Atmanand Prakash Pustak 045 Ank 07

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 6

૧૧૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
કોઈ એવી કલ્પના કરે એ સ્વાભાવિક છે કે આ સૂત્રગ્રંથ ભગવાન ઉમાસ્વાતિપ્રણીત તત્ત્વાર્થ સત્ર જે યા અક્ષપાદ-કણાદાદિપ્રીત ન્યાય-વૈશેષિકાદિ સૂત્ર ગ્રંથ જેવો ગદ્યબદ્ધસૂત્રસમૂહાત્મક હશે, અથવા તો શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરપ્રણીત સમ્મતિપ્રકરણ જે યા ઈશ્વરકૃષ્ણપ્રણત સાંખ્યસતિ વિગેરે જે કારિકા મૂડાત્મક હશે. વાંચકોને જાણીને આશ્ચર્ય થશે કે અહીં જેને સૂત્ર તરીકે ગણવામાં–વર્ણવવામાં આવ્યું છે અને જે આ વિશાળકાય ગ્રંથને એક માત્ર આધાર છે તે માત્ર એક જ ગાથારૂપ છે, નથી તે એ સૂત્રસમૂહાત્મક, તેમ નથી એ કારિકાસમૂહાત્મક; છતાં આવડા નાના આધાર ઉપર ૧૮૦૦૦ કપ્રમાણ વિશાળ વિવેચનનું ચણતર ચણવામાં આવ્યું છે.
ગ્રંથની રચનાશૈલી ઉપર જણાવ્યા મુજબની હોવા છતાં એક મહાન દૌર્ભાગ્યની વાત એ છે કે નયચક્રના ઉપલબ્ધ તમામ હસ્તલિખિત આદર્શોમાં માત્ર આ.શ્રી સિંહસૂર ગણિ ક્ષમાશ્રમણનું વિશાળ વિવરણ જ મળે છે, ગાથાત્મક સૂત્રનો તથા ભાષ્યને તેમાં પ્રતીકરૂપે નિદેશ આવે છે એટલું જ. એટલી વળી મહાન આનંદની વાત છે કે ઉપલબ્ધ આદર્શોમાં ગાથાસૂત્ર માત્ર પ્રતીકરૂપે ઉપલબ્ધ હોવા છતાં પ્રભાવચરિત્રના મલવાદિપ્રબંધમાં (ક. છે ૨૧ છે), જેન તર્કવાર્તિકમાં (પૃ. ૧૧૨) તથા ઉત્પાદાદિસિદ્ધિવિવરણ (પૃ. ૨૨૨) વિટમાં અખંડપે ઉધૃત કરેલું મળી આવે છે. નહિતર ટીકાકારની વ્યાખ્યાનશેલી એવી છે કે પ્રતીકના આધારે મૂળ ગ્રંથને બરાબર તે જ સ્વરુપમાં અખંડ રીતે તૈયાર કરે એ અતિદુર્ઘટ કામ છે. આ ગાથાસૂત્ર સંબંધી અધિક હકીકત આગળ આવશે. અહીં ફક્ત તેને ઉલ્લેખ કરું છું. विधि-नियमभङ्गवृत्तिव्यतिरिक्तत्वादनर्थकवचोवत्। जैनादन्यच्छासनमनृतं भवतीति वैधर्म्यम् ॥१॥
ઉપર જણાવ્યા મુજબ અન્ય ગ્રંથોમાં ઉદ્ધરણરુપે સચવાઈ રહેલું ગાથાસૂત્ર મળી આવે છે એ મહાન આનંદની વાત છે જ. છતાં મહાખેદની વાત છે કે એના ઉપરનું આ. શ્રી મલવાદિકૃત ભાષ્ય હજુ સુધી ક્યાંયથી ઉપલબ્ધ થયું નથી. ટીકામાં આવતાં પ્રતીકે સિવાય એના માટે અત્યારે તો બીજી કોઈ ગતિ નથી. એ તો દીવા જેવી સ્પષ્ટ વાત છે કે આ ટીકાને આધાર જ ભાષ્ય છે. આ વાત ટીકાના પ્રારંભમાં જ ટીકાકારે જતે વર્ણવેલી છે. એ પ્રારંભને ભાગ નીચે મુજબ છે.
जयति नयचक्रनिर्जितनिःशेषविपक्षचक्रविक्रान्तः ।
श्रीमल्लवादिसूरिर्जिनवचननभस्तलविवस्वान् ॥ १ ॥ તબીતમદાર્થપથાર્થકચરાવવાળfમમનુગ્રાહ્યાઘામ આમાં પહેલી આર્યાથી ટીકાકારે મંગલાચરણ કર્યું છે. ત્યારપછી, પોતે શું કરવાના છે એ જણાવતી ટીકાકારની પ્રતિજ્ઞા છે. આ પ્રતિજ્ઞામાં આવતા અનુગાથાસ્થામઃ શબ્દથી જ સ્પષ્ટ છે કે ટીકાકાર ભાષ્યાત્મક વ્યાખ્યાન ઉપર વ્યાખ્યાન રચી રહ્યા છે, એટલે ટીકાના આધારભૂત ભાષ્યની પ્રાપ્તિ ન હોવાને લીધે મૂળ વિનાની શાખા જેવી ટીકાની સ્થિતિ થઈ ગઈ છે એમ કહીએ તે તે ખોટું નહીં ગણાય.