________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૨૬
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ:
વિવરણે લુપ્ત થઈ ગયાં છે. કેટલાંક હજુ નામશેષ રહી ગયાં છે, જ્યારે અનેકનાં નામે યે હજુ સુધી પત્ત નથી. તે તે ગ્રંથમાં વર્ણવેલા વિચારપ્રવાહો પણ આજે લગભગ સદાને માટે અદશ્ય થઈ ગયા છે, છૂટાછવાયા અને રડ્યાખડ્યા મળતા એના ઉલેખો કે અવતરણે સિવાય બીજું કંઈએ જાણવાનું સાધન નથી. અને એ સાધને પણ વિરલ અતિ જ છે. કારણ કે ઉપલભ્ય ઘણુ ગ્રંથ નવીન જ છે.
પ્રસ્તુત નયચક્ર ગ્રંથમાં આ પ્રકારના સંશોધન માટે અતિ વિશાળ ક્ષેત્ર રહેલું છે. મૂળકાર અને ટીકાકાર બંનેય ગ્રંથકારો કુમારિલ-ધમકીર્તિથી પ્રાચીન છે. ગ્રંથમાં આવતી લગભગ દરેક ચર્ચાઓ એટલા બધા વિસ્તારથી છે કે એટલે વિસ્તાર તે તે વિચારને વર્ણવતા તે તે દર્શનના મૂળ ગ્રંથોમાં પણ નથી. આટલી બધી વિરતૃત વિચારણા ભાગ્યે જ અન્યત્ર જોવા મળશે. જેમ કુમારિલ-ધમકીર્તિ પછીના યુગના દાર્શનિક વામયમાં સમ્મતિતર્ક ઉપરની શ્રીમાનું અભયદેવસૂરિવિરચિત તત્વબોધવિધાયિની ટીકા એ સૌથી મોટામાં મોટો ઉપલભ્યમાન ગ્રંથ છે. તે જ પ્રમાણે મારિલ-ધર્મકીર્તિથી પ્રાચીન દાર્શનિક વાડ્મયના ઉપલબ્ધ ગ્રંથોમાં પ્રસ્તુત ગ્રંથનું પ્રમાણ પણ સૌથી મોટામાં મોટું છે. આ વસ્તુસ્થિતિને લીધે દરેકે દરેક ચSિત વિચારો આમાં વિશાળ પ્રમાણમાં નજરે પડે છે. પ્રાચીન વિચારપ્રવાહિને જાણવાનું આ અતિવિપુલ સાધન છે. આ ગ્રંથમાં ઉપલબ્ધ થતી લગભગ બધી જ ચર્ચાઓ એના મૂળગ્રંથોમાં આજે મળતી નથી. કારણ કે તે તે ગ્રંથનાં જે જે વિવરણ–વ્યાખ્યાનેને નજર સામે રાખીને ગ્રંથકારે ચર્ચા કરી છે તે બધાં દુર્લભ યા નષ્ટપ્રાય જ થઈ ગયા છે. બીજી આ ગ્રંથની વિશિષ્ટ લાક્ષણિકતા એ છે કે ગ્રંથકાર જ્યારે કોઈ પણ વિવાદા
સ્પદ મંતવ્યની ચર્ચા કરવી શરૂ કરે છે ત્યારે તે તે મંતવ્યોનાં ઉત્થાનબીજભૂત અથવા મૂળપ્રરૂપક ગ્રંથથી માંડીને પોતાના સમય સુધી થયેલા છે તે વિષયના લગભગ બધા પ્રસિદ્ધ અને પ્રમુખ ગ્રંથોની સમાલોચના કરી લે છે. આ રીતે આમાં અનેક ગ્રંથની સમાલોચના આવે છે. જો કે આ બધા ગ્રંથ કયા કયા હશે એ કલ્પવું, તે તે ગ્રંથ લુપ્ત પ્રાય થઈ ગયા હાઈ, મુશ્કેલ છે. છતાં એમાંના જે કેટલાક ગ્રંથકારો અને ગ્રંથને નામે લેખ પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં છે, તથા નાલેખ વિના પણ બીજાં સાધનોના આધારે જાણી શકાય છે તેને થોડે પરિચય અહીં આપ અસ્થાને નહીં ગણાય.
અભિધમપિટક, પ્રકરણપાદ, અભિધમકેશભાગ્ય, વાદવિધિ, ચતુઃશતક, પ્રમાણસમુચ્ચય, ન્યાયમુખ, સામાન્ય પરીક્ષા, આલંબનપરીક્ષા, હસ્તવાલપ્રકરણ, વાક્ય, ભાષ્ય, ટીકા, કટન્દી ટીકા, વસુરાત, પ્રશસ્તમતિ, સિદ્ધસેનસૂરિ વિગેરે.
સૂત્રપિટક ૧, વિનયપિટક ૨ તથા અભિધર્મપિટક ૩ આ ત્રિપિટક બોદ્ધદર્શનનું આગમ શાસ્ત્ર છે. આમાંના અભિધમપિટકમાંથી પ્રત્યક્ષલક્ષણની ચર્ચામાં ગ્રંથકારે નામે લેખપૂર્વક કેટલાંક વચને ઉધૂત કરેલાં છે. બદ્ધોમાં સ્થવિરવાદ અને સર્વાસ્તિવાદી એમ બે શાખાઓ હતી. સ્થવિરવાદિઓના ગ્રંથો પાલી ભાષામાં હતા, જ્યારે સર્વાસ્તિવાદિઓનું ત્રિપિટક સંસ્કૃત ભાષામાં હતું. બંનેયમાં ત્રિપિટકના નામની સમાનતા હતી પણ ભાષા જુદી હતી. પાલી ત્રિપિટક અત્યારે મળે છે, પણ સંસ્કૃત ત્રિપિટક સંસ્કૃત ભાષામાં બુચ્છિન્ન થઈ
For Private And Personal Use Only
