________________
ઉપદેશ
૪૧
“તે જ પ્રમાણે, રાહુલ, પ્રથમ પોતાના મનની સાથે પ્રત્યવેક્ષણ કરી પછી તું કર્મ કરતો જા. કાયા, વાચા અને મનથી એકાદ કર્મ કરવાનો જ્યારે તું આરંભ કરે, ત્યારે પ્રથમ તું તે કર્મનું પ્રત્યવેક્ષણ કર; અને તેમ કરવાથી જો તે કર્મ આત્મહિત અને પરહિતને આડે આવનારું તને જણાય, તો તેનો તું એકદમ ત્યાગ કર. પણ તે જ કર્મ આત્મહિત તથા પરહિત સાધનારું અને સુખકારક પરિણામ લાવનારું તને જણાય, તો તેનો તું અંગીકાર કર. કર્મ કરતાં કરતાં પણ તેનું પ્રત્યવેક્ષણ કરવું જોઈએ અને કર્મ આત્મહિતબાધક તથા પરહિતબાધક જણાય તો અધવચમાં જ તેને છોડી દેવું; પણ તે કર્મ સારું જણાતાં આગળ ચાલુ રાખવું. વળી રાહુલ, કોઈ પણ કર્મ કર્યા પછી પણ તારે એનું પ્રત્યવેક્ષણ કરવું. તે કર્મ ખરાબ છે, આત્મહિતને તથા પરહિતને વિઘ્ન કરનારું છે અને દુઃખપરિણામી છે, એમ જણાઈ આવતાં તથાગત પાસે કે વિદ્વાન ભિક્ષુ પાસે જઈ તારે તેનો પશ્ચાત્તાપ કરવો અને તે દિવસથી ફરી તે કરવું નહીં. પરંતુ પોતાને હાથે થયેલું કર્મ જો તને આત્મહિતસાધક તથા પરહિતસાધક હોઈ સુખપરિણામી છે એમ જણાઈ આવે, તો મુદિતઆનંદિત અંતઃકરણથી તે કર્મનો તારે ફરી ફરી અભ્યાસ કરવો.''
ભગવાન બુદ્ધે જન્મપ્રાપ્ત વર્ણનો વિરોધ કર્યો હતો. બ્રાહ્મણ કોને કહેવાય તેની વ્યાખ્યા આપતાં તેમણે કહ્યું હતું:
નિર્મલ, ધ્યાની ને સ્થિર, કૃતકૃત્ય અનાસવ, લાધ્યું જેને પરું સત્ય; તેને માનું હું બ્રાહ્મણ.
