________________
આ સૂત્રાત્મક કથન અભ્યાસયોગ્ય છે. ઓગણી- રમણભાઈના પિતા મહીપતરામે કેળવણીકાર અને સમી સદીની છેલ્લી પચીશી અને વીસમી સદીના બહાદુર સુધારક તરીકે યશ મેળવ્યો; અંબાલાલ ત્રણ દાયકાને ગુજરાતના જીવનને જે કંઈ ઈતિહાસ સાકરલાલે ગુજરાતની બુદ્ધિશક્તિને શોભાવી; લાલશંકર વિચારશે તેને આ વિધાનનું તથ સમજાશે. ઇતિહાસ ઉમિયાશંકરે સંસારસુધારાને લગતી અનેક સંસ્થાઓ ભૂલી જવો એ આપણી આદત છે. અને નજીકનો સ્થાપી; ગોવર્ધનરામે સાક્ષરજીવનની ભાવના સિદ્ધ હ્યસ્તન ઇતિહાસ, જે વર્તમાન જીવનમાં આકાર પામી કરી; મણિલાલે પત્રકાર તરીકે અદ્ભુત પ્રભાવ પાડ્યો. ગયો છે, તેને જરા અલગ કરી સમજવો પણ અઘરો રાજ્યપ્રકરણમાં ગોકળદાસ મહેતા, ચિમનલાલ છે. છતાં આજના જીવનમાં જે બાબતો સહજ જેવી સેલવાડ, વિઠ્ઠલભાઈ પટેલને ગુજરાત અગ્રસ્થાને લાગે છે તેને સહજ કરવામાં રમણભાઈને કેટલે મૂકશે: અને ઊંડી ધાર્મિક ભકિતમાં ગાંધીજી સપુરુષાર્થ હતો તે વિચાર્યું એનું મહત્ત્વ સમજાશે. પરિ સ્થાન ભોગવે છે. પરંતુ જે વ્યક્તિએ જીવનને
આજે છોકરીઓ સહેલાઈથી એમને લેવું હોય તે પ્રત્યેક ક્યારો પાયો છે એ તો ભાઈ રમણભાઈ જ. શિક્ષણ લઈ શકે છે; તે પહેલાં ન હતું. આજે ગુજરાતે એ સકલપુરુષ એની સ્મરણશકિત પહોંચે સ્ત્રીસ્વાતન્ય વિરુદ્ધ કોઈ બોલી શકે નહિ; પહેલાં તો છે ત્યાંસુધી કદી પણ તે નથી.” ન શ્રી સ્વાતીમતિ હતું. આજે ખાવાપીવામાં આનંદશંકરને રાજપ્રકરણીય નેતાઓ વિષે નાતજાતની આભડછેટ અને વટલાઈ જવાની બીક અભિપ્રાય ૧૯૨૮ ની સાલ સુધીના સમય માટે પણ
પહેલાં ન હતું. આજે જ્ઞાતિ બહાર લગ્ન સ્વીકાર્ય ન બને; સરદાર વલ્લભભાઈનું રાજકીય હીર કરતાં કે ઉચ્ચ ગણાતી કેમની વિધવાને પુનર્વિવાહ આ ત્રણે કરતાં વધારે ચમકયું હતું. પરંતુ વિવિધ કરતાં કોઈ રોકી શકતું નથી, ત્યારે પહેલાં તો આનો જીવનપ્રવૃત્તિઓને સાંકળી લઈ આખા રમણભાઈને સર્વથા પ્રતિબંધ હતો. આજે છોકરીઓ મોટી ઓળખાવતો સાપુ” એ શબ્દ એકાદ શબ્દ કે ઉમ્મરે પરણે છે. કુંવારી પણ રહી શકે છે, પહેલાં વિશેષણથી આખી વસ્તુ ઉપર પ્રકારો પાડવાની તો બાર વર્ષ બહુ કહેવાય, વિદ્યાબહેન પોતે જ આનંદશંકરમાં જે શકિત હતી તેનો ઉત્તમ પ્રયોગ છે. બાર વર્ષે પરણ્યાં હતાં; અને કુંવારા તો રહેવાય નહિ. ડોસો કુંવારો મારે પણ ડોસી કુંવારી ભરતી
આ સકલપુરુષના ગુણોનું વિવેચન તેમના નિકટજોઈ છે? આવી કહેવત હતી. આ અને આવી બાબતમાં
વતી સમકાલીને એ કેવું કર્યું છે તે પણ જાણવા પહેલાંની અને અત્યારની સ્થિતિ સરખાવીએ તો
જેવું છે. નરસિંહરાવે રમણભાઈના સ્વભાવનું લક્ષણ સમજાયું કે રમણભાઈ અને પછીથી ગાંધીજી જેવાના
આમ કર્યું છે: “સમતોલતા, ન્યાયદષ્ટિ, નિરભિમાનપુરુષાર્થે સમાજજીવનને કેટલું અને કેવું પલટી નાંખ્યું છે.
વૃત્તિ, વિનીતભાવ, દઢતા, ઉદાર હૃદયવૃત્તિ, ક્ષમાશીલતા, આ બધાં માટે ઝૂઝવું તે ગુજરાતના આધુનિક
આત્મવિલોપન... આ સર્વ લક્ષણેમાં તેમની રમૂજજીવનનો ઇતિહાસઅને એ ઇતિહાસ ઘડાયો હતો વૃત્તિ સૂત્રવત પરોવાયેલી રહેતી હતી.” રમણભાઈને જીવનથી. ગાંધીજીના કથનનું આવું કઈક દી. બા. કૃષ્ણલાલ ઝવેરી રમણભાઈના ગાઢ તાત્પર્ય છે.
મિત્ર હતા. તેમને રમણભાઈમાં વિશેષ તરી આવતું આનંદશંકરે ગાંધીજીના આ જ વિધાન ઉપર તત્ત્વ આ દેખાતું: “રમણભાઈ આગ્રહની, નિશ્ચયતાની ભાષ કરી રમણભાઈની અનોખી પ્રતિભાનું દર્શન મૂર્તિ હતા.” અને આ સાથે કોઈની પણ લાગણી ન કરાવ્યું છે. “ઈતિહાસ એટલે એની સર્વ પ્રવૃત્તિઓ દુભાય એની રમણભાઈ ખાસ કાળજી રાખતા. એ મળી રચાતો એક પટ. સ્વ. રણછોડલાલ છોટાલાલે લાગેલું. એના ઉદાહરણ તરીકે રમણભાઈ પોતાની મ્યુનિસિપાલિટીના વહીવટને આદર્શ સ્થાપ્યો; સાથે અબેટિયું રાખતા એ બાબતને કૃષ્ણલાલે નોંધી બુદ્ધિપ્રકા, માર્ચ '૧૮ ]
