________________
સર રમણભાઈ
રસિકલાલ છો. પરીખ
પૂનામાં ફર્ગ્યુસન કોલેજમાં અભ્યાસ કરતો હતો. સર રમણભાઈની જન્મશતાબ્દી ઊજવવા એ સમયમાં પ્રો. બલવંતરાય ઠાકર ડેક્કન કોલેજમાં પ્રસંગ યોજાવાનો છે એ બાબત મનનું ધ્યાન ખેંચવા પ્રોફેસર હતા. તેમણે “ગુજરાતી બંધુસમાજ' નામની લાગી એની સાથે એક પ્રકારનું મનમાં ગુંજન થવા એક સંસ્થા સ્થાપી હતી. તેનો પૂનામાં અભ્યાસ લાગ્યું. આ પુરુષની વિશેષતા શી? એમને વિષે કરતા ગુજરાતી વિદ્યાર્થીઓને સારો લાભ મળતા. આ સંચિત થયેલા સંસ્કારોને ઉદ્દગાર થયો: “એ બંધુસમાજમાં એડ નરેબલ રમણભાઈને ભાષણ કરવા મહાજન છે–ગુજરાતમાં જન્મેલા મહાજન છે.” નિમંચ્યા હતા (ઘણું કરીને ૧૯૧૫). એમાં એમણે પરંતુ એથી ગુજરાતના મહાજન” એવો પણીને “નાટક વિષે અસરકારક ભાષણ આપ્યું હતું. એ ભાષણના પ્રયોગ–મર્યાદિત કરતો પ્રયોગ એમને માટે નહિ થાય,– મધુર અખલિત વાફપ્રહનું સ્પષ્ટ સ્મરણ છે વિષયને ઘરદીવડાના અર્થમાં મર્યાદિત કરતો પ્રયોગ ન થાય. એવી રીતે વિકસાવ્યો હતો કે મનમાં જાણે એમ થયું કે રમણભાઈમાં આવિષ્કાર પામેલા જે ગુણોથી એમને બધું સમજાઈ ગયું. ખ્યાલ આવી ગયા ! પ્રો. ઠાકરે મહાજન તરીકે ઓળખીએ એ ગુણોથી જ માનવ સમારોપ કરતાં કહેલું કે એટલે. લાંબો સમય જે જાતમાંથી કોઈને પણ મહાજન કહીએ. દુનિયામાં નીરવ શાંતિથી વિદ્યાથી સમુદાયે એ ભાષણ સાંભળ્યું વધતાઓછા જાણીતા હોવાને કારણે “મહાજનતા'- એ નામદાર રમણભાઈના વાણીના વિજય છે. એમના માં ઓછા વધતાપણું ન થાય. (આવું કોઈ કવિને નિરૂપણ વિષે એમણે કહેલું કે સંસ્કૃત અને અંગ્રેજી માટે પણ કહી શકાય. એનું કાવ્ય એકાદ ભાષામાં નાટકોના અભ્યાસ અને બન્ને પરંપરાઓની નાટહશે, પરંતુ જે એ “કવિ' હોય તો એને એ કારણે કલાનાં વિવેચનના પરામર્શ થી એકેમાં બંધાઈ મર્યાદિત નહિ કરાય. કવિ છે તો કવિ છે.) ગયા વિના, “રાઈને ૫ર્વત'ના લેખકની નાટયકલ્પના રમણભાઈ ગુજરાતમાં જાણીતા થયેલા મહાજન છે. બંધાઈ હતી. ભારતભરમાં જાણીતા થયેલા મહાજનની પંક્તિમાં | નાટકના મારા અભ્યાસમાં આ ભાષણના એ છે.
સંસ્કારે ઉપકારક થયા છે એવું અત્યારે પણ [૨]
દેખાય છે. માર રમણભાઈ સાથેનો અંગત પરિચય તો એમના સીધા સંપર્કમાં ૧૯૧૯ ની સાલમાં બહુ ઓછો. વિદ્યાસભામાં સેવા કરવાનું પ્રાપ્ત થતાં આવવાનું થયેલું શ્રી ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિકની પ્રેરણાથી. પૂ. વિદ્યાબહેનની સાથે થયેલા સંપર્કને કારણે ક્રમે મારા મિત્ર ત્રિકમલાલ શાહ અને હું પૂનાથી ગુજરાતકમે જે આદરભાવ બંધાતો ગયો-“મા” જેવાં માં શિક્ષણનું સેવાકાર્ય કરવા આવ્યા ત્યારે એક ગણવાની અંગત લાગણી પણ થતી ગઈ એવું તો નાની શાળાની કારોબારી સમિતિમાં રમણભાઈ રમણભાઈ વિષે કશું નહિ. છતાં એમની સાથેના પ્રમુખ હતા અને હું મસ્ત્રી હતા. એ સમયે એમને ડાક પ્રસંગેની મનમાં મુદ્દા પડી ગઈ છે. મોભે એ હતો કે મારા જેવા નાના માણસને પિતે ૧૯૧૩–૧૬માં બોમ્બે લેજિસ્લેટિવ કાઉન્સિલને એમની પાસે પ્રથમ જતાં ભ થયો. પણ પહેલી ના સભ્ય હતા. ૧૯૧૪-૧૮ ના વર્ષો દરમિયાન હ બેઠકમાં જ એમની સરલ મીઠાશે એ ભને અવકાશ
ઇતિકાર, માર્ચ ૧૮ ]
