________________
નિબંધ–એક દષ્ટિપાત
ઈલા પાઠક પાશ્ચાત્ય સાહિત્યમાં ઘણો મેડ ઉદ્દભવેલે કવિતા કહેડાવવા પૂરતી નથી તેમ નિબંધ કહેવાયાથી અને ઉદ્દભવ્યા પછી લગભગ દોઢસો વર્ષ પાંગરેલે કેઈપણ ગદ્યકૃતિ નિબંધ બની જતી નથી. નિબંધ રપ તે નિબંધ. જેમ સાહિત્યમાં નવલકથાનો શબ્દનો ઉપયોગ અનેક પ્રકારનાં ગદ્ય લખાણ માટે વિકાસ મોડે થયો તેમ નિબંધને વિકાસ પણ થતો આવ્યો છે. તે વિશે સામાન્ય છાપ એવી રહી પાછળથી જ થયે છે. સામાન્ય રીતે જેમ ઈગ્લેંડમાં છે કે કોઈપણ એક વિષયનું મથાળું બાંધીને નવલકથાની શરૂઆત ૧૭૪૦ થી થયેલી ગણાય છે, લખવામાં આવેલ લેખ તે નિબંધ. આ છાપ જેટલી પણ ઇતિહાસકારો એનાં મૂળ જોવા છેક બાઈબલના સામાન્ય છે તેટલી જ ખોટી છે. નિબંધને એક સમય સુધી દષ્ટિપાત કરે છે તેવું જ નિબંધનું છે. સાહિત્યસ્વરૂપ તરીકે સમજતી વખતે આ સહજ મોન્ટેઇનની શૈલીના નિબંધનો વિકાસ ઇલેંડમાં સ્વીકત ખોટા ખ્યાલને દૂર કરવો જ જોઈએ. નિબંધઅઢારમી સદીથી થયો પણ તેની શરૂઆત બેકનના કારનું કાર્ય એક શીર્ષક બાંધીને તે વિષય પર - સમયથી એટલે કે સોળમી સદીથી થઈ ગણાય. વિવેચન કરવાનું નથી. તેવી રીતે લખાણો લખાયાં નિબંધના મૂળ શોધનાર ઇતિહાસકારે મોઈન છે અને લખાય છે. પણ તેને નિબંધ કહેવા કરતાં તરફ ડોક લંબાવી ફ્રેંચ નિબંધના ઉદ્દગમની વાતો લેખ કહેવા વધુ ઉચિત છે. કરવી જ પડે, બેકનનું અનુકરણ તપાસવું પડે અને
નિબંધનું કાર્ય, એક સાહિત્યપ્રકાર તરીકે, કાઉલીના પ્રયત્નોને પણ ને વવા જ જોઈએ. છતાંયે ,
* વિસ્તારપૂર્વક માહિતી આપવાનું નહીં, પણ લેખકનું નિબંધકલાની સાચી શરૂઆત સ્ટીલ અને એડિસનના
જીવનદર્શન પ્રગટ કરવાનું છે. કવિની જેમ નિબંધજમાનામાં ૧૭૦૯ થી થઈ ગણાય.
કારને માટે નિબંધ ઊર્મિપ્રાકટચનું સાધન છે. લેખકના નિબંધના ઉગમ માટેની સમયરેખા બાંધતાં
કવન માટે તે એક વાહન બને છે અને તેમાં લેખકનાં પહેલાં નિબંધ શબ્દની વ્યાખ્યા નક્કી કરવી જોઈએ.
સંદેદનો, વિચારો, ગમો-અણગમો, અને તે સર્વ જે આપણે એમ કહેવા માંગતા હોઈએ કે અઢારમી
દ્વારા લેખકની પ્રતિભા વ્યક્ત થાય છે. લેખકનો સદીથી જ ઈંગ્લેંડમાં નિબંધને વિકાસ શરૂ થયો
ઇરાદ તેમાં પોતાના જ્ઞાનનું પ્રદર્શન કરી વાચકને તે કયા પ્રકારની કૃતિને નિબંધ કહીએ છીએ તે
પ્રભાવિત કરવાનો નથી, પરંતુ પોતાના માનસમાં નક્કી કરવું પડે. જેમ દરેક સાહિત્યસ્વરૂપનું લક્ષણ ઉદ્દભવેલા તરંગોને શબ્દસાત કરીને વાચકને તેમાં બાંધવા કોઈ એક વ્યાખ્યા પૂરતી થઈ પડતી નથી તરબોળ કરવાને છે. તેમ થતાં. વાચક મોહ પામીને તેમ નિબંધનું પણ છે. નિબંધની અનેક વ્યાખ્યાઓ હોખાની સિયામાં પ્રવેશે છે તેમાં સો રપ ભલે થઈ છે છતાં તેમાંથી કોઈપણ એકમાં નિબંધને છે. તેની રીતે વિચારે છે અને તેની આંખે દુનિયાને પરી શકાય તેમ નથી, પરંતુ તેના મુખ્ય મુખ્ય જ છે. જેમ ઊર્મિકાવ્ય વાંચતાં વાચકને કવિના લક્ષણે નેંધીને તેને આગળ સાહિત્યપ્રકાર તરીકે ઊમિતંત્રને અને તે દ્વારા કવિના અંતસ્તલને સમજી શકાય.
પરિચય થાય છે તેમ જ નિબંધ વાંચતા વાચકને જેમ છંદની હાજરી માત્ર કઈ પણ કૃતિને નિબંધકાર સાથે નિકટને અનુભવ થાય છે અને
[ બુદ્ધિપ્રકાશ, માર્ચ ૧૮
