________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૨૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
ચતુશતક ગ્રંથ એના નામ પ્રમાણે ચાર કલોકપ્રમાણ છે. આનાં સેળ પ્રકરણો છે. એક એકમાં ૨૫ કલેકે છે. આના કતાં બૌદ્ધાચાર્ય આર્યદેવ છે. સમય વિક્રમની ત્રીજી સદી ગણાય છે. આ ગ્રંથ પણ અત્યાર સુધી સંસ્કૃતમાં લુપ્ત થઈ ગયો હતો. ઓ. પી. એલ. વૈદ્ય ટિબેટિયન ભાષાંતરના આધારે એનાં પાછલાં ૯ પ્રકરણનું સંસ્કૃતમાં પરિવર્તન કર્યું છે, જે પેરિસની કોઈ સંસ્થા દ્વારા ફ્રેંચ ભાષાંતર સાથે પ્રકાશિત થયું છે. થોડા ફેરફાર સાથે આનું જ એક પ્રકાશન શાંતિનિકેતનથી પણ થએલું છે. આમાંથી ટીકાકારે એક કારિકા ઉદધૃત કરેલી છે.
પ્રમાણસમુચ્ચય તથા ન્યાયમુખના કર્તા દ્વાચાર્ય દિનાગ છે. ગ્રંથકારે વસ બંધુના શિષ્ય તરીકે બે ત્રણવાર આને ઉલેખ કર્યો છે. પ્રમાણસમુચ્ચય-ન્યાયમુખ પણ સંસ્કૃત ભાષામાં લુપ્ત થઈ ગયા છે. પ્રમાણસમુચ્ચય દિનાગનો પ્રમુખ ગ્રંથ છે. એના પહેલા પરિચ્છેદનું સંસ્કૃતમાં પરિવર્તન માયસોર યુનિવસટીથી પ્રસિદ્ધ થયું છે. ગ્રંથકારે ૌદ્ધદાર્શનિક ચર્ચામાં મોટા ભાગે આ દિનાગના જ ગ્રંથને સામે રાખ્યા છે. દિનાગની અનેક કારિકાઓ ઉધૃત કરીને તેનું વિસ્તારથી ખંડન કર્યું છે. છૂટાછવાયા ઉલ્લેખેના આધારે દિનાગના ગ્રંથોનું સંસ્કૃતમાં તિબેટિયન ચીની વિગેરે ભાષાંતર ઉપરથી પરિવર્તન કરવા ઈચ્છતા સંશોધકોને આમાંથી વિપુલ સામગ્રી મળશે એ નિ:શંક છે.
આલંબનપરીક્ષા સામાન્ય પરીક્ષા વિગેરે પણ દિક્ષાગના ગ્રંથ છે. નાનાંમોટાં સો પ્રકરણની રચના દિદ્ભાગે કરી છે. નામનો ઉલ્લેખ ન હોવાથી જાણી શકાતું નથી, પણ ગ્રંથકારે એમાંના ઘણા ગ્રંથો નજર સામે રાખ્યા હશે એમ જરૂર લાગે છે.
વૈશેષિકદર્શનસંબંધી ચર્ચામાં વાક્યકાર, ભાગ્યકાર તથા ટીકાકારના અભિપ્રાયનું વર્ણન આવે છે. ઉપલબ્ધ પ્રશસ્તપાદભાષ્યમાં તથા ન્યાયસૂત્રના વાત્સ્યાયનભાષ્યમાં એ હકીકત નથી આવતી, એટલે આ ગ્રંથો એનાથી ભિન્ન જ છે. વાયકાર ભાષ્યકાર તથા એના ઉપરના કેઈ ટીકાકારને પહેલવહેલો ઉલેખ આ ગ્રંથમાં જ મળે છે. અત્યારસુધી આ ગ્રંથોનું નામ પણ કવચિત્ સંભળાતું નથી. અધ્યયન-અવિદ્ધકર્ણ-ભાવિત વિગેરે ન્યાયવૈશેષિક દર્શનના ગ્રંથકારોનાં નામે પ્રાચીન ગ્રંથોમાં ઉલ્લેખ આવે છે, પણ જેમ એ ગ્રંથ નષ્ટ થઈ ગયા છે તેમ આ વાક્ય, ભાષ્ય, ટીકાગ્રંથ પણ નષ્ટ થઈ ગયા છે, એમ જણાય છે.
સત્તાની ચર્ચામાં એક કટન્દી નામની ટીકાને બે ત્રણ વાર ઉલ્લેખ આવે છે. ચર્ચાનું સ્વરૂપ જોતાં ન્યાયસૂત્ર ઉપરની કે વૈશેષિકસૂત્રની આ કેઈ ટીકા હશે એમ લાગે છે. આ નામનું પણ સોપ્રથમ દર્શન આ ગ્રંથમાં જ થાય છે.
ભતૃહરિના ગુરુ વસુરાતને કવચિત કવચિત્ નામોલ્લેખ જોવામાં આવે છે, પરંતુ વસુરાતના મતનું વિશિષ્ટ ખંડન હજુ સુધી કે ગ્રંથમાં જોવામાં આવ્યું નથી. રૂતિ મર્યાદિમતમ, વજુતી અદા થાય પરંતુ એવા ઉલ્લેખપૂર્વક વિસ્તારથી પ્રસ્તુત નયચકમાં વસુરાતના મતનું નિરૂપણ અને ખંડન આવે છે.
For Private And Personal Use Only
