________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નયચક્રને સક્ષિપ્ત પરિચય
ગયુ' લાગે છે. ચીનીભાષામાં એના થયેલા અનુવાદો જ માત્ર મળે છે. એટલે પાલી ત્રિપિટક અને સંસ્કૃત ત્રિપિટકના વિષયેાની સમાનતા હતી કે કેમ ? એ કહેવું મુશ્કેલ છે, છતાં ચીનીભાષાનું પરિશીલન કરનારા વિદ્વાનોના લખાણના આધારે જણાય છે કે બન્નેયમાં વિષયેાની સમાનતા પણ નથી. પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં જે અભિધમપિટકના ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યે છે તે અભિધર્મપિટક સંસ્કૃત ભાષાનુ છે.
૧૨૭
પ્રજળપફેબ્રુમ્ એવા શબ્દોથી મહૂવાદીએ એક બૌદ્ધ ગ્રંથના ઉલ્લેખ કર્યો છે. તપાસતાં એમ જણાય છે કે આનું શુદ્ધ નામ પ્રજળપાત્ છે. ત્રિપિટકમાં સૂત્રપિટક વિગેરે નામને કોઇ એક સ્વતંત્ર ગ્રંથ નથી, પણ તે તે નામના મથાળા નીચે અનેક નાનાં મોટાં પ્રકરણા યા સૂત્રેા આવી જાય છે. એમાં અભિધર્મપિટકના સાત ગ્રંથા છે, આમાં બીજા નંબરના ગ્રંથનુ નામ પ્રરળપાત્ છે અને તેના કર્તાનું નામ સ્થવિર વસુમિત્ર છે. અત્યારે તા આ ગથના પણ સંસ્કૃત ભાષામાં લેપ જ થઇ ગયેલા છે. ફક્ત ચીનાઈ ભાષામાં એના અનુવાદો મળે છે. આ. શ્રી મહૂવાદીએ આમાંથી એક બ્લેક ઉષ્કૃત કર્યા છે.
અભિધકાશ એક વસુબ'ના ગ્રંથ છે. આના ઉપર એમનું જ ૧૫૦૦૦ àાકપ્રમાણ સ્વાપન્ન ભાષ્ય છે. બૌદ્ધ તત્ત્વજ્ઞાનના ગ્રંથામાં આ ગ્રંથનું પ્રમુખસ્થાન છે. મૂળ ગ્રંથ લગભગ ૬૦૦ કારિકાત્મક છે. અત્યાર સુધી તેા આ ગ્રંથ પણ સંસ્કૃતભાષામાં લુપ્ત થઈ ગયા મનાતા હતા. પણ અભિધ કાશભાષ્યટીકા, ટિમેટિયન ભાષાંતર, તથા ચીની ભાષાંતરની સહાયથી બેલ્જિયમદેશવાસી પાશ્ચાત્ય વિદ્વાન્ ડૉ॰ લા વાલી પૂષિએ આની કારિકાના સસ્કૃતભાષામાં ઘણા અંશે ઉદ્ધાર કર્યાં હતા કે જે અભિધકાશ ભાષ્યના ફ્રેંચ ભાષાનુવાદની પાદટિપ્પણીઓ( ફુટનેાટ્સ )માં છે. આના આધારે ખૂટતા ભાગને પૂર્ણ કરીને માદ્ધભિક્ષુ રાહુલ સાંકૃત્યાયને સંપૂર્ણ મૂળ ગ્ર ંથને સંપાદિત કર્યો છે, જે કાશી વિદ્યાપીઠમનારસ તરફથી પ્રસિદ્ધ થયા છે. આમાંથી ટીકાકારે એક કારકાના અંશ ઉષ્કૃત કર્યા છે.
અભિધમ કાશનું ૧પ૦૦૦ લાકપ્રમાણ ભાષ્ય પણ બૌદ્ધભિક્ષુ શ્રીરાહુલ સાંકૃત્યાયનને મળી આવ્યું છે અને તેના ફોટા અહિં હિંદમાં લાવવામાં આવ્યા છે જે બિહાર સરકારને હસ્તક છે.-એમ બિહાર એન્ડ એરિસા રિચર્સ સેાસાયટીના જર્નલના ૨૩ માં અકના રાહુલ સાંકૃત્યાયનના જ લેખથી જાણ્યું છે. એ તા અત્યારે દુષ્પ્રાપ્ય છે પણ આના હ્યુએનત્સાંગ તથા પરમાર્થે કરેલા ચીની ભાષાનુવાદ તથા ટિમેટિયન ભાષાંતરના આધારે પાશ્ચાત્ય વિદ્વાન લા વાલિ પૂષિએ આના ફ્રેંચ ભાષામાં અનુવાદ કરીને બેલ્જીય પ્રાચ્યાધ્યયન પરિષદ ( Socite Belge D'Etudus Orientales ) દ્વારા પ્રકાશિત કર્યા છે, જે છ ભાગામાં છે. આ ગ્રંથ અત્યારે મારી સામે છે. શ્રીમલવાદિ ક્ષમાશ્રમણે એક સ્થળે નામેાલેખપૂર્ણાંક અભિધ - કાશ ભાષ્યના એક ભાગના વિસ્તારથી સમાલેાચના કરી છે. આ ભાગ લગભગ ખરાખર સ્વરૂપમાં આ ફ્રેંચ ભાષાનુવાદમાં મળી આવે છે.
For Private And Personal Use Only
વાદવિવધ ગ્રંથ પણું વસુબંધુના છે. આમાં આવતા તતોઽર્થાત્ વિજ્ઞાન પ્રત્યક્ષમ્ આ પ્રત્યક્ષ લક્ષણની પણ ગ્રંથમાં સમાલેશ્ર્ચના કરવામાં આવી છે. આ ગ્રંથ અત્યારે તેા નામશેષ જ છે. વસુબંધુના સમય વિક્રમના ચતુર્થ શતક મનાય છે.
