૮-૧૯૦૭ માં છે. પિટર્સન અને યુકેબીહારા સંપાદિત આવૃત્તિ પ્રમાણેની છે, જ્યારે પત્રાંકનો નિર્દેશ દે, લા. . પુ. સંસ્થાદ્વારા પ્રકાશિત આવૃત્તિને છે. બેમાંથી એકે પુસ્તક મારી સામે ન હોવાથી આમ કર્યું છે.
૨. “ શ્રી સિદ્ધર્ષિ” ના અંતમાં ઘર્ષણર્ણન અને ઘણાક્ષર એ બે જ ન્યાયોને ઉલ્લેખ છે; બાકીના ત્રણનો ત્યાં નિર્દેશ નથી. '