________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નયચક્રને સંક્ષિપ્ત પરિચય.
૧૩૩
મહાપુરુષોની આમાં વાત નથી, પરંતુ ઉપલભ્યમાન ગ્રંથોમાં આવી શુદ્ધ તાકિશૈલીથી વ્યવસ્થિત રીતે પરદર્શનનું ખંડન કરનારે જે સૌપ્રથમ કઈ ગ્રંથ હોય તો તે મલ્લવાદિ ક્ષમાશમણુનું નયચક્ર જ છે એમ કહેવું જરા પણ ખોટું નથી. દિવાકરજીના સમ્મતિની રચના તર્કપ્રધાન હોવા છતાં યે મુખ્યતયા આગમપ્રસિદ્ધ નનું જ વિવેચન કરનારી છે. એમાં જે અને કાન્તની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે તે ત્યાર પછીના બધાય આચાર્યોની વિવેચનામાં મૂળાધાર થઈ ગઈ છે. ખુદ આ૦ શ્રીમલવાદિએ પણ દિવાકરજીના સન્મતિ ઉપર ટીકા રચી હતી, આમ છતાં યે બધાં પરદર્શનનું વ્યવસ્થિત રીતે તાર્કિક શૈલીથી ખંડન કરનાર સૌપ્રથમ ગ્રંથ આ૦ શ્રીમલવાદિનું નયચક્ર જ છે. આથી જ મનુ મહત્ત્વવાહિનં તારા આ પ્રમાણે આ૦ શ્રીહેમસૂરિજીએ કરેલું વર્ણન બરાબર વિચારપૂર્વક અને યથાર્થ જ છે. દુર્દેવની વાત એટલી જ છે કે આ શ્રીમદ્ભવાદિનું ભાષ્ય સ્વતંત્રતયા નથી મળતું. જે એ ઉપલબ્ધ હેત તો આપણે એમના અદ્દભુત અને અપ્રતિમ તાર્કિકન્યને સવિશેષ પરિચય કરી શકત. અત્યારે તે ટીકામાં આવતાં પ્રતીક જ મુખ્ય આધાર છે.
ટીકાનું નામ ન્યાયાગમાનુસારિણી છે. તે નિમમ નવમોધ્યાય: શ્રીમgવાહિકળીતनयचक्रटीकायां न्यायागमानुसारिण्यां सिंहसूरि(र)गणिवादिक्षमाश्रमणहब्धायां समाप्तः । પ્રમાણે ગ્રંથમાં આવતા ઉલ્લેખથી જ આ નામ સ્પષ્ટ જણાય છે. ટીકાનું એવું નામ છે તેવી જ બરાબર રચના છે. મદ્વવાદીએ જે જે વિષય ઉપર પોતાનું ભાષ્ય લખ્યું છે તે તે બધા જ વિષયોનું ગ્રંથકારે લંબાણ વિસ્તારથી વિવેચન કર્યું છે. એટલે જે જે હકીકત આ૦ શ્રીમદ્ભવાદીની સ્વપરસમયપારંગતતા સંબંધમાં જણાવી છે તે બધી જ ટીકાકારના સંબંધમાં પણ લાગુ પડે છે. ટીકાના નામ પ્રમાણે ટીકામાં જેમ દાર્શનિક ચર્ચાઓ છે તેમ આગમિક હકીકતો પણ ઘણું જ આવે છે. સામાન્ય રીતે દાર્શનિક ગ્રંથોમાં આગમિક નિરૂપણે બહુ જ વિરલ પ્રમાણમાં હોય છે, જ્યારે પ્રસ્તુત ટીકામાં ઘણાં સ્થળોએ દાર્શનિક ચર્ચા આગમિક વિચારોથી મિશ્ર છે. અનેક સ્થળોએ દાર્શનિક વિચારોની સાથે આધ્યાત્મિક વિચારોની એવી સુંદર ભેજના કરેલી છે કે સુવર્ણમાં સુગંધનો જેમ રોગ થાય તેમ ગ્રંથમાં સુંદર વેગ જોવામાં આવે છે. આ આધ્યાત્મિક વાકયરચના પણ એવી સુંદર હોય છે કે ચિત્તને આનંદથી ભરપૂર કરી દે છે. એક સ્થળે જણાવ્યું છે કે-“જે સંસારમાંથી મુક્ત થવાની વાત કરવામાં આવે છે તે સંસારને આત્માએ જાતે જ ઊભો કર્યો છે. જેમ કેઈ માણસ હીંચકા ઉપર બેસીને પોતે જ વેગથી હીંચકાને હલાવે છે અને પોતે જ તેમાં ભમે છે તે રીતે આત્મા પણ પોતે જ પ્રવૃત્તિ કરીને ચતુર્ગતિરૂપ સંસારને ગતિમાન કરે છે અને પછી પોતે જ તેમાં ભમે છે.” આર્થિક દષ્ટિએ
१. चैतन्यस्य रागादिविपरिणामाद् उपयोगस्वातन्त्र्येण बद्ध्वाऽऽत्मनाऽऽत्मानमस्वतन्त्रीकरोति । तेनैव च स्वयंकृतेन बन्धेनास्वातन्त्रीक्रियते मद्येनेव स्वयं पीतेन मद्यपः, स्वयं पूरितवेगया दोलयेव वा पुरुषो भ्रम्यते कर्मदोलया कर्मबन्धेन रूपादिमत्त्वनाद्यनन्तश आपद्यते ॥
For Private And Personal Use Only
