Ashtasahastritatparya Vivaranam Part 1

Author(s): Vairagyarativijay
Publisher: Pravachan Prakashan Puna

Page 431

प्रथमो भागः [ परि. १-का. १९]
३९७ प्रसङ्गात् । एतेन धूमादिकृतकत्वादिसाध्यमिधर्मस्य साध्येतरापेक्षया हेतुत्वाहेतुत्वविशेषणात्मकस्य निदर्शनतयोपन्यस्तस्य प्रत्यक्षविषयत्वं निवेदितम् ।
[धूमादिकृतकत्वादिहेतवोऽपेक्षाकृतो हेतवोऽहेतवश्च भवन्ति] (भा०) तथा हि- धूमादयः कृतकत्वादयो वा क्वचिदग्निसलिलयोविनाशेतरयोर्वा साधनेतरस्वभावाभ्यां साक्षाक्रियेरन्, इतरथा विशेष्यप्रतिपत्तेरयोगात् ।
न हि धूमादीनामग्न्यादौ साध्ये साधनत्वं सलिलादावसाधनत्वं च विशेषणमप्रतिपद्यमानो विशेष्यान्धूमादीन् प्रतिपद्यते नाम, नापि कृतकत्वादीनां विनश्वरत्वे साध्ये साधनत्वमविनश्वरत्वे चासाधनत्वं विशेषणमप्रतीयन् कृतकत्वादिहेतून्विशेष्यान्प्रत्येतुमीशो यतोऽग्न्यादिविनश्वरशब्दादीन् साध्यानपि विशेष्यान्प्रतिपद्येत, प्रत्येति च तान्, ततोऽवश्यं साक्षात्कुर्वीत तद्धेतून्, साध्येतरापेक्षायां सत्यां साधनेतरस्वभावाभ्यां तत्साक्षात्करणे विरोधाभावात् ।
(भा०) अनपेक्षायां तु विरोधः ।
क्वचिदेकत्र साध्ये हेतूनां साधनत्वेतरयोरनुपलम्भात् । यतश्चैवं प्रसिद्धमुदाहरणं, वादिप्रतिवादिनोर्बुद्धिसाम्यात् ।
(भा०) तस्माद्यदभिधेयं तद्विशेष्यम् ।
यथोत्पत्त्यादिरपेक्षया हेतुरहेतुश्च साध्येतरयोः । तथा च विमत्यधिकरणं सत्त्वाभिधेयत्वादि, तस्मात्साध्यसाधनधर्मविशेषणापेक्षया विशेष्यम्, इत्यनुमानादेकस्य विशेषणविशेष्यात्मकत्वविरोधनिरासः ।
(भा०) यद्वा विशेष्यं तदभिलाप्यम् । यथोत्पत्त्यादि, विशेष्यं चास्तित्वादिवस्तुरूपं, तस्मादभिलाप्यम्, इति
अष्टसहस्त्रीतात्पर्यविवरणम् । दिग् । प्रत्यासन्नेतरपुरुषदर्शनवदिति, अत्रैकपादप इति शेषः । एतेन=सामान्यविशेषात्मकवस्तुनः प्रत्यक्षत्वप्रतिपादनेन, साध्यमिधर्मस्य= पक्षस्य, तस्मादिति यदभिधेयं तद्विशेष्यमित्यनया व्याप्त्या यथा जीवादेर्धर्मित्वं तथाऽस्तित्वादिविशेषणस्यापि