________________
૨૯
ગૌતમ બુદ્ધ માતબર વાલ્મયનિધિ છે.
ત્રિપિટકની રચના પૂરી થયા પછી એકાદ સૈકામાં જ બોદ્ધ ધર્મમાં હીનયાન અને મહાયાન એવા બે ફાંટા પડ્યા. હીનયાનનો પાયો પાલિત્રિપિટકનો હતો. તેમાં જીવ, જગત, ઈવર, આત્મા વગેરેને લગતું તત્ત્વજ્ઞાન નહોતું તેમ જ મૂર્તિપૂજા ન હતી. નિર્વાણ પ્રાપ્તિ, બુદ્ધત્વ પ્રાપ્તિ માટે ભિક્ષુ બનવું અનિવાર્ય મનાતું. સ્વર્ગસુખને સ્થાન ન હતું. જૂના વૈદિક ધર્મની બાબતોની તેમાં ઊણપ હતી તેથી તે પંથ હીન એટલે કે મોળો કહેવાયો. એ ઊણપ પૂરી કરીને જે પંથે ધર્મને વિશાળ કર્યો તે મહાયાન કહેવાયો. મહાયાનમાં સંસ્કૃત ગ્રંથરચનાનો આધાર લેવામાં આવ્યો. અશ્વઘોષ, નાગાર્જુન, વસુબંધુ વગેરે આચાયોએ એમાં એવું એક તત્ત્વજ્ઞાન ઘડી લીધું. પછી એમાં વૈભાષિક, સૌત્રાંતિક, યોગાચાર અને માધ્યમિક એવા ચાર પેટાપંથ ઊભા થયા. આમ તત્ત્વજ્ઞાન, ગ્રંથપ્રામાણ્ય, મૂર્તિપૂજા, ભક્તિ, બુદ્ધની સાથે તારા, પ્રજ્ઞા પારમિતા, વિજયાદિ દેવતાઓની પૂજા, સ્વર્ગકામનાની સિદ્ધિ અર્થે અમિતાભ બુદ્ધની પૂજા વગેરે સાત બાબતો મહાયાન પંથમાં નવી દાખલ થઈ. કનિષ્કના કાળમાં લખાયેલ “સદ્ધર્મપુંડરીક નામે સર્વશ્રેષ્ઠ બૌદ્ધ ગ્રંથમાં મહાયાનનું પૂરું વિવરણ છે.
બુદ્ધચરિત્રના જન્મથી નિર્વાણ સુધીના જીવનપ્રસંગોની હજારો શિલ્પાકૃતિઓ સૈકાઓ સુધી બનતી રહી. તે ભારતવર્ષમાં તેમ જ દુનિયાભરમાં આજે પણ પૂર્ણ કે વિકલરૂપે મોજૂદ છે. જડ પથ્થર પર આટલું સૌંદર્ય આ આકૃતિઓ ધરાવે છે તો તે પરથી કહી શકાય કે તે કાળના લોકહૃદય પર ભગવાન બુદ્ધના
