Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्री वैराग्य भावना.
શિકી છે કે
"', શ્રી ભકિતવિષ્ણુજી,
શ્રી જૈન
પ્રકાશક, પ્રસારક સભા
ભાવનાર,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
K
J>==>
श्री
वैराग्य भावना.
( અનેક પ્રકારની ભગવાને ધર્મની સન્મુખ કરનારી હિતશિક્ષાઓથી ભરપૂર ) કેટલાક પઘો સહિત.
લેખક, પંન્યાસજી મહારાજશ્રી ભક્તિવિજયજી ગણિ
-03
પ્રકાશક
શ્રી જૈનધમ પ્રસારક સભા. ભાવનગર.
વિં. સ. ૧૯૮૪ વીર સ. ૨૪૫૪
ઈ. સ.
ભાવનગર—ધી આનંદ પ્રિન્ટીંગ પ્રેસમાં—શાહ ગુલાખચંદ્
લલ્લુભાઈએ છાપ્યું
( કિ‘સત અમૂલ્ય. )
+÷
૧૯૨૭
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
..
.
.
"CRIत." વીતરાગ વાણી સરસ શીતળ અધિક ચંદન બાવના, જાણુ સદા ભાવે ભવી વચ્ચે આ વાગ્ય ભાવના, વિરાગ્યવાસિત ચિત કરવા નિત્ય ભાવે ભવી જના, पांया विया ने, सुधा .०न मेथी स!.
जिनस्तुति । त्रैलोक्यं युगपत्कराम्बुज़लुठ मुजावदालोकते । जमूनां निजमा गिरा परिणमद् या सूक्तमाभाषते ॥ स श्रीमान् भगवान् विचिदिवासुरैरर्चितो। वीतत्रासविलासहासरभसः पायाजिनानां पतिः ॥ १॥
ANVR
.
1
..
T
गुरुस्तुति । वन्यन्ते प्रतिमप्रमावकबला विश्वोपकारव्रता ।
दुर्दान्ततिवादिकुञ्जरघटासन्त्रासकण्ठीरवाः । वैराश्यामृतवर्षणप्रशमितप्रोदाममोहानला।।
सर्वत्रापि गुणादरव्यसनिनः श्रीधर्मसूरीश्वराः ॥
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
..................
पंन्यास श्री भक्तिविजयजी महाराज ।
જન્મસ. ૧૯૩૦ આસેા શુ. ૮ ( સમી ) દીક્ષા—સ. ૧૯૫૭ મહા વ. ૧૦
ગણિપદ.
પન્યાસપ૬.
સ. ૧૯૭૫ અસાડ શુદ ૨ કપડવંજ. સ. ૧૯૭૫ અસાઢ શુદ પ
...... ............
.........
»
આનંત ત્રિ. પ્રેસ-માવનાર,
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री विजयधर्मसूरिगुरुभ्यो नमः ॥ પ્રસ્તાવના.
आत्माप्रमादपर्यंके, शयानो मोहनिद्रया | कथं जागर्ति चेद् न स्यादुपदेशपर : गुरुः ॥
આ સંસારમાં ભ્રમણ કરતાં સંસારી જીવા સુખની અભિલાષાવાળા અને દુ:ખથી કંટાળેલા ઉદ્દિગ્ન થયેલા જ હાય છે. સુખ તમામને ઇષ્ટ છે, દુઃખ અનિષ્ટ છે. આ પ્રકારની સ્થિતિ હોવા છતાં દુઃખની શ્રેણિએ ઉપરાઉપર આવીને પડે છે, સુખ તેા કદાચ કવિચત મળ્યું કે તુરતજ વીખરાઇ ગમ છે. આ બાબતનું મૂળ કારણુ તપાસીએ તે આપણને તુરતજ માલુમ પડી આવશે ખરા સુખનાં કારણે જીવાને હજી મળ્યાંજ નથી. દુખના કારણે। જે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને યાગ—આ ચાર મૂળ બધહેતુ છે, તેનાથી જીવાની જીદંગયાની જીંદગયા વીતી ગઇ તાપણુ દુ:ખના અંત આવ્યા જ નહી. આ ચાર મૂળ બંધહેતુના સત્તાવન ઉત્તર બંધહેતુને લઈને જીવા પૌગિક્ષક સુખમાં રચ્યાપચ્યાજ રહીને વિષયામાં આસકિતવાળા થઇ જેમ પતંગીયા દીવામાં ઝંપલાય છે—પ્રાણ ખુએ છે–દુઃખી થાય છે તેમ જીવા પણ ભવાભવનાં ભવચક્રરૂપી ખાડામાં ઝંપલાઇને જન્મ મરણ, શાક સતાપ વિગેરે દુ:ખાથી ઘેરાઇ દુખરૂપી દીપકમાં ઝંપલાય છે. પાગલિક સુખ ચેડા કાળમાં વીખરાઇ જવાથી અને અંતે દુઃખ ઉપસ્થિત ચવાથી જ્ઞાની મહારાજ તે પૌલિક સુખને પણુ દુઃખજ કહી બતાવે છે; આ દુઃખનું કારણ ઉપર ખતાવેલ ચાર બંધહેતુ અને તેના ૫૭ ઉતર બંધહેતુજ સમજવા. હવે આત્મિક સુખનાં કારણે સમ્યક્ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્રઆ રત્નત્રયી શિવાય ખીજુ કાઇપણુ નથી. આ ત્રણેના સંચાગ મળવાથી
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
જીવા અવ્યાબાધ શાશ્વત આત્મિક સુખના અખંડ આનંદ અનુભવે છે. ખરૂં સુખ તેજ કહી શકાય કે કદાપિ પણુ જેના વિયાગ થાય નહી. તેવુ આત્મિક સુખ ઉપર બતાવેલ રત્નત્રયી શિવાય મળી શકેજ નહી.
આ ત્રણ રત્નેમાં પણ પ્રથમ સમ્યક્ દર્શન હોય તેા જ બીજા એ પ્રાપ્ત થઇ શકે છે. સમ્યકત્વ વિના મિથ્યાત્વીનું જ્ઞાન અજ્ઞાન કહેવાય છે. અને અજ્ઞાનીઓને ચારિત્ર સભવેજ નહી. જેથી ખરા સુખની પ્રાપ્તિ માટે પ્રથમ સમ્યકત્વની જરૂર છે. સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ જવાને વૈરાગ્ય અને સદ્ભાવના વિના થઈ શકે નહી. વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિ કરવામાં વૈરાગ્યની દેશના ગુરૂ મહારાજ પાસેથી શ્રવણુ કરવાની અથવા વૈરાગ્યનાં પુસ્તકે વાંચવાની ખાસ જરૂર છે. વૈરાગ્યના પુસ્તકા ધણાં હોવા છતાં આ એક લઘુ પુસ્તક પશુતેમાં ભરતિ કરે છે. પરંતુ બાળ જીવા માટે આ બહુજ હિત કરનારૂં છે. આ પુસ્તકનું નામ વૈરાગ્ય ભાવના રાખવાનું પ્રયાજન એજ છે કે આ મુક મનનપૂર્વક સાત વાંચનારને તે વૈરાગ્ય ભાવનાની અવશ્ય વૃદ્ધિ કરનાર છે. આ વૈરાગ્ય ભાવના પશુ પરપરાએ ભવ્યાત્માઓને આત્મિક સુખના કારણભૂત થાય તેમ છે. આ નામની ખ્રુકની પ્રથમ આવૃત્તિ નાની સરખી અમદાવાદવાળા શા. સાકળચંદ ખેચરદાસ તરફથી છપાણી હતી. ખીજી આવૃત્તિ કાંઇક વધારો કરાવી વઢવાણુવાળા શા. કશલચંદ નીમજી વિગેરે સંગ્રહસ્થાની સહાયથી સમીવાલા વલમસી દલસુખ તરફથી છપાણી હતી. તેપણુ ધણી ખરી ખલાસ થઇ જવાથી અને ધણા શ્રાવકેાની માગણી હોવાથી તેમાં ઘણા સુધારા વધારા કરી આ ત્રીજી આવૃત્તિ ભાવનગરની શ્રી જૈન ધર્માં પ્રસારક સભા મારફત બહાર પાડવામાં આવી છે. પ્રથમની એ આરૃત્તિથી ધણા જીવા સારો લાભ મેળવી શક્યા છે. તેથી આ મુક પશુ જૈનસમાજને બહુ પ્રિય અને આદરણીય થઇ પડશે એવી અમારી ભાવના છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ બુકમાં સમનિગોદમાં રહેલા જીવોના ભવની ગણતરી, તેઓના જન્મ મરણના અસહ્ય દુખનું વર્ણન, પછી બાદરનિગદથી માંડી તિર્યંચ પચેન્દ્રિય પર્યત જીવોનું રઝળવું બતાવી, માનવ ભવની કઠિનતા સમજાવી, પછી ધર્મનું શ્રવણ દુર્લભ બતાવવા ધર્મ શ્રવણ કરવામાં વિઘભૂત તેર કાઠીયાનું વિવેચન કરેલું છે. સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ અને ચારિત્ર માટે વીર્ય ફેરવવું ઇત્યાદિક બતાવી ઉત્તરોત્તર મેક્ષ પ્રાપ્તિ માટે ચારે અંગની બહુજ દુર્લભતા બતાવી છે. વચ્ચે વચ્ચે વૈરાગ્યને લગતા બીજા પણ વિષ તથા કેટલીક રસ કથાઓ તથા જિનપ્રતિમાની સિદ્ધિ માટે સત્રોનાં આધારો તથા અન્ય પુસ્તકેમાંથી કેટલુંક વૈરાગ્યનું સ્વરૂપ આ બુકમાં દાખલ કરી વૈરાગ્યરસથી ભરપૂર બને તેમ કર્યું છે. વિશેષમાં વઢવાણ કાંપવાળા મનસુખલાલ ડાહ્યાભાઈની કેટલાક વૈરાગ્યના વિષયને લગતી કવિતા દાખલ કરવાથી આ બુમાં વૈરાગ્ય રસને સારો વધારો થયો છે. જનસમાજને આવાં પુસ્તકે નિવૃત્તિને વખતે વાંચવા માટે અમે ખાસ ભલામણ કરીએ છીએ.
આ પુસ્તકમાં મતિષથી જિનવચનથી વિપરીત કાંઈ લખાયું હોય તો તે સંબંધમાં મિશ્રાદુકૃત આપી વિદ્વાનસમૂહને અમારી ઉપર લખી મોકલવા પ્રાર્થના કરીએ છીએ.
આ બુક તૈયાર કરવામાં આત્મદશાને ભૂલેલા અને અનાદિ કાળથી મેહનિદ્રામાં સુતેલાને જાગૃત કરવા સિવાય બીજું કાંઈ પણ ઉદ્દેશ નથી.
પ. ભક્તિવિજય ગણિ.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
cemes PSSB 013330
શ્રી મહાવીર પ્રભુના ગુણગાન
3330- SSSSSSSS
રાગ—( સાંભળજો મુનિ સંયમ રાગે... )
ત્રીશલા નદન વંદન કરીએ, સ્મરીએ શ્રી વમાન રે; ભવદુઃખ હરવા શિવસુખ વરવા, કરીએ નિત્ય ગુણુગાન રૈ...ત્રીશલા
જગ ઉપગારી સહુ સુખકારી, શાસનના સુલતાન રે; જન્મ થતાં જેણે સહુને આપ્યુ, પૂરણ શાન્તિ સ્થાન રૈ...ત્રીશલા માળપણામાં ચરણુ અંગુઠે, મેરૂ ડગાબ્યા જાણું રે; આપણુ નમીએ નેહે નિશદ્દિન, તે શ્રી વીર ભગવાન રૈ...ત્રીશલા॰
આમલકી ક્રીડામાં નક્કી, આગૈા સુર અજ્ઞાન રે; અતુળ ખળ શ્રી જિનનું જાણી, નાઠા તજી નિજ માન રે..ત્રીશલા સંગમ સુરના ઉપસગેૌથી, અડગ રહ્યા ધૈર્યવાન રે; કર્મ મિચારે માંધ્યાના આંસુ, પાડે પ્રભુ ગુણવાન હૈ...ત્રીશલા ચંદનબાળા સતી સુકુમાળા, કરતી ખાકુળાનુ દાન રે; લાહની મેડી તેાડી ઉદ્ધરી, ઉરમાં ધરીને ધ્યાન રૈ...ત્રીશલા
ગુણુ અનંતા એ વીર કેરા, ગાવા થઇ મસ્તાન રે;
“ ભક્તિ” ભાવે વીર ચરણુમાં, આવી કરેા ગુલતાન રે...ત્રીશલા૦
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ બુક છપાવવામાં મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી સહાય કરનાર ગૃહસ્થનાં નામ.
–=©=– ૫૦) શા. પુંજાભાઈ બેચર. શ્રી દહેદ. માંડલ પાસે. ૫૦) શા. બાદર સાચંદ, શમીવાળાની ધર્મપત્ની બાઈ પરશનના
સ્મરણાર્થે–તેમની પુત્રી બહેન ચંચળ તરફથી. ૫૦) શા. પાનાચંદ ઠાકરશી. વઢવાણકાપવાળાના સ્મરણાર્થે–હા. મોહન
લાલ ઠાકરશી. ૫૦) ભાવસાર ગાંડાલાલ માનચંદ. શ્રી વરતેજ. ૫૦) ભાવસાર ભાણાભાઇ ગીલા. શ્રી વરતેજ. ૫૦) ભાવસાર ઓઘડ હરજી. ભાવનગરવાળાના ધર્મપત્ની બાઈ કાશીના
સ્મરણાર્થે ૫૦) શા. ત્રિભુવનદાસ હરખચંદ મારફત. ભાવનગર. ૫૦) કોઠારી નાનચંદ રતનશી—અણદરા-વઢવાણ પાસે, હા. કોઠારી
લાલચંદ જેઠાભાઈ. ૨૫) શા. ખીમચંદ મલચંદ વીરમગામવાળાના ધર્મપત્ની બાઈ
પિતી તરફથી. ૨૫) શા. ચુનીલાલ કમળશી. શ્રી હળવદ. ૨૫) શા. પ્રેમજી લધા. શ્રી નાનીખાખર. (કચ્છ) ૨૫) ભાવસાર આણંદજી ભાણજી. ભાવનગર. હાલ બીયાવર.
સહાયકને તેમજ અન્યને ભેટ આપવા ઉપરાંતની બુકમાં કિંમત રાખી છે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमणिका.
વિષય. ૧ ધર્મ વિના જીવનું અધઃપતન. * . . * ૨ સૂમ નિગદના છના ભેની ગણતરી તથા દુઃખ.
૩ બાદર નિગોદથી તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય સુધી રઝળવું. .. ૪ માનવ-ભવની કઠિનતાને સૂચવનારાં દષ્ટાંત. ૫ ધર્મ-શ્રવણ દુર્લભ... .. ૬ મિથ્યાત્વ ઉપર દેવશર્માનું દષ્ટાંત. .. ૭ સદ્દગુરૂને સોગ મળે. . . ૮ તેર કાઠીયાનું સ્વરૂપ .. ૯ આત્માને હિતશિક્ષા. .. ૧. શુભ ભાવના ઉપર ચાર ચેરની થા. .. - ૧૧ જિનપ્રતિમાના દર્શન કેવી રીતે કરવા? ૧૨ પરમાત્મા મહાવીરના ગુણો.... ૧૩ પ્રભુતુતિના લેકે, અર્થ સહિત. ૧૪ સૂત્રોમાં જિનપ્રતિમાને અધિકાર. ૧૫ અનાથી મુનિનું દષ્ટાંત .. ૧૬ હિતોપદેશ. .. ••• .. ••• ૧૭ સાત પ્રકારે આયુ ત્રુટે છે. .. . .. ૧૮ ધર્મ કરવામાં વિલંબ નહીં કરવા વિષે.... ૧૯ લક્ષ્મીની ચંચળતા........ ... ... .. ૨૦ માર્ગનુસારીના પાંત્રીશ ગુણો ૨૧ લક્ષ્મીની ઉદારતા ઉપર કુમારપાળરાજાનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન. ૧૦૯
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ વસ્તુપાળ તેજપાળ વગેરેના શુભ કાર્યોં.... ૨૩ જીવને સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ.
૨૪ ક્ષાયિક સમ્યફૂત્વ. ૨૫ સમ્યક્ત્વપ્રાપ્તિ અનંતર આત્માનંદ
૨૬
...
શ્રાવકના ગણ મનારથ. ભવ્ય જીવને સજમપ્રાપ્તિ અનંતર મેાક્ષપ્રાપ્તિ.
૨૭
૨૮ મેાક્ષના ચાર આંગ ઉત્તરાત્તર વિશેષ દુર્લભ છે. અંતસમયની આરાધના.
૨૯
૩૦
૩૧
૨
૩
...
૪
૫
...
...
...
...
...
અતિચારવિસ્તાર. વાચ્ચારણ બીજો અધિકાર....
૩૨
...
ત્રીજો અધિકાર ( જીવ ખમાવવા ) ૩૩ ચોથા અધિકાર ( ૧૮ પાપસ્થાનક વેાસિરાવવા )... ૩૪ પાંચમા અધિકાર ( ચાર શરણુ ) વિસ્તાર સાથે. છઠ્ઠો–સાતમ-આઠમા-નવમા દશમા અધિકાર.
૩૪
...
...
...
રાયણનું સ્તવન.
શ્રી પુંડરીક સ્વામીનું સ્તવન.
શ્રી શાંતિજિન સ્તવન....
શ્રી અજિત જિન સ્તવન.
...
000
...
૩
...
શુભ ચિંતવન કરવાની છેલ્લી ભલામણુ.... ૩૭ હિતશિક્ષા તથા નીતિમય જીવન ગુજારવા માટે એ ખેાલ.
૩૮ વૈરાગ્ય સબંધી દુહા. ૧૧ ૩૯ હિતશિક્ષા સંબંધી દુહા–૪૮ ૪૦ અધ્યાત્મ સબંધી દુહા.-૩૯... ૪૧ ભુજંગી છંદું ( ઉપદેશક ) ૪૨ વૈરાગ્ય પદ
૪૩ થી ૭૨ સ્તવને–છંદો થાયા–સઝાયા–ગુહુળીએ. (૩૦) શ્રી સિદ્ધચક્રની તળાટીનું સ્તવન....
...
...
...
...
...
...
...
0.0
...
...
::
...
...
...
: : :
...
...
...
...
૧૧૨
૧૧૭
૧૨૦
૧૨૧
૧૨૮
૧૩૦
૧૩૨
૧૩૮
૧૪૧
૧૪૫
૧૪૭
૧૪૯
૧૪૯
૧૫૪
૧૫૬
૧૫૮
૧૬૧
૧૬૨
૧૬૬
૧૬૯
૧૭૦
૧૭૦
૧૭૧
૧૦૨
૧૦૨
૧૭૪
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
૬ ૭ ૮
શ્રી પાર્શ્વનાથ જિન સ્તવન. • શ્રી કુંથુ જિન સ્તવન . .... શ્રી ગૌતમ સ્વામીને છંદ. .. શ્રી સીમંધર જિન સ્તુતિ (માગધી) શ્રી સિદ્ધચક્રની સ્તુતિ-૪ અનંતકાયની સઝાય. ... કઠીયારાની સઝાય. .. માયાની સઝાય. વૈરાગ્યની સઝાય.
૧૭૪ ૧૭પ ૧૭૬ ૧૭૭ ૧૭૮ ૧૭૯
૧૦
૧૨
૧૮૦
૧૮૨
૧૮૩
બીજી
૧૮૪
>
૧૮૪
>
૧૮૬
૧૮૭
૧૮૯
૧૯૦
ત્રીજી
ચોથી છે , માંસરી - - બીડી પીવાના અટકાવની સઝાય... ૨૦ શિખામણની સઝાય. • •
ચેતનને શિખામણની સઝાય. • ભાવનાના મહિમાની સઝાય. .. અનિત્ય ભાવનાની સઝાય. શ્રી ગજસુકુમાળની સઝાય.
બાર ભાવનાની ગુહળી. ૨૬ સામાયક કરવા વિષેની ગંહળી ... ૨૭ સમકિતની સજઝાય. • • •••
વૈરાગ્યની સજઝાય. •••
શ્રાવકને હિતશિક્ષાની સઝાય..... ૩૦ મન સ્થિર કરવા ઉપર સજઝાય....
૧૧
૧૨
૨૫
. ૧૯૨
૧૪
૨૮
૧૫
૧૯૬
૧૯૭
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथाय नमः
श्री वैराग्य ज्ञावना.
****—
नमो दुर्वाररागादि — वैरिवारनिवारिणे । ते योगिनाथाय, महावीराय तायिने ॥ १ ॥ ધવિના જીવાનું અધઃપતન,
દેવાધિદેવ સત્ત પરમાત્મા શ્રીમહાવીર પ્રભુએ સ’સારી જીવેાને સંસારના આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિ, સંચેાગ, વિયેાગ, જન્મ, જરા, મરણાદિ દુ:ખાથી મુકત કરવા અને અવિનાશી શાશ્વત સુખને પ્રાપ્ત કરાવવા માટેજ મુક્તિના માર્ગ ખતાન્યેા છે. જે માને અનુસરી ઘણા ભવ્ય જીવેા અનાદિ કાળના સંસારના કલેશેાના ઉચ્છેદ કરી મુકિતનગરમાં આત્માના અખંડ આનંદુ અનુભવી રહ્યા છે.
ત્યારે તે દેવાધિદેવના અતાવેલ માને નહી અનુસરનારા, અનાદિ કાળની પાલિક વાસનાને આધિન અનેલા ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેાક્ષ એ ચાર પુરૂષામાં અર્થ અને કામની પીપાસામાં ગુંથાયેલા, ધર્મના પ્રભાવથી મેાક્ષસુખની પ્રાપ્તિ મનુષ્ય ભવમાં સુલભ હેાવા છતાં તેના આદર નહી કરનારા, મળેલી માનવભવાદ ઉત્તરાત્તર શુભ સામગ્રીને હારી જઇ અધેાગતિમાં ચાલ્યા જાય છે. તેમાંથી વળી કેટલાએ બહુલકી જીવા નીચા ઉતરતા ઉતરતા ૐ સૂક્ષ્મ નિગાદ સુધી પણ પહેાંચી અન ́ત દુ:ખાને આધિન થઇ પડે છે. અનાદિ કાળથી સૂક્ષ્મ નિગેાદમાં રહેલા જીવા અને ભવ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ )
ભ્રમણ કરીને પાછા સૂક્ષ્મ નિગેાદમાં ગયેલા જીવાના દુ:ખામાં આલકુલ ફેરફાર નથી. મને પ્રકારના તે સૂક્ષ્મ નિગેાદીયા જીવાને દુ:ખાની શ્રેણિ તેા નીચે બતાવાશે તે સરખીજ જાણવી. ફક્ત ભવભ્રમણ કરીને ઠેઠ સૂક્ષ્મ નિગેાદમાં ગયા તે વ્યવહારિક જીવ ગણાય છે અને અનંતા કાળથી કાષ્ઠ દિવસ પણ બહાર નહી નીકળેલા અવ્યવહારીયા ગણાય છે. અનાદિ નિગેાદ જે ચાદ રાજલેાકમાં ઠાંસીને ભરેલી છે તે નિગેાદના અસંખ્યાતા ગાળા છે, અકેકે ગાળે અસંખ્યાતા તે નિગેાદના જીવાનાં શરીરા છે અને અકેકે શરીરે અન`તા જીવા છે. જે જીવા કેવળી ભગવંતની જ્ઞાનષ્ટિ શિવાય ખીજા કાઇથી પણ દેખી શકાય તેવા નથી. જ્યારે એવા અતીન્દ્રિય પદાર્થો સર્વજ્ઞ પરમાત્મા વિના કોઇ દેખી શકવાને સમર્થ નથી, તેા પછી શાસ્ત્રમાં બતાવવાની કે કથન કરવાની તા ખીજાની શકિત કયાંથી જ હાઇ શકે ?
સર્વજ્ઞ પ્રભુના રાગદ્વેષ મૂળથી નાશ પામ્યા હાય છે. જ્ઞાનાવરણીય, દનાવરણીય, માહનીય અને આંતરાય આ ચારે ઘાતીકની પ્રકૃતિએ અંધ ઉદય ઉદ્દીરણા અને સત્તાથી મૂળથી નાશ પામવાને લીધે આત્માની અપૂર્વ શિકિત પ્રગટવાથી કેવળજ્ઞાનવર્ડ યથાસ્થિત વસ્તુ જેવા સ્વરૂપમાં છે તેવીજ રીતે જોઈને ભવ્ય જીવાને ખતાવે છે. લેાકાલેાકનું સ્વરૂપ સમયે સમયે તેમના કેવલજ્ઞાનમાં પ્રકાશિત થઇ રહ્યુ હાય છે, જેથી તેઓના મતાવેલા નિગેાદાદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં લેશ માત્ર પશુ શંકા રાખવા જેવુ નથી. એ કારણથી જ~~
तहमेव सच्चं जं जिणेहिं भासियं
9
· તેજ સાચુ કે જે જિનેશ્વરદેવે ભાખ્યુ છે ” તેમાં હું આત્મન્ ! લેશ માત્ર પણ શંકા કરીશ નહી. તારી બુદ્ધિ અલ્પ છે. પરમાત્માના જ્ઞાન આગળ તે લેશ માત્ર પણ કાર્ય ન કરી શકે
ન
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩) તે સ્વાભાવિક છે. સર્વજ્ઞ પ્રભુના વચન ઉપર શ્રદ્ધા કરનાર જીવ અનાદિ કાળના મિથ્યાત્વને તેડી સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરે છે અને પરંપરાએ સંસારના દુઃખથી પણ શીધ્ર મુક્ત થાય છે. ત્યારે શંકા રાખનાર સમ્યક્ત્વી હોય તે સમ્યક્ત્વથી ભ્રષ્ટ થઈ જમાલી પ્રમુખની માફક સંસારમાં રઝળે છે. હવે પ્રથમ કહેલ નિગેદનું
સ્વરૂપ જિનેશ્વર દેવે ઘણા વિસ્તારથી સિદ્ધાંતમાં બતાવ્યું છે. તેને વિશેષ ઉલ્લેખ નહી કરતાં ફકતનિગોદના જીનાં જન્મ મરણરૂપ અસહ્ય દુઃખોનું વિવરણ ભવી જીવના હિતને માટે બનાવાય છે.
આ જીવે સુમનિદમાં અનંત કાળ કાવ્યો, તેમાં જન્મમરણની વેદનાએ ઘણું સહન કરી, તે એક શ્વાસોશ્વાસથી માંડીને પુગલ પરાવર્તન કાળ સુધીમાં તેના ભવેની ગણતરી વિગેરે હકીકત જાણવાથી ખબર પડશે. તે અવસ્થામાં આ જીવે દુઃખને સહન કરવામાં બાકી રાખી નથી. સૂક્ષ્મ નિગદના છના ભવેની ગણતરી તથા દુઃખ. એક શ્વાસોશ્વાસમાં સતર ભવ | ઝાઝેરા કર્યા. એક મુહર્તમાં પાંસઠ હજાર એક વરસમાં તેજ નિગોપાંચશે ને છત્રીશ ભ કર્યો. : દિયા જીવે ૭૦૭૭૮૮૮૦૦ ૬૫૫૩૬.
* સીતેર કોડ સતેર લાખ એક દિવસમાં ૧૯૬૬૦૮૦ ઓ- અક્યાશી હજાર આઠસે ગણુશ લાખ છાસઠ હજાર ભો કર્યા. જેટલા જેટલા એંશી ભ કર્યો.
ભો બતાવ્યા તેટલી વએક માસમાં ૫૮૯૮૨૪૦૦ પાંચ ખત જન્મ મરણ સમજવું. ક્રોડ નેવાશી લાખ બાશી હજાર ને ચારશે ભ કર્યો.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) હવે સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી વિચારવાનું એટલું જ કે, એક વરસમાં ઉપર બતાવેલ ભવ આ જીવે તે સ્થાનમાં કર્યા તે અસંખ્યાતા વર્ષનું એક પલ્યોપમ, દશ કેટકેટી પલ્યોપમનું એક સાગરેપમ, વીશ કેટકેટી સાગરોપમની ઉત્સપિણું ને અવસર્પિણું મળી એક કાળચક, અનંતા કાળચક્રનું એક પુદ્ગલ પરાવર્તન તેવા અનંતા પુદ્ગલ પરાવર્તન કાળ સુધી તે નિદમાં રહેલા જીવે કેટલા ભવે કર્યા? કેટલી વેદનાઓ સહન કરી ? આ બાબતમાં શાસ્ત્રકાર મહારાજા બતાવે છે જે
जं नरए नेरइया, दुहाई पावंति घोर अणंताई। तत्तो अणंतगुणिश्र, निगोअमझे दुहं होइ ॥१॥
અર્થ–“નરકમાં રહેલા નારકી છે ઘર અનંત દુ:ખને પામે છે, તે નરકના દુઃખથી પણ અનંતગણુ દુઃખ નિગોદમાં રહેલા જીવ ભેગવી રહ્યા છે. ”
વિવેચન-નિગોદમાં અનંતા જીવોને રહેવાનું એકજ શરીર હોવાથી ઘણુંજ સાંકડા સ્થાનમાં અવ્યક્ત તીવ્ર વેદનાઓ ભેગવવી પડે છે. તે પણ કયાં સુધી કેટલા કાળ સુધી? તે બાબત શાસ્ત્રકાર સ્પષ્ટ સમર્થન કરતાં ફરમાવે છે –
तम्मी निगोअमज्झे, वसिओ रे जीव कम्मवसा । विसहतो तिक्ख दुःखं, अणंतपुग्गलपरावत्ते ॥१॥
અર્થ_“તે નિગોદની અંદર હે જીવ! કર્મના વશ થયે થકે તીક્ષણ દુઃખોને સહન કરતે અનંત પુદ્ગલ પરાવર્તન સુધા વચ્ચે છે.”
વિવેચન-કર્મના વશ થકી નિગદમાં અનંતા પુદ્ગલ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
પરાવર્તન સુધી આ જીવને રહેવું પડયું, ધાર દુ:ખા સહન કરવાં પડયાં, એક પુદ્ગલ પરાવનના અનંતા કાળ છે, તેા પછી અનંતા પુદ્ગલ પરાવર્તનનુ તેા કહેવું શું ?
પુદ્દગલ પરાવર્તનનુ સ્વરૂપ ઘણા આગમામાં તથા પાંચમા કર્મ ગ્રન્થમાં વિસ્તારથી બતાવ્યું છે, તે ગુરૂગમતાથી સમજવુ. જેથી માલુમ પડશે જે આ જીવ અનંતાનંત કાળ સુધી નિગેાંદમાં રહીને-અથાગ વેદના સહન કરીને આવ્યે છે. તેા હવે કોઈવાર પણ તેવાં દુ:ખેા ઉદયમાં ન આવે તેવા ઉપાયા યેાજવા જોઇએ.
આટલું તેા સહુ કોઇ સમજી શકે છે જે એકવાર જે કાર્ય કરવાથી ઘણી વેદનાઓ થઇ હાય, જેનાથી પારાવાર નુકશાન થયુ હાય અને વળી જેનાથી મરણાંત કષ્ટ ઉત્પન્ન થયું હાય તેવા કાર્ય માં મૂર્ખ માણસ પણ પ્રવૃત્તિ ન કરે. તે પછી સુજ્ઞ અને સમજુ માણસ તે પ્રવૃતિ કેમ જ કરે ? છતાં જો તેવાં અઘાર પાપ કરી નિાદના સ્થાનમાં જવા જેવી પ્રવૃત્તિ કરે તા તેને કેવા સમજવા? તેના દરેક ભવ્ય જીવેાએ વિચાર કરવા.
બાદર નિગેાદથી તિર્યંચ પ ંચેન્દ્રિય સુધી રઝળવુ.
સૂક્ષ્મ નિગેાદમાં અનતા કાળ કાઢી અકામ નિર્જરાવડે આ જીવ માદર નિગેાદમાં ઉત્પન્ન થયા. ત્યાં બટાટા, ગાજર, મુળાના કાંદા, સકરક, શ્વેગ, લીલુ આદુ વિગેરે વિગેરે જેમાં અનંત જીવાનુ એક શરીર છે. તેવી અનંતકાય વનસ્પતિમાં માદર નિગેાદમાં પ્રવેશ કરી ઘણું રઝળ્યેા. ઘણી વેદના ભાગવીને ત્યાંથી પણ અકામ નિરાના યાગથી પુણ્યની રાશી વધવાથી પૃથ્વીકાયમાં માટી પાષાણ વિગેરેમાં, તથા અકાયમાં, તેઉકાયમાં, વાયુકાયમાં, પ્રત્યેક વનસ્પતિ કાયમાં, એઇન્દ્રિયમાં,
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેઈન્દ્રિયમાં, ચારેન્દ્રિયમાં, તિર્યંચ પચેન્દ્રિયમાં અનુક્રમે કે અનુક્રમવિના જન્મ મરણના ફેરા કરી ઘણે કાળ દુઃખમય ગુમાવ્ય, તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયમાં જલચર, થલચર, બેચર, ઉરપીસી, ભુજપરીસર્પ, એ પાંચ સંમુષ્ઠિમ તથા પાંચ ગર્ભજ એ દશ પર્યાપ્તા તથા દશ અપર્યાપ્તા મળી વિશે ભેદમાં અત્યંત કાળ જવાથી મનુષ્ય ભવ પામે તે બહુ કઠીન થયે. માનવ જીંદગી મળવી કાંઈ સહેલી નથી કે જલદી મળી શકે. છતાં કદાચ મળી, તે વખતે પ્રમાદના જોરથી જે ગુમાવી બેઠા તો ફરીથી મળવી બહુજ કઠીન સમજવી. તે માનવ ભવની કઠિનતાને સૂચવનારાં તીર્થકર ગણુધરેએ સૂત્ર સિદ્ધાતમાં દશ દષ્ટાન્તો બતાવ્યાં છે. તે ઘણુ ગ્રન્થમાં અને ચરિત્રમાં પ્રસિદ્ધ થયેલા હોવાથી અહીં બધા દષ્ટાંતે ન બતાવતાં ફક્ત ત્રણ ચાર લઘુ દષ્ટાંતે બતાવ્યા છે. માનવભવની કઠિનતાને સૂચવનારા દષ્ટાંતો.
દષ્ટાંત પહેલું. કે રાજાએ કેતુક જોવા માટે આ ભરતક્ષેત્રમાં નિપજતાં તમામ જાતિનાં ધાન્ય એકઠાં કરાવીને તેમાં એક શેર સરસવના દાણા નંખાવ્યા. તે સરસવના દાણા તે ધાન્યની સાથે ભેળસેળ કરી દીધા. પછી કઈ સે વરસની ઘરડી ડેશી કે જેનાં હાથ, પગ, માથું વિગેરે અંગ ધ્રુજે છે તેવી ડોશીને તેડાવીને કહ્યું કે “હે ડશી ! આ ચોવીશ જાતિના ધાન્યના ઢગલામાંથી સર્વ જાતિનાં ધાન્ય જુદા કરે, તેમ સરસવના દાણા જુદા કાઢી આપે.” એમ કહ્યુંપરંતુ તે ડેશીથી સરસવના દાણુ કોઈ પણ રીતે જુદા થઈ શકે નહી, તેમ છતાં કદાપિ કે દેવતાની સહાયથી તે દેશી સરસવના દાણા જુદા કરી શકે. પરંતુ હે ભવ્ય જી!
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંતામણિ રત્ન સમાન મનુષ્ય ભવ હાથથી ગયો તે ફરીને પામ મહા દુર્લભ સમજશે. અર્થાત્ તે કાર્ય ઉપરના સરસવ જુદા કરવા કરતાં પણ કઠિન સમજશે.
દષ્ટાંત બીજું. એક લાખ જન પ્રમાણુવાળા દ્રહમાં એક મેટે કાચબે રહેતે હતો. તેણે એકદા પ્રસ્તાવે વાયરાના ગે સેવાળ ફાટે થકે આકાશમંડળને વિષે આ શુદિ પુનમની રાત્રે સકલકળાએ સંપૂર્ણ અને ચક્ષુને આનંદકારી ચંદ્રમા દીઠો. તેથી મનમાં ખુશી થયે. પછી તે પોતાના કુટુંબને દેખાડવા માટે ફરી પાણીમાં ડુબકી ખાઈને કુટુંબને તેડવા ગયે અને તેડી લાવ્યા. તેટલામાં વાયુના ગે શેવાળ મળી ગઈ. તેથી ચંદ્રમાનાં દર્શન થઈ શક્યા નહીં. હવે તે શેવાલમાં જ્યારે ફાટ પડે ત્યારે ચંદ્રમાના દર્શન થાય. તે ફાટ કાંઈ જલદી પડતી નથી. કદાચ દેવતાની સહાયથી ફરીથી તેમાં ફાટ પડે ને કાચબાનું કુટુંબ ચંદ્રના દર્શન કરે પરંતુ મનુષ્ય ભવ હારી ગયા તે મળી શકે નહીં.
દષ્ટાંત ત્રીજું. સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર અર્ધી રાજ પ્રમાણ ભૂમિને રૂંધીને પડ્યો છે. તેમાં તેની પૂર્વ દિશાએ ધું સરું નાખીએ અને પશ્ચિમ દિશાએ સમલ નાખીએ, તે બંને વસ્તુ કેવી રીતે ભેગી થાય અને ધુંસરાના છિદ્રમાં સમેલ ક્યારે પ્રવેશ કરે ? કારણ જે અસં.
ખ્યાતા દ્વીપ સમુદ્રો બમણું બમણું પ્રમાણુવાળા છે, તેમાં છેવટ અસંખ્યાતા જનને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર છે. તેમાં
ક્યાં પત્તો લાગે ? છતાં દેવતાની સહાયથી ધુંસરાના છિદ્રમાં સમલ પ્રવેશ કરે, પરંતુ હાથથી ગુમાવી દીધેલ મનુષ્ય ભવ : કરીને મળે નહીં.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
- દૃષ્ટાંત ચેાથું,
એક દેવતાએ મેટા પત્થરના સ્થંભને વજજે કરીને ભાંગી નાખી, તેને વાટીને ચૂર્ણ કરી, મેરૂપર્વત ઉપર ચડી, વાંસની નળીમાં ભરી, કુક દઇ તે ચણુ ને ઉડાડી દીધું, તે ઉંડેલા પરમાણુએ જેમ પાછા એકઠા કરવા દુલ ભ છે, તેમ મનુષ્ય ભવથી ભ્રષ્ટ થયેલા પ્રાણીને ફરીથી મનુષ્યપણું પામવુ દુલ ભ છે. આવી રીતે માનવ ભવની કઠિનતાને સૂચવનારાં દશ હૃષ્ટાંતે સમજવાં.
તેા પછી હું ચેતન ! વિચાર કર, વિચાર કર, માનવ જીંદગી સુલભ છે કે દુલ ભ ? જો દુર્લભ છે તેા મહા મુશ્કેલીથી મળેલી તે જીંદગીને સાચવવી કે બગાડવી ? જો બગાડીશ તેા પાછી કેવી રીતે મળી શકશે ? તેના વિચાર કર.
હરિગીત.
ચુલગ અને પાસાદિ દશ દ્રષ્ટાંતે દુર્લભ ભવ લહી, ઉરમાં વિચાર ક્ષણ ક્ષણે એ ફ્રી ફ્રી મળશે નહી; પળ પળ અમૂલી જાય ડુલી જાય આયુ આ વહી, શીદને ગુમાવા જન્મ મેધા માહ નિદ્રામાં રહી. બહુ પુન્યના ઉદયે મળ્યા જિનધના શુભ જોગ જો, આળસ તજી આત્માતિ કરવા સદા તત્પર થો;
શુભ સમય જો વીતી જશે તે કા` કંઇ જો ના થશે, પસ્તાવેા પાછળથી થશે ખરેખર અરે ! એ ખટકશે. ચોમાસા ટાંણે વાવણી જો ખેડુતાએ ના કરી, પાછળ કરી તે ના કરી ચાલી ગઇ ધડી જો ખરી; વીત્યા વખત તે તે। કીને ના મળે રે ના મળે, રણમાં રચ્યાથી એકલા શું રે વળે રે શું વળે ?. ધડી લગ્નની ગઇ નિંદમાં જાગ્યા પછી તે શું થયું, ટાણુ અમાલુ આમ જો વીતી ગયું તે શું રહ્યું;
2.
3.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
માટે વિચારી દેહથી હિત આત્મનું કરજે સદા, “ભક્તિ” કરી ભવજળ તરો હર ભવભ્રમણની આપદા. ૪. કદાચ પુણ્યના ગે માનવ જીદગી મળી. પરંતુ અનાર્ય દેશમાં ઉત્પન્ન થયે તે શું થવાનું? અનાર્ય દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલા જીવને ધર્મનું આરાધન કરવાની સામગ્રીના અભાવથી અઘર જીવહિંસાદિ પાપકર્મના જોરથી ઠેઠ સાતમી નરકે જવું પડે છે. જુઓ ! શાંત સુધારસમાં ઉપાધ્યાયજી વિનયવિજયજી મહારાજ શું બતાવે છે – लब्ध इह नरभवोऽनार्यदेशेषु यः, स भवति प्रत्युतानर्थकारी । जीवहिंसादिपापाश्रवव्यसनिनां, माघवत्यादिमार्गानुसारी ॥
बुध्यता बुध्यतां बोधिरतिदुर्लभा,
जलधिजलपतितसुररत्नयुक्या । અર્થ–“મનુષ્ય ભવ પામ્યા છતાં અનાર્ય દેશમાં ઉત્પન્ન થયો. ત્યાં રહેલ જીવો હિંસાદિ પાપ આશ્રવના વ્યસની થઈને માઘવતી નામની સાતમી નરકના માર્ગને અનુસરનારા થાય છે. જેથી અનાર્ય દેશમાં પામેલો મનુષ્ય જન્મ ઉલટ અનર્થકારી થઈ પડે છે. માટે બંધ પામે, બોધ પામે. સમુદ્રના જળમાં પડી ગયેલ ચિંતામણિ રત્નની માફક બધિરત્ન કેતાં સમ્યકત્વ રત્ન પામવું બહુ દુર્લભ છે.” આ પ્રમાણે થવાથી મનુષ્યભવ મળ્યા છતાં કાંઈ કામમાં આવ્યો નહી ને ઉલટો અનર્થકારી થઈ પડ્યો. જેમકે દુધપાક અથવા તેથી પણ મધુર ભજન તૈયાર થયું હોય, તે ભેજન સ્વાદ લેનારને આનંદદાયક હોય છે, છતાં જે કદાચ તેમાં લેશમાત્ર ઝેર પડયું હોય તો તે સ્વાદિષ્ટ ભજન હોવા છતાં કાંઈ કામ-આવતું નથી. ને તે ઉત્તમ ભેજનને પણ ફેંકી દેવું પડે છે, તેવી જ રીતે માનવ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
જીંદગી ઘણીજ ઉત્તમ,કર્મ ખપાવવાના કારણભૂત હાવા છતાં અનાર્ય દેશમાં ઉત્પત્તિ થવાથી હિંસાદિ પાપ રૂપી ઝેર પડવાથી કાંઇ કામ આવતી નથી, પરંતુ નરક તિય ચાઢિ દુર્ગતિમાં ફૂંકી દેવી પડે છે. અર્થાત્ આ જીવ અનાર્ય દેશમાં તેવાં અધેાર પાપ કરી નરકાદિ દુર્ગતિમાં ચાલ્યા જાય છે. આ કારણથીજ મનુષ્ય ભવ મળ્યા છતાં પણ જો આ દેશમાં ઉત્પત્તિ થઇ હાય તાજ કાંઇક સુધારી શકાય છે.
ધર્મ શ્રવણ દુ ભ.
આય દેશમાં ઉત્પન્ન થયા છતાં પણ ધર્મ કેવી વસ્તુ છે? ધમ કેવા પ્રકારના છે? ધર્મ માતાની માક પુષ્ટિ કરે છે, ધર્મ પિતાની માફક રક્ષા કરે છે, ધ મિત્રની માક પ્રીતિ કરે છે, ધર્મબંધુ સમાન છે, સ્વર્ગાપવર્ગાદિ સુખાના ફળને આપવાવાળા છે, ધર્માંના પ્રભાવથીજ આ સચરાચર જગત્ સુખી છે. એવી રીતે ચિંતામણિ રત્નથી પણ અધિક એવા ધર્મને સાંભળવાની—જાણવાની ઇચ્છા થઇ નહી, અને સંસારના ક્ષણભ'ગુર વિનાશી સ્વભાવવાળા પાગલિક પદાર્થોમાં મુઆણા એટલે સુખી સુઝાણા કે દિવસ રાત્રીના ચાવીશ કલાકમાં એક કલાક પણ આત્મજાગૃતિ કરવાના સમય મળ્યેાજ નહી, અને રાત દિવસ ‘હુ અને મારૂં ' કરીનેજ ભવ પૂરા કર્યા. તે પછી
આ દેશ ઘણા સુંદર હાવા છતાં આવા પ્રકારના પુદ્ગલાનદી જીવા માટે શા કામના ? કાંઇ કામના નહીં.
રાગ-ભેરવી(થઇ પ્રેમ વશ પાતળીયા—અથવા તુંહિ દેવ સાચા મળીયેા.)
વીર વાણી જાણી સાચી, ( ૨ ) રહેા રંગે એહમાં રાચી................વીરવાણી ધર્મ –શ્રવણુ ગુરૂ પાસે કરીને, જીવન જરૂર સુધારો,
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) વિજ્યાને દૂર નિવાર, (૨). શીદ મોહે રહ્યા છો માચી..રે.....વીરવાણું બે ઘડી પ્રભુની વાણું સાંભળવા, ભવાયાં ભાવે આવે, લ્યોને લાખેણે હા, (૨) ગણું કાયા-માયા-કાચી ...રે. ...વીરવાણું ધર્મ–શ્રવણ-દુર્લભ મન માની, સફળ કરે છેદગાની, કરે “ભકિત” ભાવે મજાની, (૨) લ્ય શિવસુખડાં ઝટ જારી....રે......વીરવાણું,
કદાચ ધર્મ સાંભળવાની ઈચ્છા થઈ તે પણ મિથ્યાત્વીના સમાગમથી મિથ્યાત્વ ધર્મને જાણવાની, આદરવાની, પાળવાની ઈચ્છા થઈ, તે શા કામની? મિથ્યાત્વીના ધર્મમાં હિંસાદિ પાપપ્રવૃત્તિઓ ભરેલી હોય છે, અધર્મને ધમ માનેલો છે, સાધુને કુસાધુ માનેલા છે, માર્ગને કુમાર્ગ માનેલો છે અને કુમાર્ગને માર્ગ માને છે. એવા મિથ્યાધર્મનું સેવન કરવાથી પાછો સંસારમાં રઝળે. એટલે સુધી રઝળે કે મહા મૂલ્યવાળી ચિંતામણિથી અધિક મનુષ્ય જીદગી ગુમાવી નરક તિર્યંચાદિ ગતિમાં ઘેર વેદના સહન કરવા ચાલે ગયે. મિથ્યાત્વના સેવનથી છની દુર્ગતિ થાય છે તે સંબંધી દ્રષ્ટાંત નીચે પ્રમાણે–
મિથ્યાત્વ ઉપર દેવશમનું દષ્ટાંત
તથા મિથ્યાત્વથી થતી હાનિ. એક નગરમાં દેવશર્મા નામને કેઈ બ્રાહ્મણ રહેતો હતો. તેને પુત્ર નહી હોવાથી પુત્રને માટે પાદ્રદેવી નામની દેવીની ભક્તિ કરી અને કહ્યું કે –“હે દેવી! તારી પ્રસન્નતાથી જે મારે પુત્ર થશે તે હું તારૂં દેવાલય નવીન કરાવીશ અને તારી આગળ દર વરસે એક બેકડાને હું ચડાવીશ. માટે હે દેવી! મારી
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ ફરક
એક એડ કરાવી રાખ્યું
કૃત્ય
(૧૨) વાંછા પૂર્ણ કર, પૂર્ણ કર.” વાંચનાર સજજન ! વિચાર કર, મિથ્યાત્વની કેટલી તીવ્રતા, કેટલું જોર, કે આ રત્ન ચિંતામણિ સરખે મનુષ્ય ભવ તે બ્રાહ્મણને હિંસા કરવા માટે થયો. તમામ દર્શનકારો પિકાર કરીને કહે છે કે “જ્યાં હિંસા ત્યાં ધર્મ નથી, પણ અધમ છે. તે અધમ સેવનાર પ્રાણું સુખી થતો નથી.” તે હકીકત દેવશર્માના દાંતથી જણાઈ આવશે.
અહીં દેવશર્માને કાળક્રમે કરી પુત્ર થયે. દેવશર્માએ પુત્રનું નામ દેવીએ આપેલે જાણી દેવીદત્ત રાખ્યું. દેવીનું ભવન નવીન કરાવ્યું. ચારે બાજુથી વાડ કરાવી. એક સરોવર ખોદાવ્યું અને મહોત્સવપૂર્વક એક બેકડાને હ. મિથ્યાત્વી જીવેને તત્ત્વાતત્વ, કૃત્યાકૃત્ય, ખાદ્યાખાદ્યનું ભાન હોતું નથી. તેનાં વિવેકરૂપી લેાચન મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારથી દેખી શકતા નથી જે હું આવા પંચેન્દ્રિય જીવેનો વધ કરી કઈ ગતિમાં જઈશ? મારું શું થશે? મારે ઘેર દુ:ખ સહન કરવો પડશે. ઈત્યાદિક શુભ વિચારણા તેવા જીવોને થતી નથી.
પિલા બ્રાહ્મણે તે દર વરસે એકેક બેકડે હણવા માંડ્યો. તેથી ભારે મજબુત કર્મ બાંધ્યું અને મનુષ્ય ભવ હારી બેઠે. બાંધેલાં કમ ઉદય આવ્યાં જેથી મહા આર્તધ્યાનથી મારીને તેજ નગરમાં મોટા રેમવાળે રૂષ્ટપુષ્ટ દેહવાગે બલીષ્ટ બેકડે થયો. તેને પુત્ર વન અવસ્થાને પામે. એક કન્યા પર. વરસને અંતે દેવદત્તે પિતાને બાપ જે બેકડો થયો છે તેને દ્રવ્ય આપી ખરીદ કર્યો. બેકડો પિતાનું ઘર વિગેરે દેખી પૂર્વની જાતિને સ્મરણ કરતા અને પૂર્વ ભવનું સ્વરૂપ વિચારતા થરથર કંપવા લાગ્યા અને વિચારવા લાગ્યું કે –“અરે ! મને આ દેવી પાસે વધ કરવા લાગ્યા છે. હવે હું શું કરું? કયાં જઉં ? મને કેણ છેડાવે?” ઈત્યાદિક વિચારથી બહુ ભયભીત
વિવેક
બાંધેલાં
ટામવાળે રૂ
. એક કન્યા પર
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩ )
થયા. એમ કરતાં વધ કરવાના દિવસ આબ્યા. તે દિવસે મહાસવપૂર્વક તેને ચલાવવા માંડ્યો, પણ તે ચાલતા નથી. મરવું કાઇને ગમતું નથી. જેથી એક પગલું પણ આગળ ભરતા નથી. લેાકેાએ ખુબ તાડનાપૂર્વક માર માર્યાં. બલાત્કારથી વધસ્થાને લઇ જવાતા એકડા શરણુ રહિત નિરાધાર થયા સતા એ એ શબ્દો ખેલી રહ્યો છે. એવા અવસરે તેના પુણ્યયેાગે એક જ્ઞાની ગુરૂ મહારાજ ત્યાં પધાર્યા. મુનિરાજ છાગને કહે છે જે • તારાં પૂત્ર કૃત્ય સંભાર, તારી મેળાયે વૃક્ષ વાવ્યાં, વૃદ્ધિ પમા ક્યાં, હવે તારે ફળ ભાગવવાંજ પડશે, એ' એ' કેમ કરી રહ્યો છે? પ્રથમ કેમ વિચાર ન કર્યાં ? ’ આ પ્રમાણેના મુનિનાં વચના સાંભળી ધૈર્ય અવલખીને તે વેગથી ચાલ્યા. તમામ લેાકેા આત્મમાં ગરકાવ થયા થકા વિચારવા લાગ્યા જે પ્રથમ આ એકડાને ખુબ માર્યા છતાં તે એક પગલું ચાલતા ન હતા, અને આ મહાત્માએ કેવી રીતે તેને ચલાવ્યે ? ’ આ પ્રમાણે તમામ લેાકેા વિચાર કરે છે, એટલામાં તેના પુત્ર દેવીદત્તે મુનિને કહ્યું કે—‹ હૈ સાધુ ! કૃપા કરીને એકડાને ચલાવવાના ઉત્તમ મત્ર મને આપે. ’ મુનિરાજે કહ્યું— હું મૂર્ખ ! તારા પિતા મિથ્યાત્વનુ સેવન કરી આર્ત્ત ધ્યાનથી મરીને આ એકડા થયા છે. આ ધ્યાનથી જીવની તિર્યંચ ગતિ થાય છે. યદુક્ત
*
अट्टे तिरिय, रुद्देण ज्झाणेण पावए नरयं । धम्मेण देवलोओ, सिद्धिगइ सुकज्झायेणं ॥ १ ॥ અઃ—આત્ત ધ્યાનથી તિર્યંચ ગતિ, રૌદ્રધ્યાનથી નરક ગતિ, ધર્મ ધ્યાનથી દેવ ગતિ અને શુકલધ્યાનથી મેાક્ષ ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે. તારા પિતા આર્ત્તધ્યાનથી તિર્યં ચપણુ પામ્યા છે. કદાચ આ મામતમાં તને સ ંદેહ રહેતે હાય
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) તે આ બેકડાને ઘેર લઈ જઈ તેને મકળે કરી પગમાં પડી તારે કહેવું કે “હે પિતાજી! તમે જે વખતે મરણ પામ્યા તે વખત દુઃખથી પીડાયેલા તમને મેં કાંઈ પૂછ્યું નહી, હું તમારો દેવદત્ત પુત્ર છું, માટે જે કાંઈ નિધાન હોય તે મને દેખાડે.” એટલે તે બતાવશે. મુનિરાજના કહેવા પ્રમાણે દેવદત્ત કર્યું. બેકડાએ પિતાના પગ વડે ઘરના ખુણામાંથી નિધિ ( ધનના ખજાના ) નું સ્થાન દેખાડયું. દેવીદત્ત મુનિરાજના સમાગમથી હિંસાથી બચે. ધન મળ્યું ને સુખી થયે. બોકડે પણ મરણાંત કષ્ટથી બચે.
આ પ્રમાણે દેવશર્માને મિથ્યાત્વના સેવનથી તિર્યંચ થવુ પડ્યું. માનવ ભવ હારી ગયો. ઈતિ દેવશર્મા દ્રષ્ટાંત.
આ હેતુથી મનુષ્ય ભવાદિ સામગ્રી મળી પણ તે મિથ્યાત્વને આદરવાવાળી થઈ તે તેને નિષ્ફળ જાણવી. શાસ્ત્રકાર એક બાજુ સત્તર પાપસ્થાનક અને એક બાજુ મિથ્યાત્વ. આ બે છાબડામાં મિથ્યાત્વના છાબડાને નીચું જનાર બતાવે છે. સત્તર વાપસ્થાનકથી પણ મિથ્યાત્વનું જોર ઘણું છે. મિથ્યાત્વને રોગ અંધકારાદિથી પણ વિશેષ હાનિકારક બતાવતા છતા
मिथ्यात्वं परमो रोगो, मिथ्यात्वं परमं तमः । મિથ્યાત પર શત્રુ, મિથ્થા પર વિષમ છે ? जन्मन्येकत्र दुःखाय, रोगो ध्वांतं रिपुर्विषम् । अपि जन्मसहस्रेषु, मिथ्यात्वमचिकित्सितम् ॥२॥
અથ મિથ્યાત્વ ઉત્કૃષ્ટ રેગ છે, મિથ્યાત્વ ઉકુટું અંધારું છે, મિથ્યાત્વ ઉત્કૃષ્ટ શત્રુ છે, મિથ્યાત્વ ઉત્કૃઢું ઝેર છે,
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) આ તમામ વસ્તુને ઉત્કૃષ્ટ બતાવવાનું કારણ એ કે રેગ, અંધારૂં, શત્રુ અને ઝેર આ ચારે વસ્તુ એક ભવમાંજ જીવને દુઃખદાઈ થાય છે, છેવટ પ્રાણ હરણ કરે છે, પરંતુ મિથ્યાત્વને જે શોધ્યું ન હોય તો તે હજારો લાખે છેવટ અનંતા ભવે સુધી દુર્ગતિનાં કટુ ફળ આપે છે. વર્તમાન કાળમાં પણ ઘણું જૈનનામને ધારણ કરનારા શ્રાવક શ્રાવિકાઓ પ્રભુના અટલ સિદ્ધાંતની બેપરવાઈ રાખનારા અજ્ઞાનતાથી પુત્ર માટે, ધન માટે, શરીર માટે, બીજા પણ કેટલાએ કારણેને માટે, મિથ્યાત્ની દેવી દેવલાની માનતા માની, તેના પર્વોની માનતા માની પાપબંધનમાં ઉતરી પડે છે. પરંતુ એટલું વિચારતા નથી કે દેવાધિદેવ પરમાત્માની ભકિત કરતાં તમામ અંતરાયાને નાશ થાય છે. કદાચ પૂર્વ જન્મના કર્મ ઘણાં નિવિડ હેવાથી અંતરાય નાશ ન પામ્યા તે પછી બીજાથી શું થવાનું છે? સમતિના સડસઠ બેલની સજઝાયમાં ઉપાધ્યાયજી મહારાજ યશવિજયજી કહે છે જે–
જિનમકતે જે નવી થયું રે, તે બીજાથી શું થાય રે; એવું જે મુખ ભાખીયે રે, તે વચન શુદ્ધિ કહાય રે.
ચતુર વિચારે ચિત્તમાં રે.” આ પ્રમાણે મનમાં વિચારી મિથ્યાત્વી દેવી દેવલાની માનતાએ તેના પર્વે વિગેરે દૂર કરી વીતરાગ પ્રભુના બતાવેલ માર્ગને અનુસરવું. વીતરાગ પ્રભુનું આગમ ખુબ જોર કરીને કહે છે જે “મિથ્યાત્વથી વેગળા રહી આત્મકલ્યાણ કરી લેજે, મિથ્યાત્વના સેવનથી આત્મકલ્યાણ નહી થાય; પરંતુ દુર્ગતિ થશે.” જુઓ ! સિદ્ધાંતમાંથી ઉદ્ધરેલી સંબધ સત્તરીમાં રત્નશેખરસૂરિ મહારાજ મિથ્યાત્વ વિશે શું કહે છે –
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) न वि तं करेइ अग्मी, नेव विसं नेव किन्हसप्पो अ। जं कुणइ महादोसं, तिव्वं जीवस्स मिच्छत्तं ॥१॥ कळं करेसि अप्पं दमेसि अत्थं चयसि धम्मत्थं । इकं न चयसि मिच्छत्तं, विसलवं जेण बुड्डिहसि ॥२॥
અર્થ–તીવ્ર મિથ્યાત્વ જીવની સાથે જેટલે દેષ કરે છે. તેટલે દોષ અગ્નિ નથી કરતો, વિષ પણ તેટલે દેષ કરતું નથી, કાળો સર્પ પણ તેટલે દોષ કરતો નથી, કારણ જે અગ્ની વિષ અને સર્પ એક ભવને કદાચ નાશ કરે પણ મિથ્યાત્વ તે જન્મ જન્મને નાશ કરે છે. ૧.
જીવ કષ્ટ કરે છે, આત્માને દમે છે, અને ધર્મને અર્થે દ્રવ્યને તજે છે, પરંતુ જે મિથ્યાત્વરૂપી ઝેર એક લવ માત્ર પણ તજતો નથી, તે સર્વે તજવું નિરર્થક જાણવું. કારણ કે મિથ્યાત્વે કરી જીવ સંસારસમુદ્રમાં ડુબે છે. ૨. सम्मत्तं उच्छिदिन, मिच्छत्तारोवणं कुणइ निअकुलस्स । तेण सयलोवि वंसो, दुग्गइमुहसंमुहं नीनो ॥
અર્થ–જે માણસ સમ્યક્તરૂપી વૃક્ષને પિતાના કુળરૂપી આંગણામાંથી ઉખેડી (દૂર કરી) ને મિથ્યાત્વરૂપી વૃક્ષને વાવે તે જીવે પિતાને સઘળે વંશ દુર્ગતિના મુખ સન્મુખ લઈ - ગયો જાણવો.
આવા પ્રકારનો મિથ્યાત્વને પ્રચંડ પ્રતાપ હોવા છતાં અનાદિ કાળની કુવાસનાથી જીવને મિથ્યાત્વ છોડવું ગમતું નથી તે બહુજ આશ્ચર્ય જાણવું.
ઉપર બતાવેલ મિથ્યાત્વનુ સેવન કરી. આ જીવ ઘણું રઝળે. એટલે સુધી નીચે ઉતરી ગયો કે કોઈ વખત નિગોદમાં
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ( ૧૭ )
પણ ચાલ્યા ગયે. ફેર પાછી પ્રથમ બતાવેલ દશા પ્રાપ્ત થઈ. દુઃખની શ્રેણિઓ ઉપસ્થિત થઈ. ઘણું દુઃખને સહન કરી પ્રથમ બતાવેલા ક્રમ પ્રમાણે ચડતાં ચડતાં ઘણું જન્મ મરણના ફેરા કરતો અનંતી પુણ્યની રાશિ વધવાથી મનુષ્ય ભવ, આર્યદેશ, ઉત્તમ જાતિ, ઉત્તમ કુળ, નિરોગી શરીર, પાંચે ઈન્દ્રિયની પટુતા વિગેરે ઘણું ઉત્તરોત્તર સારી સામગ્રી મળી, વીતરાગ પરમાત્માના વચનને શ્રવણ કરવાની ભાવના પણ થઈ.
- સદગુરૂનો સંયોગ મળે. સદ્દગુરૂ પાસે ધર્મ સાંભળવા તૈયાર થયે. ત્યારે મેહરાજા તે વાત જાણુને વિચારવા લાગ્યો જે “આ પ્રાણ જે ધર્મ સાંભળશે તે ધર્મ કરીને મુકિતપુરીમાં પહોંચશે-મહા સુખ પામશે, માટે તે પ્રાણું કઈ રીતે ધર્મ સાંભળવા જઈ ન શકે તેમ કરૂં.” એમ વિચારી તુરતજ મહારાજાએ પોતાના તેર ઉમરાને લાવ્યા. તેઓ આજ્ઞા થતાંજ હાજર થયા. એટલે મહરાજાએ તેઓને કહ્યું:–“અરે સુભટો ! તમે જાઓ, મારા નગરમાં જિનરાજને એક ઉમરાવ આવ્યું છે, તેની પાસે ઘણું લેક ધર્મ સાંભળવા ઈચ્છા ધરાવે છે, માટે તમે ત્યાં જઈ તેઓને અટકા, વિષ્ન કરે, ધર્મ સાંભળવા દેશો નહી. કારણ જે તે ધર્મ સાંભળશે તે ધર્મ કરવા તત્પર થશે ને આપણું ઉપરથી પ્રેમને તેડી તે આવેલ ધર્મરાજાના ઉમરાવની સેવા કરશે અને અનુક્રમે આપણા વૈરી થઈ આપણેજ વિનાશ કરશે. માટે આ કાર્યમાં ઢીલ કરવા જેવું નથી. આ કાર્ય જલદી કરે. ” આ પ્રમાણે પોતાના સ્વામીના વચન સાંભળીને તેર કાઠીયાઓ સાવધાન થઈ ગયા. “હે જીવ! વિચાર કર કે જે સાંસારિક વસ્તુ જૂઠી-અલ્પકાળ રહેવાવાળી પરિણામે દુઃખને
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ )
આપવાવાળી જાણતા છતા ધર્મનુ શ્રવણ છેડીને જીઠી વસ્તુમાં રાત દિવસ અલમસ્તનીમાફ્ક ભટકયા કરે છે, ભાન ભૂલી જાય છે, ને તને સ્મા તેર કાઠીયા ધર્મ શ્રવણુ કરતાં બહુ જ વિઘ્ન કરે છે. ખરાખર મનન પૂર્વક તેર કાઠીયાનું સ્વરૂપ વિચારજે કે કેટલું તેનું જોર છે ? તેની તને ખબર પડશે ત્યારે તને અનુભવથી પણ ખાત્રી થશે જે એ ખરેખરા વિઘ્ન કરવાવાળા છે. તેને પરાક્ષ ચાર સમજવા. જેમ લૈાકિક વ્યવહારમાં મામાં ચાર મળે ત્યારે સ ધન લુંટી લે તેવીજ રીતે આ તેર કાઠીયારૂપી જે કટ્ટા ચાર ધર્મરૂપી ધનને લુંટી લેવામાં ખાકી રાખતા નથી, તે અરાબર સમજી તે કાઠીયાના ક્દમાં ફસાઇશ નહી.
૧
99
તેર કાઠીયાનું સ્વરૂપ.
પ્રથમ આળસ કાઠીયાએ ઉભા થઈને કહ્યું જે— તમારે તમામને પ્રયાસ લેવાની જરૂર નથી, હું... એકલેાજ તે જીવને જિનરાજના ઉમરાવ પાસે જતાં અટકાવુ છું.' એમ કહી તુરતજ પેલેા આળસ કાઠીયા શુરૂ મહારાજ પાસે જવાની ઇચ્છા કરનારના શરીરમાં પેઠે, ત્યારે તેને ગુરૂ મહારાજ પાસે જતાં આળસ થવા માંડયું. દીલ મરડવા માંડ્યું, મંદતા થવા લાગી, વિચારા બદલાણા, ‘ આજ તા વ્યાખ્યાનમાં નહી જઇએ, કાલે જઇશું, ' આ કાઠીયાએ જેટલુ પેાતાનું પરાક્રમ હતુ તેટલું મજાવ્યું. એટલે છેવટ તે ભવ્યજીવના અમૂલ્ય હીરા સરખા દિવસ નષ્ટ કર્યો. બીજે દિવસે તે ભવ્ય જીવને સુ ંદર વિચાર થયા કે ♦ આવી રીતે હું આળસ કરીશ તા‚ ગુરૂ મહારાજ તા અપ્રતિમૃદ્ધ વિહારી છે, તે જતા રહેશે, પછી હું કાની પાસે ધમ સાંભબીશ ? અને સાંભળ્યા વિના ધર્મ કેવી રીતે કરીશ. આ જીંદગી ૧ નજરે ન દેખાય તેવા.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ). ક મુદતમાં પૂરી થઈ જશે, અને જે આ તેજ ખાલી હાથે પાછો ચાલ્યો જઈશ. પાછળથી પસ્તા થશે તે કામને નથી. માટે હે ચેતન ! ઉઠ, આળસ છે.” આવી રીતે વિચાર કરી જિનવાણી સાંભળવા તૈયાર થયેલ કે તુરતજ મહરાજાને ખબર પહેચ્યા કે, “આળસ કાઠીયાને જીતી લીધો, હવે ધર્મ શ્રવણ કરવા જશે.” જેથી તુરતજ મેહ નામના બીજા કાઠીયાને વગર વિલંબે મેક.
બીજે કાઠીયે શીધ્ર જઈને જીવના શરીરમાં પેઠે. એટલે તુરત જ નાના છોકરાં આવીને વળગ્યાં. કહેવા લાગ્યા કે “તમને ઉપાશ્રયે જવા નહીં દઈએ, જશે તે અમે રેશું, આડા પડશું, માટે તે વિચાર પડ્યો મૂકે.” તેજ અવસરે ઘરમાંથી સ્ત્રી બહાર નીકળી કહેવા લાગી “ તમને તે બીજે ધંધો સૂજતો જ નથી, એટલું પણ ભાન આવતું નથી, કે હું શું જોઈને ઉપાશ્રયે જવાનો વિચાર કરું છું, આ છે કાં રૂદન કરશે તેને કોણ રમાડશે. હું તે ઘરનું કામ કરીશ કે એને સાચવીશ, માટે છોકરાં સાચવે. આ તમામનું પૂરું કરવા કાંઈ પૈસા કમાવાને વધારે ઉદ્યમ કરો. પછી ઉપાશ્રયે જજે.” આ પ્રમાણે સ્ત્રીપુત્રાદિકનાં વચન સાંભળી મેહમાં મુંઝાણે, જેથી તે દિવસે પણ જિનવાણું શ્રવણ કરવા જઈ શકો નહીં. તે દિવસનું ઉત્પન્ન થતું ધર્મરૂપી ધન મેહ કાઠીયાએ ચારી લીધું, જેથી બીજે દિવસ પણ નકામે ગયે અને વિચારે માઠા થયા. “શું કરૂં, આ વળગાડ પાછળ પડ્યા છે, કેવી રીતે જઈ શકું? મન તો ઘણુંએ થાય છે.” - ત્રીજે દિવસે પાછા શુભ ભાવ થતાં તે વિચારવા લાગ્યા જે “આ સ્ત્રીપુત્રાદિક તો સ્વાથનાં સગાં છે, એના મેહમાં જે વળગી રહ્યો તે કોઈ દિવસ પણ ધર્મ થશે જ નહીં. કારણ કે
મારે ઉદ્યમ કી
માં મુંઝા
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ ) એ તે જીંદગીને વળગાડ છે. વળી છોકરો પણ ઘણી વાર રડે છે, મારે આવા ધાર્મિક કાર્યમાં સ્ત્રી વિગેરેના પ્રતિબંધમાં મુંઝાઈને બેસી રહેવું તે તે પ્રત્યક્ષ મૂર્ખાઈ છે. વળી ગુરૂની જોગવાઈ વારંવાર મળવાની નથી, માટે જવું તેજ ખરૂં છે. હે ચેતન ! ઉઠ, ચાલ જિનવાણું શ્રવણ કર.” આવા વિચાર કરી ઉઠ. | મેહરાજાને તુર્ત બીજા કાઠીયાને પણ જીતી લીધાના ખબર પહોંચ્યા. વ્યાખ્યાન શ્રવણ કરવા ભવ્ય જીવ ગયો. મેહરાજાએ ત્રીજા નિદ્રા નામના કાડીયાને તૈયાર કર્યો. તેને કહ્યું કે-“તું જલદી જા, ધર્મ શ્રવણ કરતાં અટકાવ. આવા કટાકટીના સમયમાં તું જે આ કાર્ય નહીં બજાવે તે પછી કયારે બજાવીશ?” આ પ્રમાણે કહ્યું કે તુર્ત ત્રીજે નિદ્રા કાઠી રવાના થયે. જ્યાં ભવ્ય જીવ વ્યાખ્યાન શ્રવણ કરે છે ત્યાં આવ્યા, ભવ્ય જીવના શરીરરૂપ મંદિરમાં પેઠે. આત્માના અસંખ્યાત પ્રદેશે નિદ્રાને ઉદય થયે. નિદ્રાના જોરથી ધમ શ્રવણ કરતાં કરતાં આંખો મીંચાઈ ગઈ. જડ જે પરવશ બન્યું. પાંચે ઈન્દ્રિયના ક્ષેપશમ રેકાઈ ગયા. જેમ મદિરા પીધેલા માણસને પરવશ થવાથી માર્ગ જડે નહીં, તેમ નિદ્રાને વશ થયેલા પ્રાણીને કઈ વાતનું ભાન રહે નહીં. નિદ્રાના પ્રચંડ ઉદયથી તે પરવશ બની ગયે. નાકનાં નસકોરાં બોલવા લાગ્યા. બે હાથમાં માથું ઘાલી નીચું જોઈને બેઠે. આ રીતે નિદ્રાને વશ થવાથી ગુરૂ મહારાજની વાણી સાંભળવામાં અંતરાય થયે. બેઠે બેઠે ડેલ્યા કરે. કાંઈ સમજે નહી, નિદ્રા કાઠીયાએ તે પ્રાણને વશ કરવાથી મહરાજાના સેવકોએ મહારાજાને ખબર આપ્યા કે “સાહેબ ! તમારા ઉમરાવની જીત થઈ.” એવું સાંભળી મેહરાજા નિદ્રા ઉપર બહુ ખુશી છે, અને તેને ચાર રાજકમાં સર્વત્ર રાજધાની કર
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
"
વાની મક્ષીશ આપી. જુએ ! નિદ્રારૂપ પ્રમાદના પ્રભાવથી ચાદપૂર્વ ધારી કોડ પૂર્વનું ચારિત્ર હારી જઇ નિાદમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ હેતુથી વીર પ્રભુએ ઉતરાધ્યયન સૂત્રમાં ઉપદેશ કર્યો છે. જે હું ગેયમ ! સમય માત્ર પણ પ્રમાદ કરીશ નહીં, આ મનુષ્યનું આયુ બહુ સ્વલ્પ છે, માટે પ્રમાદને પરિહરજે ' આવા પરમાત્માના ઉપદેશ દરેક ભવ્યાત્માઓએ હૃદયમાં ધારી રાખવા લાયક છે. અહીં ભવ્ય જીવ ગુરૂ મહારાજ પાસે જિનવાણી શ્રવણુ કરવા બેઠા હતા તે નિદ્રાના જોરથી ધમ સાંભળી શકયા નહી. તે દિવસ પણ ગુમાવ્યેા.
પછી ચેાથે દિવસે વિચારશક્તિ જાગ્રત થઇ કે ગુરૂ મહારાજ પાસે જઇને ઉંઘવું અને કાંઈ સાંભળવું નહી તે તે ભારે નુકશાન છે. લાકિક કાર્યમાં પણ જે નિદ્રાને વશ થઇ જઇએ છીએ તેા ઘણી હાનિ થાય છે, તે આવા શુભ કાર્ય માં ઉંઘીશ તેા જિનવાણીનું શ્રવણુ નહી થાય, માટે નિદ્રાને દૂર કર. ’ એમ વિચારી મન મજબુત કરી નિદ્રા ન આવે તેવા ઉપાયા શેાધ્યા અને ધર્મ સાંભળવા ગયા.
"
મેાડરાજાને ખબર પહોંચ્યા. માહુરાજા અકળાયા. તુરતજ ચેાથા અહંકાર નામના કાઠીયાને મેલાવી આજ્ઞા કરી. ‘તું એકદમ જા, ધર્મ શ્રવણુ કરનાર ભવ્ય જીવને શ્રવણુ કરતાં અટકાવ, તારૂં પરાક્રમ ખરાખર ખતાવ. અહંકાર તુરત રવાના થયા. ભવ્ય જીવના શરીરમાં પેઠા. સન્ય જીવના વિચારાને અહુકાર યુક્ત બનાવ્યા. તે વિચારવા લાગ્યા કે- ગુરૂ મહારાજ પાસે આવ્યા, પરંતુ આદર પણ દીધા નહી, અમારી સામું પણ જોયું નહીં, ધર્મ લાભ તે। દીધા જ નહી, તેમ સભાએ પણ એલાબ્યા નહીં, ખેર આવ્યા તે આવ્યા, હવે આપણે વ્યાખ્યાન શ્રવણ કરવા આવવું નથી. અહીં મેટા નાનાના વિવેક તેા છેજ નહીં. હું કાણુ, મારી
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ) આબરૂ કેવી, જ્યાં જઉ ત્યાં સત્કાર મળે, અહીં તે કાંઈ ઠેકાણું જ નથી.” આવા વિચારો કરાવી અહંકાર કાઠીયાએ ધર્મ શ્રવણ કરનારને મુંઝવી નાખે. ધર્મરૂપી ખજાને લુંટી લીધો. ગુરૂ ઉપરથી આદર ઘટ્યો, કાંઈ લેવા દીધું નહી. જ્યાં વિચારે ફેરફાર થાય છે ત્યાં પછી કંઈ સમજી શકાતું નથી. અહંકાર કાઠીયાની જીત થયાના સમાચાર મેહરાજાને પહોંચતાં તો ઘણે ખુશી થયા. ભવ્ય જીવ તે દિવસ પણ ગુમાવી બેઠે.
'પાંચમે દિવસે કંઈક બુદ્ધિ સતેજ થઈ, શુદ્ધ વિચારે પ્રગટ્યા, ગુરૂ ઉપર આદર થયે. “ખરેખર મેં ગઈકાલે માઠા વિચારે કર્યા, ગુરૂ મહારાજ તો નિસ્પૃહી છે, એમને કાંઈ આપણી લાલચ નથી, આપણું ઉપર ઉપકાર કરવા માટે તે દેશના દેવા પ્રયાસ ઉઠાવે છે, આપણે નહીં સાંભળીએ તે એમને કાંઈ ખેટ જવાની નથી, આપણું બગડશે, આપણે વીતરાગ પ્રભુનાં વચન શ્રવણ કર્યા વિના ફેગટ મનુષ્ય ભવ હારી જઈશું. ગુરૂની પાસે માન શું? ત્યાં તે માનને દેશવટો દેવો જોઈએ, મેં માઠા વિચાર કર્યા, મેં ભૂલ કરી.” આવા સારા વિચારથી તેણે અહેકારને જી..
જીતના સમાચાર મહારાજાને પહોંચ્યા કે—પાંચમા ક્રોધ નામના કાઠીયાને રવાને કર્યો. કોધ આવીને શરીરમાં પેઠે. ક્રોધ રૂપી અગ્નિ સળગવાથી તમામ ગુણે ભસ્મીભૂત થઈ જાય છે. ક્રોડપૂર્વનું ચારિત્ર બે ઘડીમાં તે નષ્ટ કરે છે. ઘણા કાળની પ્રીતિને ક્ષણવારમાં તેડનાર ક્રોધ છે. આત્માના ગુણોને ઢાંકનાર ક્રોધ છે. દુર્ગતિ રૂપ મોટા ખાડામાં પટકનાર તે ક્રોધ છે. સ્વ અને પરને બાળવામાં તેને પુરૂષાર્થ છે. સારાં વચનને તે દૂર કરાવનાર છે. શાસ્ત્રમાં મહાન્ધ, લોભાન્ય, વિષયાન્ત ને ફોધા-ધ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩ ) , આ ચાર પ્રકારના અંધ કહ્યા છે. અંધ માણસ જેમ માગ કે કુમાર્ગ જોઈ શકતો નથી, તેમ કોધાન્ય માણસ કૃત્યાકૃત્ય, હેપાદેયને સમજી શકતા નથી. પ્રથમ કાંઈક જાણપણું હોય તે પણ કોધને વશ થવાથી અજ્ઞાનદશાને પામે છે. આવા પ્રકારનો ક્રોધ, ધર્મ શ્રવણ કરનારને ઉદયમાં આવ્યો કે જુદી લાઈનના વિચારે પ્રગટ્યા. “ગુરૂ પાસે વ્યાખ્યાન શ્રવણ કરવા કોણ જાય?
ત્યાં તે ચ મુક મારા વૈરી પણ આવે છે. તેને દેખવાથી આપણને ઠીક નહીં થાય. વળી તે મારાથી ઉલટા ચાલનારા છે, છતાં તેનું ધાર્યું થાય છે, માટે આપણે તે હવે વ્યાખ્યાન નહીં સાંભળીએ.” પાંચમા કાઠીયાના પ્રબળ પ્રતાપથી ભવ્ય જીવ ધર્મશ્રવણ કરતો અટકે, દિવસ ખાલી ગયો, મેહરાજાને ખબર પહોંચ્યા, મોહરાજા આનંદિત થયો.
છઠું દિવસે શુભ વિચારો ભવ્ય જીવને થવાથી પશ્ચાતાપ કરવા માંડ્યો. “અરે ! આ મેં શું ચિંતવ્યું ? શા માટે કષાય કરે પડે? કષાયના જોરથી ભલભલા મહાત્માઓ સંજમને હારી જાય છે, તો પછી મારું શું ગજું? ચેતનરાજ ! ઉઠ, ક્રોધ છાંડ, ગુરૂ મહારાજ પાસે ગમે તે આવે તેમાં આપણને શી અડચણ? ગુરૂ મહારાજને તે રાજા કે રંક, શેઠ કે વાણેતર તમામ સરખા છે, કેઇ પણ માણસ ધર્મની સન્મુખ થાય તેજ તેમની ભાવના છે, માટે મારે શામાટે અમૂલ્ય સમય ગુમાવ? માટે ત્યાં જઈ જિનવાણી સાંભળવી. ” ઈત્યાદિક ઉત્તમ વિચાર કરી ધર્મ સાંભળવા ગયે. મેહરાજાને પોતાના આવા બળવંત ઉમરાવને જીતી લેવાથી વિશેષ ચિંતા થઈ. વળી મહરાજાએ વિચાર્યું જે “ચિંતા કરવાથી શું વળવાનું છે? તેને જિનવાણું શ્રવણ કરતાં પછાડે તેવા સુભટને મેકલું ? એમ નિશ્ચય કરી કપણુનામના છઠ્ઠા કાઠીયાને રવાને કર્યો. તે તુરતજ ત્યાં જઈને
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
(28)
ભવ્ય જીવના શરીરમાં પેઠા. પછી શી હકીકત બની તે જરા વિચાર કરીને જુએ.
આ અવસરે વ્યાખ્યાનમાં ગુરૂ મહારાજે સાત ક્ષેત્રની પરૂપણા કરી અને ઉત્તમ ક્ષેત્રમાં ધન વાપરવાનું ઘણુ ંજ શ્રેષ્ટ ફળ મતાવ્યું. ઉત્તમ ક્ષેત્રાનાં નામ—
૬-૭ શ્રાવક-શ્રાવિકા.
૧ જિન પ્રતિમા.
૩ માન.
૨ જિન મંદિર. ૪૫ સાધુ-સાધ્વી. આ સાત ક્ષેત્ર ઘણાં ઉત્તમ સમજવાં.
દેશના દેતાં ગુરૂ મહારાજે લૈાકિક હકીકત કહેતાં જણાવ્યુ જે “ વ્યાજે મૂકેલા પૈસા ઘણી મુદતે બમણા થાય, વ્યાપાર સારા કરવામાં આવે તા ચાગણા થાય, અને ક્ષેત્રમાં અનાજ વાવેલું હોય ને મેઘવૃષ્ટિ વિંગેરે સારી થયેલ હાય તેા સેા ગણા થાય, પરંતુ પાત્રમાં નાખેલા પૈસા તે અનંતગણુા થાય, માટે લક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરીને સારા ક્ષેત્રમાં તેને વ્યય કરવા તેજ તેનુ ફળ છે. સાતક્ષેત્રમાં પૈસા વાપરવાથી જીવ નરક તિર્યંચાઢિ ક્રુતિના છેદ કરી દેવતાના તથા ઇન્દ્રના સુખને પ્રાપ્ત કરે, વાસુદેવ બલદેવ ચક્રવૃત્તિની પદવી પણ પામે, છેવટ તીથંકર નામ કર્મ પણ ઉપાઈ, સકળ કમને ખપાવી આવ્યબાધ સુખને પામે.” આ પ્રકારની ગુરૂ મહારાજની દેશના સાંભળી ઘણા શ્રોતાઓ સાત ક્ષેત્રમાં દ્રવ્ય વાપરવા તૈયાર થયા. ટીપ કરવા માંડી. માટી રકમ એકઠી કરીને સાતે ક્ષેત્રમાં વાપરવાની ચેાગ્ય ઓઢવણુ કરવા માંડી. તે વખત કૃપણ કાઠીયે જે ભવ્ય જીવના શરીરમાં પેઠા છે તેણે એટલે સુધી જોર માર્યું કે–શુભ ગતિ તાડી નાખી દુર્ગતિ મોકલવા પ્રપંચ રચ્યા, સારી ભાવના અને સુંદર વિચારાના ફેરફાર કર્યો, જેથી વ્યાખ્યાનમાંથી ઉઠી જવા
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫ )
"
માંડયુ. તેવામાં કોઇ પૂછવા આવ્યુ જે ભાઈ ! આ શુભ કાર્ય માં કાંઇ મંડાવા. ” ત્યારે તેની સાથે વઢવા માંડયું. પારકા અવગુણુ કાઢવા માંડ્યા. ધર્મની નિંદા કરવા માંડી. “ ક્યાં પાપ લાગ્યું કે વ્યાખ્યાનમાં આવ્યા, ઘેર બેસી રહ્યા હાત તે કાંઇ પંચાત કરવી ન પડત, બધા મડાવે છે તે તમામને જાણીએ છીએ, કા”ને કાકાનું મામાનુ વિગેરે કાઢી મૂકેલું હશે તે વાપરતા હશે, બાકી તે તમામ વાપરે તેવા છે તે મારા જોયેલા છે. આ તમામને ગુરૂ મહારાજ પણ વારતા નથી · જે ભાઇ ! તમે તમામ વ્યાખ્યાનમાં આવી ટીપણીયા લઇ બેસશે તેા વ્યાખ્યાનમાં કાણુ આવશે ? ખેર ! આપણને શું? આપણે તે એક પાઇ પણ આપવાના નથી અને હવે આજથી વ્યાખ્યાનમાં પણ આવવું નથી. આવા માઠા વિચારો કરી ગુરૂ મહારાજ તથા સંઘને દોષ કાઢી વ્યાખ્યાનમાંથી ચાલ્યા ગયે, ધર્મ શ્રવણુ કરી શકયા નહી, “આત્મિક ધન કૃપણુ કાઠીયાએ લુટી લીધું. બીજા ચારાએ ઘરમાંથી ધન લુંટી લીધુ હાય તે રાજા પાસે ક્રીયાદ કરી શકાય, રાજા તથા અમલદારા સાંભળે, આ ચારની ફરીયાદ કાને સંભળાવવી ? ત્રણ જગતના નાથ પરમામા વિના કોઇ સાંભળનાર પણ નથી. આ કૃપણ કાઠીયે સારા ડાહ્યા માણસને પણ સમાવી નાખે છે. તેના ખળથી ભવ્ય જીવ પાસે પૈસા હાય તાપણુ શુભ કાર્ય માં ખરચીને મનુષ્ય ભવના લ્હાવા લઈ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યને ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. એટલું જ નહીં, પરંતુ ધર્મ સાંભળવા જતાં અટકે છે. આ કાઠીયાએ દ વાળી નાખી. તે દિવસ પણ નિષ્ફળ ગયા.
,,
સાતમે દિવસે પાછા શુભ વિચારો પ્રગટ થયા. વિચારશક્તિ સારી પ્રકાશિત થવાથી પશ્ચાત્તાપક આણ્યે. જે− અહા ! મે' ગઇકાલે માઠા વિચારો કર્યાં, લક્ષ્મી તે અસ્થિર છે, તેને જવું
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ ). હશે ત્યારે રાખી રહવાની નથી, અને લક્ષમી માટે શાસ્ત્રકાર
ઉદાર
બુટતી જ
માટે
न याति दीयमानापि, श्रीश्चेद्दीयत एव तत् । तिष्ठत्यदीयमानापि, नो चेद्दीयत एव तत् ॥१॥
અર્થ–જે લક્ષમી દાનમાં આપતા થકા પણ ખુટતી નથી તે દાન દેવામાં વિલંબ ન કરે. વળી દાન કે ભેગમાં લક્ષમી નહીં વાપરતા છતાં પણ રહેતી નથી તે પછી શા માટે ઉદાર વૃત્તિથી ન વાપરવી-અથાત્ વાપરે જ રાખવી. કેમકે લક્ષ્મી વાપરતા થકા ખુટતી જ નથી, તેથી જેટલી સત્કાર્યમાં વાપરી તેટલી જ સાચી લક્ષમી છે. માટે મારી શક્તિના પ્રમાણમાં હું પણ લખાવું. મારે લીધે બીજા પણ સારી રકમ ભરશે. તેને નિમિત્તભૂત હું થઈશ. વળી આ ભવમાં જે લક્ષ્મી મળે છે તે પૂર્વ ભવના પુણ્યથી જ મળે છે, માટે આ ભવમાં પુણ્ય કરીશ તે આવતા ભવમાં લક્ષમી મળશે, અને કૃપણુતા કરવાથી કે હાંસી કરશે.” આવા સુંદર વિચારે જ્યાં પ્રગટ થયા ત્યાં કૃપણ કાઠીયાનું જેર હયું કે તુરત તેને જીતી લીધાના મહારાજાને સમાચાર પહેચા. મેહરાજા પાસે બીજા ઉમરાવ હજી ઘણું છે, તેથી તેણે બીજા સાત ઉમરાવને અનુકમે મેકલીને ધર્મ શ્રવણ કરતાં ભવી જીવને અટકાવ્યું. હવે આ સાતને વિશેષ ઉલ્લેખ નહી કરતાં સંક્ષેપથીજ બતાવીશું.
૭ સાતમ-શોક કાઠી. ૧૧ અરતિ કાઠીયે. ૮ આઠમે–લભ કાકી. ૧૨ અજ્ઞાન કાકી. ૯ નવમે ભય કાઠી. ૧૩ કુતુહળ કાઠીયે. ૧૦ દશમે–રતિ કાઠીયે. સાતમાશોકકાઠીયાનાપ્રબળ પ્રતાપથી જીવને બીજાની નાદ્ધિ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) દેખી મનમાં શેક થયે. તે વિચારવા લાગ્યો જે “આવી અદ્ધિ મારે નથી, મારે તે બહુ વિટંબના છે, ઘરમાં માણસે સારાં નથી, પુત્ર પણ નથી.” ઈત્યાદિ શોકમાં ગ્રસ્ત થવાથી ધર્મ સાંભળવામાં વિદન આવ્યું, સાધ્ય ચુકાવ્યું, અવળે રસ્તે ચડાવ્યા, તે દિવસ પણ ફેગટ ગયે.
પાછો આઠમે દિવસે સારો વિચાર થવાથી પુણ્ય સંબંધી વિચાર કર્યો. “મારે પુણ્યને ઉદય જાગશે ત્યારે મને પણ ત્રદ્ધિ મળશે, હું શા માટે નકામે શેક કરૂં છું.' ઇત્યાદિક શુભ વિચારેથી શેકને જી.
મોહરાજાને ખબર પડી કે તુરતજ આઠમા લેભ કાઠીયાને મેક. લેશે જોર બતાવ્યું, ચેતના ફેરફાર કરી નાખી, જેથી અશુભ વિચાર થવા લાગ્યા. અહીં કયાં સુધી બેસી રહીશું? અહીં બેસી રહેવાથી શું વળવાનું છે? ઘેર સ્ત્રીપુત્રાદિકની ચિંતા કરવાની છે, માટે ચેતન ! ઉઠ, ચાલ, બજારમાં કાંઈ કરીશું ત્યારે પૈસા મેળવીશું.” લેભના જોરથી ધર્મ સાંભળી શકે નહીં. ખરા રસમાં ભંગાણ પડયું. લોભને તો ઘણું મુશ્કેલ છે. લાભના વશથી પ્રાણું નાત તજે, દેશ તજે, સમુદ્રમાં મુસાફરી કરે , પર્વત ઉપર ચડે, કુવામાં ઉતરે, નહીં કરવાનાં કાર્યો પણ કરે.
જુઓ ! લેભના જોરથી સાગરદત્ત શેઠ ચોવીશ કોડ સેનામહેરને સ્વામી હોવા છતાં સાતમી નરકે ગયે.
ભૂમ ચક્રવર્તિ છ ખંડને માલીક અથાગ રદ્ધિ સિદ્ધિ હોવા છતાં વિશેષ લાભ કરવા જતાં તમામ ઋદ્ધિ ગુમાવી સાતમી નરકે ગયે.
મમ્મણ શેઠ લેભના જોરથી પારાવાર =દ્ધિને માલીક હોવા
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ )
છતાં લક્ષ્મીને ભગવ્યા વિના દુર્ગતિમાં પહોંચે, બીજા કયા કરતાં લેભનું જોર શાસ્ત્રકાર મહારાજાએ ઘણું બતાવ્યું છે.
कोहो पीइ पणासेइ, माणो विनय नासणो। माया मित्ताणि नासेइ, लाहो सब विणासणो ।।
કોઇ પ્રીતિને નાશ કરે છે, માન વિનયનો નાશ કરે છે, માયા મિત્રાઈનો નાશ કરે છે, લોભ સર્વ ગુણને નાશ કરે છે.” સંજ્વલન લેભનો ઉદય દશમા ગુણઠાણે થવાથી યથાખ્યાત ચારિત્રને તેડી નાખે છે. અગ્યારમે ગુણઠાણેથી પણ જીવ પડે છે. જેઓ લોભને વશ થયા તેને ધર્મ ખજાને તે સુભટ લુંટી લે છે. અહીં ધર્મ સાંભળનાર ભવ્ય પ્રાણું લેભને વશ થઈ આર્તધ્યાનમાં પડી ગયે. જેથી તે દિવસ ગુમાવી બેઠે.
નવમે દિવસે શુભ વિચાર થયા. તે વિચારવા લાગ્યો-“અરે ! આવું અઘટિત કાર્ય મેં કેમ કર્યું ? સાચા ખોટા કરવાથી દ્રવ્ય મળતું નથી, એમ કરવાથી તે લાભાંતરાય કર્મ બંધાય છે, જેથી આગામી ભવે પણ દ્રવ્યાદિની પ્રાપ્તિ થતી નથી. વળી ગુરૂ મહારાજ આખો દિવસ કાંઈ પોતાની પાસે બેસી રહેવાનું કહેતા નથી.” ઈત્યાદિક સારા વિચાર કર્યો, નવમે દિવસે લેભ કાઠીયાને જીતી ધર્મ સાંભળવા ગયે. મહરાજાને ખબર પહોંચ્યા. તુરતજ નવમા ભય કાઠીયાને મોકલ્યા. ભય કાઠીએ પ્રવેશ કર્યો. એટલામાં કઈ રાજાને સિપાઈ ત્યાં આવ્યું, એટલે આના મનમાં ભય પેઠે. “હવે કેમ થશે? શું કરીશ? કયાં લઈ જશે?” ઈત્યાદિ ભયના જેરથી ત્યાંથી ઉઠી જતા રેવાનું મન થયું, એટલે ધર્મ સાંભળી ન શક્યો.
દશમે દિવસે પાછી મનમાં શુભ વિચારણા થઈ. “અરે હું કે મૂર્ખ? વિના કારણે આ ભય શામાટે રાખ? મેં કયાં
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ ) કોઈનો ગુન્હો કર્યો છે?” એ પ્રમાણે સારા વિચાર થવાથી ભયને જીત્યા એટલે ધર્મ શ્રવણ કરવા ગયે. મેહરાજાને ખબર પડતાં તરત જ રતિ કાઠીયાને રવાના કર્યો. રતિ કાઠીયાએ પુરૂષાર્થ બજાવ્યું. જેથી ગીત ગાન સારા લાગવા માંડયાં, મધુર સ્વર સાંભળી પ્રીતિ જાગી, તમામ સારી વસ્તુ ઉપર અત્યંત પ્રીતિ થવા માંડી, આત્મા તેમાં લીન થવાથી સાધ્ય વસ્તુ જે ધર્મ, શ્રવણ તેના ઉપર પ્રેમ લગાવી શકો નહીં, જેથી ધર્મ સાંભળવામાં વિશ્વથયું. ઉઠીને ચાલ્યા ગયા. તે દિવસ પણ ખાલી ગયે..
અગ્યારમે દિવસે પાછા સારા વિચારે થવાથી શુદ્ધ ચેતના જાગ્રત થઈ. “અહો! આપણે સારી વસ્તુ જેવા આવ્યા છીએ કે તત્ત્વનો સાર સમજવા આવ્યા છીએ?' ઇત્યાદિક શુભ વિચારોથી રતિ કાઠીયાને પણ જી. ધર્મ સાંભળવા ગયે. મેહરાજાને ખબર પડતાં અગ્યારમા કાઠીયાને વિન્ન કરવા હુકમ કર્યો. અરતિ કાઠીયો ભવ્ય જીવના શરીરમાં પેઠે, ત્યારે વિચારે થયા જે-“ગુરૂ મહારાજનો કંઠ સારો નથી. કાંઈ સમજાતું નથી, કથા વાર્તા તે કાંઈ કહેતાજ નથી, હવે તો રોજ આવવું ગમતું નથી. અહીં આવવું, વખત છે ને સમજીએ કાંઈ નહીં.” ઈત્યાદિક વિચાર કરાવી અરતિ કાઠીયાએ શુભ શ્રેણિ તોડી નાખી, જેથી ધર્મ સાંભળ દૂર રહ્યો. અગ્યારમે દિવસ નિષ્ફળ ગયે.
બારમે દિવસે પાછા શુભ વિચારે થયા. ખોટા વિચારને પશ્ચાતાપ કરવા લાગ્યો. “મારે ગુરૂ મહારાજના સારા નરસા કંઠનો વિચાર કરવાનો નથી, એ તો પર ઉપકારને માટે જ–ભવ્ય
જીવોના હિતને માટેજ જિનવાણુને પ્રકાશ કરે છે. ગુરૂ મહારાજ નિષ્કારણ બંધુ છે. ઉપદેશ સાંભળવે તેમાં મારે કંઠનું શું પ્રજન છે?” ઈત્યાદિક સારી ભાવનાથી અરતિ કાઠીયાને જી.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦ ) તુરતજ મેહરાજએ બારમા અજ્ઞાન કાઠીયાને કર્યો. અને જ્ઞાન કાઠીયાએ પ્રવેશ કર્યો કે તુરતજ ચેતનાનો ફેરફાર થઈ ગયે. આત્મા ધર્મ શ્રવણ કરતાં પરવશ થઈ ગયે. કાંઈ સમજી શકો નહી. એટલે મુંઝાઈને ઉઠી જવા માંડ્યું. અજ્ઞાનનું જ્યારે જ્યારે બળ થાય છે ત્યારે ત્યારે આત્મા ભાન ભૂલી જાય છે, કૃત્યાકૃત્યની સૂજ પડતી નથી, શાસ્ત્રની વાત સમજાતી નથી, સંસાર આસક્તિ વધે છે, વિનાશી પદાર્થો ઉપર મેહ વધે છે અને જ્યારે તે પદાર્થોને વિનાશ થાય છે ત્યારે શોકગ્રસ્ત થઈ માથું છાતી વિગેરે કૂટે છે. અજ્ઞાનતાને વિલાસ વર્ણવતાં પાર આવે તેવું નથી. તે પણ શાસ્ત્રકાર આ એક લેકથી કેટલું બધું સમજાવે છે –
यो ध्रुवाणि परित्यज्य, अध्रुवं परिषेवते ।
ध्रुवाणि तस्य नस्यन्ति, अध्रुवं नष्टमेव च ॥ અર્થ-જે માણસ જિનેશ્વરેને દેખાડેલો સત્ય (આત્મિક) ધર્મ એટલે આત્માને સદ્ગતિ આપનાર દાન, શિયળ, તપ, શુભ ભાવના, સામાયિક, પ્રતિકમણ, પિષધ, જિનપૂજાદિ વિગેરે કિયાને ત્યાગ કરી અધર્મ એટલે મિથ્યાધર્મને સેવે અર્થાત્ જિનવચને પ્રમાણે ન કરતાં ઉલટો ચાલે. હિંસાદિ દુર્ગતિમાં ઘસડી જાય તેવા કાર્યો કરે, ન ખાવાના પદાર્થો ખાય રાત્રિભૂજન કરે. એકંદર મજશેખ કરે, મન માને તે વસ્તુએનું ભક્ષણ કરવું, તેજ ધર્મ માની તેનું જ સેવન કર્યો કરે, તે તેવા આચરણવડે સત્ય ધર્મથી તે ભ્રષ્ટ થયો ને અસત્ય-મિથ્યાધર્મનું સેવન કરવાથી જ્યારે તે માણસ મરણ પામશે ત્યારે દુર્ગતિમાં ચાલ્યો જશે એટલે ઉભય ધર્મથી ભ્રષ્ટ થઈ સંસારચકમાં ભ્રમણ કરવું પડશે. આ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧ ).
અજ્ઞાનદશાનું પરિણામ સમજવું. આ પ્રમાણે ભવ્યજીવોની કફેડી સ્થિતિ અજ્ઞાનદશાથી થાય છે. આ જીવ અજ્ઞાનતાને લઈને તે દિવસે પણ કાંઈ લઈ શક્યો નહી, અને તે દિવસ પણ ગુમાવી બેઠે.
તેરમે દિવસે પાછા શુભ વિચારો થવાથી અજ્ઞાન તરફ ધિક્કાર છુટ્યો અને વિચાર્યું જે “સમજાય ન સમજાય તે પણ જિનવાણું સાંભળવી. જિનવાણું સાંભળવાથી કર્ણ તો પવિત્ર થશે, નહી સમજાય તે ગુરૂ મહારાજને પૂછીશું.' ઈત્યાદિક સારા પરિણામ થવાથી અજ્ઞાન કાઠીયાને જીતી જિનવાણી શ્રવણ કરવા બેઠે. મેહરાજાને બાર સુભટો જીતાઈ ગયાથી ઘણે ભય પેઠે, છતાં છેલ્લો ઉપાય અજમાવવા સારૂ તેરમા કુતુહળ નામના કાઠીયાને રવાને કર્યો. કુતુહળ કાઠીયો ભવ્ય જીવના શરીરમાં પેઠે કે તુરતજ ચેતના બગાડી. સમાચાર પણ એવા તુરતજ મળ્યા કે-“ભાઈ! બહાર રમત ઘણીજ સારી થઈ રહી છે, ખાસ જેવા લાયક છે.” એ પ્રમાણે વાત સાંભળીને તુરતજ વ્યાખ્યાન સાંભળતાં લઘુશંકાનું બહાનું કાઢીને ઉડ્યો, બહાર જતાં કઈ સારા માણસે કર્યો “ભાઈ ! આવી અમૃત ધારા સરખી જિનવાણીને છેડી ક્યાં જાઓ છો ? ” પરંતુ કુતુહળ કાઠીયાનું જોર હોવાથી તેણે કહ્યું-“શું લઘુશંકા કરવાને પણ નહીં જવા દે?” આવી રીતે કહી બહાર ગયે. ભાંડ, ભવાયા, નાટકીયા વિગેરે કુતુહળ જોતાં અને ઉભા રહેતાં આ દિવસ વીતી ગયે, પગ પણ દુખવા ન આવ્યા, ભુખ ઉડી ગઈ, તૃષા ન લાગી, એક ચિત્ત જોયા કર્યું. એ પ્રમાણે આ જીવ નાટકાદિ કુતુહળ જોવામાં રાત્રી પણ કાઢી નાખે, ઉજાગરા વેઠે, ઉભું રહે, ધક્કા ખમે, અપમાન સહન કરે, પૈસાની પાયમાલી કરે, શરીરને હેરાન કરે, પરંતુ પ્રતિક્રમણ સામાયક, જિનપૂજા વિગેરે ધર્મકાર્ય કરતાં બહુ વખત
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) થઈ ગયાનું બાનું કાર્ટી તજી દેય. ક્રિયા કરતાં થાકી જાય, મારી શક્તિનથી, ઉભા ઉભાં કાઉસગ્ગાદિ કરતાં પગ દુખે છે, ઈત્યાદિક ધાર્મિક ક્રિયામાં બાના કાઢે. કુતુહળ કાઠીયાના જોરથી ઉપર બતાવેલ નાટક જોવામાં કાંઈ કઠિન ન પડયું. દિવસ ચાલ્યા ગયે, છેવટે સાંજ પડી ત્યારે કાંઈક શુભ વિચાર થયે, પોતાની મૂર્ખાઈ દષ્ટિએ આવી, પશ્ચાતાપ કરવા લાગ્યું. “આજ મારે સોનાસરખો દિવસ ભાંડચેષ્ટા જોવામાં ફેગટ ગયે, તેમાં કાંઈ લાભ થશે નહી, નુકશાન ઘણું થયું, હવેથી હે આત્મા! આવી મૂર્ખાઈ કરીશ નહી. ધાર્મિક ક્રિયામાં બરાબર ઉદ્યમવંત થઈશ તે તારી જીંદગી સફળ થશે.” આવા વિચારે કરી હવે પછી કુતુહળ કાઠીયાને આધિન નહી થવા ભવ્ય જીવ સાવધાન થયે.
રાગ લાવણુ મુજ ઉપર ગુજરી...) આળસ–મહ-નિદ્રા અને અહો ! અહંકારે, આ જીવ મુંઝાણ કરે ન ધર્મ લગારે; ભય-શેક-કૃપણુતા-ક્રોધ કરી ભવ હારે, પણ ચેતન જરીયે પોતાનું ન સંભારે. રતિ–અરતિ-લભ-અજ્ઞાને–પડે અંધારે, કુતુહળ કરી પ્રાણી ધર્મ કરે નહિ ક્યારે; આ તેર-કઠીયા મારે પણ ન વિચારે, રખડાવે સહુને એ સહુ આ સંસારે. જે ચેતે તે નર જીવન જરૂરી સુધારે, પહોંચે પ્રેમે તે ભળજળધિ કિનારે ભાવ કિનાર;
. ' નથી સાર લગારે આ સંસાર અસારે,
કરો ધર્મ કરો પ્રભુ ભક્તિ “ભક્તિ” ઉચ્ચારે. ૩. આ પ્રમાણે ઉપર બતાવેલા તેર કાઠીયા પિતાનું ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપ ધારણ કરી ભવ્ય જીવને જિનવાણું શ્રવણ કરતાં પાકા વિન
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૩ )
ભૂત થાય છે. ધમ સાંભળવા દેતા નથી. અનંત કાળથી જીવની પાછળ લાગ્યા છે. આ તેર દિવસેા ગયા પછી પણ એક ખીજા અવારનવાર આવીને જીવને બહુજ હેરાન કરે છે અને પ્રથમ ખતાવેલ માનવ ભવાદિ ઉત્તમ સામગ્રી મળ્યા છતાં આ તેર કાઠીયાને વશ થયેલા જીવ સહજ વારમાં તમામ સામગ્રી ગુમાવી દુતિમાં ચાલ્યું જાય છે. કાઠીયાને વશ થયેલેા જીવ કદાચ જિનવાણી શ્રવણુ કરે, પરંતુ તેમાંથી કાંઇ તત્ત્વ નીકળે નહી. સાંભળ્યુ. પણ ન સાંભળ્યા જેવુ થાય; કારણ જે જિનવાણી શ્રવણ કરતાં છતાં કાંઇપણ ગુણુ ન થયા, અનાદિ કાળથી કુવાસના ન ટળી, સભ્યકૃત્વ દર્શીન ન પ્રાપ્ત કરી શકયા, તેા પછી તેવું શ્રવણુ નકામુ ગયું એમજ સમજવું. ખરાખર વિચાર કરી સમજ રાખી તેરે કાઠિયાને દૂર કરી જિનવાણી શ્રવણ કરવી અને તેનું મનન કરવું, જેથી આત્માને તે હિતશિક્ષાની ખરાખર અસર થશે અને આત્માના અપૂર્વ ગુણુ સમ્યકત્વ દર્શન પ્રાપ્ત થશે.
આત્માને હિતશિક્ષા.
હું ચેતન ! હવે મનુષ્યાવતાર પામી, નિરોગી શરીર વિગેરે શુભ સામગ્રી પામી પ્રમાદ કરીશ નહી અને સંસારની માહુજાળમાં સાઇ નરકગમન કરીશ નહી. વારંવાર મનુષ્ય જન્મ પામવા દ ભ છે. કાઇની સાથે સાંસારિક વસ્તુઓ ગઈ નથી અને જવાની નથી. પુત્ર, ધન, સ્ત્રી દેખી તું શું માહ કરે છે ? અરે જીવ! તુ જરા વિચાર કર. એ કદાપિ તારાં નથી, તારી વસ્તુ તારી પાસે છે, તેની જો ખાજ કરે તે વારંવાર જન્મ મરણના ફેરા કરવા પડે નહી. સ્મશાનવૈરાગ્યથી તારૂ કાંઇ હિત થવાતું નથી. તથા અમુક સારા, અમુક ખાય ઇત્યાદિક પરલા
3
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૪ )
વમાં રમવાથી તારૂ’કાંઇહિત થવાનુ નથી, તુ મનમાં જાણે છે જે હું તમામ સમજું છું, પર ંતુ તે મિથ્યા છે, કારણ જે તુ તારા આત્મકલ્યાણમાં પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. કકલંકથી સહિત એવુ ડે ચેતન ! તારૂં વસવાનું સ્થાન તપાસ, તારે કયાં નિવાસ કરવાને છે? જે સ્થાનમાં તું હાલ છે તે ચંચળ છે, વિનાશી છે, ક્ષણભંગુર છે, ઘેાડા દિવસ માટે છે. આવા વિચારા હૈ જીવ ! મેહનીય કર્મીના જોરથી નહી થવાથી સાધ્ય સૃષ્ટિ ભૂલી જાય છે અને ખાવામાં, પીવામાં, પહેરવામાં, એઢવામાં, ગાડી ઘેાડા ખેલાવવામાં, માતા પિતા પુત્ર કલત્રાદિની સાર-સંભાળમાં એટલે સુધી તું ખુંચ્યા છે કે અનંત સુખનું કારણ સમ્યક્ત્વ રત્ન એકદમ નજીકમાં હેાવા છતાં મેળવી શકયા નથી. ભાગ્યહિનને ઉત્તમ વસ્તુ હાથમાં આવી શકે જ નહી. તે બાબત શાસ્ત્રકારે કહ્યું છે જે—
जह चिंतामणिरयणं, सुलहं नहु होइ तुच्छविहवाणं । गुणविहववज्जिया, जीयाणं तह धम्मरयपि ॥
અ—જેમ તુચ્છ વૈભવવાળા પુણ્યરહિત જીવેશને ચિંતામણિ રત્ન સુલભ ન હોય, તેવીજ રીતે ગુણુરૂપી વેસવે કરી રહિત જીવાને ધરત્ન પણ સુલભ ન જ હાય.
વિવેચન—પુણ્યરહિત જીવા મજુરી ઘણી કરે, શરીરે કલેશ ઘણા સહન કરે, સ્વદેશ છેાડી પરદેશ જાય, ટાઢ, તાપ, ભુખ, તૃષા વિગેરે અસહ્ય કષ્ટો સહન કરે, છતાં તે કનેા આઠમા ભાગ પણ ધર્મ સાધનમાં કષ્ટ નહી કરતાં બ્યથ જન્મ ગુમાવે છે. ધર્મરત્નને મેળવી શકતા નથી. તે આ જીવાની ઘણીજ ઘેલછા–મૂર્ખાઈ નહીં તેા ખીજી શું સમજવું ? જુઓ ! સુયગડાંગ સૂત્રકાર ઉપદેશ દેતાં શુ' બતાવે છે ?
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૫ ) संबुज्झह किं न बुज्झह, संबोहि खलु पेच्च दुल्लहा । नो हु वमणंति राइनो, नो सुलहं पुणरवि जीवियं ।।
અર્થ–હે ભવ્ય પ્રાણીઓ! તમે બેધ પામે, કેમ બોધ પામતા નથી ? પરલોકમાં બધિરત્ન મળવું મુશ્કેલ છે. ગયા રાત્રિ દિવસે પાછા આવતા નથી અને ધર્મ સાધન કરવાને ગ્ય જીવિત ફરીથી મળવું સુલભ નથી.
વિવેચન–આ જીવને અનંતાનંત દુઃખ સહન કરતાં– અનંત પુણલ પરાવર્તન કાળ સંસારમાં ભ્રમણ કરતાં, સમ્યક્ત્વ રત્ન ગ્રહણ કરવાનો સમય બહુ સુંદર આવ્યું છે. પરલોકમાં સમ્યકત્વ પામવું બહુ કઠિન છે. જે જે દિવસે ને રાત્રી જાય છે તે પાછા આવતા નથી. આયુષ્યને કાપી નાખે છે. પછી તેવી સામગ્રી મળતી નથી, હાલ મળી છે, છતાં પ્રતિબંધ નહીં પામે તે પછી અધોગતિમાં ચાલ્યો જઈશ. તેમાં શું આશ્ચર્ય ? આ હકીકત બહુ જ લક્ષમાં રાખવાની છે. હે જીવ! તારે યાદ રાખવું જોઈએ જે સંસારમાં થોડી મુદત માટે ભેગા થયેલા કુટુંબાદિક તમામનું કાર્ય કરવાનું શીરપર આવ્યું તે પણ પોતાનું ન બગડે, પરભવનું–દુર્ગતિનું આયુ ન બંધાય, તે નિશાન કદાપિ ભૂલવું ન જોઈએ. ભૂલીશ તે મૂર્ણ અને ગમાર કહેવાઈશ. આત્મહિતનું સાધ્ય જે પાર પાડવું હોય તો જેવી સંસારના પદાર્થો ઉપર આનંદ અને આસકિત છે, તેવી જ આનંદ અને આસકિત આત્મકલ્યાણ કરવામાં કર. જે કરીશ તે સમ્યકત્વ રત્ન એક અંતર્મુહૂર્તમાં મળી શકશે. આત્મિક ભાવમાં આનંદ પ્રાપ્ત કરવા માટે આળપંપાળ છેડી દે, આર્તધ્યાન રશદ્રધ્યાનને દેશવટે આપ. જડ ચૈતન્યની ઓળખાણ કર, મારું શું અને પારકું શું? તેને સમજ. માર્ગથી ભૂલ્યો પડયો છું કે માર્ગ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 38 )
ઉપર ચડયા છું ? તે વિચાર કર. જો ચિદાનંદજી મહારાજ આ ચેતનને હિતશિક્ષા દેતાં આત્મિક ભાવમાં લીન થવા માટે શું કહે છે—
ચંદ્ર.ભૂલા ભમત કહા મે અજાન ! આલપંપાળ સકલ તુજ મૂરખ, કર અનુભવરસ પાન; ભૂલા॰ આય મૃનાન્ત ગહેગા એક દિન, હિર જેમ મૃગ અચાન; હેાયગા તન ધનથી તુ ત્યારા. જેમ પાકા તરૂપાન; ભૂલા, ભમત કહા ખે અન્નન ! માત તાત તરૂણી સુત સેતિ; ગરજ ન સરત નિદાન; ચિદાનંદ એ :વચન હમારા, ધર રાખા પ્યારે કાન—ભૂલા॰
ચિાન દજી મહારાજનાં આ અમૃત સમાન વચન ખરાખર મનમાં ધારી રાખવા લાયક છે. ચિદાનંદજી મહારાજ આ ચેતનને શીખામણુ દેતા સમજાવે છે તેની ઉપર ખરાખર ધ્યાન આપે.
હું ચેતન ! હું આત્મા ! તું અજાણ્યા માણસની માફક કયાં રખડતા ક્રે છે. જેમ કેઇ દેશમાં કે શહેરમાં આપણે જવુ હાય પણ તેના રસ્તા જાણુતા ન હેાઇએ તે રસ્તામાં ફાંફાં મારવા પડે છે; તેમ અજાણ્યા માણસની માફક હું ચેતન! તું કયાં રખડયા કરે છે ? આટલા ઉપરથી વિચાર થાય છે જે આપણે અનાદિ કાળથી ભૂલા ભમીએ છીએ, જો ભૂલા ન ભમતા હેાત તા જલદીથી આત્માના અવ્યામાધ સુખના ખજાના પ્રગટ કરી મેાક્ષમદિરમાં લીલા લહેર કરતા હાત, પરંતુ ભૂલા પડ્યા ત્યાં શી વાત કરવી? આપણે સવારથી ઉઠી રાત્રી સુધી અનેક કાર્યો કરીએ છીએ, ખા ઇએ છીએ, પીયે છીએ, વ્યાપાર કરીએ છીએ, ધન એકઠું કરીએ છીએ, પહેરીએ છીએ, એઢીએ છીએ, આ સિવાય બીજા પણ અનેક કાર્યો આખા દિવસ કરીએ છીએ, ઘેાડીવારની પણ નવરાશ આપણુને મળતી નથી. લેશમાત્ર એક કામ એન્ડ્રુ થાય તા ખીજા ચાર કાર્યો ઉભા કરવા તૈયાર છીએ, પરંતુ કાઇ એક
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૭ )
p
પણુ કાર્ય કરતાં આપણે ભૂલા પડ્યા છીએ એવા, વિચાર થતા નથી. રસ્તા શેાધતા હાઇએ અને હાથ ન આવે તે ગભરાઇ જઇએ, એવા તેા પ્રતિભાસજ કોઈ દિવસ થતા નથી. આપણે તા જાણે કે સર્વ કામ પેાતાનાં હોય અને આપણેા તે કાર્યની સાથે-વસ્તુની સાથે સાચા સંબંધ હાય. એવું ધારીનેજ કરતા હાઇએ એમ લાગે છે. કાઇ દિવસ પણ તે કાર્ય કરતાં એવુ તે લાગતુંજ નથી જે આપણી વસ્તુ ખાવાઇ ગઇ છે, અને તે શેાધવાને આપણે પ્રયત્ન કરીએ છીએ, પણ તે આપણને હજી જડતી નથી. અથવા આપણે ઇષ્ટસ્થાને જતાં માર્ગ ચૂકયા છીએ અને સાચા રસ્તાની શેાધમાં છીએ. જ્યારે આ પ્રમાણે લાગતું નથી ત્યારે આળપંપાળ શબ્દમાંજ તેને જવાખ આવી ગયા. આપણે જે કાર્ય કરીએ છીએ, જે કાર્ય કરવામાં આપણને લેશમાત્ર આમહિત કરવા ફુરસદ મળતી નથી, તે સ તે આળપંપાળ જ છે, એમ હું ચેતન ! સમજ, દરેક કાર્ય કરતાં કાંઇ સાધ્ય હાર્યું જોઇએ, એવા સાધારણ નિયમ છે. પ્રયેાજન વિના મંદ (મૂર્ખ) માણસ પણ પ્રવૃત્તિ કરતા નથી, તેથી આપણા કાર્યનું પણ સાધ્ય ન હેાય તે આપણે પણ મદ અને મૂર્ખ જ ગણુાએ. આ પ્રમાણે હાવાથી આપણાં સંસારનાં કાર્યાનું સાધ્ય શું છે ? તેના વિચાર કરીએ તેા જણાઇ આવશે કે-એમાં કાંઇ ઢંગધડા નથી; આળપ’પાળ જ છે. સવારથી સાંજ સુધી કામ કરી પૈસા પેદા કરનારને પૂછશે જે પૈસા મેળવીને શું કરશેા ? ’ તેા જવાખ હસવા જેવા મળશે, આખા દિવસ ધર્મકાર્ય વિના નકામા ટાઇમ ગાળનાર અને માપની પુંજી બેઠાં બેઠાં ખાનારને જીંદગીનુ સાધ્ય પૂછશે તે ખાવું, પીવુ, એશઆરામ કરવા વિગેરે વિગેરે જવાબ મળશે, પરંતુ યથાર્થ વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરી, સંસાર ઉપરથી રાગ ઉઠી જાય, રાગદ્વેષ કમી થાય, આત્મકલ્યાણ જલદી
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૮ ) થાય, તેવો જવાબ કેઈ આપશે નહી. પૈસા કમાવા, છોકરાઓને વારસો આપી જ, ખાવું પીવું, સગાં સંબંધીના વ્યવહારિક કાર્યો કરી આપવાં, રેગી થઈ પથારીવશ થવું અને છેવટ મરણ આવે ત્યારે ચાલ્યા જવું. આ પ્રમાણે ધમાલમાં ને ધમાલમાં અંદગી ખલાસ થઈ જાય, છતાં આ જીવ તેમાંજ આંખો મીંચીને ચાલ્યા જાય છે. પૈસાની ઈચ્છાને છેડે આવતું નથી. હજાર થાય તો લાખ, લાખ થાય કોડ, ક્રોડ થાય તે અબજ, ખર્વ, મહાપર્વ, છેવટમાં રાજપદવી દેવલોકને ઈન્દ્રની પદવી સુધી પણ ઈચ્છાની પૂર્તિ નહી થવાથી સંતોષ થતો જ નથી. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં ઈચ્છા આકાશ સમાન બતાવી છે. આકાશનો પાર નથી તેમ ઈચ્છાને પણ પાર નથી. જે સંતોષને હાથમાં ગ્રહણ કરે તેજ ઈચ્છા અટકી પડે. -
એક કવિએ કહ્યું છે જે– જે દશ વીશ પચાસ ભયે. શત હુઈ હજાર તું લાખ મગેગી. કેડી અબજ ખર્વ અસંખ્ય, ધરાપતિ હેકી ચાહ લગેગી; સ્વર્ગ પાતાલકે રાજ્ય કરે તૃષ્ણા અધિકી અતિ આગ લગેગી, સુંદર એક સંતેષ વિના, શઠ તેરી તે ભુખ કબી ન ભગી.
આવી રીતે સંતોષ વિના ઇચ્છાની તૃપ્તિ થતી નથી. કદાચ સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રને પાર પામી શકાય, પરંતુ લેભસમુદ્રને પાર પામે ઘણેજ મુશ્કેલ થઈ પડે છે, જેથી ઢંગધડા વિનાનું જીવન પૂર્ણ થઈ જાય છે. પિલ્ગલિક વસ્તુની પ્રાપ્તિમાં કેઈપણ પ્રકારને ખરો આનંદ છે જ નહી. આથી વસ્તુપ્રાપ્તિ કે ધનપ્રાપ્તિ ખરૂં સાધ્ય હોઈ શકે જ નહીં, કારણ કે તે નાશવંત સ્વભાવવાળું છે. ત્યારે આ બધી પ્રવૃત્તિ શામાટે? આ તમામ ધમાલ કેને માટે? આ બાબતનું અંતિમ લક્ષ્ય શું સમજવું?
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૯ ), કાંઈક વધારે મનન કરે, વિચાર કરે, દીર્ધદશીપણે અવકન કરે, વિચાર કરતાં કરતાં ધનપ્રાપ્તિના અંગે છેવટ આ ધમાલ પદ્ગલિકજ દષ્ટિગોચર થશે. કીર્તિને માટે જે પ્રવૃતિ કરવી તે પણ ત્યાગ કરવા લાયક છે, કારણજે તે માન કષાયનો ભેદ હોવાથી પગલિક છે, અને નામ તે કોઈનું અમર રહેવાનું નથી, રહ્યું નથી, કીર્તિની ખાતર જે જે ધાર્મિક પ્રવૃતિઓ કરવામાં આવે તે પણ બરાબર પૂરેપૂરી ફળવતી થતી નથી. પૌલિક વસ્તુની આસક્તિને લીધે તેનું ત્યાજ્ય સ્વરૂપ સમજ્યા પછી પણ ઘણખરા ત્યાગ કરી શકતા નથી. તેટલા માટે જ ચિદાનંદજી મહારાજ કહે છે જે-“હે ચેતન ! તું અજ્ઞાનીની માફક ભૂલ પડી કયાં - ટકયા કરે છે? જરા વિચાર તે કર. તારા માર્ગનું અવલોકન કર. માર્ગથી ભૂલા પડેલા વટેમાર્ગુની માફક આડા અવળા રસ્તે કયાં ગમન કરે છે? આ તમામ આળપંપાળને છોડી દઈ અનુ. ભવ રસનું પાન કર, જેથી તને તેમાં એ આનંદ આવશે કે તે આનંદ તું કોઈને કહી પણ શકીશ નહી. તારા આત્મામાં ઘણે પ્રકાશ થશે, ને તારી આ ભવયાત્રા નકામા ફેરા જેવી ન થતાં કાંઈક સફળ થશે.” આ ભવની યાત્રા સફળ કરવા માટે અનુભવ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરવી એજ ખરૂં તત્ત્વ છે અને તેવા અનુભવ જ્ઞાનથી જ કર્મબંધન અટકશે, પદ્ગલિક વસ્તુઓ ઉપરથી રાગ ઉઠી જશે અને જીવન સફળ થશે.
- ગઝલ
મેઘેરે દેહ આ પામે, જુવાની જેરમાં જામી; ભજ્યા ભાવે ન જગસ્વામી, વધારે શું કર્યો સારે પડીને શખમાં પૂરા, બની શૃંગારમાં શરા; કર્યા કૃત્ય બહુ બુરાં, પતાવ્યો શી રીતે વારે... ભલાઈ ના જરી લીધી, સુમાગે પાઈ ના દીધી; " કમાણું ના ખરી કીધી, કહે કેમ આવશે આર.
૨
૩
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૦ ) ગુમાને છંદગી-ગાળી, ન આણું વીરની પાળી; જશે અન્ત અરે ! ખાલી, લઈ બસ પાપનો ભારે.... ૪ નકામા શોખને વામો કરે ઉપકારના કામો: અચળ રાખો રૂડા નામ, વિવેકી વાત વિચારે. ૫ સદા જિનધર્મને ધરજે, ગુરૂ “ભક્તિ” સદા કરજે; ચિદાનંદ સુખને વરજે, વિવેકી વાત વિચારો.. ૬
આ પ્રમાણે હોવા છતાં કોઈપણ નહીં સમજે તે હું ને મારૂં કરતાં કરતાં જેવા અનંતા ભવ નિષ્ફળ ગયા તેવી રીતે આ ભવ પણ નિષ્ફળ જશે અને જેમ મૃગને (હરણને) અચાનક સિંહ પકડીને મારી નાખે છે, તેવી જ રીતે કાળરાજા (મૃત્યુ) તને અહીંથી અચાનક ઉપાડી જઈ તારા જીવનને અંત લાવશે. તે વખત તારે એકલા સર્વ વસ્તુઓ સી, ધન, ઘર, હાટ, હવેલીઓ વિગેરે છેડીને ચાલ્યા જવું પડશે. શાસ્ત્રકાર કહે છે જે जहेह सीहो व मियं गहाय, मच्चू नरंणेइ हुअंतकाले। न तस्स माया न पिया न भाया, कालंमि तम्मि सहरा भवन्ति ।
જેમ સિંહ મૃગલાના ટેળામાંથી મૃગલાને પકડી જાય છે, તેવી જ રીતે અંતકાળે કુટુંબાદિકના ટેળામાં રહેલા આ જીવને મૃત્યુ પકડી જાય છે. તે પકડતી વખતે મરનાર જીવને માતાપિતા પ્રિયા ભાઈ કઈ ભાગી થતા નથી. અર્થાત દુઃખમાં ભાગ લેતા નથી–મરણથી છોડાવતા નથી. ન જવું હોય તે પણ જીવને બળાત્કારથી જવું પડે છે તે ચેકસ સમજ. મરવું એને સંદેહ હકીકત છે-શંકા વગરની વાત છે. મોટા મેટા માન્યાતા તથા રાવણ જેવા રાજાઓ, ચક્રવર્તિઓ, બલદે, વાસુદે, ઈન્દ્રો જેવા પણ સમય આવ્યો ત્યારે પોતપોતાના સ્થાન છેડી ચાલ્યા ગયા છે. તેઓ એવા બળવાન હતા કે આખી પૃથ્વીને ઉથલપાથલ કરી નાખે, છતાં એક ક્ષણવાર પણ આયુની સ્થિતિ વધારી
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૧ ) શક્યા નથી અને તેવાઓની પાછળ રહેલી ત્રદ્ધિ સિદ્ધિ કે પરિવાર કેઈની સાથે ગયો નથી અને જવાનું પણ નથી. તો પછી તને હે ચેતન ! તે કાળરાજા ઓર્ચિત પકડશે તેમાં શું આશ્ચર્ય! આવી ચેકસ નિશ્ચયાત્મક બાબત હોવાથી તારે અત્યારથી જ જાગ્રત રહેવાની જરૂર છે. તેમાં ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા લાયક બીના એજ છે જે કયે વખતે આ મૃત્યરૂપી સિંહ આવી તારી ઉપર ફલંગ મારશે અને તેને પકડીને દેહથી ભિન્ન કરી નાંખશે. તેની તને ખબર નથી અને તે બાબતની વીશ કલાકની તે દૂર રહી પરંતુ એક મિનિટની પણ તને નોટીસ મળવાની નથી અને તે અવસ્થા પ્રાપ્ત થવાની છે તે ચેકસ છે. તેની સાથે એટલું પણ ચેકસ છે જે તારી પાસે જે જે વસ્તુઓ હશે, તારા તાબામાં તારી માલીકીની જે જે વસ્તુઓ હશે તે સર્વ અહીં રહી જશે, તેમાંનું કેઈપણ તારી સાથે આવવાનું નથી, તું લઈ જઈ શકવાનો નથી, તારે એકલા ચાલ્યા જવું પડશે અને તેને કેઈની સાથે એક મિનિટ પણ વાત કરવાનો કે ભલામણ કરવાનો અવકાશ મળશે કે નહી તે પણ ચેકસ નથી. તેમ તારા જીવનમાં કરેલાં દુષ્કૃત્યેને પશ્ચાત્તાપ કરવાનો પણ સમય મળશે કે નહી તે પણ ચોકસ નથી. પરલોક ગમન કરવું, વસ્તુ માત્ર છેડવી, તે ચોકક્સ છે. કારણ જે સંસારી જીવો મરણધર્મવાળા છે તે બાબત સમરાદિત્યના રાસમાં પદ્મવિજયજી મહારાજ કહે છે
જ મરણધમ સહુ જીવડા, હા હા ભવ ગયો એળે રે; નરપતિ સુરપતિ સહ જણા, નવી દીસે કેઈ કાળે રે.
અથીર સંસાર એણીપેરે. ૧ ધન્ય તે શેઠ સેનાપતિ, ચિંતામણિ સમ જાણું રે; ઘર છેડી વ્રત આદરે, ધનધન તાસ કમાણ રે.
અથીર સંસાર એપેરે. ૨
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
(82)
આ ગાથામાં પણ એજ મામત બતાવી જે ‘સંસારમાં તમામ જીવા મરણુધમ વાળા છે. વસ્તુ માત્ર અનિત્ય અને ક્ષણભંગુર છે. ચિંતામણિરત્નથી અધિક ધર્મરત્ન ગ્રહણ કરે, વ્રત પચ્ચખ્ખાણુ અંગીકાર કરે અને સમજપૂર્વક ઘર ઋદ્ધિ વિગેરેના ત્યાગ કરે તેવા જીવાનીજ સાચી કમાણી છે.’ બાકી તેા માગી લાવેલા આભૂષણે। જેમ પાછા આપવાં પડે છે, તેવી રીતે સંસારની વસ્તુ માત્ર પાછી આપવી પડશે. તે આમતનું સમર્થન કરતાં શ્રીયશેાવિજયજી મહારાજ જ્ઞાન–સાર અષ્ટકમાં કહે છે જે—
पूर्णता या परोपाधेः, सा याचितकमण्डनम् ।
या तु स्वाभाविकी सैव, जात्यरत्नविभानिभा ॥ १ ॥ શબ્દા —પૌદ્ગલિક વસ્તુથી ઉત્પન્ન થયેલી જે પૂર્ણતા તે માગી લાવેલા ઘરેણા સરખી છે; પરંતુ સ્વભાવજનિત જે પૂર્ણતા છે તે ઉત્કૃષ્ટ રત્નની ક્રાંતિ સરખી છે.
વિવેચન—ધન, રમણી, દેહ, સ્વજન, રૂપ, સૈાભાગ્ય, મળ, ચેાવન, ઐશ્વર્ય આદિ પાગલિક પદાર્થોની પ્રાપ્તિથી થતી જે પૂર્ણ તા–સંગ્રહતા, તે યાચના કરીને માગી લાવેલા કંકણ કુંડલ ક ંદારા કડી વિગેરે આભરણા સરખી છે. જેમ માગી લાવેલા ઘરેણાં લાંબા દિવસ રાખી શકાય નહી, મુદ્દત થયે પાછાં આપવા જ પડે. કાઇ શેઠ પેાતાના પુત્રને પરણાવવા વખતે ખીજા ધનાઢ્યને ઘેરથી પુત્રને પહેરાવવા માટે ઘરેણાં અમુક મુદ્દત કરીને માગી લાવે, પછી મુદત પૂરી થાય કે તુરતજ ઉતારીને પાછાં આપવાં પડે, તેવીજ રીતે પાદ્ગલિક વસ્તુની પૂર્ણતાથી ભરેલા જીવને આયુરૂપી મુદત પૂરી થયે તરતજ પૂર્ણતા મૂકીને ચાલ્યું જવું પડે, કાંઇપણ સાથે લઇ જવાય નહી. સજમ નહી ગ્રહણ કરેલા ચક્રવતિઓ તથા વાસુદેવા, પ્રતિવાસુદેવા, રાજા મહારાજાઓ,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩ )
પેાતાની પૂર્ણતાએ કેતાં રાજ્યઋદ્ધિએ છેડી છેડીને નરકાદિક ઘેાર દુર્ગતિના ભાજન થયા અને ત્યાં અસહ્ય દુ:ખા ભાગવવા લાગ્યા. ચક્રવર્તિ જો સજમ ગ્રહણ કરે તાજ સકળ કર્મના ક્ષય કરી મેાક્ષે જાય અથવા દેવલાકમાં જાય, પરંતુ સંજમ ન ગ્રહણ કરે ને આખી જીંદગી માગી લાવેલા ઘરેણા જેવી પાગલિક પૂર્ણતામાંજ વીતાવે તે સાતમી નરકે જાય. કેટલાક આચાય કહે છે જે પહેલી, ખીજી, ત્રીજી, ચેાથી, પાંચમી, છઠ્ઠી, સાતમી– આ સાતમાં ગમે તે નરકે જાય અને પૂર્ણતા પાછી સોંપવી પડે. આ સમંધમાં બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તિ, સુભૂમ ચક્રવર્તિ વિગેરેના દૃષ્ટાંતા પ્રસિદ્ધ છે. આવી પૂર્ણતા જીવે ભવચક્રમાં ભટકતાં ઘણી વાર પ્રાપ્ત કરી, પણ કાઈ કાર્ય સિદ્ધ થયું નહી, ત્યારે જ્ઞાનાદિ ધર્મ જે આત્માના ગુણ છે તેથી થતી જે પૂર્ણતા તેજ સાચી પૂર્ણતા છે તે કેાઇ દિવસ પણ આત્માથી જુદી નહી. પાડવાવાળી ચિંતામણિ આદિ ઉત્તમ જાતિના રત્નની કાન્તિ જેવી છે. એટલે જેમ શ્રેષ્ટ રત્નની કાંતિ જ્યાં સુધી તે રત્ન વિદ્યમાન હોય ત્યાં સુધી તેની સાથેજ રહે છે, તેવીજ રીતે આત્માની જે સ્વભાવિક પૂર્ણતા છે તે પણ આત્માની સાથેજ અનંત કાળ સુધી રહે છે.
આવી સાચી પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરવા જ્યાં સુધી ઉદ્યમ નહીં કરે ત્યાં સુધી જન્મ મરણના ફેરા ટળવાના નથી. અત્યારે તે મરણુ શબ્દ પણ તને કડવા ઝેર જેવા લાગે છે; કાષ્ઠ મરણુ સંબધી શબ્દ ઉચ્ચાર કરે તે પણ તને તે અપમગળ લાગે છે પરંતુ એ બાબતમાં તારી હું ચેતન ! માટી ભૂલ થાય છે. તું જાણે છે કે જે સ્થિતિને મેટા ચક્રવર્તિ અને તીકરા પણુ ઉલંધી શક્યા નથી, જે સ્થિતિના પ્રતિકાર મોટા ધનવતરી વેદા પણ કરી શકયા નથી, તે સ્થિતિની તૈયારીને તુ' અપમગળ માને
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, તે મોટી ભૂલ કરે છે. અને તે બાબત ફેગટ બંદ કરે છે, માટે તે મરણની સ્થિતિ બરાબર તપાસી હૈયે અવલંબન કર. એ મરણથી હવે ડરવાની જરૂર નથી.
પરંતુ તેના સંબંધમાં અમુક ધારણ કરવાની જરૂર છે. ચેતન તે કદાપિ મરણ પામનાર નથી, એ ચેતનની અજરામરતા શાસ્ત્રપ્રસિદ્ધ છે. શરીરથી ચેતન ભિન્ન થાય છે તે સ્થિતિને મરણ કહેવામાં આવે છે. કેટલાક મૂઢ પ્રાણુઓ સંસારના દુઃખથી કંટાળીને મરણને ઈચ્છે છે, પરંતુ સંસારના દુઃખથી વ્યાકુળ થયેલાને છુટવાને એ માર્ગ નથી. જેને ખસ થઈ હોય તેને તેનાપર જરા ખણવાથી સારું લાગે છે, પરંતુ પરિણામે વધારે વધારે દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે. તે ખસને મટાડવાનું કારણ ખણવું તે નથી, પરંતુ તેનું બરાબર ઔષધ કરવું તે છે. તેવી જ રીતે સંસારના દુખથી ખરેખરી તપત લાગતી હોય તે તેને ઉપાય મરણનું શરણ માગવામાં નથી, પરંતુ દુઃખ કદાપિ આવે જ નહીં તેવા ઉપાય શોધવામાં છે. આ પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ હોવાથી દુ:ખથી કંટાળો ઉત્પન્ન થયા હોય તો પણ કદાપિ મરણને ઈચ્છવું નહીં, તેમજ આખરે મરી જવું છે, આવા વિચારથી ડરી પણ જવું નહીં. તેમ કરવાથી કે કાયર થવાથી કોઈ પ્રકારને લાભ નથી.
શાસ્ત્રકાર કહે છે – धीरेणवि मरियव्वं, काउरिसेणवि अवस्स मरियव्वं । तम्हा अवस्समरणे, वरं खु धीरतणे मरिउं ॥
ધીરને પણ મરવાનું છે, અને કાયરને પણ મરવાનું છે, બંને પ્રકારે મરણ તો છેજ તેમાં ફેરફાર તે થવાને નથી જ, તે પછી ધીરપણાવડે કરીને મરવું તેજ ઘણું ઉતમ મરણ છે, બાકી તે કાયર થઈને અનંતા મરણ ર્યા છે. શ્રીઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના નવમા
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૫) પ્રત્યેકબુદ્ધ અધ્યયનમાં યુગબાહુને પોતાના ભાઈ મણિરથે શસ્ત્રથી. એટલો બધો માર માર્યો કે મરણની તૈયારી થઈ ગઈ, રશદ્રધ્યાન થવાને સમય નજીક આવ્યું, છતાં તે યુગબાહુની સ્ત્રી મદનરેખાએ નિઝામણ કરાવી; પંચ પરમેષ્ટીના સ્મરણમાં લીન કર્યો, શત્રુ મિત્ર ઉપર સમભાવ રખા, મરણ સુધરે તેવી રીતને સચોટ ઉપદેશ દેવાવાળી બની, જેથી યુગબાહુ ડીકવારના શુભ અધ્યવસાયથી કાળ કરી પાંચમા બ્રહ્મ દેવલોકમાં દેવતા થયા. ધીરપણુથી મરણ થયું તો દુર્ગતિ ન થઈ. કદાચ કાયર થઈને હે ચેતન ! મરીશ તે મરણ કાંઈ દૂર જતું નથી તેમ અટકતું નથી. માટે કેઈ સાથે સખત વેર વિરોધ રાખવો નહીં. કદાચ કેઈની સાથે ખેદ કે બેલાચાલી થઈ હોય તે તેના માટે ક્ષમા યાચના કરી સર્વ જીની સાથે વેરવિધ ખમાવીને શાંતિપકડવી. જેથી સામો માણસ પણ પ્રાયઃ વૈર કાઢી નાખશે, જે તું તેમ નહી કરે તે વૈરનો પ્રવાહ ભવાંતરમાં ચાલુ જ રહેશે. જેનું જીવન પવિત્ર છે તે જીવને મરણ સમયમાં કઈ પ્રકારે દુઃખ થતું નથી, જેનું જીવન કડી સ્થિતિવાળું છે, તેને અહીંયાં પણ દુઃખ ને પરભવમાં પણ દુ:ખની શ્રેણિ છે, માટે જીવન સુધારવું તે ખાસ કર્તવ્ય છે. શુદ્ધ જીવનવાળાને મરણના વિચારમાં દુઃખ નથી, શક નથી, ખેદ નથી. આવું ઉત્તમ જીવન મનુષ્ય ભવ વિના બીજે નહી થઈ શકે, માટે છે ચેતન ! બરાબર કમ્મર કશ, અને વિચાર કર કે આ ભવમાં ધર્મ આરાધના માટે જે સગવડ મળી છે, જે જોગવાઈઓ પ્રાપત થઈ છે, તે વારંવાર મળતી નથી, જેથી તે મળેલી જોગવાઈઓથી આત્મહિત કરી લેવામાં ન આવે તે તેના જેવી બીજી ગંભીર ભૂલ નથી. અનેક પ્રકારની ઉત્તમ જોગવાઈથી ભરપૂર માનવ ભવ નકામે ચાલ્યા જાય તે બહુજ ખોટું થયું ગણાય. અજાણજી તે ખાવાપીવાની વસ્તુઓ મેળવવી, ધનસંચય કરે, પુત્ર
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૬ )
પૈાત્રાદિક પરિવાર વધારવા, રહેવા માટે નવા નવા બંગલા અનાવવા અને સાચી ખાટી રીતે પેાતાની માન પ્રતિષ્ટા વધારવી એમાંજ ગુંથાયેલા હાય છે; તેવા અજાગુ જીવા તેા માથી ભ્રષ્ટ થઈ સંસારશેરીમાં ભૂલા પડીને અનાદિ કાળથી ભટકયા જ કરે છે. તેવા જીવાને સાચુ સુખનુ સ્થાન જે મેક્ષ તે બહુજ દૂર રહે છે. તેને ખ્યાલ પણ તેવા અજાણુને આવતા નથી. તે સુખને પ્રાપ્ત કરવા ભાવના પશુ થતી નથી અને પેાતાની જીંદગીભરની કપટ, દગા, પાશલા, જૂઠ, ચારી, પરદારાગમન વિગેરેથી થયેલી અધમ દશાને દૂર કરવાના આત્મા સાથે વિચાર પશુ થતા નથી. એવા પ્રાણીએ સંસારમાં આસકત રહી આડા અવળા ગાથાં ખાધા કરે છે અને અનેક પ્રકારની ઉપાધિઓથી વ્યાપ્ત થઇ ભારે થતા જાય છે. એવા જીવાના મનના પિરામ, તેની પ્રવૃત્તિઓ, તેના વિચારો વિગેરે તપાસ્યુ હાય તા અનેક પ્રકારે સાંભળનારને પણ કંટાળે આવે તેવા હાય છે. આવી સ્થિતિમાં હું ચેતન ! મજા નથી. એ સ્થિતિથી ચારાસી લાખ જીવાયેાનિમાં નવનવા ભવા કરવા પડશે, તિર્યંચગતિમાં કુતરા, ખીલાડા, વ્યાઘ્ર, સિંહ, ઉંટ, સર્પ, ગધેડા, ઘેાડા વિગેરેના ભવા કરવા પડશે અને ભવભ્રમણ ઉભું રહેશે. માનવજીવન હાથ આવ્યા છતાં, દુર્ગતિના ભવા ઉત્પન્ન કર્યો, તેમાં કેટલું ખાણું ? કેટલું નુકશાન થયું? કદાચ તું હું ચેતન! એમ માનતા હઇશ જે મને મારાં માખાપ, સ્ત્રી, પુત્ર, મામા, માસી વિગેરે સુખ આપશે, તેથી તેએની ખાતર પ્રયાસ કરી કાંઇ પ્રાપ્ત કરી રાખું, અથવા તેઓના આધાર રાખી હું સંસારમાં મસ્ત રહું, તે તે પણ તારી માટી જબરજસ્ત ભુલ છે. જે જ્ઞાની મહારાજ કહે છે જે
કારણ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭) मा जाणसि जीव तुमं, पुत्तकलत्ताइ मज्झ सुहहेउ । નિવાં વંધમ, સંસારે સંસરાઈ છે ?
અર્થહે જીવ! આ સંસારમાં એકાંત દુઃખના હેતુ પુત્ર, સ્ત્રી, મિત્રો વિગેરેને તું સુખના હેતુ જાણુશ નહીં. કારણ કે સંસારમાં ભ્રમણ કરતાં જીને એ પુત્ર, સ્ત્રી, મિત્રો વિગેરે સગા સંબંધીઓ જબરજસ્ત કર્મબંધનના કારણ છે, પરંતુ તને સંસારમાંથી છોડાવીને મુક્તિમંદિરમાં પહોંચાડનારાં નથી. કેટલીકવાર આપણે વ્યવહારમાં તપાસીએ છીએ ત્યારે સગાંસંબંધીને નેહ ક્ષણિક માલુમ પડે છે. ધનની ખાતર ભાઈઓને પરસ્પર લડતાં જોયા છે, અને તે એવા તો લડે છે, ફ્લેશ કરે છે કે એકબીજાને પાણી પીવાને પણ સંબંધ રહેતો નથી. માતાપિતાના સ્નેહમાં પણ સ્વાર્થને સ્નેહ કેટલે બધે જોવામાં આવે છે. તેઓ પૈસા કમાવાવાળા પુત્ર અને નહીં કમાવાવાળા પુત્રો તરફ કેટલું અંતર રાખે છે તે જોઈ શકાય છે. આ તે
વ્યવહારમાં આપણે જોયું પરંતુ આત્મહિત કરવાનાં કાર્યમાં તે તેઓ તરફથી ઘણી જ અડચણો ઉભી કરવામાં આવે છે. આત્મસાધન કરનાર પુત્રનો તીરસ્કાર કરવામાં આવે છે અને છેવટે તેને સમજાવી–ફોસલાવીને સંસારમાં ખેંચી લાવવાનો પ્રયત્ન સર્વત્ર જેવામાં આવે છે. તેની સાધ્યદ્રષ્ટિમાં મદદગાર બનવું એ તો સેંકડે નેવું ટકા તે અભાવ રૂપ છે. જો કે કાળરાજા એચિતે ગમે ત્યારે ગરદન પકડે તે વખતે તેને અટકાવવા સમર્થ થતાં નથી. આથી શાસ્ત્રકાર તત્વદષ્ટિથી ધર્મમાં વિગ્ન કરનારને શત્રુભૂત કહે છે. જુઓ:मातापितास्वसृगुरुश्च तत्वाद, प्रबोध्य यो योजति शुद्धमार्गे । न तत्समोरिः क्षिपते भवाब्धौ, यो धर्मविनादिकृतेश्च जीवं ।।
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
અ—જે માણસ શાસ્રની આજ્ઞાનુસાર ખાધ કરીને શુદ્ધ માર્ગમાં ખીજા જીવને જોડે છે તેજ તત્ત્વથી ખરી રીતે તેની માતા, તેના પિતા, તેની મ્હેન અને તેજ સુગુરૂ કહેવાય; પરંતુ જે ધર્મમાં વિન્ન કરવાવાળા માતાપિતાર્દિક અથવા ગમે તે હાય તેના સમાન બીજા કોઇ શત્રુ નથી, શાથી જે તે ધર્મમાં વિઘ્ન કરી આ જીવને દુર્ગતિમાં નાખે છે.
વિવેચન—એક અદ્ભૂત આશ્ચર્યની વાત છે જે અનંતકાળથી ભવભ્રમણ કરતાં મહાપુણ્યના ઉદયથી મનુષ્યભવાદિ ઉત્તરાત્તર શુદ્ધ સામગ્રી જીવને મળી, ગુરૂમહારાજના અમૃતસરખી સંસારને છેદન કરનારી દેશના સાંભળી, જીવ પ્રતિધ પામ્યા, સંસારને ત્યાગ કરી પરમેશ્વરી પ્રવૃજ્યા ગ્રહણ કરવા ઉજમાલ થયે, તે સમયની ચારિત્રની શુદ્ધ ભાવનાથી છઠ્ઠા સાતમા ગુણઠાણાના માલીક થયા, તે માર્ગથી હેઠે પછાડી સ`સારમાં ભટકાવનાર માતાપિતાદિકને આ જીવ હિતકારી માને છે; પરંતુ તત્વષ્ટિથી તપાસ કરતાં, શાસ્રકાર તેમને શત્રુસમાન કહે છે તે ખરાખર છે. કારણ જે શત્રુ હાય તે સામા માણસનુ ધન ખાવરાવે કે જી ગમે તે નુકશાન કરે, તેમ આ જીવને ઉચ્ચ કેાટી ઉપર ચડતાં નીચે પછાડ્યો તેણે કેટલું નુકશાન કર્યું ? કેટલું આંતરિક ધન ખાવરાવ્યું ? તે હું ચેતન ! ખરાખર સમજ.
આ કારણથી સાંસારિક સગાં સ્નેહીએની ખાતર રાત દિવસ આર ંભ સમારંભમાં મચ્યા રહેવું અને આત્મહિતની પ્રવૃત્તિ ન કરવી તે ભૂલ ભરેલુ કાર્ય છે. ખરાખર વિચાર કરતાં જણાશે કે આ જીવ ધનપ્રાપ્તિ વિગેરે પાદગલિક વસ્તુઆમાં લલચાઇ જઇ તેની ખાતર જીંદગી પૂરી કરવાનીજ વાતા કરે છે તે અસત્ય છે; સાચી વાત તે તેને ધન ઉપર અનાદિ કાળથી એવી તા મૂછો લાગી છે જે તેની પ્રાપ્તિના અને તેની
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૯ )
સાચવણીના વિચારમાં તેને એટલા બધા આન ંદ આવે છે જે તે ધનની ખાતરજ ધન પછવાડે માંડ્યો રહે છે, આગળ પાછળના વિચાર કર્યાં વગર એમાંજ આસકત રહે છે, અને તેની સાથે એવા જોરથી ગાંઠ ખાંધે છે કે જાણે કોઇ દિવસ તેના વિચાગ થવાના જ ન હેાય. આ આખી માન્યતા ભૂલભરેલી હાવાથી પરિણામ વિપરીત આવે તેમાં શું આશ્ચય ?
હું ચેતન ! જો તારે ઉચ્ચ કાટી ઉપર ચડવુ હાય, આત્મ કલ્યાણ કરવુ હાય તેા શુદ્ધ અંત:કરણથી શુદ્ધ ભાવના પ્રગટ કર. થોડા દિવસમાંજ કાર્ય સાધી લે, ઉત્તમ નરભવાદિ સામગ્રીથી ગજસુકુમાળ, ધનાકાકની, ધન્ના શાલિભદ્ર, મેઘકુમાર, આ કુમાર, મૃગાપુત્ર, અનાથીમુનિ, ખંધકમુનિ, ઢઢણુઋષિ, આંઝરીયા મુનિ વિગેરે મહામુનિમત ગો આ સ’સારને અસાર સમજી, દુ:ખના એજારૂપ જાણી,વિષયસુખને વિષના પ્યાલા સરખું સમજી, સજમ ગ્રહણ કરી, આત્મખજાના પ્રગટ કરી ગયા. તેજ ઉતમ નરભવ, ઉત્તમ કુળ, નિરાગી શરીર વિગેરે સામગ્રીને તું કેમ ગુમાવે છે ? વિભાવ દશામાં કેમ પડ્યો છે? તેના વિચાર કર. વળી તને જેના ઉપર અત્યંત રાગ છે, તે શરીર પશુ તારૂ નથી, તેા પછી માતાપિતા પુત્ર કલત્રાદ્ઘિ હું ચેતન ! તારાં સગાં કેવી રીતે થશે ? તને વેદનામાંથી કેવી રીતે છેડાવશે ? પરલેાકમાં કેવી રીતે સહાય કરશે ? કારણ કે ચાદ રાજલેાકમાં આ જીવ સ્વકર્મોનુસાર કયાંયે ઉત્પન્ન થઇ જશે અને કુટુ ખાદિક પણ કાંઇ વીખરાઈ જશે તે તું પ્રત્યક્ષ જુએ છે.
વળી આ શરીર પણ ત્રણ મિત્રપૈકીને નિત્યમિત્ર હાવા છતાં મરણુ વખત સહાય નહીંજ કરે, તને જલદી કાઢી મૂકશે, તારે જરૂર નિકળવુ પડશે; જે શરીર માટે અનેક પાપા કર્યો હશે,
૪
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
નહીં ખાવાના પદાર્થો અભક્ષ્ય અનંતકાય વિગેરે ખાધા હશે, ડી હાકા ગાંજો વિગેરે પીધા હશે, રાત્રિભાજન પરઢારાગમન વિગેરે અકૃત્ય કર્યા હશે, સારા સારા પદાર્થો ખવરાવી ખુબ પુષ્ટ અનાવ્યુ હશે, તે તારા ઉદારિક શરીરને એક ઘડીવાર પણ કાઇ ઘરમાં રાખશે નહીં, પરંતુ ભસ્મીભૂત કરશે. તે શરીરના પરમાએ ચાદ રાજલેાકમાં રહેલા પરમાણુઓ તથા સ્કંધા વિશે
રમાં ભળી જશે.
6
શ્રીપન્નવણાસૂત્રના આઠમા શરીર પદ્મમાં કહ્યું છે કે આ જીવે અનતા શરીર મૂકયાં, તે શરીર તમામ ભવનાં વીખરાઇ ગયા, તેવીજ રીતે આ ભવનું ઉદ્ઘારિક શરીર પણ વીખરાઇ જશે, તે ચાકસ ધારી રાખજે. તને તા ચાર હાથની લગાટી પહેરાવી વિ દાય કરશે. કુડકપટ દેંગા પાસલા અનીતિ વિગેરે પાપકમ કરી ધન ભેળું કર્યું હશે તે તે કુટુ ખાદિક ભાગવશે. અહા ! કેવી મૂર્ખાઇ ! ખરેખર પૂરી મૂર્ખાઇ સમજવી. પોતાનું ધન-જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રને પ્રાપ્ત કરવાના રત્ન ચિંતામણિ જેવા સમય ગુમાવી બેઠા. સાર કાંઇ લઇ શકયા જ નહી. પારકું સુધારવા ગયા તે પણ સુધારી શકયા નહીં. કારણ કે સર્વ જીવા પાતપાતાના ક્રોધિન છે, જેથી ભલું કે ખુરૂ' કાઇ કરનાર નથી, માત્ર શુભાશુભ કાર્યોના તે નિમિત્ત માત્ર છે. માતપિતા પેાતાની પુત્રીને સારા ખાનદાન કુટુંબમાં સારૂં મુહૂર્ત જોવરાવી પરણાવે છે, પરંતુ બાઇનુ પુણ્ય આછુ હાય છે તે ટુંક સમયમાં તે વિધવા બને છે. વળી ગરીખ કુળમાં પરણાવી હાય પરંતુ ખાઇ પુણ્યશાળી હોય તા સુખી થાય છે. શાસ્ત્રમાં તેવાં ઘણાં દૃષ્ટાતા છે. મયણાસુંદરી અને સુરસુંદરીના અધિકાર શ્રીપાલચરિત્રમાં સવિસ્તર છે તેથી પુણ્ય પ્રકૃતિ અને પાપ પ્રકૃતિનુ ફળ સ્પષ્ટ સમજાય તેમ છે. માટે તેવા જૂઠા કુટુબાદિકના માહમાં નહીં મુંઝાતા આત્મિક
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
લક્ષ્મી પ્રગટ કરવા ઉદયમવંત થજે. નિશ્ચલ ચિત્તથી શુભ ભાવનામાં આરૂઢ થઈશ તે આત્મિલક્ષમી પ્રગટ થતાં વાર નહીં લાગે. ચોરી કરનારાઓને પણ શુભ નિમિત્ત મળવાથી–શુભ ભાવનામાં આરૂઢ થવાથી આત્માને ખજાન પ્રાપ્ત થયા છે, મુકિતપદને પામ્યા છે. તે ચાર ચેરનું દષ્ટાંત નીચે પ્રમાણે
શુભ ભાવના ઉપર ચાર ચોરની કથા. ક્ષિતિ પ્રતિષ્ઠિત નગરનો રહેવાસી કઈ શ્રાવક પોતાના નિર્વાહમાટે ભિલ્લ લોકોની પાળમાં આવીને વસ્યા હતા. પુણ્યયોગે ત્યાં રહેતાં તે કોડાધિપતિ થઈ ગયે. એક વખત તે ભિલૂના વૃદ્ધ પુરૂષે તે શ્રાવકની ઋદ્ધિ જોઈ વિચાર કરવા લાગ્યા કે “આપણને લેભમાં નાંખી છેતરીને આણે ઘણું દ્રવ્ય એકઠું કર્યું છે, માટે રાત્રિએ તેને ઘેર ખાતર પાડી તેનું સર્વ દ્રવ્ય લઈ લઈએ, નહીં તે તે કપટી વણિક તમામ દ્રવ્ય લઈ પોતાના નગરમાં ચાલ્યો જશે.” આવો વિચાર કરી તેઓ ખાતર પાડવાને તત્પર થયા. પેલો શ્રાવક પ્રતિદિન સાત આઠ સામાયિક કરતો હતો. તે દિવસે મધ્ય રાત્રિ વિત્યા પછી પિતે તથા પોતાની સ્ત્રી બંને સામાયક લઈને બેઠા હતા. તેવામાં પેલા ચાર ખાતર પાડવા આવ્યા.ખાતર પાડી જોવે છે તે ગ્રહના સ્વામીને જાગતે જે. તેઓ વિચારમાં પડ્યા કે “તેની જાગૃત અવસ્થામાં ચેરી કેવી રીતે થશે? માટે રાહ જોઈએ.” અહીં પેલા શ્રાવકે ચેરને જોઈને વિચાયું જે “ દ્રવ્ય તે ઘણું ભવમાં મળશે, આ ભવમાં પણ દ્રવ્ય ઘણી વાર આવ્યું ને ગયું, પરંતુ જે સામાયકમાં મેળવેલા જ્ઞાનાદિ દ્રવ્યને ક્રોધાદિક ચેરે લુંટી લેશે તો પછી તું શું કરીશ? માટે ભાવદ્રવ્ય બચાવવું તેજ શ્રેષ્ઠ છે. ભાવદ્રવ્ય હશે તે તમામ વસ્તુ સુલભ છે.” આ પ્રમાણે વિચાર કરી તે શ્રાવક ઉપરાઉપર સામાયક કરવા લાગ્યા. તેમાં વારંવાર નવકાર મંત્ર
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પર) ભણવા લાગ્યું. તે સાંભળીને ચેરેમાંથી ચાર ચારને ઉહાપોહ કરતાં જાતિ મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું, તેથી ઘણુ ભવ પહેલાં જે ધમોનુષ્ઠાન કરેલું અને જે ભણેલું તે સાંભરી આવ્યું તેથી તે ચોરને શુભ વિચાર પ્રગટ્યા પોતાની ભૂલે દષ્ટિમાર્ગમાં આવી, જેથી વિચાવા લાગ્યા કે-પરધનની ઈચ્છા કરનારા આપણને ધિક્કાર છે! ચેરી કયોથી બાહા પગલિક દ્રવ્ય આવે છે, પરંતુ ભાવધન-જ્ઞાનાદિ આત્માની સાચી લક્ષમી ચાલી જાય છે તે આ જીવ તપાસતે નથી. અહા ! આ શ્રાવકને ધન્ય છે! જે આપણને જોતાં છતાં પણ પિતાનું લક્ષ છોડતો નથી.”આ પ્રમાણે પરગુણની પ્રસંશા કરતા અને આત્માની લઘુતા ભાવતાં, મનને સ્થિર કરતાં તેમણે સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કર્યું અને ચરી વિગેરેનું પ્રત્યા
ખ્યાન કર્યું. તેથી દેશવિરતિપણે ત્યાં જ પ્રાપ્ત થયું અને વૈરાગ્યની વૃદ્ધિ થવાથી ખર્ગ વિગેરે દૂર મૂકી તીવ્ર શુભ અધ્યવસાયથી સર્વવિરતિપણે પણ પ્રાપ્ત કર્યું. પછી અનુક્રમે શુભ ભાવનાએ ચડતા આઠમા નવમા ગુણઠાણે ચડી ક્ષપકશ્રેણિ પામીને સકળ ઘાતકર્મને દગ્ધ કરી તેજ ઠેકાણે કેવળજ્ઞાન કેવળદર્શન પામ્યા. સૂર્યને ઉદય થયો એટલે તેઓએ દ્રવ્યચ કર્યો અને સમીપ રહેલા દેવતાએ મુનિવેષ આપે તે ગ્રહણ કર્યો. પેલા ગૃહસ્થ શ્રાવકને ખબર પડવાથી તે કેવળીએાને નમીને વારંવાર તેઓની
સ્તુતિ કરવા લાગ્યું. ચારે કેવળજ્ઞાન પામેલા મહા મુનિવરોએ અન્યત્ર વિહાર કર્યો. અનુક્રમે મેક્ષમાં બિરાજમાન થયા. જન્મજરા મરણાદિક સંસારના સર્વ દુઃખને નાશ કર્યો. અહો ! શુભ ભાવનાનું કેવું પરિણામ આવ્યું? પરગુણની પ્રશંસા અને સ્વકૃત દુષ્કતની નિંદા કેટલું કામ કરે છે? તે આ દષ્ટાંતથી જ હે ચેતન! વિચારીને તું પણ તે કાર્ય કરવા સાવધાન થઈ જા. '
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૩) ઇતિ ચાર ચારની કથા.
શુભ ભાવનાને પ્રાપ્ત કરવા માટે આ પંચમ કાળમાં તે જિનપ્રતિમા અને જિનઆગમ શિવાય ખીજું કાંઇ આ જીવને તરવાનું સાધન નથી. માટે હું આત્મા ! જિનપ્રતિમા ઘણા સૂત્ર સિદ્ધાંતમાં તીર્થંકર ગણધરાએ બતાવેલી છે તેનું તું અવલંબન કર. જિનપ્રતિમાને દેખી પ્રભુના ગુણ તને અહુજ યાદ આવશે અને પ્રભુના ગુણ યાદ આવવાથી તને તેવા ગુણ પ્રાપ્ત કરવાની ભાવના જાગ્રત થશે. તેથી અનંત કાળના ઘણા કર્મો ભસ્મીભૂત થશે. સમ્યકત્વ રત્નની પ્રાપ્તિ થશે. અનુક્રમે મેાક્ષ સુખ પણ મેળવી શકીશ, પરમાત્માનાં દશન કરતાં ઘું વિચારવુ ? કેવી રીતે દર્શન કરવાં ? તે હકીકત હવે સમજાવીએ છીએ.
જિનપ્રતિમાના દર્શન કેવી રીતે કરવા ?
પરમાત્માના દર્શન કરવા માટે શુદ્ધ ચાખા વસ્ત્રાદિક પહેરીને જવુ, દેરાસરજીમાં પ્રવેશ કરતાં નિસિહી વિગેરે દશ ત્રિકા જાળવવા, પાંચ અભિગમ સાચવવા, પ્રભુ સામી ષ્ટિ રાખવી, આડું અવળું જોવું નહીં, પરમાત્માની સન્મુખ મુખ રાખી ચૈત્યવંદન કરવું, વિગેરે વિધિ જે દેવવંદન ભાષ્યમાં કહેલ છે તે પ્રમાણે કરવા. દર્શીન કરતાં પરમાત્માની સન્મુખ ષ્ટિ રાખી હૃદયમાં નીચે લખેલ વચના ધારણ કરવાં.
“જિનપ્રતિમાનું મુખારવિંદ દેખી હું ચેતન ! વિચાર કર. આ મુખ કેવુ સુ ંદર અને શાંત સ્વભાવવાળું છે ? ભવ્ય જીવાને આનંદ પમાડનારૂ છે. જે મુખે કાઇના અવર્ણવાદ, મૃષાવાદ, હિંસાકારી વચન, નિંદાના વચન મેલાણુાજ નથી. તેમાં રહેલી જીન્હાવર્ડ રસેન્દ્રિયના વિષયાનુ સેવન કરેલું નથી, પરંતુ આ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 48 )
મુખ ધર્મ ઉપદેશ આપીને અનેક ભવ્ય પ્રાણીએ જે સંસારમાં ભૂલા પડેલા તેને તારવાનેજ સમર્થ બન્યુ છે. માટે આ મુખને ધન્ય છે. એવું મુખ મારૂ કયારે થશે ? આ નાસિકાવડે સુરભિ ગંધ દુરભિગ ધ રૂપ ઘ્રાણેન્દ્રિયના વિષયાનું સેવન કર્યુ” નથી, આ ચક્ષુઇન્દ્રિયવડે પાંચ વર્ષોં રૂપ વિષયાને સેવ્યા નથી, કોઇપણ સ્ત્રના ઉપર કામવિકારની દૃષ્ટિથી જોયું નથી, તેમ કાઇની સામેદ્વેષ ની દૃષ્ટિથી પણ જોયું નથી, માત્ર વસ્તુ સ્વભાવ અને કર્મની વિચિત્રતા વિચારીને સમભાવે રહેલાં છે. તે નેત્રને ધન્ય છે. મારાં નેત્ર એવાં કયારે થશે ? આ કાને કરીને વિચિત્ર પ્રકારના રાગરાગણી સાંભળવાવડે તેના વિષયાનુ સેવન કર્યું નથી, પર ંતુ પ્રિય કે અપ્રિય જેવા શબ્દો કાને પડ્યા તેવા સમભાવે સાંભળ્યા છે. તેવા કાન મારા ક્યારે થશે ? આ શરીરવડે હિંસા કે અદ્રુત્ત ગ્રહણ કયું નથી, પરંતુ તે શરીરથી જીવરક્ષા કરીને, ગ્રામાનુગામ વિહાર કરીને ભવ્ય જીવોને સ'સારના દુ:ખથી મુકત કર્યા છે અને આ શરીરથી ઉગ્ર તપ જપ અને ઘેાર પરિસહ ઉપસીને સહન કરી, આત્મિક ખજાને કેવળજ્ઞાન કેવળદર્શનરૂપ પ્રાપ્ત કરીને લાકાલાકનુ સ્વરૂપ એક સમયમાં અવલેાકન કરી, ઘણા જીવાને ધર્મોપદેશ આપી, દુર્ગતિમાં જતાં ખચાવ્યા છે. અર્જુન માળી જેવા ઘાર પાપીઓને પાપથી મુકત કરી સિદ્ધિસુખને પમાડ્યા છે. ધન્ય છે આ પ્રભુના શરીરને ! આ પ્રમાણે પ્રભુપ્રતિમા નિહાળવાથી સાક્ષાત્ પ્રભુના ગુણ યાદ આવે છે, ને તે પ્રમાણે પ્રભુના ગુણુ યાદ આવવાથી જીવ પાપ રહિત થઈ આત્મશ્રેય જલદી કરી શકે છે.
,,
પરમાત્મા મહાવીરના ગુણા.
પ્રભુ મહાવીર પરમાત્મા–પરમ યાગીશ્વર આજથી પચીસે
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) વર્ષ ઉપર આ ભારતવર્ષને પિતાના ચરણકમળથી પવિત્ર કરી રહ્યા હતા. તેઓ અહિંસાના તે પિતા જ હતા. તેમનું ઐશ્વર્ય, ઠકુરાઈ, બળ અને પ્રભુતા વિગેરે પર ઉપકારને માટે જ હતું. પારાવાર પરાક્રમ હોવા છતાં ક્ષમાના સાગર હતા. કાલેકના ત્રણે કાળના ભાવ એક સમયમાં દેખનારા હતા. ત્રિભુવનનું સામ્રાજ્ય હોવા છતાં કેવળ નિર્મોહી અને નિરભિમાની હતા. દાતારમાં શિરેમણિ, સહિષ્ણુતામાં અસાધારણ, જીતેન્દ્રિયમાં મહાન અને અપરાધીઓ ઉપર પણ ઉપકાર કરનાર હતા. જગતના જીનું કલ્યાણ કેમ થાય ? સર્વ જીવો પાપથી કેમ સૂકાય ? અવિનાશી સુખ પ્રાપ્ત કરવા તત્ત્વના રસિક કેમ બને? તે માટે તેમનું અહર્નિશ લક્ષ્યબિંદુહતું. વૈર્યતામાં–વીરતામાં–ત્રણલેકને ધ્રુજાવવામાં સમર્થ હતા. તેમનું ચરિત્ર અલોકિક હતું. તેમનું સંજમ બળ-આત્મબળ અનિર્વચનીય હતું. જેના પ્રભાવથી ક્રોડ દેવતાઓ તેમની સેવામાં હાજર રહી ચરણમાં આલોટતા હતા. તેમના પ્રભાવથી પરસ્પર વૈરભાવવાળા જ પોતાનું વેર ભૂલી મિત્રભાવે વર્તતા હતા. જીવમાત્રને ત્રાસ દેનારી જડ વસ્તુઓ પણ પોતાના સ્વભાવને ભૂલી જતી હતી. સુવર્ણ-રૂપું અને રત્નાદિકથી રચીત સમવસરણમાં બેસી દેશના દેવા છતાં અને સુવર્ણનાં કમળ ઉપર ચાલનારા છતાં નિ:સ્પૃહી અને નિર્મોહી હતા. આવા પરમોપકારી પ્રભુના લાખમાં અંશે પણ સરખામણું કરી શકે તેવી એક પણ વ્યક્તિ અદ્યાપિ પર્યત પેદા થઈ નથી, અને ભવિષ્યમાં પેદા થાય તેમ નથી. આવું અત્યંત ચમત્કારિક, અનેક અતિશવડે કરીને અલંકૃત અદભૂત જીવન અને જગતના જીવોના પાપોને ભસ્મીભૂત કરવાને સમર્થ મહાન પુણ્યને પુંજ, પરમાત્મા મહાવીરદેવે પિતાના પાછલા મનુષ્ય ભવમાં અસાધારણ પવિત્ર જીવન, ગાળી, મહા દુષ્કર તપસ્યા કરી પ્રાપ્ત કર્યો હતો. પરમાત્મા
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ ) મહાવીર દેવ પચીશમા ભવમાં નંદન ત્રાષિ થયા તે વખત સંજમ ગ્રહણ કરીને જાવજીવ સુધી અગ્યાર લાખ એંશી હજાર છસો ને પીસ્તાલીશ માસખમણુ કરી, તીર્થકર નામ કર્મ નિકાચીત કરી, સતાવીશમાં ભવમાં પરમાત્મપદ પ્રાપ્ત કરી, શાંતભાવે ધર્મદેશના આપી જગતના જીવોને દુર્ગતિમાં પડતાં બચાવ્યા હતા.'
હે પરમાત્મા ! હે વીર ! આવું આપનું અદ્ભુત ચરિત્ર ક્યા છોને મુગ્ધ ન કરે? ખરી રીતે વિચાર કરતાં હે પરમાત્મા ! અમે આપને નજરે જોયા નથી, એટલું જ નહી પણ દુનિયામાં ઈશ્વર તરીકે પૂજાતા અન્ય દેવને પણ પ્રત્યક્ષ નિહાળ્યા નથી, અથવા આપ અમારા બંધુ છો અને અન્ય દેવે અમારા શત્રુ છે તેવું પણ નથી, અમે આપના પવિત્ર શાસનમાં પેદા થયા માટે તમારા વચનને પક્ષપાત કરે એ પણ અમને લેશમાત્ર મેહ નથી, માત્ર આપના તથા અન્ય દેવના ચરિત્રે જાણીને તપાસ કરીએ છીએ, હૃદયમાં ઠસાવીએ છીએ અને ઉંડા ઉતરી વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે આપનું જ ચરિત્ર પરસ્પર વિરોધ વિનાનું અને ઈશ્વરપણાના ગુણેને પ્રતિત કરાવનારૂં માલુમ પડે છે. કારણ જે સર્વજ્ઞપાણું-રાગદ્વેષ રહિતપણું–લાઠ્યપૂજ્યતા અને યથાર્થ ઉપદેશWણું આદિ પવિત્ર ગુણે જેનામાં હોય તેજ દેવ સર્વ પૂજ્ય પુરૂષામાં શિરોમણિ કહેવાય. અને તેવા સર્વ ગુણે હે પ્રભુ વિર ! આપનામાં વિદ્યમાન હોવાથી અમે આપની ઉપર મુગ્ધ બન્યા છીએ અને આપના પવિત્ર શાસનને આશ્રય કરી રહ્યા છીએ. અમારી નસેનસમાં અને મેરેમમાં એજ પવિત્ર ભાવનાને ધોધ વહી રહ્યો છે કે જેને પ્રભાવે ચક્રવર્તિની ઋદ્ધિ તે શું પણ ત્રણ ભુવનનું સામ્રાજ્ય પણ તમારા શાસનના અભાવે તમારી આજ્ઞાના ખંડનવડે પ્રાપ્ત થતું હોય તે દૂર ફેંકી દેવા તૈયાર છીએ. ભલે દરિદ્રી રહીએ, ઘેરઘેર માગીને ઉદરપૂર્ણ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) કરવી પડે, પરંતુ આપની આજ્ઞાનું બહુમાનપૂર્વક પાલન થતું હિય તો તે એકવાર નહી પરંતુ કોડવાર અમને કબુલ છે. મહાન શાસનરક્ષકશ્રીમાન્ હરિભદ્રસૂરિ, શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્ય જેવા પ્રખર વિદ્વાને આપના પવિત્ર શાસનને પામવા માટે પોતાનું અહોભાગ્ય સમજતા હતા, હે પરમાત્મા ! હે પરમચોગીશ્વર ! વધુ શું કહીએ, આપના લોકોત્તર અતિશયથી ભરપૂર જીવનને સાંભળી તેને સમજપૂર્વક શ્રદ્ધામાં મૂકી અમે તેના આનંદમાં ગરકાવ બની ગયા છીએ. હે તરણતારણ! હે પ્રભો ! એક વખત આપના ભકતે તરફ મીઠી દષ્ટિથી જુએ, અમારા અપરાધોની માફી આપ અને અમારા હૃદયરૂપી યુદ્ધ સિંહાસન ઉપર આરૂઢ થાઓ. હે પરમાત્મા ! આપના જે પવિત્ર સંજમરાગ, આપના જેવું ગબળ અને આપની જે સમભાવ અમારામાં પ્રાપ્ત કરે. અમે જ્યાં સુધી આ સંસારમાં છીએ ત્યાં સુધી આપના ચરણકમળની સેવા ભવભવને વિષે માગીએ છીએ. તેજ સેવનાથી અમે અમારા આત્માને ઉચ્ચ કોટી પ્રાપ્ત કરાવવા ભાગ્યશાળી થઈશું. સરોવર પાસે ગયા છતાં તૃષા ન છીપે, લક્ષ્મીવાન પાસે ગયા છતાં દરિદ્ર ન મટે તો તે સરોવરની અને લક્ષ્મીવંતની શોભા શી ગણાય ? આપના જેવા ત્રિભુવન નાયક શિરછત્ર છતાં અમે કંગાળ રહીએ અને તમે અનંત સુખના ભક્તા અને પરમ ગીશ્વર રહો તેમાં આપની શોભા શી ? અમે તે પાંગળા હાઈ મેરૂપર્વત ઉપર ચડવાની અમારી ઈચ્છા, તથા નિગી હોઈ રાજ્યપ્રાપ્તિ કરવાને અમારે લોભ અને ગ્યતાવિના દુષ્પાખ્ય વસ્તુ માગ વાની બેશરમાઈ બતાવવાથી ભલે હાસ્યજનક ગણાઈએ, પરંતુ મેઘ જેમ વૃષ્ટિ કરતાં ઉચ્ચ નીચ સ્થાન જેતે નથી, ઉપકારીઓ પાત્રાપાત્રની દરકાર કરતા નથી, તે પછી આપના જેવા ત્રિભુ
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
વનનાયક દાતાશિામણિ મળ્યા છતાં અમે અસંતુષ્ટ રહીએ એ અનેજ કેમ ? કદાપિ ન બને. અમે લીધા વિના ાડવાના નથી; વહેલા કે માડા આપનાર શિવાય આ ત્રણ જગતમાં અમારૂ દારિદ્ર કાઇ દૂર કરનાર નથી માટે હું પરમાત્મા ! એક વાર આ સેવક સામી દિષ્ટ કરી, સંસારસમુદ્રથી શીઘ્ર પાર ઉતારા. આપની મુદ્રા દેખતાં હજારા લાખા જીવા ભવના નિસ્તારને પામવા ભાગ્યશાળી થયા છે. આપની મૂત્તિ જગતના દારિદ્રને દૂર કરનારી છે તેથીજ સુવિહિત પુરૂષાએ આદરેલી છે અને આપની સ્તુતિ કરી છે. તે પ્રભુ સ્તુતિના શ્લોકો આ પ્રમાણે—
ऐंद्रश्रेणिनता प्रतापभवनं भव्यांगिनेत्रामृतं । सिद्धांतोपनिषद्विचारचतुरैः प्रीत्या प्रमाणीकृता ॥ मूर्तिः स्फुर्तिमती सदा विजयते जैनेश्वरी विस्फुरनमोहोन्मादघनप्रमादमदिरामत्तैरनालोकिता ॥ १ ॥
જિનેશ્વરની પ્રતિમા સદા જયવંતી વતે છે. તે પ્રતિમા કેવી છે ? ઇન્દ્રના વર્ગથી નમાએલી તથા પ્રતાપનું ઘર અને ભવ્ય પ્રાણીએના નેત્રાને અમૃતસમાન તથા સિદ્ધાંતના રહસ્યને જાણનાર વિચક્ષણાએ પ્રેમપૂર્વક પ્રમાણભૂત કરેલી અને વળી પ્રભાવશાલિની આવી પરમાત્માની મૂત્તિને, મહામેાહના ઉન્માદથી તથા પ્રમાદરૂપી મિંદરાથી મોન્મત્ત થયેલા જીવા જોઇ શકતા નથી. ૧.
धन्या दृष्टिरियं यया विमलया दृष्टो भवान् प्रत्यहं । धन्याऽसौ रसना यया स्तुतिपथं नीतो जगद्वत्सलः ॥ धन्यं कर्णयुगं वचोमृतरसो पीतो मुदा येन ते । धन्यं हृत् सततं च येन विषदस्त्वन्नाममन्त्रो धृतः ॥ २ ॥
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
તે દૃષ્ટિને ધન્ય છે કે જે નિર્મળ દૃષ્ટિએ હમેશાં આપના દન કીધાં, તે જીભને ધન્ય છે કે જેણે જગત્સલ હું પરમાત્મા ! આપને સ્તબ્યા, તે કર્ણને ધન્ય છે કે જેણે આપના વચનામૃતના રસ આનંદથી પીધા અને વળી તે હૃદયને પણ ધન્ય કે જેણે તમારા નામરૂપી નિર્મળ મંત્રને સદા ધારણ કર્યાં. ૨.
किं पीयूषमयी कृपारसमयी कर्पूरपारीमयी । किं वानन्दमयी महोदयमयी सद्ध्यानलीलामयी ॥ तत्त्वज्ञानमयी सुदर्शनमयी निस्तंद्र चंद्रप्रभा - सारस्फारमयी पुनातु सततं मूर्तिस्त्वदीया सताम् ॥ ३ ॥
હે પ્રભુ ! તમારી મૂત્તિ શું અમૃતમય છે ? અથવા કૃપારસમય છે ? અથવા કર્પૂરમય છે? અથવા શું આનંદમય છે ? મહાદયમય છે ? અથવા ધ્યાનની લીલામય છે? શું તત્ત્વજ્ઞાનમય છે ? સુદર્શનમય છે ? અથવા ઉજ્જવલ ચદ્રપ્રભાના ઉદ્યોતરૂપ છે ? આવા પ્રકારની તમારી મૂત્તિ સજ્જનેાને સદા પવિત્ર કરે. ૩.
श्रीमद्गुर्जरदेशभूषणमणि सर्वज्ञताधारकम् । मिथ्याज्ञानतमः पलायनविधावुद्यत्प्रभं तायिनम् ॥ पार्श्वस्थायुकपार्श्वयक्षपतिना संसेव्यपार्श्वद्वयम् । श्रीशंखेश्वरपार्श्वनाथमहमाऽऽनन्देन वन्दे सदा ॥ ४ ॥
ગુર્જરદેશના ભૂષણમણિરૂપ, સર્વજ્ઞપણાને ધારણ કરનાર, મિથ્યાજ્ઞાનરૂપ અંધકારને દૂર કરવામાં પ્રતાપી સૂર્યસમાન, સર્વ પ્રાણીઓનું રક્ષણ કરનાર અને પાર્શ્વવતિ પાર્શ્વ નામના યક્ષથી જેનાં બંને પાસાં સેવાયેલ છે એવા શખેશ્વર પાર્શ્વનાથ પ્રભુને હું હંમેશાં આનંદપૂર્વક વંદુ છું. ૪.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૦ ) चित्रं चेतसि वर्ततेऽद्भुतमिदं व्यापल्लताहारिणीं । मूर्ति स्फूर्तिमतीमतीव विमलां नित्यं मनोहारिणीं ।। विख्यातां स्नपयन्त एव मनुजाः शुद्धोदकेन स्वयं । संख्यातीततमोमलापनयतो नैर्मल्यमाविभ्रति ॥५॥
મારા ચિત્તમાં આ આશ્ચર્ય વર્તે છે કે વિપત્તિરૂપી લતાઓને નષ્ટ કરનારી, હમેશાં મને હારિણી વળી નિર્મળ અને સ્કૂર્તિવાળી જિનેશ્વર પરમાત્માની મૂર્તિને શુદ્ધ જલવડે ત્વવરાવતાં મનુષ્ય ખુદ પોતે પોતાને અસંખ્ય અજ્ઞાન રૂપ મળ દૂર થવાથી નિર્મ ળતાને સંપાદન કરે છે. પ.
વિવેચન—લેકમાં આપણે જોઈએ છીએ કે જે સ્નાન કરે તે મેલ રહિત થાય અને આ તે પરમાત્માની મૂર્તિને સ્નાન કરાવનારા મેલ રહિત થયા તે આશ્ચર્ય જાણવું.
श्रेयःसंकेतशाला सुगुणपरिमलैर्जेयमंदारमाला । छिन्नव्यामोहजाला प्रमदभरसरःपूरणे मेघमाला ॥ नम्रश्रीमन्मराला वितरणकलया निर्जितस्वर्गिशाला। त्वन्मूर्तिः श्रीविशाला विदलतु दुरितं नंदितक्षोणिपाला ॥६॥
હે પ્રભુ! કલ્યાણની સંકેતશાળા જેવી, સણરૂપ સુગંધવડે જીતી છે કલ્પવૃક્ષના પુષ્પોની માળા જેણે એવી અને વળી તેડી નાખી છે વ્યાહની જાળ જેણે એવી, આનંદના સમૂહરૂપ સરેવરને પૂરવામાં મેઘમાળા જેવી, નમ્યા છે એશ્વર્યધારી મનુષ્ય રૂપી હંસ જેઓને એવી અને વળી દાનની કળાથી જીત્યા છે દેવકના પ્રદેશે જેમણે એવી અને આનંદિત ક્ય છે રાજા મહારાજાઓને જેણે એવી વિશાળ શ્રીસંપન્ન તમારી મૃતિ હે પરમાત્મા! જગજીના પાપને દૂર કરે. ૬.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 1)
अपारघोरसंसार-निमग्नजनवारक
किमेष घोरसंसारे, नाथ ते विस्मृतो जनः ॥ ७ ॥
હે નાથ ! હે પરમાત્મા ! આ અપાર ઘેાર સંસારમાં મગ્ન થયેલા જનાને તારનાર હે પ્રભુ ! ધેાર સંસારમાં આ માણસને શું તમે વીસરી ગયા ? ૭.
सद्भावप्रतिपन्नस्य, तारणे लोकबांधव ।
त्वयाऽस्य भुवनानंद, येनाद्यापि विलंब्यते ॥ ८ ॥
હે લેાકમાંધવ ! હે ભુવનને આનંદ કરનાર ! સારા ભાવને પ્રાપ્ત થયેલા એવા મને તારવામાં હજી આપ કેમ વિલંબ કરીં
રહ્યા છે. ? ૮.
आपन्नशरणे दीने, करुणा मृतसागर ।
न युक्तमीदृशं कर्तुं, जनेनाथ भवादृशां ॥ ६॥
હે કરૂણારૂપી અમૃતના સમુદ્ર ! હે નાથ ! આપના શરણને પ્રાપ્ત થયેલા અને ટ્વીન એવા જનને વિષે આપના સરખા ત્રિભુવનના નાથને આવા પ્રકારે કરવું તે યુક્ત નથી. અર્થાત્ હવે મને ભવસમુદ્રથી તારવામાં વિલંબ કરવા તે ઠીક ન કહેવાય. ૯
भ्रमेऽहं भवकांतारे, मृगशावकसन्निभः ।
विमुक्तो भवता नाथ, किमेकाकी दयालुना ॥ १० ॥
ભયંકર ભવ અટવીમાં મૃગલાના શિશુની માફ્ક ભમતા એવા મને એકલાને આપ સરખા દયાળુએ હે નાથ ! કેમ મૂકી દીધા ? અર્થાત્ હવે આપની પાસે મને રાખેા. ૧૦.
इतश्चेतश्च निचिप्त - चक्षुस्तरलतारकः ।
निरालंबो भयेनैव, विनश्येऽहं त्वया विना ॥ ११ ॥
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
અબ
હે નાથ! તમારા વિના ભયવડે અંહીં તહીં નાંખ્યા જે ચક્ષુ તે વડે કરી ચંચલ થઈ ગઈ છે કીકી જેની એવા અને વળી આલંબન વિનાને હું નાશ પામ્ય, અર્થાત્ ઘણું જન્મ મરણ કરી બહુ દુઃખી થયે. ૧૧. .
अनंतवीर्यसंभार-जगदालंबदायक । विधेहि निर्भयं नाथ, मामुत्तार्य भवाटवीं ॥ १२ ॥
હે અનંત વીર્યના સમૂહવાળા ! હે જગતના જીવોને આલ બન દેવાવાળા ! મને આ ભવાટવીમાંથી પાર ઉતારી હે નાથ! ભય રહિત કરે. ૧૨.
न भास्कराहते नाथ, कमलाकरबोधनं । यथातथा जगन्नेत्र, त्वहते नास्ति निर्वतिः ॥ १३ ॥ હે નાથ! હે જગતના જીવોને નેત્ર સમાન ! હે પરમાત્મા! જેમ સૂર્ય વિના કમળને સમૂહ વિકસ્વર થઈ શક્તા નથી તેમ તમારા વિના મારે આત્મા વિકસ્વર નહીં થવાથી મને નિવૃતિનો અભાવ જ રહે છે. ૧૩.
किमेष कर्मणां दोषः, किं ममैव दुरात्मनः । किंवाऽस्य हतकालस्य, किंवा मे नास्ति भव्यता ॥१४॥
હે પરમાત્મા! શું આ તે મારા કર્મને દેષ છે? અથવા શું આ દુષ્ટ એવા મારા આત્માને દોષ છે? કે આ હત્યારા એવા કાળને દેણ છે? અથવા મારી ભવિતવ્યતા જ પાકી નથી કે હજી સુધી મારે આ સંસારમાંથી કેમ પાર આવતે નથી? ૧૪.
संसारमारवपथे पतितेन नाथ । सीमंतिनीमरुमरीचिविमोहितेन ।।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ )
દઃ ઝપાનિધિમયલ્બમથો ધ્રુઘ્ન । तृष्णापनोदवशतो जिन निर्वृतिं मे ॥
१५ ॥
હે નાથ ! સ ંસારરૂપી મારવાડના માર્ગમાં ભૂલા પડેલા અને સ્ત્રીરૂપી ઝાંઝવાથી મેાહિત થયેલા એવા મે હે કૃપાના સાગર ! તમારાં દર્શોન કર્યો, હવે મારી તૃષ્ણા દૂર કરીને મને શાંતિ થાય તેમ કરેા. ૧૫.
भूपीभूय समन्वशात् समुचितां यो लोकनीतिं युगारंभे यः प्रथमं च साधुचरितं श्रेष्ठं समाराधयत् ॥ भूत्वा तीर्थपतिश्च मोक्षपदवीविद्योतनं यो व्यधात् । विश्वेशः परमेश्वरो विजयते श्री आदिनाथः सकः ॥ १६ ॥
જેણે યુગના આરંભમાં રાજા બની સમુચિત લેાકનીતિનું શિક્ષણ આપ્યું, જેણે સહુથી પ્રથમ સાધુ–ચરિતના શ્રેષ્ઠ માર્ગ આરાધ્યા અને જેણે તીથંકર થઇ સર્વથી પ્રથમ મેાક્ષ–માનુ પ્રકાશન કર્યું, એવા વિશ્વેશ્વર પરમેશ્વર આદિનાથ ભગવાન જયવંત વર્તે છે. ૧૬.
यो वीक्ष्य दुःखिभुवनं करुणार्द्रचिती - भूतो यथार्थ सुखमार्गविबोधनाय ॥ तीव्रं तपश्चरितवान् अभवथ पूर्णः । श्रेयः श्रियं दिशतु स प्रभुवर्धमानः ॥ १७ ॥
દુ.ખી જગતને જોઇ, કરૂણારૂં હૃદયવાળા બની, જેણે સાચા સુખના માર્ગ બતાવવા માટે તીવ્ર તપસ્યા આચરી અને પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કીધી; એવા પ્રભુ વર્ધમાનસ્વામી તમને કલ્યાણુ લક્ષ્મી આપે।. ૧૭.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬૪)
अनंतदुःखांबुधिपातकानां । रागादिदोषद्विषतां शमाय ॥ न यं विनाऽऽलंबनमस्ति किंचित् સ વતન શાહ વાઘા = II
અનન્ત દુઃખસાગરમાં પાડનારા એવા રાગદ્વેષ વિગેરે દુશ્મન નોને શમાવવા માટે જેના વગર બીજું કંઈ આલંબન લેવા રોગ્ય નથી, તે વીતરાગદેવને શરણે જવું જ જોઈએ. ૧૮.
આ પ્રમાણે પ્રભુપડિમાની પાસે રહી ભાવનાપૂર્વક સ્તુતિ કરવાથી સાક્ષાત્ પરમાત્મા આપણને યાદ આવે છે, જેથી જીવમાં કેઈ અપૂર્વ જાગૃતિ થાય છે, પચીસ વર્ષ પહેલાં થયેલા મહાવીર પ્રભુ અત્યારે ભવ્ય જીવના હૃદયમાં તેમની મૂર્તિનું વિલેકન કરવાથી સાક્ષાત્ થાય છે.
છ જિનપડિમાના આલંબનથી શીધ્ર સંસારસમુદ્ર તરી શકે છે-તે પછી સાક્ષાત્ પ્રભુ મહાવીર હતા તે સમયનું તે કહેવું જ શું ?
એવી રીતે ઉચ્ચ કોટીના ગુણોથી ભરપૂર પરમાત્મા મહાવીરદેવના ચરણકમળનું આરાધન કરી તેમની આજ્ઞા શિરપર વહન કરી તે સમયમાં આ ભરતક્ષેત્રમાં અનેક જી પિતાનું કલ્યાણ કરતા હતા અને આધુનિક સમયમાં પણ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં વિચરતા વિહરમાન તીર્થકરોની દેશના શ્રવણ કરી અનેક ભવ્ય છે પોતાના આત્માનું કલ્યાણ કરી રહ્યા છે. અત્યારે આપણે અહીં ભરતક્ષેત્રમાં સાક્ષાત્ પ્રભુના અભાવે તેમના નામશ્રવણથી તથા ઉપર કહેલ તેમના સ્થાપનાનિક્ષેપોથી (ઝલહલતી
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १५ )
મૂર્ત્તિથી ) હજારા ખલ્કે લાખા જીવા પાતાનું કલ્યાણ કરી રહ્યા छे. तो डे येतन ! तुं पशु दिनप्रतिभाना दर्शन पुरी, परमाમાના ગુણેાને યાદ કરી, તારામાં સારા ગુણ્ણાની છાપ પાડ. જિનપ્રતિમા જિનવર સરખીજ જાણજે. જિનપ્રતિમામાં લેશ માત્ર શકા કરીશ નહીં. જિનપ્રતિમા ઘણા સૂત્રામાં પરમાત્મા મહાવીર દેવેજ કહેલી છે. તે જિનપ્રતિમાના ઘણા સિદ્ધાંતામાં અધિકાર વિદ્યમાન હોવા છતાં કેટલાએક અણુસમજવાળા અજ્ઞાની જીવેા, સૂત્રાના ખરા અને નહી સમજતાં વિપરીત અર્થ કરી જિનપ્રતિમાને નહી માનતા સતા ભૂલા ભમી રહ્યા છે. જીએ જિનપ્રતિમાના અધિકાર શ્રી જ્ઞાતાસૂત્રમાં દ્રોપદીએ જિનમંદિરમાં જઇ, જિનપ્રતિમાની પૂજા કરી નમ્રુત્યુણ કહ્યું છે. જેને આ પ્રમાણે પ્રત્યક્ષ પાડે છેઃ—
तरणं सा दोवइरायवरकन्ना जेणेव मज्जणघरे तेव उवागच्छइ मञ्जणघरं अणुपवेसइ नाया कयबलीकम्मा कयकोउ मंगलपायच्छित्ता सुद्धपावेसाई वत्थाई परिहियाहिं मज्जयघराओ पडिणिरकमइ जेणेव जिणघरे तेणेव उवागच्छह. जिघरं पविसइ अणुपविसयित्ता आलोए जिणपाडमाणं पणामं करेइ लोमहत्थयं परामुसइ एवं जहा सुरियाभो, जिणपडिमा अच्छे तहेव भाणियन्त्रं । जाव धुवं डहर धुवं डहयित्ता वामं जाएं अंचेइ चेइत्ता दाहिणजाणुं धरणितलंसि निहट्ट तिखुत्तो मुद्धा धरणितलंसि निवेसह निवेसइत्ता इसिं पच्चु मइ करयल जाव कट्टु एवं वयासि नमुत्थुणं अरिहंताणं भगवंताणं जावसंपत्ताणं वंदइ नमसइ जि - पडिनि रकम इ.
घरा
પુ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ–તે વારે તેં ઢાઢી રાજકન્યા જીહાં સ્નાન મજન કરવાનું ઘર છે તીહાં આવે, મજા ઘરમાં પેસે, સ્નાન કરીને કર્યું છે બલિકર્મ એટલે પૂજાનું કાર્ય જેણે અર્થાત્ ઘર દેરાસરમાં પૂજા કરીને કેતુક કેતાં તિલકાદિ, મંગળ દધિ અક્ષતાદિ તેમજ પ્રાયછિત્ત એટલે દુઃસ્વમાદિને ઘાત કર્યો છે જેણે એવી શુદ્ધ ઉજવલ જિનમંદિરને એગ્ય સારાં વસ્ત્ર પહેરીને, સ્નાનઘરમાંથી નીકળે, જીહાં જિનઘર છે ત્યાં આવે, જિનઘરમાં પેસે, જિનપ્રતિમાને દીઠે થકે પ્રણામ કરે, પછી મેરપીંછી ગ્રહણ કરે. ગ્રહણ કરીને જેવી રીતે સૂર્ય દેવતાએ રાયપાસેણી સૂત્રમાં જિનપ્રતિમાને પૂજ્યાનો અધિકાર છે તેમ સઘલો વિધિ જાણુ. તે સૂર્યાસને અધિકાર જ્યાં સુધી ધૂપ દહે ત્યાં સુધી કહે. પછી નમુત્થણું વિગેરે જાણવું. આથી સ્પષ્ટ થાય છે કે દ્રોપદીએ જિનપ્રતિમા પૂછ છે. રાયપણું સૂત્રમાં સૂર્યાભદેવતાએ જિનપ્રતિમા પૂજ્યાને અધિકાર છે. વળી દ્રપદીએ નમુત્થણું કહ્યું છે. જિનપ્રતિમા આગળ સ્વસ્તિક કર્યો છે, જેથી તેને શ્રાવિકા જાણવી. શ્રાવિકા વિના બીજે તે વિધિ જાણે નહી. માટે નિશ્ચય થાય છે કે સમકિતદષ્ટિ દ્વિપદીએ જિનપ્રતિમા પૂજી છે. વળી નંદીસૂત્રમાં મહાકલ્પસૂત્રનું નામ છે, તેમાં લખ્યું છે જે-જે મુનિ તથા પષધવાળા શ્રાવક જિનપ્રતિમાનાં દર્શન ન કરે તે પ્રાયશ્ચિત્ત આવે.” તે પાઠ –
से भयवं तहारूवं समणं वा माहणं वा चेइअघरे गच्छेञ्जा? हंता गोयमा ! दिणे दिणे गच्छेजा. से भयवं जत्थ दिणे रण गच्छेचा तो किं पायच्छित्तं हवेजा ? गोयमा पमायं पडुच्च तहारूवं समणं वा माहणं वा जो जिणघरं न गच्छेजा तो छटुं अहवा दुवालसमं पायच्छित्तं हवेजा. से भयवं.सम
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) णोवासगस्स पोसहशालाए पोसहिए पोसहवंभयारी किं जिणहरं गच्छेजा ? हंता गोयमा! गच्छेजा. से भयवं केणद्वेण गच्छेजा ? गोयमा! नाणदंसणचरणट्ठयाए गच्छेजा. जे केइ पोसहसालाए पोसहबंभयारी जो जिणहरे न गच्छेजा तो पायच्छित्तं हवेजा ? गोयमा! जहा साहु तहा भाणियव्यं छठें अहवा दुवालसमं पायच्छित्तं हवेजा ॥
અર્થ–“હે ભગવાન! કઈ જીવને દુઃખી નહી કરવાવાળા તેવા પ્રકારના સાધુ જિનમંદિરમાં જાય કે કેમ?” “હે મૈતમ! હમેશાં પ્રતિદિન જાય.” “હે ભગવન્! જે હમેશાં ન જાય તે એ મુનિને પ્રાયશ્ચિત લાગે કે કેમ?” “હે ગૌતમ! જે પ્રમાદનું અવલંબન કરીને તથા પ્રકારના સાધુ જિનમંદિરમાં પ્રતિદિનન જાય તો એ સાધુને છઠ્ઠ કે બે ઉપવાસ અથવા પાંચ ઉપવાસનું પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે.”
હે સજજને ! વિચાર કરો. ઉપર કહેલ પાઠમાં ખુદ ભગવાને જ પ્રતિદિન પ્રતિમાનાં દર્શન કરવાની કેવી આજ્ઞા ફરમાવી છે? જે જીવ જિનમૂર્તિનાં દર્શન કરતા નથી તે જીવ પરમાત્માની આજ્ઞાના વિરાધક બને છે, તે ખુલ્લું સમજાઈ જાય તેવું છે. કારણ જે નંદીસૂત્રમાં મહાકપ સૂત્રનું નામ છે તે નંદીસૂત્રજિનપ્રતિમાને નહી માનવાવાળા પણ માને છે; માટે નંદીસૂત્રમાં કહેલ મહાકલ્પસૂત્ર પણ પ્રમાણભૂત થયું. તે પ્રમાણભૂત થવાથી જિનપ્રતિમાં પણ પ્રમાણભૂત થઈ ચૂકી.
જિનપ્રતિમાનાં દર્શન ન કરે તે સાધુને જેટલું પ્રાયશ્ચિત્ત કહ્યું તેટલું જ પ્રાયશ્ચિત્ત પસહમાં રહેલ શ્રાવક પણ પ્રમાદને લઈને દર્શન કરવા ન જાય તો શ્રાવકને પણ સમજવું. માટે જિનપ્રતિમાના દર્શન અવશ્ય નિરંતર કરવાં. વળી નંદીસૂત્રમાં મહાનિશિથ સૂત્રનું નામ છે. નંદીસૂત્ર ૩૨ સૂત્રમાં છે. તેમાં કહેલ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
મહાનિશિથ સૂત્રમાં કહ્યું છે જે જિનમંદિર કરાવવાવાળા સમિત ષ્ટિ જીવ મારમા દેવલાકે જાય. આ સૂત્રના પ્રમાણથી પણ જિનપ્રતિમાની સિદ્ધિ થઈ ચૂકે છે.
ܕ
ઉપર કહ્યા સિવાય બીજા ઘણા સૂત્રામાં જિનપ્રતિમાના અધિકાર છે. આ બુક વિશાળ થઈ જવાના હેતુથી તે પા નહી લખતાં તે તે સૂત્રાના નામ માત્ર બતાવીએ છીએ.
૧ જીવાભિગમસૂત્રમાં વિજયદેવે જિનપ્રતિમા પૂજ્યાના અધિકાર છે.
૨ ભગવતીસુત્રના વીશમા શતકે જ ઘાચારણે જિનપ્રતિમાને વંદન કર્યાના અધિકાર છે.
૩ ઉપાસક દશાંગ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે-આણંદ શ્રાવકે નિયમ કર્યાં કે જિનવર ને જિનખિખ વિના બીજા કોઈને પણ વંદું નહી, પૂજી' નહી. ’તેવી રીતે ખીજા નવે શ્રાવકા માટે જાણવુ. ૪ કલ્પસૂત્રમાં સિદ્ધાર્થ રાજાએ જિનપ્રતિમા પૂજ્યાનુ કહ્યું છે. ૫ શ્રી ભગવતીસૂત્રમાં તુગિયાનગરીના શ્રાવકેાએ જિનપ્રતિમા પૂજ્યાના અધિકાર છે.
૬ ઉવવાઇસૂત્રમાં ઘણાં જિનમદિરાના અધિકાર છે.
છ તેજસૂત્રમાં અંખડ શ્રાવકે જિનપ્રતિમાને વાંદી તથા પૂજી તેવા અધિકાર છે.
૮ શ્રી જબુદ્ધિપપન્નત્તિ સૂત્રમાં યમક દેવતાદિકાએ જિનપૂજા કરેલી કહી છે.
૯ શ્રી ન...દીસૂત્રમાં વિશાળાનગરીની અંદર શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીની મહાપ્રભાવિક શુભ કહેલ છે.
૧૦ શ્રી અનુયાગદ્વાર સૂત્રમાં સ્થાપના માનવી કહી છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ )
૧૧ શ્રી આવશ્યક સૂત્રમાં જુદા જુદા અનેક અધિકાર છે.
શ્રી ભરત ચક્રવર્તિ એ જિનમંદિર કરાવ્યાના અધિકાર છે. વષ્ણુર શ્રાવકે શ્રી મલ્લીનાથજીનુ દેરાસર કરાવ્યું છે. પુષ્પથી જિનપૂજા કરનારા સંસાર ક્ષય થઇ જાય તેમ કહ્યું છે. તથા પ્રભાવતિ શ્રાવિકાએ જિનમંદિર બનાવ્યું છે. તથા જિનપ્રતિમાની આગળ નાટક કર્યું છે.
૧.
શ્રી શ્રેણિકરાજા નિરંતર એકસા ને આઠ સેાનાના જવ નવા કરાવીને જિનજી સન્મુખ સ્વસ્તિક કરતા હતા.
સર્વ લેાકમાં રહેલ જિનપ્રતિમાને આરાધવા નિમિત્તે સાધુ તથા શ્રાવક કાઉસગ્ગ કરે તેમ કહ્યું છે.
ખીજા પણ જિનપ્રતિમાના જુદા જુદા અધિકાર છે.
૧૨ શ્રી વ્યવહારસૂત્રમાં પ્રથમ ઉદ્દેશે જિનપ્રતિમાની આગળ આલેાયણ કરવી કહી છે.
૧૩ દેશપૂ ધરના શ્રાવક સંપ્રતિ રાજાએ સવાલાખ જિનમંદિર કરાવ્યા છે તથા સવાક્રોડ જિનખિમ ભરાવ્યા છે. જેમાંથી હુજારા જિનમંદિર તથા જિનપ્રતિમા વિદ્યમાન છે. શત્રુજય, ગીરનાર આદિ તીર્થોમાં તથા ઘણા નગરમાં ઘણા સ્થાનકે સંપ્રતિરાજાના કરાવેલા જિનમદ્વિરા દષ્ટિએ પડે છે તેમજ બીજા પણ ઘણાં હજારા વર્ષોનાં કરાવેલાં જિનમંદિરા હાલ વિદ્યમાન છે. આજીજી ઉપર વિમલચંદ્ર તથા વસ્તુપાળ તેજપાળનાં ક્રોડા રૂપીયા ખરચીને બનાવેલાં જિનમ ંદિર વિદ્યમાન છે. જેની શાલા દેખતાં ભલભલા વિદ્વાના પણ આશ્ચય પામે છે.
આ પ્રમાણે ઘણા સૂત્રામાં ઘણાજ વિસ્તારથી જિનપ્રતિમાને
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધિકાર બહુજ આનંદકારી વિદ્યમાન હોવાથી જિનપ્રતિમા વંદનીક પૂજનીક છે. તે પ્રતિમાના દર્શન કરતાં પણ પાપના પુંજ ભસ્મીભૂત થાય છે. માટે તેમાં લેશમાત્ર શંકા રાખવી નહી. અનંતકાળથી ભવચક્રમાં ભ્રમણ કરતાં માનવભવાદિ ઉત્તમ સામગ્રી મળી છે, તેમાં જે જિનપ્રતિમામાં શંકા રાખીશ અથવા નહી માને તો પાછુ અનંતકાળ બ્રમણ કરવું પડશે. સૂત્રને એક અક્ષર ઉત્થાપન કરનારને અનંત સંસારી કહ્યા છે, તો પછી ઠેકાણે ઠેકાણે સૂત્રોમાં કહેલા જિનપ્રતિમાને વંદન કરવાનાપૂજા કરવાના અધિકારને ઉત્થાપન કરનારાઓને કેટલે સંસાર વધી જાય તે તીવ્રષ્ટિથી સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી વિચારવું. કદાગ્રહ છેડી દે. પ્રથમથી પકડી રાખેલ અમારાથી કેમ મૂકાય તેવા બેટા, કદાગ્રહમાં મુંઝાઈ રહેવાથી આત્માને ભવચક્રમાં નરકાદિ દુર્ગતિનાં અસહ્ય દુઃખ સહન કરવો પડશે. કદાગ્રહ મૂકવામાં તે દુઃખ લેશમાત્ર થતું નથી, પરંતુ ઉલટો આનંદ પ્રાપ્ત થાય છે. આત્મામાં નવીન જાગૃતિ આવે છે. ભવભ્રમણ નષ્ટ થાય છે. જુઓ જિનપ્રતિમાનાં દર્શન કરવાથી જ કેટલા ફાયદા થયા છે ? કેવાકેવા છ બેધિબીજ પ્રાપ્ત કરીને આત્મકલ્યાણ કરી ગયા છે? ૧ અભયકુમારે મોકલેલી 2ષભદેવસ્વામીની પ્રતિમા દેખી
આદ્રકુમાર પ્રતિબંધ પામ્યા અને સમ્યકત્વરત્ન પ્રાપ્ત કરી
અનુક્રમે મુનિપણું અંગીકાર કરી આત્મકલ્યાણ કરી ગયા. ૨ દશવૈકાલિક સૂત્રના કર્તા. શ્રી શય્યભવસૂરિ શ્રી શાંતિ
નાથની પ્રતિમા દેખી પ્રતિબોધ પામ્યા છે. સિક્નમણિપહિમલ પરિવુ. ” ઈત્યાદિ. ૩ શ્રી જિનપ્રતિમાની ભક્તિથી શ્રી શાંતિનાથજીના જીવે
તીર્થકર ગોત્ર બાંધ્યું છે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૧ )
૪ જિનભક્તિ કરવાથી જીવ તી કર ગાત્ર ખાંધે છે. આ કથન શ્રી જ્ઞાતાસૂત્રમાં છે. જિનપ્રતિમાની પૂજા છે તે તીર્થંકરનીજ પૂજા છે અને તેથી વીશ સ્થાનક મધ્યના પેલા સ્થાનકનું આરાધન થાય છે.
૫ જિનપ્રતિમાને પૂજવાથી સંસારને ક્ષય થઈ જાય છે એમ શ્રી આવશ્યકસૂત્રમાં કહ્યું છે.
૬ જિનપ્રતિમાને પૂજવાથી મેાક્ષફળની પ્રાપ્તિ થાય છે એમ શ્રી રાયપસેણીસૂત્રમાં કહ્યું છે.
૭ ગુણુધર મહારાજાના સત્તર પુત્રે સત્તર ભેદમાંથી એક એક પ્રકારે જિનપૂજા કરી છે અને તે જિનપૂજાથી તેજ ભવે મેક્ષે ગયા છે. આ અધિકાર સત્તર ભેટ્ટી પૂજાના ચરિત્રમાં છે અને સત્તર ભેઢી પૂજા શ્રી રાયપસેણી સૂત્રમાં કહેલી છે. ૮ નાગકેતુ શ્રીજિનેશ્વરની પૂજા કરતાં શુદ્ધ ભાવનાવડે કેવળ
જ્ઞાન પામ્યા હતા.
૯ દુતા નારી પરમાત્માની કુલની પૂજા કરતાં કેવળજ્ઞાન પામી હતી.
શ્રીદશવૈકાલિક સૂત્રના આઠમા અધ્યયનમાં કહ્યું છે જે ભીંત ઉપર સ્ત્રીની મૂર્ત્તિ ચિત્રક્ષી હાય તે મુનિએએ જોવી નહી. કારણુ જે તેને દેખવાથી વિકાર ઉત્પન્ન થાય છે. ’
चित्तभित्तिं न निज्झाए, नारिवासुचलंकियं । भक्खरमिव दट्ठू, दिट्ठि पडिसमाहरे ॥ १ ॥ વિટ્ટિ શ્॥ અથ—“ ચિત્રામણની ભીંત સ્ત્રીથી અલંકૃત હાય તા તેને જોવી નહીં. કારણ જે તે વિકાર થવાના હેતુભુત છે. જેમ સ સામુ જોઇ ષ્ટિ સહરી લઇએ છીએ તેની પેઠે ચિત્રામણની શ્રી દેખીને દૃષ્ટિ સ’હરી લેવી. ”
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૨ )
જુઓ ! વિચાર કરો ! જેમ ચિત્રામણની સ્ત્રી દેખવાથી-કામવિકાર ઉત્પન્ન થાય છે, તેવીજ રીતે શાંતરસથી ભરપૂર પરમાત્મા ની મુર્ત્તિ ઢેખતાં જીવને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય જ તેમાં શું આશ્ચય ! માટે જિનપ્રતિમામાં જરાપણ શંસય રાખવા નહી.
સૂત્રોમાં જિનપ્રતિમા વિષે પદ્ય.
રાગ—( નાથ કૈસે ગજકા બંધ છુડાયા ) પૂજો પ્રેમે જિનપડિમા જયકારી, એ તેા અવિચળ સુખ દેનારી......પૂજો
પ્રભુપડિમા પૂજનની સાખા, બહુ છે સૂત્ર માઝારી; રાયપસેણીમાં સુર સૂર્યાને, પૂછ છે પશ્ચિમા પ્યારી...પૂજો જ્ઞાતા અંગે રંગે ઉગે, દ્રૌપદી સમિતિ ધારી; જિનવર પૂજી લીધા લ્હાવા, જગમાં છે બલિહારી...પૂજો
જ ધાચારણુ ને વિદ્યાચારણુની, પૂજન વાત વિસ્તારી; ભગવતિમાં પ્રભુ વીરે ભાખી, બલિહારી જઈએ વારી...પૂજો
વાભિગમમાં વિજય દેવતા, પઢિમા પૂજે મનેાહારી; તેમ ભવી જિનવર પૂજી ભાવે, “ ભક્તિ ” કરા વારંવારી...પૂજો
આ પ્રમાણે સૂત્ર સિદ્ધાંતમાં કહેલી જિનપ્રતિમાનાં દર્શન કરી, પૂજન કરી, ભક્તિ કરી, ઘણા ભવ્ય જીવા સમ્યક્ દ ન પામી અનુક્રમે કેવળજ્ઞાનની લક્ષ્મી મેળવી મુક્તિમાં બીરાજમાન થયા છે. જન્મમરણના કલેશથી દૂર થયા છે. આવી રીતે જીવાને કુર્મ ખપાવવા માટે આ પંચમકાળમાં સાક્ષાત્ જિનેશ્વર ભગવાનના વિરહ છે. પણ જિનપડિમા પ્રમળ સાધન હાવા છતાં શાસ્ત્રમાં ઠેકાણે ઠેકાણે જિનેશ્વર દેવે તે મતાવેલ છતાં કેટલાએ
ચારા મહામેાહનીય કના જોરથી–પ્રબળ મિથ્યાત્વના ઉદયથી
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૩ ) જિનપ્રતિમાને નથી માનતા, નથી પૂજતા તેને માટે ઉપાધ્યાયજી યશોવિજય મહારાજ કહે છે જે–
એણુપેરે બહુ સૂત્ર ભર્યું જીરે, જિનપૂજા ગૃહીકૃત્ય, જે નવી માને તે સહીજી રે, કરશે બહુ ભવ નૃત્ય. સુણે જિન !
તુજ વિણ કવણ આધાર. “બહુ સૂત્રસિદ્ધાંતમાં જિનપૂજાનું કૃત્ય ગૃહસ્થો માટે કહેલું છે, છતાં જે નહી માને તે આ ભવચક્રમાં જન્મમરણના ફેરાવડે નૃત્ય કરશે.” માટે હે ચેતન ! તું લેશમાત્ર જિનપ્રતિમામાં શંકા કરીશ નહી અને હમેશાં પરમાત્માનાં વિધિપૂર્વક દર્શન કરી–પૂજન કરી સમ્યકત્વ રત્નની પ્રાપ્તિ કરી લેજે. તને આ અપૂર્વ અવસર મળે છે, તેથી જેમ બીજા પ્રભુપડિમાનું આલંબન લઈ સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરી આત્મકલ્યાણ કરી ગયા તેમ તું પણ કરી શકીશ. માટે નિશ્ચળ ચિત્તથી જિનપડિમાના દર્શન પૂજા ભક્તિ કરજે. ઈતિ શ્રી જિનપ્રતિમાને તથા તેમની
પૂજા–ભક્તિનો અધિકાર. જેવી રીતે આ પંચમકાળમાં જિનપ્રતિમાને ભવી જીવને આધાર છે, તરવાનું સાધન છે, તેવી જ રીતે તીર્થંકર ગણધરેએ કહેલા જિન આગમ પણ જીવને સંસારમાંથી તરવાનું પ્રબળ સાધન છે. આગમમાં બતાવેલ ધર્મનું આરાધન કરનાર ભવ્ય જી આત્માની પરમાત્મ દશા પ્રાપ્ત કરે છે. જે વીરપ્રભુના બતાવેલા તત્ત્વ જીવ સાંભળે તો તેના હૃદયમાં નવીન અભૂત વિચાર પેદા થાય, માટે હે ચેતન ! સર્વજ્ઞ પ્રભુએ કહેલો ધર્મ ઉતમ શરણરૂપ જાણુને મન વચન અને કાયા ત્રિકરણ શુદ્ધ તેનું આરાધન કર ! આરાધન કર ! અવસર હાથમાં આવ્યા છે તેને
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૪ ) જવા દઈશ નહી. તું અનંતકાળથી અનાથ છે, તે ધર્મના પ્રભાવથીજ સનાથ થઈશ. અનંતકાળથી સંસારમાં ભ્રમણ કરતાં માતા પિતા ભગિની સ્ત્રી વિગેરે કુટુંબાદિક તને શરણભૂત થયા નથી. પરલોકમાં જતાં તેઓને તને આધાર નથી. જેથી શરણ રહિત એવે તું ધર્મના પ્રભાવથી જ શરણવાળો થઈશ. જે શ્રીઉત્તરાધ્યયન સુત્રના વીશમા અધ્યયનમાં કહેલ અનાથીનું કોઈ શરણ થયું નહી, જેથી તેઓએ શુભ વિચારેને આત્મા સાથે જોડી દીધા અને સનાથ તેમજ શરણવાળા થયા. તે દષ્ટાંતનું બરાબર મનન કરજે. તેઓની નિસ્પૃહતા વિગેરે જોઈ શ્રેણિક રાજા પણ ધર્મ પામ્યા, તે અનાથી મુનિનું દષ્ટાંત આ પ્રમાણે–
અનાથી મુનિનું દૃષ્ટાંત. એકદા ગજ અશ્વાદિકવાળા તથા વૈર્યાદિક ઘણા રત્નોવાળા મગધદેશના અધિપતિ શ્રેણિકરાજા અશ્વકીડાને માટે મંડિકુક્ષિ નામના વનમાં નીકળી પડ્યા. વનની શોભા ઘણું મને હારિણી હતી. નાના પ્રકારના વૃક્ષવડે વન ઘણુંજ શોભી રહ્યું હતું. નાના પ્રકારના પક્ષીઓ તે વનનું સેવન કરતા હતા. તે પક્ષીઓના જુદા જુદા શબ્દો સંભળાતા હતા. નાના પ્રકારના પાણીનાં ઝરણું કરી રહ્યાં હતાં. તે વન નંદનવનની તુલ્યતા ધરાવતું હતું. ત્યાં એક તરૂ નીચે મહા સમાધિવંત, શરીરે સુકુમાળ એક મુનિને તે શ્રેણિક રાજાએ દીઠા. તેનું અદ્ભુત રૂપ દેખી રાજા મનમાં અત્યંત આનંદ પામ્યા અને ઉપમારહિત રૂપથી વિસ્મય પામી મનમાં તેમની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. અહો ! આ મુનિને કે અદ્દભૂત વર્ણ છે, અહા ! કેવું મનહર રૂપ છે, અહો ! આ મુનિ કેવા આશ્ચર્યકારક ક્ષમાના ધરનાર છે, અહો ! આ મુનિના અંગમાં વૈરાગ્ય કેટલે ભરેલે છે, અહો ! આ મુનિમાં કેટલી
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૫ ) નિર્લોભતા ઝળહળી રહી છે. ઈત્યાદિક અનેક પ્રકારે ચિંતવતા, ખુશી થતા, સ્તુતિ કરતા, ધીમેથી ચાલતા, પ્રદક્ષિણ દઈ તે મુનિને વંદન કરી, અતિ સમીપ નહી તેમ અતિ દૂર નહી તેવી રીતે બેઠા. પછી બે હાથ જોડી વિનયપૂર્વક મુનિરાજને પૂછ્યું “હે. મહારાજ ! તમે પ્રશંસા કરવા લાયક તરૂણ છે, ભેગવિલાસને માટે તમારી વય અનુકૂળ છે, સંસારમાં નાના પ્રકારના સુખ રહ્યા છે, તે સઘળાંને ત્યાગ કરી મુનિપણમાં અતીવ ઉદ્યમ કરો છો તેનું શું કારણ? તે મને અનુગ્રહ કરીને કહો.”
રાજાનાં આવા પ્રકારનાં વચન સાંભળી મુનિરાજે કહ્યું “હે રાજન્ ! હું અનાથ હતા, હે મહારાજ ! મને અપૂર્વ વસ્તુ પ્રાપ્ત કરાવનાર તથા ચેગ ક્ષેમને કરનાર, મારા ઉપર અનુકંપા આણનાર, પરમ સુખ દેનાર મિત્ર કેઈ ન થયે, એ કારણથી હું અનાથ હતા.” આવા પ્રકારનાં મુનિનાં વચન સાંભળી શ્રેણિકને હસવું આવ્યું અને શ્રેણિકે કહ્યું કે “તમારે મહાદ્ધિવંતને નાથ કેમ ન હોય ? જે કઈ તમારો નાથ ન હોય તો હું પોતે થાઉ છું. તમે આ સંસારના ભેગ ભેગો. મિત્રજ્ઞાતિ સહિત દુર્લભ એવે તમારે મનુષ્યભવ સફળ કરે.” અનાથી મુનિએ કહ્યું “હે શ્રેણિક! મગધદેશના રાજા ! તું પોતેજ અનાથ છે તે મારે નાથ કેમ થઈશ ? નિધન હોય તે ધનાઢય કેવી રીતે બનાવે ? બુદ્ધિરહિત બુદ્ધિદાન કયાંથી આપે? વંધ્યા સ્ત્રી સંતાન કયાંથી આપે ? જ્યારે તું પોતેજ અનાથ છો તો મારે નાથ ક્યાંથી થઈશ ?” મુનિના વચનથી રાજા વિસ્મય પામે અને વ્યાકુલ થયે. કેઈ કાળે જે વચનનું શ્રવણ થયું ન હતું એવું વચન યતિના મુખથી સાંભળી શંકાગ્રસ્ત થયે છત બે જે “હું અનેક પ્રકારના અશ્વોને ભેગી છું, અનેક પ્રકારના મદોન્મત્ત હસ્તિઓને ધણું છું, અનેક પ્રકારની સેના માટે આધિન છે, નગર ગામ અતઃપુર અને
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૬ )
ચતુષ્પદ વિગેરેની માટે કાંઈ ન્યૂનતા નથી, મનુષ્ય સંબંધી સઘળા પ્રકારના ભેગ મને પ્રાપ્ત થયા છે, સેવક અને મારી આજ્ઞાને આરાધે છે, તમામ પ્રકારની સામગ્રી મારે ઘેર છે, સર્વ મનવાંછિત વસ્તુઓ મારી સમીપે રહે છે, આવા પ્રકારનો હું દેદિપ્યમાન છતાં અનાથ કેમ હાઉં? રખે હે ભગવાન્ ! તમે ફેરફાર બોલતા હશે.”
મુનિએ કહ્યું. “હે રાજન ! મારા કહેલા અર્થની ઉત્પત્તિને તું બરાબર સમજ્યો નથી. તું પતે અનાથ છે, પરંતુ તે સંબંધી તારી અજ્ઞતા છે, હવે હું કહું છું તે અવ્યગ્ર અને સાવધાન ચિત્ત તું સાંભળ. તે સાંભળી પછી તેના સત્યાસત્યનો નિર્ણય કરજે. મેં પોતે જે પ્રકારના અનાથીપણાથી મુનિપણું અંગીકૃત કર્યું છે તે હું પ્રથમ તને કહુ છું.
બીજા નગરેથી અતિ શોભાવાળી કોસંબી નામની એક સુંદર નગરી છે. ત્યાં ઋદ્ધિથી પરિપૂર્ણ ધનસંચય નામના મારા પિતા રહેતા હતા. પ્રથમ વનવયને વિષે અતુલ્ય અને ઉપમારહિત એવી મારી આંખોને વિષે વેદના ઉત્પન્ન થઈ તથા દુઃખને દેવાવાળો આખા શરીરે દાહજવર ઉત્પન્ન થયે. શસ્ત્રથી પણ તિક્ષણ એ તે રોગ વૈરીની પેઠે મારા ઉપર કપાયમાન થયા. મારૂં મસ્તક આંખની અસહ્ય વેદનાથી અત્યંત દુઃખવા લાગ્યું. ઈન્દ્રના વજના પ્રહાર સરખી બીજાને પણ અત્યંત ભય ઉપજાવનારી અત્યંત દારૂણ વેદનાથી હું બહુ શોકાત થયે. શારીરિક વિદ્યામાં વિદ્વાન મંત્રમૂળીના જાણ સુજ્ઞ વૈદરાજ મારી તે વેદનાને નાશ કરવા માટે આવ્યા, અનેક પ્રકારના ઔષધોપચાર કર્યો, પણ તે વૃથા ગયા, ધનવંતરી સરખા તે વૈદો મને તે વેદનાથી મુક્ત કરી શક્યા નહી. એજ હે રાજન ! મારૂં અનાથપણું હતું. મારી આંખની વેદના ટાળવાને માટે મારા પિતાએ સર્વ ધન આપવા માંડયું પરંતુ તેથી
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૭ )
કરીને પણ મારી વેદના ટળી નહી. હે રાજન્ ! એ જ મારૂં અનાથપણું હતુ. મારી માતા પુત્રના શાકે કરીને અત્યંત દુ:ખિત થઇ, પરંતુ તે પણ તે દરદથી મને મૂકાવી શકી નહી, હે મહારાજા ! તે જ મારૂં અનાથપણું હતું. એક ઉદરથી ઉત્પન્ન થયેલા મારા મેાટા તથા લઘુ બાંધવા પાતાથી બનતા પરિશ્રમ કરી ચૂકયા, પણ મારી વેદના ટળી નહી. હે રાજન ! એ જ મારૂં અનાથપણુ હતુ. વળી મારી મેાટી તથા નાની ભગીનિએથી પણ મારૂ દુ:ખ ટળ્યુ નહી. હે મહ!રાજા ! એ જ મારૂ. અનાથપણું હતું. મારી પતિવ્રતા સ્ત્રી મારા ઉપર પ્રેમવાળી અને રાગવાળી હતી. તે પણ આંખમાં પરિપૂર્ણ આંસુ ભરીને મારા હૃદયને સીંચતી-ભીં જવતી હતી. મારી સમીપથી ક્ષણવાર અલગી રહેતી નહેાતી, અન્ય સ્થળે જતી પણ નહેાતી, હે રાજન્ ! એવી સ્ત્રી પણ મારા રાગને ટાળી શકી નહી. હું રાજન્ ! એ જ મારૂં અનાથપણુ હતુ. એવી રીતે કાઇના પ્રેમથી, કેાઇના ઓષધથી, કેાઇના વિલાપથી અને કોઇના પરિશ્રમથી એ રોગ શાંત ન થયેા. મે તે વેળા એકલાએ જ અસહ્ય વેદના લાગવી. પછી હું આ દુ:ખથી ભરેલા સંસારથી ખેદ પામ્યા. તેથી વિચારવા લાગ્યા કે ‘હું જો આ ઘેાર વેદનાથી મુક્ત થઇશ તેા પારમેશ્વરી પ્રત્રયાને ( દીક્ષાને ) અ’ગીકાર કરીશ.’ એમ ચિતવતા હું શયન કરી ગયેા. રાત્રી અતિ કુમી ગઇ એટલે હું મહારાજ ! મારી તે વેદના શમી ગઇ અને હું નીરાગી થયા. પ્રાત:કાળે માતાપિતા સ્વજનાદિકને પૂછીને મે મહાક્ષમાવાળું અને ઇન્દ્રિયાના નિગ્રહ કરવાવાળુ, આરભાઢિથી રહિત સાધુપણું અંગીકાર કર્યું. ત્યારપછી હું મારા આત્માને નાથ થયા. હવે સર્વ પ્રકારના જીવના હું નાથ છું.
22
અનાથી મુનિએ આવા પ્રકારની અશરણુ ભાવના શ્રેણિક રાજાના મન ઉપર દઢ ઠસાવી. હવે ખીજે ઉપદેશ તેને
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૮ ) અનૂ કૂલ આપે છે:-- હે રાજન ! આ આપણે આત્મા જ દુઃખની ભરેલી વૈતરણું કરનાર છે. આપણે આત્મા જ શાલ્મલી વૃક્ષના દુ:ખને ઉપજાવનાર છે. આપણે આત્મા જ મનવાંછિત, ઇષ્ટ વસ્તુ રૂપી દુધને દેવાવાળી કામધેનુ ગાય જેવું સુખને ઉપજાવનાર છે. આપણે આત્માજ નંદનવનની માફક આનંદકારી છે. આપણે આત્મા જ કમને કરનાર છે. આપણે આત્મા જ તે કર્મને ટાળનાર છે. આપણે આત્મા જ દુ:ખને ઉત્પન્ન કરનાર છે. આપણે આત્મા જ સુખને ઉત્પન્ન કરનાર છે. આપણે આત્માજ મિત્ર અને આપણે આત્માજ વેરી છે. આપણે આત્માજ તમામ કાર્ય કરનાર છે.” આવી રીતે અનેક પ્રકારે અનાથી મુનિએ તે શ્રેણિક રાજા પ્રત્યે સંસારનું અનાથપણું કહી બતાવ્યું. તેથી શ્રેણિક રાજા અતીવ સંતોષ પામ્યા. તે અંજળી કરીને બોલ્યા જે “હે ભગવન્! મને તમે બરાબર ઉપદેશ કર્યો, તમે યથાસ્થિત અનાથપણું કહી બતાવ્યું, હે મહાઋષિ! તમે સનાથ છે, તમે સબંધવ છે અને તમે સધર્મ છે. તમે સર્વ અનાથના નાથ છે. પવિત્ર સંયતિ ! હું તમને ખમાવું . તમારી હિતશિક્ષાને વાંછું છું. ધર્મધ્યાનમાં વિન્ન કરવાવાળું ભેગવિલાસ સંબંધી આમંત્રણ મેં આપને કર્યું હતું તે સંબંધીને મારે અપરાધ ખમાવું છું.” એવી રીતે સ્તવના કરી શ્રેણિકરાજા પરમાનંદ પામી ધર્મને વિષે રાગી થયા. અને મુનિને પ્રદક્ષિણા કરી તેમના ચરણ વાંકીને સ્વસ્થાને ગયા.
ઈતિ અનાથી મુનિ કથા. અહો ભવ્યો! મહા તપોધન, મહા મુનિ, મહા પ્રજ્ઞાશાલી, મહા યશવંત, મહાનિર્ગથ અનાથી મુનિએ મગધદેશના રાજાને પોતાના શુદ્ધ ચારિત્રથી જે બોધ આપે છે તે ખરેખર અશરણ ભાવનાને સિદ્ધ કરી દેખાડે છે. મહામુનિ અનાથીએ જે જે
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૯ ) વેદનાઓ સહન કરી તેની તુલ્ય અથવા તેથી પણ વિશેષ અસહ્ય દુ:ખો અનંત જીવે સામાન્ય દષ્ટિથી જોગવતા દેખાય છે. તે સંબંધી તમે વિચાર કરે. સંસારમાં છવાઈ રહેલ અશરણુતાને ત્યાગ કરી સત્ય શરણ રૂપ ઉત્તમ તત્ત્વજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરે, પ્રાપ્ત કરવા ઉદ્યમ કરે, એજ મુક્તિના કારણરૂપ થશે. જેમાં સંસારમાં રહેલ અનાથી અનાથ હતા તેમ પ્રત્યેક આત્મા તત્વજ્ઞાનની ઉત્તમ પ્રાપ્તિ વિના હમેશાં અનાથજ છે. સનાથ થવા માટે પુરૂષાર્થ ફેરવવાની જરૂર છે. તે આત્મા ! તું પણ પુરૂષાર્થ ફેરવીશ તેજ આત્મહિત કરી શકીશ.
, હિતેપદેશ જેવી રીતે સુધા લાગે તે ખાવા માટે, તૃષા લાગે તો પીવા માટે, પિસા કમાવા માટે, પુત્રપુત્રીઓની સારસંભાળ માટે, સંસારનાં મજુરીરૂપ કાર્યોમાં તે કાંઈ કેઈને પૂછવું જ પડતું નથી, જલદી પ્રવૃત્તિ થાય છે, તે પછી આ આત્મા અનાદિ કાળથી સંસારરૂપી બંધીખાનામાં પડ્યો છે, તેને છોડાવવા માટે થોડે પણ ઉદ્યમ કેમ કરતા નથી ? હે ચેતન ! જરા લેશ માત્ર ચક્ષુ ઉઘાડ. જ્યારે ત્યારે પણ શુભ કાર્યમાં પુરૂષાર્થ ફેરવ્યા વિના સંસારરૂપી કેદખાનામાંથી છુટાશે નહી. માટે આત્મહિત કરવા તૈયાર થા. સદગુરૂનો સંગ મેળવ. તેમની સેવા કરી આગમમાં પ્રકાશિત કરેલા તીર્થકર ગણધરના બતાવેલા ધર્મને જાણ, જાણુને વિચાર કર, સ્વધન અને પરધનને ઓળખ, મોહના કેફથી અસત્ય વસ્તુને સત્ય વસ્તુ જાણું ભ્રમથી ભૂલ્યો થકે સંસારિક સુખને સત્ય સુખ તરીકે જાણું શા માટે મુંઝાય છે ? વિતરાગ પરમાત્મા કથિત સત્ય તત્વથી અજાણ રહી પોતાનું આયુ નિરર્થક ગુમાવી અધોગતિ શા માટે પ્રાપ્ત કરે છે? સુખની આશાએ બાહ્ય વસ્તુની પ્રાપ્તિ કરવા પ્રયત્ન કરી રહ્યો છે, પરંતુ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૦) હે મહાન્ય આત્મા !-તું એટલું પણ વિચાર નથી કે, ખરું સુખ તે આત્મામાં રહેલું છે, પગલિક વસ્તુ તે વિનાશ પામી જવાની છે, તેની આશાએ આત્મિક ધન ખાઈશ નહી. કેઈ પણ જડ પદાર્થમાં સુખ રહેલું નથી. જે શરીરમાં સુખ રહેલું હેત તો મૃત શરીરમાં તે સુખની પ્રાપ્તિ થવી જોઈએ, પરંતુ થતી. નથી. માટે સિદ્ધ થાય છે કે સુખ એ આત્માને ગુણ છે. કર્મના આવરણને લીધે સંસારી જીવોને સુખ તિભાવે છે અને સિદ્ધને કર્મના નાશથકી તે સુખ આવિર્ભાવે પ્રકાશે છે. તાત્વિક સુખ આત્મામાં જ રહેલું છે, પરંતુ દુઃખદાઈ વિભાવ દશાને અનાદિ કાળથી તું કેટે વળગાડીને ફરી રહ્યો છે તેને છોડ. સ્વભાવ દશાને પ્રાપ્ત કર. પરંતુ તારે હજી રસલુપતા ઘણું છે. સમભાવથી આશંસારહિત તપસ્યા કરતો નથી. ઉપવાસ આયંબીલ એકાસણું છેવટ ઉદરી વ્રત પણ સમભાવથી કરતા નથી. નવિન નવિન ચીજો ખાવાની ઈચ્છાઓ કર્યા કરે છે; પરંતુ ઈચ્છાનિરોધ કરતો નથી, જે વસ્તુની ઈચ્છા થઈ તેને દબાવતો નથી. સંસારનાં અનેક કાર્યોનું તું ચિંતવન કરે છે. કેઈવાર કામરાગમાં, કેઈ વાર નેહરાગમાં, કેઈવાર દષ્ટિ રાગમાં, કેઈવાર કુદેવમાં–જેનામાં દેવપણની ગંધ પણ નથી તેમાં કોઈ વાર કુગુરૂમાં–જેનામાં ગુરૂપણનો અભાવ છે તેમાં, કોઈ વાર કુધર્મમાં જે ધર્મથી અનેક જીનો નાશ થાય એવા અસત્ય ધર્મમાં, કેઈવાર મનોદંડમાં, કોઈવાર વચનદંડમાં નહીં બલવા લાયક વચનો બોલીને, કોઈવાર કાયદંડમાં, કેઈવાર હાસ્ય, રતિ, અરતિ, ભય, શેક, દુર્ગચ્છામાં, કેઈવાર કૃષ્ણાદિ ત્રણ અશુભલેશ્યામાં, કોઈવાર રસગારવ દ્વિગારવ શાતાગારવમાં લીન થઈને સંસારની વૃદ્ધિનાં કારણેનું તું ચિંતવન કરે છે. તો હે ચેતન ! તું કેવી રીતે સ્વભાવ દશા પ્રાપ્ત કરી સંસારસમુદ્રને પાર પામીશ? શું આ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૧ ) તમામ આત્માના શત્રુ છે કે મિત્ર? શાસ્ત્રકારે તે કટ્ટા શત્રુ કહે છે. તે શું આવી જબરજસ્ત મેહરાજાની સેનાને પાછી નહી હઠાવે? તારૂં સર્વથા બગાડવાવાળી તે સેના છે. હે ચેતન! વળી તારા ઉપર અઢાર પાપસ્થાનનો કેટલો જોરાવર હમલો છે? તારી જીંદગીને અત્યાર સુધીનો વિચાર કરી લે કે ક્યો દિવસ મારે ચેખે ગયે જે દિવસે એકપણ પાપસ્થાનક સેવ્યું નથી? ભાગ્યેજ કોઈ તે દિવસ નીકળશે. શું આ પણ એક આત્માની નબળાઈ-હીનસત્ત્વતા નહી તે બીજું શું કહેવાય? ફકત સવારે કે સાંજે જ્યારે પડિક્કમણું કરે છે ત્યારે પેલે પ્રાણાતિપાત, બીજે મૃષાવાદ, ઉત્યાદિ પાપસ્થાનકના નામ બોલી જાય છે, પરંતુ તે શબ્દમાત્રમાં જ રહી જાય છે. સવારે કે સાંજે તે બેલીને જે બીજે દિવસે તેનાથી પાછે હઠે-તે પાપસ્થાનકે ન સેવે તે કેવો આનંદ આવે ? થેડો અનુભવ તે કરજે. અમુક દિવસે એક પણ પાપસ્થાનકનો સમાગમ કરે નથી એમ ધારીને જે થોડું ઘણું તે તરફ લક્ષ રાખીશ તો જરૂર તેને થોડેઘણે અંશે પણ કાઢી શકીશ. શબ્દો ઉચ્ચર્યા પછી તે ઉપર વિચાર કરીને શુભમાં પ્રવૃત્તિને અશુભથી નિવૃત્તિ કરવાથી જ આત્માને લાભ થાય છે. સર્પ અથવા સિંહને દેખી સર્પ, સર્ષ, સિંહ, સિંહ, એમ શબ્દ બોલીએ ને પાછા હઠી ન જઈએ તે સપ અથવા સિંહ પ્રાણને નાશ કરે. તેવી જ રીતે પા૫સ્થાનક બેલીને પણ તેનાથી પાછા ન હઠીએ તે તે પાપસ્થાનકે ભાવ પ્રાણ જે જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર-તેનો નાશ કરે. તેમાં શું આશ્ચર્ય! સુવર્ણ તથા હીરાદિકને દેખીને મુખથી સુવર્ણાદિક બોલ્યા કરે, સાક્ષાત્ દીઠા છતાં ગ્રહણ ન કરે, ને કાચના કટકા જ ગ્રહણ કરે, તે ધનવાન થાય ખરે ? ન જ થાય. તેવી જ રીતે જીવા
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૨ )
દિક નવ તત્ત્વાનુ જાણપણું કરે, પરંતુ તેમાં રહેલ સવર તત્ત્વના આદર ન જ કરે, નિર્જરાને ન સ્વીકારે, તેા જાણવા માત્રથી પ્રવૃત્તિવિના કેવી રીતે આત્મકલ્યાણ કરી શકે ? જુએ ક્રિયા અષ્ટકમાં શુ' કહે છે ?
क्रियाविरहितं हंत, ज्ञानमात्रमनर्थकम् ।
गतिं विना पथज्ञोपि, नाप्नोति पुरमीप्सितम् ॥
6
ક્રિયા રહિત જ્ઞાન માત્ર નિષ્ફળ છે. રસ્તાના જાણનાર માણસ ગતિ ન કરે–છાનામાના બેસી રહે તે વાંછિત નગરે પહોંચતા નથી, તેમ ક્રિયારહિત જ્ઞાન મેાક્ષફળદાતા થતું નથી.’ શાસ્ત્રમાં પણ જ્ઞાનક્રિયાવડે કરીને જ મેાક્ષ કહેલ છે. આ હેતુમાટે જાણ પણ કરી શુભકાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવી તેજ મેાક્ષનુ કારણુ છે. ખાકી રે ચેતન ! દિવસ ને રાત્રી તેા રાજ જાય છે, આયુ કાપે છે, મસ્તકપર ધેાળા વાળ આવ્યા, મૃત્યુએ આગળથી હતા માકલી ખબર આપી કે તું ચેત કે ન ચેત, જ્ઞાનક્રિયાવ મેાક્ષસુખ મેળવવા પ્રવૃત્તિ કર કે ન કર, હું તેા તાકીદથી આવુ છું, તૈયાર થઇ રહેજે. ખાટી આશાએ સંસારમાં પડ્યો રહીશ નહીં, મધુદુિ જેવા સાંસારિક સુખમાં મુઝાઇશ નહી. નીચે લખેલી ગાથાનું મનન કરજે.
નગારાં વાગે માથે માતનાં, કેમ નિશ્ચિંત થઇને સુતા રે; મધુબિંદુ સુખની લાલચે, ખાલી કીચડમાં ક્રમ ખુતા રે. જાઉં એ વૈરાગ્યની અલિહારી.
આ ગાથાથી નિશ્ચિત કરી લેજે કે મૃત્યુનાં નગારાં વાગી રહ્યાં છે, હવે આત્મશ્રેય કરવામાં જેટલા વિલંબ કરીશ તેટલુ ગુમાવી એસીશ. તું એમ પણ ધારીશ નહી જે હજી મને ધેાળા વાળ નથી
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૩ )
આવ્યા, હજી હું તેા નાની ઉમરના છું, હજી આપણે ઘણી વાર છે. સાપક્રમ આયુવાળાને તેા વાળ ધેાળા હાય કે કાળા હોય તે જોવાનું નથી. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે જે ‘ સાપક્રમ આયુવાળાનુ' સાત પ્રકારે આયુ ત્રુટે છે.’ જીએ ! ઉપદેશ રત્નાકરમાં શ્રીમુનિસુંદરસૂરિ મહારાજે બતાવેલ છે:—
-
અાવતાઓ' નિમિત્તે, આહારે વેચવા પરાવાળુ" | फार्से आणपाणु ँ, सत्तविहं जिज्झए आउं ॥ १ ॥
७
૧ અધ્યવસાય રોગ, ભય ને સ્નેહ-આ ત્રણ પ્રકારે સમજવા. તેમાં રાગજન્ય અધ્યવસાય કેઇ સ્ત્રી એક તરૂણ પુરૂષને પાણી પાતી હતી, તેના ઉપર અત્યંત રાગવાળી થઈ પાછી હઠી નહી, તે પુરૂષને જોવામાં એકદમ રાગવાળી મની, પુરૂષ ચાલ્યા ગયા, રાગના અધ્યવસાયથી માઈ મરણને શરણ થઈ. મનુષ્ય ભવ ગુમાવી બેઠી. એ પેલા રાગ અધ્યવસાય.
ગજસુકુમાળના સસરા સામિલ વિપ્ર ગજસુકુમાળને ઉપસ કરીને આવતા હતા સામેથી વાસુદેવ આવતા દેખી ભયથી મરણ પામ્યા. એ ખીજો ભય અધ્યવસાય.
ત્રીજો સ્નેહ અધ્યવસાય તે એક વિણકને એક તરૂણ સ્ત્રી હતી. બ ંનેને ગાઢ સ્નેહ હતા. તે વાણીએ દેશાંતર કમાવા ગયા, કમાઇને પાછેા વળ્યે, તેના મિત્ર આગળથી ઘેર આવી પરીક્ષા કરવા તેની સ્ત્રીને કહ્યું જે ‘તમારા પતિ મરી ગયા.’ ખાઇને સ્નેહ ઘણું! હાવાથી તે શબ્દ સાંભળતાં તુરતજ મરણ પામી. પાછળથી તેના ધણી આભ્યા, તે પણ પેાતાની સ્ત્રીને મરણ પામેલી જોઇ સ્નેહના તીવ્ર અધ્યવસાયથી મરણ પામ્યા.
આ સ્નેહ અધ્યવસાય. આવા પ્રકારના તીવ્ર સ્નેહ જીવને બહુ હેરાન કરે છે. જલદી મૃત્યુ પમાડે છે. આજકાલ પંચમ કાળમાં
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૪ )
પણ આવા સ્નેહ ઘણીવાર પ્રિંગાચર થાય છે. ઘણા જીવા તેથી મૃત્યુને આધીન થયા છે. જરાપણુ વિયાગ થાય તેા મનમાં જાણે છે જે મારી તમામ નાશ થઇ ગયું ! અરે હું હવે શુ કરીશ ? મારી કાણુ રક્ષા કરશે? મને કાણુ સાચવશે ? ઇત્યાદિક સ્વાર્થ માં અંધઅની ખાટા વિલાપ કરી આયુને ઉપક્રમ લગાડી દૂર રહેલા મૃત્યુને નજીક કરી જી ંદગી રદ કરે છે ને આ ધ્યાનથી મરણ પામી નરક તિર્યંચાદિ દુતિના અધિકારી અને છે. માટે આવા સ્નેહથી દરેક ભવ્ય જીવેાએ પાછા હઠવુ. પ્રથમને જે રાગ તે રૂપાદિ દેખવાથી ઉત્પન્ન થયેલ પ્રીતિરૂપ જાણવા, અને આ સ્ત્રીપુત્રકલત્રાદ્વિ ઉપર જે રાગ તે સ્નેહ જાણવા. આવા સ્નેહ જીવને બહુ ભવમાં લટકાવનાર થાય છે. વળી કેટલીકવાર કેટલાક લક્ષ્મીના વિયાગ થવાથી બહુજ મુંઝાઈ જાય છે. જાણે કે મારૂં તમામ ગયું, પરંતુ મૂર્ખ એટલું વિચારતા નથી જે જન્મ્યા ત્યારે શુ લાવ્યે હતા ? અને મરીશ ત્યારે શું લઇ જઇશ ? માટે શું કામ ગભરાય છે ? લક્ષ્મી ગઇ તેા ગઇ, તારા નસીમમાં ન હેાતી, તારૂં પુણ્ય પ્રમળ હાત તે જાત નહી, પુણ્ય એછું થયું તે ગઇ, માટે પુણ્ય અરાબર ઉપાર્જન કર, આવી રીતે આત્માને સમજાવીને શાંતિ કરવાથી શાંતિ થાય છે અને બહુ રાગવડે ઉદ્વેગ કરવાથી મૃત્યુને શરણુ થવાય છે. તે પણ આવા રાગની અંદર અંતર્ભૂત થાય છે. આ ત્રણે પ્રકારના અધ્યવસાય આયુને તેડી નાખે છે.
૨ મો ઉપક્રમ નિમિત્ત—દંડ, શસ્ત્ર, રજળુ, અગ્નિ, પાણી, ઝેર, સર્પ, શીત, ઉષ્ણુ, અરતિ, ભય, ક્ષુધા, તૃષા, ઘસાવુ, પીલાવ' ઇત્યાદિ નિમિત્તથી આયુ ત્રુટી જાય છે.
જેમ કેાઇને માથામાં દંડ વાગ્યા તે મૃત્યુ પામ્યા. રૂદ્રદેવે અગ્નિ શિખા નામની પેાતાની સ્ત્રીને માથામાં દંડ મારવાથી તે મરણ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૫ )
પામી, તેની જેમ કોઈ શસ્ત્ર લાગવાથી યુદ્ધાદિકમાં મરણ પામે, કાઇ ગળે દારડાના ફાંસો ખાઇ મરણ પામે, કાઇ અગ્નિથી ખળીને, કાઈ જળમાં ડુખીને, કાઇ ઝેર ખાઈને, કાઇ સર્પ કરડવાથી, કેાઇ શીતથી, કેાઇ ઉષ્ણતાથી, કોઇ ક્ષુધાથી, કાઇ તૃષાથી વિગેરે નિમિત્તો પામીને મરી જાય છે. આ નિમિત્તો આયુને તાડી નાખે છે.
૩ આહાર—અતિ ઘણા આહાર કરવાથી અજીણુ થઈ જાય છે ને તેથી આયુ છુટી જાય છે.
૪ વેદના—નેત્રાદિમાં શૂલાદિ વિગેરેની ઉત્કટ વેદના થવાથી આયુ તુટે છે.
૫ પરાઘાત—વીજળી આદિના પરાઘાતથી આચુ ત્રુટી જાય છે.
૬
:
સ્પર્શ —શરીરને વિષે તેવા પ્રકારના ઉત્કટ ઝેરના સ્પ થવાથી અથવા સર્પાદિકના સ્પથી આયુ ત્રુટી જાય છે. જેમ બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તિ મરી ગયા પછી તેના પુત્રે સ્રીરત્ન પાસે ભાગની પ્રાર્થના કરતાં તેણે કહ્યુ` જે મારા સ્પર્શ તુ નહી સહન કરી શકે, જો તને ખાત્રી કરી આપું. ’એમ કહી એક ઘેાડાને કેડસુધી તે સ્ત્રીરત્ને સ્પર્શ કર્યો. જેથી વીર્યના ક્ષયવડે તે અશ્વ તરતજ મરણ પામ્યા. ચક્રવર્તિની સ્ત્રી કામવિકારથી બીજાના સ્પર્શ કરે તેા ખીજો સહન ન કરી શકે. મૃત્યુ પામે જેથી સ્પે પણ આયુને તાડનાર છે.
૭ શ્વાસાશ્વાસ ફેરફાર લેવાવાથી કે વધારે લેવાવાથી આયુ તાડી નાખે છે.
આ સાતેનિમિત્ત સેાપક્રમ આયુવાળાનું આયુ તાડનારા છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહીં કદાચ કોઈ શંકા જે “આયુ તે વળી તુટતું હશે, જેટલા વર સનું બાંધ્યું હોય તેટલું ભગવે, તેને વધઘટ કેઈ કરનાર નથી.” તેના ઉતરમાં લોકપ્રકાશ વિગેરે શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે–જેમ લુગડું પાણીથી ભીંજવી ખુબ લીલું કર્યું પછી ટેવાળીને તે કપડું એક બાજુ રાખી મૂકીએ તો તે સુકાય તે ખરૂં પરંતુ લાંબા ટાઈમે સુકાય, પરંતુ જે તે કપડાને નીચેથી પાણી કાઢી નાખી તડકે સુકવીએ તે જલદી સુકાઈ જાય. તેવી રીતે આયુને જે ઉપક્રમ ન લાગે તે જેટલા વરસનું આયુ બાંધ્યું હોય તે પૂરું કરીને પછી મરણ પામે અને ઉપર બતાવેલ સાત પ્રકારના ઉપક્રમમાંથી કોઈ પણ ઉપક્રમ લાગે તે પાંચ મીનિટ પૂરી ન થાય ને મરણને શરણ થવું પડે. આ બીના સેપક્રમ આયુવાળા માટે જાણવી. નિરૂપક્રમ આયુવાળા યુગલિક, દેવતા, નારકી, ચરમશરીરી, તીર્થકરે વિગેરે જેને સિદ્ધાંતમાં નિરૂપક્રમી આયુવાળા કહ્યા છે તે પિતાનું આયુ પૂરું કરીને જ કાળધર્મ પામે. જેમ નારકીના જીવોના તલ તલ જેવડા ટુકડા પરમાધામી કરે છે છતાં તે મરી જતા નથી, વેદના અથાગ ભગવે છે. તેવી રીતે નિરૂપક્રમ આયુવાળા માટે સમજવું. જુઓ:
પાતાલસુંદરીએ જયંતસેન રાજાને મારી નાખવા ઝેર દીધું છતાં ભેંયરામાંથી બહાર નીકળે કે ઉલટી થઈ, ઝેર નીકળી ગયું, ચરમશરીરી હોવાથી નિરૂપક્રમ આયુ ન લૂટયું.
ભીમસેનને દુર્યોધને ઝેર દીધું હતું છતાં કાંઈ ન થયું.
કંડુ રાજાને દેવીએ પર્વતમાં પછાડ્યા છતાં ચરમશરીરી હેવાથી મરણ ન પામ્યા.
આયુ જેટલું બાંધ્યું હોય તેમાં એક મીનિટ વધે નહીં, પણ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૭ ) ઘટે ખરૂં તે ચેકસ સમજવું. તે પછી આવા શંકાશીલ આયુ ઉપર હે આત્મા! વિશ્વાસ રાખીશ નહી. આજ આનંદથી તું બેઠો હોય તે પણ ચેકસ જાણજે જે આવતી કાલની સવાર તે દૂર રહી પરંતુ બપોર જ્યારે દેખે ત્યારે ખરે. જે શાસ્ત્રકાર ભલામણ કરે છે કે—ધર્મ કરવામાં વિલંબ નહીં કરો –
जं कल्ले कायव्वं, तं अजं चिय करेह तुरमाणा । वहुविग्यो हु मुडुत्तो, मा अवरन्हं पडिकेह ॥१॥
મનુષ્ય ચિંતવે છે જે કાલે ધર્મ કાર્ય કરશું, પરંતુ કાલ કેણે દીઠી છે? કાલે શું થશે? માટે હે ભવ્યો ! જે કાલે કરવાનું હોય તે આજેજ વિલંબ રહિત કરી લે, જરાપણ ઢીલ કરશે નહી. ધર્મકાર્ય કરવામાં એક મુહૂત પણ વિદ્મવાળું થઈ પડે છે તેથી પાછલા પહોરમાં કરવાનું હોય તે પણ પેલા પહોરમાં જ કરી લે. કારણ કદાચ આયુ પૂરું થઈ રહ્યું તે પાછલા. પહેરમાં કેવી રીતે ધર્મ કરશે ?
જુઓ યશોધરને જીવ પ્રથમના નવમા ભાવમાં સવારે સંજમા લેવાના વિચારમાં સુઈ રહ્યો, તેની સ્ત્રી નયના વળીએ ઝેર દઈ છેવટ ગળે નખ દઈ મારી નાખે, સંજમ લઈ શકે નહી. આર્તધ્યાનથી મરીને મેર થયે, ત્યાં તિર્યંચના ભામાં હિંસાના જોરથી વધી શકો નહી, તુરત ઉંચો ચડી શકો નહી. છેવટ નવમે ભવે યશોધર મહારાજા થયા. તે ભવમાં મુનિરાજના સમાગમથી જાગ્રતિ થવાથી આત્મશ્રેય કર્યું.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
ધમ કરવામાં વિલંબ નહિં કરવા વિષે.
રાગ—( વ્હાલા વેગે આવા રે... )
(
જાગા ભવી જાગા રે, ઉંધ અધારી ત્યાગા રે, અવસર આવ્યા આળખા હાજી;
નહિ જાગા તેા, જીવન ચાલ્યું` રે જાય, ખાયું તેના પસ્તાવા પાલ થાય...............જાગા
સાખી— પળ પળ પ્રાણી આઉખું, ઓછુ થાય હુંમેશ; ચેતા ચિત્તમાં ચાંપથી, એ આગમ ઉપદેશ. ધર્મ ક્રિયામાં લાગા રે............... અવસર આવ્યો૦ સાખી— લાખ પૂર્વ આયુ ધણી, ચાલ્યા અન્ને ખાસ; અપ જીવનના આપણા, તા અરે શ્યા વિશ્વાસ. ભવની ભાવટ ભાંગા રે...........
અવસર આવ્યા
સાખી ધમે ઢીલ કરા નહિ, ધરા ધ્યાનમાં એહ; તપ જપ વ્રત કરણી કરી, સફળ કરા આ દેહ. ‘ભક્તિ” જિનવરની માગેા રે...
'
•અવસર આવ્યા.
આજકાલ કેટલાએક જીવા ધર્મ કાર્યોમાં વિલંબ કરી મૃત્યુને શરણ થાય છે, પરંતુ વાયદા કરી જલદી કાર્ય સાધી શકતા નથી, તેવા જીવાને કાળરાજા ઓચિંતા પકડે છે ત્યારે આત ધ્યાનથી મરણ પામી યશેાધરના જીવની માફક તિ ચાર્ત્તિ ગતિમાં રખડે છે. પછી જલદી ઉંચુ ચડવું ઘણું કઠિન થઇ પડે છે. પ્રથમ આપણે અતાવી ગયા કે મનુષ્યના ભવ પામવા મહા કઠિન છે તે ગુમાવી એઠા પછી ક્યાંથી મળે ? તેથી જેણે આ એક ભવ બગાડ્યો તેણે ઉતરતર ઘણા ભવ બગાડ્યા, જેણે આ એક ભવ સુધાર્યા તેણે તમામ ભવે। સુધાર્યો. કારણ જે જીવ ધર્મારાધનવડે સમ્યકત્વ દન પામી દેવલેાકમાં જાય છે અને ત્યાં પણ અનેક પ્રકારનાં
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) તીર્થકરની ભક્તિ વિગેરે શુભ કાર્યો કરી, માનવ ભવ લઈ, સિદ્ધિપદને જલદી પામે છે. કેઈ ત્રણ ભવ, કઈ પાંચ, સાત, આઠ ભવમાં પણ સિદ્ધિ પદ પામે છે. વચલા ભવમાં પણ દુઃખને પામતા નથી. સારદ્ધિસિદ્ધિવાળા કુટુંબમાં જ જન્મ થાય છે. માટે હે ચેતન ! આ ભવ સફળ કરવા માટે જલદી ઉદ્યમવંત થા, પ્રમાદ છોડ, જે ! છાંયાના બાનાવડે કાળરાજા તારી પાછળ ફરે છે, તે હકીક્ત શાસ્ત્રકાર બતાવે છે –
छायामिसेण कालो, सयलजियाणं छलं गवसंतो। पासं कहवि न मुश्चइ, ता धम्मे उजम कुणह ॥१॥
“હે આત્મા! તારા શરિરની છાંયા જે દેખાય છે, તે છાંયાને બહાને કાળરાજા તારી પાછળ ફરે છે, સકળ જીવનું છળ તે તાકી રહ્યો છે, છેડે છોડતો નથી, માટે ધર્મને વિશે ઉદ્યમ કર.”
એકદમ એચિતે તને કાળ પકડશે ત્યારે પછી તારાં જેટલા કામ છે તેટલાં પૂરાં થઈ શકવાના નથી, કામ તે બાકીનાં બાકી જ રહેશે, અને તેને તે વખત બહુ જ પશ્ચાતાપ થશે જે-“અરે ! આપણે કાંઈ આખી જીંદગીમાં સુકૃત કરી શક્યા નહી અને મૃત્યુના પંજામાં આવ્યા.”તે પશ્ચાતાપ તે વખતે ન થાય તેવી
જના અત્યારથી કરી લે. દાન, શીયલ, તપ, ભાવ–આ ચાર પ્રકારના ધર્મને તથા શ્રત ધર્મ ને ચારિત્ર ધર્મને આદર. અવસર પામી સંજમ ગ્રહણ કર. સંજમ ન લઈ શકે તે સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ સમજી સમ્યકત્વપૂર્વક શ્રાવકના બારવ્રત સદ્દગુરૂને સંગ પામી અંગીકાર કરી લે. પછી ધીમે ધીમે સંજમની પણ ભાવના થશે. અત્યારથી અભ્યાસ પાડ. અભ્યાસ વિના કેઈપણ કાર્ય કરવું ઘણું કષ્ટકારી થઈ પડે છે. શરીર સારું છે ત્યાં સુધી જ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૦ )
કરી શકીશ. અત્યારે નહી કરે તો પછી મૂઢ તથા ગમારની ઉપમાને લાયક થઈશ. જે! શાસ્ત્રમાં કહે છે જે–
વિવિપકવ -માયુ ત્તામંા कामाऽऽलंब्य धृति मूढैः, स्वश्रेयसि विलंब्यते ॥१॥
આ દેહ વિવિધ પ્રકારના ઉપદ્રવથી સપડાયેલ છે, આયુ ક્ષણભંગુર છે, છતાં કેવા પ્રકારની પૈર્યતાને કે ધીઠાઈને અવલંબી મૂહ જી પિતાના આત્મહિતમાં વિલંબ કરી રહ્યા છે?”
આ શરીર અનેક પ્રકારના ઉપદ્રથી વિટાયેલું જ છે. કઈ વાર ભયંકર રોગ, કઈ વાર મૂચ્છ, કેઈ વાર ઘેલછા ઈત્યાદિક ઉપદ્રવોથી ભરપૂર આ દેહ છે. વળી આયુ પણ ક્ષણભંગુર છે. ક્ષણવારમાં માણસ મરણને શરણ થઈ જાય છે. આવી સ્થિતિમાં તે બીજા કોઈનું શરણ નહી લેતાં ધર્મનું જ શરણ લેવું તેજ આત્માને હિતકારી છે. ધર્મ છે તેજ જીવને પરભવ જતાં શંબલભાતા તુલ્ય થાય છે. માર્ગમાં ગમન કરનાર માણસ સાથે ભાતું ન હોય તે દુઃખી થાય છે. તેજ હકીકત ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં
શ્રદ્ધા મહંત , અપત્તિ गच्छतो सो दुही होइ, छुहातन्हाहिं पीडिए ॥१॥
જે મનુષ્ય મોટા લાંબા માર્ગમાં ભાતા વિના ગમન કરે છે, તે તે થકે સુધા અને તૃષા વડે પીડા પામતે ઘણેજ દુ:ખી થાય છે.”
વિવેચન-લાંબા માગે જવું હોય તે સુજ્ઞ માણસ ભાતું લઈનેજ ગમન કરે, પરંતુ લીધા વિના જાય તે મૂર્ખ કહેવાય.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧ ) તેવી જ રીતે પરલોકમાં ગમન કરનાર જીવ ધર્મને સાથે ન ગ્રહણ કરે તે દુઃખી થાય અને વળી મૂર્ખ કહેવાય તેમાં આશ્ચર્ય નથી. તેજ હકીકત સૂત્રકાર કહે છે -
एवं धम्मं अकाउणं, जो गच्छइ परं भवं । गच्छंतो सो दुही होइ, वाहिरोगेहिं पीडिए ॥२॥
એજ પ્રમાણે એટલે ધર્મરૂપી ભાતા વિના માર્ગમાં જતા પુરૂષની જેમ જે પુરૂષ ધર્મ કર્યા વિના પરભવમાં જાય છે, તે વ્યાધિ અને રેગવડે પીડા પામ્યો છતે દુઃખી થાય છે.” હવે જે ભાતું લઈને જાય છે તેના ઉપર કહે છે – अद्धाणं जो महंतं तु, सपाहिजो पवजा । गच्छंतो सो सुही होइ, छुहातन्हाहिं विवजिरो ॥३॥
જે પુરૂષ મોટા લાંબા માર્ગમાં ભાતા સહિત ગમન કરે છે તે પુરૂષ ક્ષુધાતૃષાથી રહિત થયે થકે સુખા થાય છે.”
एवं धम्मपि काउणं, जो गच्छइ परं भवं । गच्छंतो सो सुही होइ, अप्पकम्मे अवेयणे ॥ ४ ॥
એજ પ્રમાણે ધર્મ કરીને જે પ્રાણું પરભવમાં જાય છે તે પ્રાણ અ૫ કર્મવાળે થયે થકો અને અશાતા વેદના રહિત થયે થકે સુખી થાય છે.” વળી વિશેષ પ્રકારે ધર્મનો પ્રભાવ કહે છે –
जिणधम्मोयं जीवाणं, अपुवो कप्पपायवो । सग्गापवग्गसुक्खाणं, फलाणं दायगो इमो ॥१॥ આ જિનધર્મ જીવોને અપૂર્વ કલ્પવૃક્ષ તુલ્ય છે. કારણ કે
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૨ )
પવૃક્ષ આ લેાકના જ-સુખને આપે છે, પરંતુ જિનધમ રૂપી કલ્પવૃક્ષ તે સ્વર્ગ અને મેાક્ષના સુખરૂપ કળાને આપવા વાળા છે, માટે જૈન ધમ રૂપી કલ્પવૃક્ષને અપૂર્વ સમજવા. ”
1
धम्मो बंधू सुमित्तो अ, धम्मो य परमो गुरू । મુમને પયત્તામાં, ધમ્મો મસળ્યો ॥ ૨ ॥
“ આ જગતમાં જીવાને ધર્મ બધુ સમાન છે. જેમ આપત્તિ સમયમાં ભાઈ સહાયતા કરે છે. તેમ આપત્તિમાં આવી પડેલા પ્રાણીને ધર્મ ખરાખર સહાય કરે છે, વળી ધર્મ હિતકારી મિત્ર સમાન છે. જેમ સાચા મિત્ર સમુદ્ધિ આપી સન્માર્ગે દોરે છે તેમ ધમ પ્રાણીને સન્માર્ગમાં દારે છે. વળી ધર્મ સદ્ગુરૂ સમાન છે. જેમ સદ્ગુરૂ મહારાજ ઉપદેશ આપી પ્રાણીને દુર્ગતિમાં જતાં ખચાવે છે તેમ ધર્મી પણુ પ્રાણીને દુતિમાં જવા દેતા નથી. જેમ ચીલાતિપુત્ર તથા દઢપ્રહારી, અર્જુનમાળી જેવા ઘાર પાપી જીવા પણ્ ચારિત્ર ધર્મના પ્રભાવથી દુર્ગતિમાં નહી જતાં દેવલાક તથા માક્ષમાં બિરાજમાન થયા છે. માટેજ ધર્મ માક્ષ-માર્ગમાં ગમન કરનાર જીવાને રથ સમાન કહ્યો છે. જેમ ઉત્તમ રથ મા માં સુખેથી લઇ જાય છે ને ઇચ્છિત નગરે પોચાડે છે. તેમ ધર્મરૂપી રથ પણ માક્ષ-માગમાં પ્રવર્તે લા પ્રાણીને મેક્ષમાં સુખશાંતિથી પહાંચાડે છે.
99
આવા ધર્મરાજાના પ્રચંડ પ્રભાવ હેાવા છતાં સંસારમાં રહેલા કેટલાએ જીવા લક્ષ્મીની લાલસાવડે કરી એક બીજાનું પૂરૂં ચિંતવી, ઇર્ષ્યા કરી, અનેક પ્રકારના પાપા કરી નરકાદિ દુઃતિના ભાજન થાય છે અને નરકાદિકમાં ઘાર વેદના સહન કરે છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) લક્ષ્મીની ચંચળતા. રાગ–(એ વ્રત જગમાં દીવ મેરે પ્યારે...) એ ઋદ્ધિ અસ્થિર પ્રમાણે, હે પ્રાણી !
એ દ્ધિ અસ્થિર પ્રમાણે, મેહ કરો છો સ્થાને હો પ્રાણ નંદે સોવનની ડુંગરી કરી પણ, લઈને ગયો નહિ કટકે; કાયા માયા વાદળ છાંયા, છે દિન ચારને ચટકે... હે પ્રાણી મમ્મણ શેઠે વેઠ કરી ભલે ભેળી લક્ષ્મી બહુ કીધી; અન્તસમે સહુ મૂકીને ચાલ્યો, પાઈ ન સાથે લીધી. હે પ્રાણુ માર્ગાનુસારીના ગુણ પાંત્રીશને, અંતરમાંહિ ઉતારે; ન્યાયપાર્જિત વિર વરીને, ખર્ચો ખાતે હજાર.. હે પ્રાણ સાતે ક્ષેત્રે વાપરી પૈસે, જીવન જરૂરી સુધાર; પ્રભુ “ભક્તિ” વળી નિત્ય કરીને, સફળ કરે જન્માર..
હે પ્રાણી ! એ ઋદ્ધિ અસ્થિર પ્રમાણે. જુઓ ! ધવળ શેઠે શ્રીપાલરાજા મહાપુણ્યશાળી અહોનિશ નવપદનું ધ્યાન કરવાવાળાનું તેની લક્ષમી લઈ લેવા માટે બૂરું ચિંતવ્યું, શ્રીપાળને સમુદ્રમાં નાખવા પ્રપંચે રચા, અંતે પાપને ઉદય થવાથી ધવળશેઠજ સાતમા માળથી નીચે પડ્યો, મરીને સાતમી નરકે ગયે. બીજાનું બૂરૂં ચિંતવ્યાથી સુખી ક્યાંથી થવાય? આ હકીકત થીપાલ ચરિત્રમાં છે.
વળી એક શેઠે તેના નેકરને દુઃખી કરવા ઘણે ઉદ્યમ કર્યો, પરંતુ તે નેકરનું પુણ્ય પ્રબળ હતું જેથી ચંડાળ પાસે કરાવવા ખાનગી દાવપેચ કર્યા છતાં ચંડાળે છોડી મૂકે. બીજીવાર ઝેર આપવાનો બંદોબસ્ત કર્યો ત્યાં ઝેર તે દૂર રહ્યું પરંતુ ઝેરને બદલે તે શેઠની પુત્રી પરણ્ય. ત્રીજી વખત મારી નાખવાને
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૪) દાવપેચ રચ્યું, ત્યાં તે શેઠનો જ પુત્ર મરાઈ ગયે. જેટલું જેટલું તેનું શેઠે અવળું ચિંતવ્યું તેટલું તેટલું તેને પુણ્યના પ્રભાવથી સવળું થયું. છેવટ તે શેઠ પુત્રના મરણથી બહુ દુઃખ થવાને લીધે મરણ પામી નરકે ગયે. એટલે તે નેકર શેઠને જમાઈ હોવાથી તમામ મીલકતને માલેક થયે. સજજનો ! વિચાર કરે, પારકાની ઈર્ષ્યા કરશો તે તમે ક્યાંથી સુખી થશે ? આ અધિકાર ગૌતમપૃચ્છામાં છે.
આજકાલ કેટલાએ જીવ બીજાને સુખી દેખી મનમાં બળે છે ને ઈર્ષ્યા કરી પોતાના આત્માને પાપથી ભારે કરે છે. મનમાં વિચારે છે જે આટલી બધી રદ્ધિ સિદ્ધિ એને થઈ ને મારે કેમ નહી? માટે તેની ત્રાદ્ધિને ફેરફાર કરાવી નાખું. આવા વિચાર કરવાથી પાપના બંધન સિવાય બીજું કાંઈ હાથમાં આવતું નથી. કારણ જે સામા મનુષ્યનું પુણ્ય પ્રબળ હશે ત્યાં સુધી તારાથી કાંઈ થવાનું નથી, માટે નાહક તેવા ખોટા માર્ગમાં જઈ દુ:ખી થવા પ્રયત્ન કરીશ નહી. વળી લક્ષ્મી મેળવવા માટે અનીતિ, ઈષ્ય કે કુડકપટ કરી–દગા પાસલા કરી લમી મેળવવા ધારે છે પણ તે રીતે મેળવી શકીશ નહી. તેમ કરવાથી કદાચ પૂર્વ ભવના પુણ્યથી લક્ષમી મળશે તોપણ છેવટે પાપના પિોટલા તારા શિર ઉપર રહેશે, ભવાંતરમાં દુર્ગતિમાં અસહ્ય દુઃખો વેઠવાં પડશે અને તારી મેળવેલી લક્ષ્મી પાછળ ભેગાં થઇને બીજા સહ ભેગવશે. પાપના ફળ તે તારે એકલાને જ ભેગવવા પડશે. તેમાં લેશમાત્ર કઈ ભાગ પડાવશે નહી.
નંદરાજા સોનાની નવ ડુંગરીઓ મૂકીને ચાલ્યા ગયે, પણ સાથે તેમાંથી થોડું પણ સોનું લઈ શક્યા નહી. પ્રથમ કહી ગયેલ સાગરણી વશ કોડસેનામહોરને માલીક હોવા છતાં
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૫ )
હાથ ખ ંખેરી પાપના ઉદ્દયથી સાતમી નરકે ગયેા. બીજા પણ ધા રાજાએ, ચક્રવર્તિ, વાસુદેવા અથાગ લક્ષ્મી મૂકીમૂકીને પરભવમાં પાપના જોરથી નરક તિય ચ ગતિમાં ચાલ્યા ગયા છે, તેના દાખલા આપણે ઘણીવાર શાસ્ત્રમાં સાંભળીએ છીએ તેા પણ લક્ષ્મી લક્ષ્મી કરીએ છીએ. લક્ષ્મી માટે જૂઠ્ઠું બેલવું, લક્ષ્મી માટે સામાયક પડિક્કમણા પાસડુ વિગેરે ન કરવા, અનીતિના વરસાદ વરસાવવા, દગાબાજી કુડકપટના આદર કરવા, પ્રમાણિકપણાને દેશવટો દેવા, જિનવાણી શ્રવણ કરવાને અપૂર્વ સેાના જેવા સમય મળ્યા છતાં પણુ લક્ષ્મી માટે નિષ્ફળ કરવા, છેવટે જીંદગીને રદ કરી નાખવી અને માર્ગાનુસારીના ગુણાને પણ જલાંજલી દેવી. આવા અનર્થકારી કાર્યોથી હે ચેતનરાજ ! મનુષ્ય ભવ કેવી રીતે સુધારશે! ? માટે મનુષ્ય ભવને સફળ કરવા સારૂ ઉપર બતાવેલા દાષાને દૂર કરી પ્રમાણિકપણું પ્રાપ્ત કરી નીતિને આદર કરી. નીતિપૂર્વક મર્યાદા સહિત ધન ઉપાર્જન કરી શુભ માર્ગમાં ખરચી ભવાંતરનું ભાતુ ખાંધેા. અનીતિથી ભેગુ કરેલું ધન આનંદ નહી આપે. પરભવ તા બગાડીજ મૂકશે. આ ભવમાં પણ અનેક પ્રકારના દાષાથી વીંટાઇ જશેા. કેાઈ વિશ્વાસ પણ કરશે નહી.
જુએ ! ફકત એક રૂપીયાનુ રૂ એક વિણકે એ રૂપીયાનુ કહીને એક ભરવાડણને આપ્યું, એક રૂપીયા અનીતિ કરી પેદા ક્યો, તે રૂપીયાના ઘેબર ખાવામાટે મંગાવ્યા, ઘેર જમાઈ આવ્યા, ઘેખર ખાઈ ગયા, શેઠ ઘેર આવ્યા, ઘેમર દીઠા નહી, જમાઇ જમી જવાથી બહુ વિચાર થયા. · અરે! આ મેં શુ કર્યું ? ભરવાડણુને ઠગી રૂપીયા પેઢા કર્યાં, પાપ શિરપર આયુ અને ઘેખર બીજો જમી ગયા !' આ પ્રમાણે શુભ વિચારો વાથી જ્ઞાનદશા જાગી, મુનિરાજને સમાગમ થયા, છેવટે
6
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૬ ) વૈરાગ્ય પામી, લક્ષ્મી ઉપરથી મોહ ઉઠાવી, સંસારનો ત્યાગ કરી આત્મશ્રેય કર્યું. જેવી રીતે તે શેઠે અનીતિ કરીને પાછળથી શુભ વિચારે થવાથી ઉચ્ચ કેટીનું કાર્ય કર્યું, અનીતિને દેશવટે દીધે, તેવી જ રીતે હે જીવ! તું પણ કદાચ એક વાર બે વાર અનીતિ કરી ચુક્યો હોય તો પણ હવે તેને પશ્ચાતાપ કરી ફરીથી તેમ ન કરવા ઉદ્યમવંત થા; પરંતુ હમેશાં જે તેજ પ્રમાણે કર્યો કરીશ તે પછી પાપના બોજાથી કેવીરીતે હલકે થઈશ? અનીતિથી થયેલ પાપ તારા શિરપર રહેશે. તે પાપ ભવાંતરમાં તારે ભેગવવું પડશે. તારા પૈસા તે ખાવાવાળા ખાઇ જશે ને ભેગવવાવાળા ભેગવશે.
તને ભવાંતરમાં એક પૈસે પણ કેઈ બંધાવશે નહી. ફક્ત અનીતિથી કરેલ પાપ સિવાય બીજું સાથે શું લઈ જઈશ? માટે કઈ રીતે અનીતિ કરીશ નહી. જે માર્ગાનુસારીના ૩૫ ગુણે પ્રગટ કરવામાં પણ પ્રથમ ન્યાયસંપન્નવિભવ શાસ્ત્રકાર મહારાજા બતાવે છે, તેનું મનન કર. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે ગશાસ્ત્રમાં માર્ગોનુસારીના ગુણે કહેલા છે તે આ પ્રમાણે
न्यायसंपनविभवः, शिष्टाचारप्रशंसकः । कुलशीलसमैः सार्ध, कृतोद्वाहोऽन्यगोत्रजैः છે ? पापभीरु प्रसिद्धं च, देशाचारं समाचरन् । अवर्णवादी न कापि, राजादिषु विशेषतः ॥२॥ अनतिव्यक्तगुप्ते च, स्थाने सुप्रातिवेश्मिके। अनेकनिर्गमद्वार-विवर्जितनिकेतनः | | ૨ कृतसंगः सदाचारै- र्मातापित्रोश्च पूजकः त्यजन्नुपप्लुतं स्थान- मप्रवृत्तश्च गर्हिते + 8 |
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ८७ )
व्ययमायोचितं कुर्वन्, बेषं वित्तानुसारतः । श्रष्टभिर्धीगुणैर्युक्तः, शृण्वानो धर्ममन्वहं
।। ५ ।।
६॥
जीर्णे भोजनत्यागी, काले भोक्ता च सात्म्यतः । अन्योन्याप्रतिबंधेन, त्रिवर्गमपि साधयन् यथावदतिथौ साधौ, दीने च प्रतिपत्तिकृत् । सदानभिनिविष्टश्च, पक्षपाती गुणेषु च प्रदेशाकालयोश्चर्या, त्यजन् जानन् बलावलं | व्रतस्थज्ञानवृद्धानां, पूजकः पोष्यपोषकः
॥ ७ ॥
॥ ८ ॥
दीर्घदर्शी विशेषज्ञः, कृतज्ञो लोकवल्लभः । सलजः सदयः सौम्यः, परोपकृतिकर्मठः अंतरंगारिषड्वर्ग - परिहारपरायणः । वशीकृतेन्द्रियग्रामो, गृहिधर्माय कल्पते
॥
11 & 11
॥ १० ॥
૧ પેલા ગુણ—ન્યાયસંપન્નવિભવ:-કેતાં તમામ પ્રકારના વ્યાપારમાં ન્યાયપૂર્વક વર્તવું, અન્યાયથી ચાલવું નહી, નાકરી કરતાં ધણીએ સોંપેલ પૈસામાંથી ખાઇ જવા નહી. એછી સમજવાળા મનુષ્યને છેતરવા પ્રયત્ન કરવા નહી. વ્યાજ વટ તર કરનારે સામા ધણીને છેતરી વ્યાજના પૈસા વધારે લેવા નહી. માલ સેળભેળ કરીને વેચવા નહી. સરકારી નાકરી કરનાર મનુષ્યે . ધણીને વ્હાલા થવા સારૂ લેાકેા ઉપર કાયદાવિરૂદ્ધ જુલમ ગુજારવે નહી. ઇત્યાદિ ખીજા પણ કાર્યોમાં અનીતિ કરવી નહી. ઉભય લાકમાં અનીતિ ઘણી હાનિ કરનાર છે.
७
:
1
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ )
અને
૨ મીને ગુણુ—શિષ્ટાચારપ્રશંસક:-કેતાં-જ્ઞાન ક્રિયાએ કરી ઉત્તમ આચરણવાળા મનુષ્યેાના આચાર તે શિષ્ટાચાર કહેવાય છે. શિષ્ટાચારવાળા લેાક નિંદા કરે તેવું કાર્ય કરવું નહી. રાજા દંડ કરે તેવુ કાર્ય કરવું નહી. વેશ્યા તથા પરસ્ત્રીગમન તજવુ. જીગટે રમવું નહી. શીકાર કરવા નહી. ચારી કરવી નહી. ઘણી જીવહિંસા થાય તેવા વ્યાપાર કરવા નહી. કાઇના પ્રાણ જાય તેવુ જૂઠ્ઠું ખેલવું નહી. બની શકે ત્યાં સુધી જરા લેશ માત્ર પણ જૂઠ્ઠું બેલવું નહી. માંસ મદિરા મધ ને માખણ વિગેરે અભક્ષ પદાર્થો ખાવા નહી. ટ્વીન ગરીબના ઉદ્ધાર કરવા. કાઇએ આપણાપર કરેલા ગુણને યાદ કરવા, ભૂલી જવા નહી. દક્ષિણ્યતાપણું રાખવું. ઇત્યાદિ શિષ્ટાચાર કહેવાય. તે તે શિષ્ટાચારની પ્રશંસા કરવાવાળા થવું એ બીજો ગુણ જાણવા. ૩ ત્રીજે ગુણ—સરખા કુળ-શીલ અને ધર્માચારવાળા સાથે વિવાહ કરવા. પરંતુ એક ગેાત્રી સાથે કરવા નહી. યેાગશાસ્ત્ર વિગેરેમાં નિષેધ કરેલ છે. સ્રો તથા પતિના એકજ ધર્મ હાય તે ધર્મ સંબંધી તકરાર ઉઠવાના સંભવ રહે નહી અને ધર્મકાર્ય કરવામાં પરસ્પર સાધનભૂત થઈ પડે, જેથી પરલેાક પણ સુધરી શકે.
૪ પાપભી:–કેતાં સર્વ પ્રકારના પાપથી ડરવું. કારણ જે પાપ કરવાથી આ લેાકમાં નિંદા થાય, પરલેાકમાં નરકાદિ દુ:ખા ભાર્ગવવાં પડે, માટે પાપથી અહુ ડરવું.
૫ દેશાચાર' સમાચરન્-કેતાં દેશાચાર પ્રમાણે વર્તવુ. જે દેશમાં વસતા હાઇયે તે દેશમાં જે જે કાર્ય કરવાં તે એવાં કરવાં કે જેથી નિંદાપાત્ર ન થવાય. વસ્ત્ર આભૂષણુ અશન પાનાદિ દેશની રીતિ પ્રમાણે કરવું. જે દેશમાં જેવાં વસ પહેરતાં હાય તે છેાડી ખીજા દેશની રીતના પહેરવાં નહી.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
૯ )
૬ અવર્ણવાદી ન કવાપિ-કેતાં સાધુ સાધ્વી શ્રાવક શ્રાવિકા વિગેરે કોઈને પણ અવર્ણવાદ બોલવા નહી. પારકા અવર્ણવાદ બોલવાથી ઘણું દોષો ઉત્પન્ન થાય છે, વળી નીચ ગોત્ર બંધાય છે. કોઇના અવર્ણવાદ ન બેલવા તો પછી રાજા પ્રધાન વિગેરેના તે વિશેષે કરીને ન બોલવા, કારણ કે તેથી પૈસા તથા પ્રાણને પણ નાશ થવા સંભવ રહે છે.
૭ અનતિ વ્યક્તગુપ્ત-કેતાં જે ઘરમાં પેસવા નીકળવાનાં અનેક રસ્તા હોય તેવા ઘરમાં રહેવું નહી. કેમકે તેવા ઘરમાં રહેવાથી ચેર પ્રમુખને આવવાનું તથા સ્ત્રી આદિકને ગેરવર્તશુક ચલાવવાનું સુગમ પડે છે. બીજા પણ ઘણા દોષે ઉત્પન્ન થાય છે. તેમજ વળી ચારે બાજુથી ઢાંકેલ હોય એવા સ્થાનમાં પણ રહેવું નહી. કારણ અગ્નિ વિગેરેના ઉપદ્રવને પ્રસંગે તેવા ઘરમાંથી નીકળવું તથા પેસવું ઘણું કઠિન થઈ પડે. માટે બહુ બારી બારણાંવાળા અથવા એકદમ ચારે બાજુથી આચ્છાદિત હોય તેવા સ્થાનમાં રહેવું નહીં. વલી સારા પાડોશમાં રહેવું. ખરાબ પાડોશીની પાસે રહેવાથી, તેના ખોટા આલાપ સંલાપ સાંભળવાથી અને તેની ચેષ્ટા વિગેરે દેખવાથી આપણામાં ગુણ હોય તે ચાલ્યા જાય છે અને બીજા દેષ ઉત્પન્ન થાય છે.
૮ કૃતસંગ: સદાચારે –કેતાં ઈહલેક અને પરલોકમાં હિતકારી પ્રવૃત્તિવાળા જે મનુષ્યો હોય તે સારા આચારવાળા કહેવાય, તેઓને સંગ કર. સારા માણસના સંગથી અનેક પ્રકારના ગુણની પ્રાપ્તિ થાય છે; દુર્જનના સંગથી ગુણ હોય તે ચાલ્યા જાય છે. માટે નિર્ગુણીના સંગનો ત્યાગ કરે અને ગુણવંતને સમાગમ કરે. તેમજ મિથ્યાત્વીને સંગ કરે નહી. તેને સંગ કરવાથી આપણું ધર્મબુદ્ધિ નષ્ટ થાય છે અને સારા સંગથી સારી બુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) ૯ માતપિત્રોમાં પૂજા-કેતાં માતાપિતાની આજ્ઞામાં રહેવું. તેમને પૂજનારા થવું. નિત્ય પ્રાત:કાળે તેમને વંદન કરવું.
વૃદ્ધ થયાં હોય તે તેમને ખાવાપીવાની પહેરવા ઓઢવાની તજવીજ રાખવી. તેમના ઉપર ક્રોધ કરે નહી. કટુ વચન વાપરવાં નહી. અયોગ્ય કાર્યથી થતા ગેરફાયદા વિનયપૂર્વક સમજાવવા. પરલેકસંબંધી હિતકારી અનુકાનમાં તેમને જોડવા. જેથી તેમના આત્માનું પણ કલ્યાણ થાય. દરેક રીતે તેમની ભક્તિ કરવી.
૧૦ ચગનુપનુ સ્થાને-કેતાં ગ્રામનગરાદિ સ્થાન જે ઉપદ્રવવાળું હોય તેને ત્યાગ કર. જે રાજાઓને પરસ્પર વિરાધ હોય તેવા ગ્રામનગરાદિમાં રહેનાર મનુષ્યને તે ભયનું સ્થાન ગણાય. તથા દુર્મિક્ષ મરકી વિગેરે રોગોના ઉપદ્રવવાળા સ્થાનને પણ ત્યાગ કરે. જે તેમ ન કરે તે ધર્મ અર્થ કામ પૂર્વે પ્રાપ્ત કરેલાને નાશ થવાનો સંભવ રહે છે, નવા ઉત્પન્ન થતા નથી, જેથી મનુષ્ય જીવન દુઃખમય થઈ પડે છે. ( ૧૧ પરિક હિતિ-કેતાં દેશ જાતિ કુળ અપેક્ષાએ નિંદીત કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવી નહી.
૧૨ સમાયોજિતં જીન-કેતાં પૈસાનો ખર્ચ પિતાની આવકના પ્રમાણમાં કરે અને સારે લાભ થયો હોય તે કૃપણુતા છેડીને સાતક્ષેત્ર વિગેરે શુભ માર્ગમાં ધન ખરચવું.
૧૩ રેપ વિરાસત –કેતાં ધનને અનુસારે વસ્ત્રાભૂષણ પહેરવાં. થોડું ધન હોય અને ધનાઢ્યના જેવાં વસ્ત્ર પહેરવાથી તેમજ ધનાઢય હાય અને ગરીબના જેવાં વસ્ત્ર પહેરવાથી લઘુતા થાય છે, માટે પૈસાને અનુસાર વેશ રાખ.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૧ )
૧૪ અર્છામીનુપૌર્યું :-કેતાં આઠે બુદ્ધિના ગુાવડે કરી ચુક્ત ખનવુ. તે આઠ ગુણુના નામ.
૧ શાસ્ત્ર સાંભળવાની ઇચ્છા. ૫ તેમાં તર્ક કરવા તે સામાન્યજ્ઞાન. ૬ અપેાહ કરવા તે વિશેષ જ્ઞાન. ૭ અવિજ્ઞાન–અર્થનું જ્ઞાન કરવું. ૮ તત્ત્વજ્ઞાન-આ વસ્તુ આમજ છે એવા નિશ્ચય કરવા.
ર શાસ્ત્રનું સાંભળવુ.
૩ તેના અર્થ સમજવા. ૪ તે અને યાદ રાખવા.
૧૫ શુજાનો ધર્મમન્વ ૢ કેતાં નિર ંતર ધર્મનું સાંભળવુ હમેશાં ધર્મને સાંભળનાર માણસને મનમાં ખેદ થયા હાય તા તે દૂર થાય છે, સારી ભાવના જાગે છે, છેવટ અને લેાકમાં સુખી થવાય છે.
૧૬ અજીણે ભાજનત્યાગી-કેતાં પ્રથમનું ખાધેલુ અનાજ વિગેરે બરાબર પચ્યું ન હેાય તેા નવીન ભાજનના ત્યાગ કરવા. સર્વ રોગના મૂળભૂત અજીણુ થયુ હાય ને ભાજન કરે તેા અજી ની વૃદ્ધિ થાય.
કહ્યું છે કે—(અજીણુ પ્રભવા રાગા:) રોગ માત્ર અજીણુ માંથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી ખનતાં સુધી અજીણુ વાળા માણુસે ઉપવાસ કરી દેવા, જેથી બે ફાયદા થાય. અજીર્ણ નષ્ટ થાય ને કર્મીની નિર્જરા થાય.
૧૭ કાળે ભેાકતા-કેતાં ભૂખ લાગે ત્યારે ખાવું, અકાળે ભાજન કરવુ નહીં. લાલુપતાના ત્યાગ કરી ભૂખ પ્રમાણે ખાવું. અતિ ભાજન કરે તે ઉલટી ઝાડા-મરડાદિક દોષના સ’ભવ રહે છે, માટે અતિ ભેાજન કરવું નહીં. જે થાડુ ખાય છે . તે ઘણું ખાઇ શકે છે. શાસ્ત્રમાં બત્રીશ કવળના આહાર કહ્યો છે તે ધ્યાનમાં રાખવુ.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૨ )
૧૮ અન્યાન્યાપ્રતિબધેન—કેતાં ધમ અર્થ અને કામ એ ત્રણે પરસ્પર બાધા ન પામે તેવી રીતે સાધવા. તેમાં મુખ્યતા ધર્માંની સમજવી. કારણ જે ધમ થીજ અથ અને કામ મળી શકે છે. ધર્મ સાધન કરવાના સમયમાં દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરવાનુ` સુઝે તા ધર્મથી ચૂકાય છે, અને ધર્મ ચૂકયા તા અર્થ અને કામ પણ ચૂકયા સમજવું. માટે ત્રણે વર્ગ સાધવાના વખત નક્કી કરી રાખવા. જેથી દ્રવ્ય ઉત્પન્ન કરવામાં અને સંસારના કાર્ય માં વિઘ્ન ન આવે ને ધર્મનું આરાધન રૂડી રીતે થાય.
આજકાલ કેટલાક જીવા ધર્મને છેડી પૈસા ભેળા કરવામાં જ જીંદગી પૂરી કરે છે, તે પેાતાના આત્માને ઠગે છે, ને તે જીવે ધરહિત રહેવાથી પરલેાકમાં દુર્ગંતિમાં અસહ્ય દુ:ખાને સહન કરે છે, માટે તેમ ન કરવું, ધર્મની મુખ્યતા રાખવી. એક દિવસ પણ ધર્મ આરાધન વિનાના જવા ન જોઈએ તે ખાસ યાદ રાખવું.
૧૯ યથાવઢતિથા॰-કેતાં મુનિરાજને દાન દેવારૂપ વિનયપૂર્વક આતિથ્ય કરવુ. દુ:ખી જનને અનુક ંપા દાન દેવું. મુનિરાજની સેવાભક્તિ કરવામાં કુશળ રહેવુ. અહંકાર રહિત દાન દેવું. શાલિભદ્ર મૂળદેવ વિગેરે દાનના પ્રભાવથી અથાગ લક્ષ્મીના ભાક્તા થયા છે.
૨૦ સદાનભિનિવિષ્ટશ્ર—કેતાં ખાટા હઠ કદાગ્રહ કરવા નહી. જિનમતને વિષે બહુમાનપૂર્વક રાગ કરવા. હઠ કદાગ્રહથી જમાલીની માફ્ક જીવ સમ્યકત્વથી ભ્રષ્ટ થાય છે.
૨૧ પક્ષપાતી ણેષુ—કેતાં ગુણી જનને પક્ષ કરવા. તેમની સાથે સાજન્યતા તથા દાક્ષિણ્યતા વાપરવી. તેમના સમાગમ કરવા. ગુણિજનના સમાગમથી અનેક પ્રકારે જીવાને લાભ થાય છે. ઉભય લેાકમાં હિત થાય છે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૩). ૨૨ અદેશાકાલેશ્ચર્યા ત્યજનકેતાં જે દેશમાં જવાની. શાસ્ત્રકાર આજ્ઞા ન આપતા હોય અથવા રાજાની મનાઈ હોય તે દેશમાં ઉદ્ધતાઈ કરીને જવું નહી. વળી જે કાળે જે કાર્ય કરવાની આજ્ઞા ન હોય તે કાળે તે કાર્ય કરવું નહી. અદેશ અકાળમાં કાર્ય કરવાથી અનેક પ્રકારના ઉપદ્રવ થાય છે.
૨૩ જાનન બલાબલં-કેતાં પોતાનું બળ તપાસીને કાર્ય કરવું. કારણ જે શક્તિ ઉપરાંત કાર્ય કરવાથી ધનની તેમજ શરીરની હાનિ થાય છે.
૨૪ વ્રતસ્થજ્ઞાનવૃદ્ધાનાં પૂજકા-કેતાં વ્રતમાં રહેલા અને જ્ઞાન નમાં વૃદ્ધિ પામેલા એવા પુરૂની સેવા કરવી. આત્મહિતના અર્થે તેમની પાસેથી જ્ઞાન સંપાદન કરવું, વ્રતમાં રહેલા જ્ઞાની પુરૂષની સેવાકલ્પવૃક્ષની માફક સારા ઉપદેશરૂપી ફળવડે કરીને ફળે છે.
૨૫ પિપોષક –કેતાં પિષણ કરવા લાયક સ્વકુટુંબનું આહારવસ્ત્રાદિકથી પિોષણ કરવું.
૨૬ દીદશ-કેતાં દરેક કાર્યને આરંભ કર્યા પહેલાં શુભ અશુભ પરિણામ વિચારવું અને પછી કાર્યની શરૂઆત કરવી. જે કાર્ય કરવાથી નુકશાન થવાને સંભવ હોય તે કાર્ય કરવું નહીં.
ર૭ વિશેષજ્ઞ –એટલે સામાન્ય અને વિશેષને ઓળખતાં શીખવું. વસ્તુ તથા અવસ્તુ, કૃત્યાકૃત્ય, ભક્ષ્યાભઢ્યવિગેરેનું અંતર સમજવું. વિશેષ નહી જાણવાવાળાને પશુસમાન ગણાસામાં કહ્યો છે.
૨૮ કૃતજ્ઞ –કેતાં કેઈએ ઉપકાર કરેલ હોય તેને સારી રીતે જાણે-એળવે નહીં.
ર૯ લોકવલ્લભ:-કેતાં સારા માણસેને વિનય કરવા વડે
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) કેમાં પ્રિય થવું, અનીતિવાળા તથા ધર્મવિરૂદ્ધ કાર્ય કરીને લેકમાં પ્રિય થવાની ઈચ્છા કરવી નહીં.
૩૦ સલજજ-કેતાં લજજાવાન થવું. પ્રાણુને નાશ થાય તે પણ અંગીકાર કરેલ વ્રતાદિને છોડવા નહીં, તેમજ નિર્લજજ કાર્ય કરવું નહીં.
૩૧ સદય –કેતાં દુ:ખી જીવ ઉપર દયા રાખવી. જેમ બને તેમ હિંસાનું કાર્ય કરવું નહીં. જેમ આપણને આપણું પ્રાણ વહાલા છે તેમ તમામ જીવોને હાલા છે, માટે કઈ જીવની હિંસા કરવી નહીં.
૩૨ સેમ્ય – કેતાં સેમ્ય દષ્ટિ રાખવી. કષાયવાળી પ્રકૃતિ કરવી નહીં કે જેથી બીજાને આપણું ઉપર દ્વેષ જાગે.
૩૩ પાપકૃતિકર્મઠ -કેતા પરેપકાર કરવામાં શૂરવીર થવું. પરોપકાર કરવાવાળે મનુષ્ય ના નેત્રને અમૃતના અંજન સરખો પ્રિય લાગે છે.
૩૪ અંતરંગારિષડ્વર્ગ–પરિહારપરાયણ-કેતાં કામ, ક્રોધ, લોભ, માન, મદ, હર્ષ-શિષ્ટ પુરૂષએ આ છ અંતરંગ શત્રુ કહ્યા છે. પરસ્ત્રી ઉપર દુષ્ટ વિચાર કરવા તે કામ ૧. પારકાને તથા પોતાને કષ્ટને વિચાર કર્યા વિના કેપનું કરવું તે કધ. ૨. યોગ્ય પાત્રમાં દાન નહી દેવું અને નિષ્કારણ પરધન ગ્રહણ કરવું તે લેભ. ૩. કુલ, બલ, એશ્વર્ય, રૂપ, વિદ્યાદિકને અહંકાર કર તે મદ. ૪. દુષ્ટ અભિનિવેશ ઉપર ચડવું-યુકતાયુકતનું ન સમજવું તે માન. ૫. નિમિત્ત વિના બીજાને દુઃખ ઉત્પન્ન કરવાવડે કરીને તથા જુગાર શિકારાદિ અનર્થ કાર્ય કરીને મનમાં ખુશી થવું તે હર્ષ. ૬. આ છને અંતરંગના કટ્ટા શત્રુ જાણવા. આ છથી ઘણું દૂર રહેવું. તેને સમાગમ કરવો નહી.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૫ )
૩૫ વશીતેન્દ્રિયપ્રામો–કેતાં પાંચે ઈન્દ્રિયાને વશ કરવી. અત્યંત આસક્તિના પરિહારવડે કરીને સ્પર્શોદિ પાંચે ઈન્દ્રિચેાના વિકારને રોકવા. અભક્ષાદિ વસ્તુ ખાવાની લાલચ કરવી નહી. ઇન્દ્રિયાના વિજય ઉત્કૃષ્ટ સંપદા પમાડે છે. કહ્યુ` છે કે— आपदां कथितः पंथाः, इन्द्रियाणामसंयमः । तञ्जयः संपदांमार्गो, येनेष्टं तेन गम्यताम् ॥
',
“ ઇન્દ્રિયાના અનિગ્રહ કરવા તે આપદાના માર્ગો છે અને તેને જીતવી તે સંપદાના માર્ગ છે, જે માર્ગ ઇષ્ટ લાગે તે માગે ગમન કરો. ”
એકેક ઇન્દ્રિયના ઢાષથી પતંગીયા, ભ્રમરા, માછલા, હાથી, અને હરણીયા દુર્દશાને પામે છે-પ્રાણને નષ્ટ કરે છે, તેા પાંચે ઇન્દ્રિયાને વશ પડેલા મનુષ્યેાની શી દશા સમજવી ? માટે ખરાખર પુરૂષાથ ફેારવી ઇન્દ્રિયાને જીતવી, ન જીતી હૈાય તે જીતવા પ્રયત્ન કરવા.
ન
આ ઉપર મતાવેલા પાંત્રીશ ગુણવાળા મનુષ્ય ગૃહસ્થ ધર્મના આરાધન માટે સમર્થ થાય છે. આ મહા મૂલ્યવાળી માનવ જીંદગી પ્રાપ્ત કરી અવશ્યમેવ આ માર્ગાનુસારીના ૩૫ ગુણ્ણા પ્રાપ્ત કરવા ઉદ્યમ કરવા. કદાચ પાંત્રીશે ન પામી શકાય તે તેમાંથી અડધા ઉપરાંત પણ પ્રાપ્ત કરવાજ જોઇએ. તેમાં મુખ્ય પહેલા ગુણ ન્યાચથી પૈસા ઉપાન કરવા, તે ગુણુને કદાપી છેડવા નહીં. તે ગુણુ ન હેાય તેા ખીજા ગુણ શૈાભાને ન પામે. અનીતિથી ભેગા કરેલા પૈસા લાંખા કાળ સુધી ટકતા પણ નથી. કારણ કે અનીતિથી પાપ પ્રકૃતિ બંધાય છે, ને તે પાપના ઉત્ક્રય થયા કે તરત તમામ ઋદ્ધિ સિદ્ધિ ગુમાવી બેસવું પડે છે. ઉપાધ્યાયજી મહારાજ યશેાવિજયજી જ્ઞાનસાર અષ્ટકમાં કહે છે
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૬ )
येषां भ्रूभंगमात्रेण, भज्यन्ते पर्वता अपि । तैरहो कर्मवैषम्ये, भूपैर्भिचापि नाप्यते । १ ।
।
જે રાજા મહારાજાની ભ્રકુટીના ભગ માત્ર કરી પર્વતના ભુકા થઇ જતા હતા, તેજ રાજા મહારાજાઓને કમ વડે વિષમ દશા પ્રાપ્ત થવાથી રકની માફ્ક ભિક્ષા પણ મલતી નથી. કેટલેા બધા કર્મ રાજાના પ્રબળ પ્રતાપ ? ’
વિવેચન--જેઓને ઘેર હાથીઓના મઢના ઝરવાથી આંગણે તેના કીચડ થઈ રહેતા હતા, જેને ઘેર ઘેાડા રથ પાયદલ વિગેરેના ગારવ થઈ રહેતા હતા, સુવર્ણાદિ ધનની સંખ્યા કરી શકાતી નહેાતી, તેવા ધનવતાને પણ કર્મરાજાના પરાધિનપણાથી–પુણ્યના નાશ થવાથી ભીખ માગીને પેટ ભરવું તેપણુ કિઠન થઈ પડે છે. તેા પછી સામાન્ય કેાટીના જીવાનું શું ગજું ? અનીતિ કરવાથી અશુભ કર્મ બંધાયછે, તેથી લક્ષ્મીના વિયાગ થાય તે સ્વાભાવિક છે. માટે નીતિથીજ દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરી લક્ષ્મીને સારા શુલ ક્ષેત્રમાં વાપરવી, જેથી પુણ્ય ખંધાય અને આ ભવમાં તથા પરભવમાં પુણ્ય પ્રકૃતિથી અથાગ લક્ષ્મી મળે. જુઓ ! તેજ ઉપાધ્યાયજી કવિપાક અષ્ટકમાં કહે છે કે—
जातिचातुर्यहीनोपि, कर्मण्यभ्युदयावहे ।
क्षणाद् रंकोपि राजा स्याद्, छत्रछदिगन्तरः ॥ १ ॥
· જાતિ તથા ચતુરાઇથી રહિત હાવા છતાં શુભ કમના અભ્યુદય થવાથી એક ક્ષણવારમાં રેંક ભીખારી હોય તે પણ છત્ર વડે કરી આચ્છાદિત કર્યો છે. દિશાના ભાગ જેણે એવા
રાજ થાય છે.’
ગમે તે ગરીખ ૨ક કે નિન હોય પરંતુ પુણ્યપ્રકૃતિ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૭) સાથે લાવેલો હોય તે ધનાઢ્ય થઈ જાય અને ઈષ્ટ વસ્તુની સામગ્રી મળે. પરંતુ અનીતિ કરવાથી ઈષ્ટ વસ્તુ મળતી નથી તે ચેકસ યાદ રાખવું. કેટલાક કહે છે જે “અનીતિ કરવાને આ જમાને છે, નીતિ કરવા જઈએ તે પૈસા મળતા નથી.” તેવું બેલનાર ભૂલ કરે છે. ન્યાયથી ઉપાર્જન કરેલ થોડું પણ દ્રવ્ય શુભ માર્ગમાં વાપરવાથી અથાગ પૂણ્ય બંધાય છે. પુણ્યના પ્રતાપથીજ લક્ષમી મળે છે. અનીતિ કરનારને પણ જે કાંઈ લક્ષ્મી મળે છે તે પૂર્વનું પૂણ્ય હોય તેજ મળે છે, પરંતુ અનીતિના જોરથી વિશેષ પાપ બંધાવાથી પરિણામે લક્ષમીનો નાશ થાય છે. કદાચ આ ભવમાં નાશ ન થયો તે પરભવમાં તે તેના કટક ફળ અવશ્ય ભેગવવાં પડે છે. માટે જેમ બને તેમ સર્વ પ્રકારે નીતિને આદર કરે, ન્યાયથી ચાલે. આ ગુણ ઘણે મજબુત છે. આ ગુણ પ્રાપ્ત કરશો તો બીજા ઘણા ગુણે પ્રાપ્ત થશે. આ હેતુથી જ હેમચંદ્રાચાર્યો માર્ગોનુસારીના ૩૫ ગુણમાં પ્રથમ ન્યાયસંપન્નવિભવ બતાવેલ છે. માટે ભવભીરૂ જીવોએ અનીતિને દેશવટે આપી ન્યાયસંપન્નવિભવને જ આદર કરી પ્રમાણિકપણું પ્રાપ્ત કરવું. તેજ મનુષ્યભવ પામ્યાને સાર છે.
હવેનીતિથી પિસા ઉત્પન્ન કર્યા પછી પણ તેને સારા માર્ગમાં ખર્ચવા, પરંતુ મેહ મમત્વ કરી લક્ષમીને સાચવી રાખવી નહીં. “કેઈપણ પ્રકારનું સુકૃત કરવું નહી, આરંભ સમારંભના કાર્યો કરવાં, ધર્મના કાર્યોમાં કૃપણુતા રાખવી.” તેમ પણ થવા દેવું નહી. નહીતર પછી ઘણું મેહથી લક્ષ્મીની ઉપરજ ફણધર, નળીયા, ઉંદર વિગેરે થવું પડે છે. એવા શાસ્ત્રમાં ઘણા દાખલા છે. સમરાદિત્ય કેવળીના ચરિત્રમાં ઘણું જ લક્ષ્મી ઉપર મેહ રાખવાથી તિર્યંચાદિ ગતિમાં ગયાનો અધિકાર છે. આદિનાથ દેશનામાં પ્રિયંગુ શેઠ લક્ષમી ઉપર અતિવ મેહમમત્વ કરી ઠેઠ નિગદ સુધી પહોંચ્યો.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૮) રૂદ્રદેવની સ્ત્રી અગ્નિશિખ લક્ષમીના મોહથી કાળી નાગણ થઈ અને તેને પુત્ર કુડંગ કાળે સર્ષ થયે ઈત્યાદિક ઘણું દષ્ટાંતો છે. માટે મેળવેલી લક્ષમીને સદુપયોગ કરી ચંચલ લક્ષમીથી નિશ્ચલ ધર્મની પ્રાપ્તિ કરવી તેજ સાર છે. શાસ્ત્રકાર ભલામણ કરે છે કે
लक्ष्मीदायादाश्चत्वारो, धर्मानिराजतस्कराः । वृद्धपुत्रापमानेन, कुप्यन्ति बांधवास्त्रयः ॥ १ ॥ “લક્ષ્મીના ચાર ભાગીદાર પુત્રો છે. તેમાં પ્રથમ ધમ, પછી અનુક્રમે અગ્નિ,રાજને તસ્કર-આ ચાર હોવા છતાં મોટા પુત્ર ધર્મનું અપમાન કરવા વડે કરીને બાકીના ત્રણ પુત્ર કે પાયમાન થાય છે.”
વિવેચન–આ જીવે એકઠી કરેલી લક્ષમી ધર્મના પ્રભાવથીજ સમજવી. તેથીજ શાસ્ત્રકારો ધ૬ અને કેતાં ધર્મ થકી ધન પ્રાપ્ત થાય છે તેવું કહી ગયા છે. ધર્મથી હિન જીવે ગરીબ, પામર, દુ:ખી અને દીન હોય છે. આ ધર્મને પ્રગટ પ્રભાવ હોવા છતાં કૃપણ છે શુભ માર્ગમાં લક્ષમીને ખર્ચતા નથી અને ભેગી કરે છે. પછી પાછળના માણસે તેને ઉપભેગ કરે છે. લક્ષમી ભેગી કરતાં લાગેલાં પાપ ભવાંતરમાં ભેગી કરનારને ભોગવવા પડે છે. માટે બહુ જ વિચાર કરી, કૃપણુપણું દૂર કરી, લક્ષ્મીને શુભ માર્ગમાં વાપરી, મનુષ્ય ભવને લાહો લેવા ચૂકવું નહીં.
જુઓ! પૂર્વે થઈ ગયેલા કુમારપાળ રાજાએ લક્ષમીથી કેવાં કેવા શુભ કાર્યો કરી મહા પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું છે?
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૯) ઉદારતા ઉપર કુમારપાળ રાજાનું સંક્ષેપ વર્ણન. ૧ સમ્યકત્વ મૂળ બાર વ્રત અંગીકાર કર્યા. ૨ ત્રિકાળ જિનપૂજા કરવાનો નિયમ કર્યો. ૩ અષ્ટમી તથા ચર્તુદશીના પિષધ ઉપવાસ કરવા. ૪ પારણાને દિવસે દષ્ટિગોચર થયેલા સેંકડો માણસને યથા
યેગ્ય વૃત્તિ આપીને સંતેષ પમાડે. ૫ સાથે પિષધ ગ્રહણ કરેલાં હોય તેઓને પિતાના આવાસે.
પારણું કરાવવું. ૬ સાધર્મિક ભાઈઓનો ઉદ્ધાર કરવા માટે એક હજાર સેના
મહાર દરાજ આપવી. ૭ એક વરસમાં એક ક્રોડ સોનામહારનું દાન સાધમિ ભાઈને દેવું. (એ પ્રકારે ચાર વરસ સુધી ચાદ કોડ સોના
મેહેરનું દેવું.) ૮ સાધમિ ભાઈઓ પાસેનું અઠાણું લાખ દ્રવ્ય છોડી દીધું. ૯ નિર્વશ જનારનું તમામ દ્રવ્ય રાજ ગ્રહણ કરે. પરંતુ આ
ધાર્મિક રાજાએ તેવું બે-તેર લાખ દ્રવ્ય મૂકી દીધું. ૧૦ એકવીશ લખેલા પુસ્તકના જ્ઞાન ભંડાર કરાવ્યા. ૧૧ હમેશાં ત્રિભુવનપાળ દેરાસરજીમાં સ્નાત્ર મહોત્સવ કરે. ૧૨ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજને દ્વાદશાવર્ત વંદન કરવું. પછી
અનુક્રમે તમામ મુનિરાજને વંદન કરવું. ૧૩ પ્રથમ ગ્રહણ કરેલા પિષધવ્રતવાળા શ્રાવકેને પ્રણામ કરી
માન દેવું.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૦) ૧૪ પિતાના અઢાર દેશમાં અમારી પડહ વગડાવ્યો. ૧૫ ન્યાયની ઘંટા વગડાવી. ૧૬ બીજા ચદ દેશને વિષે ધનના બળવડે તથા મંત્રીના બળ
વડે છાની રક્ષાનું કરાવવું. ૧૭ ચૈદસો ને ચુમાલીશ ૧૪૪૪ નવીન જિનમંદિરે કરાવ્યા
અને સોળસે ૧૬૦૦ જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા. ૧૮ સાત મોટી તીર્થજાત્રા કરી. ૧૯ પહેલા વ્રતમાં–મારી એ શબ્દ બેલાઈ જાય તે
ઉપવાસ કરવો. ૨૦ બીજા વ્રતમાં-વિસ્મૃત્યાદિથી અસત્ય વચન બેલાઈ જાય
તે આયંબીલ વિગેરેનો તપ કરે. ૨૧ ત્રીજા વ્રતમાં–મરી ગયેલા નિર્વશીનું ધન ગ્રહણ ન
કરવું. ૨૨ ચેથા વ્રતમાં—ધર્મની પ્રાપ્તિ થયા પછી નવી સ્ત્રી
પરણવી નહી, એવો અભિગ્રહ કર્યો. ૨૩ ચોમાસામાં મન વચન કાયાએ કરી શીલ પાળવું. તેમાં
મનથી કદાચ ભગ્ન થાય તે ઉપવાસ કરે. વચનથી ભગ્ન થાય તે આયંબીલ કરવું. કાયાથી સ્પર્શરૂપ ભંગ થયે એકાશન કરવું. (મનને વિશેષ મજબુત રાખવા મનથી ભંગ થયે ઉપવાસ રાખ્યા હશે એમ સંભવ થાય છે.) ભોપલદેવી રાણીના મરણ પછી પ્રધાનાદિ ઘણું લેકેએ પાણિગ્રહણ કરવાનું કહ્યાં છતાં પિતાને નિયમ બરાબર સાચ-પાણિગ્રહણ ન કર્યું.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) ૨૫ પાંચમા વ્રતમાં–છ ક્રોડનું સોનું, આઠ ક્રોડનું રૂપું,
એક હજાર તોલા મહા મૂલ્યવાળા મણિરત્ન વિગેરે, બત્રીશ હજાર મણ ઘી, બત્રીસ હજાર મણ તેલ, ત્રણ ત્રણ લાખ મુડા શાલી ચણ જુવાર મગ વિગેરે, પાંચ લાખ ઘોડા, એક હજાર હાથી, પાંચસે ઘર, પાંચસો હાટ, પચાસ
હજાર રથ ઇત્યાદિ રાખ્યા. ૨૫ છઠ્ઠા વતમાં–વષકાળમાં પાટણ શહેરના સીમાડાથી
બહાર જવાને નિષેધ કર્યો. ૨૬ સાતમા વ્રતમાં–મઘ માંસ મધુ માખણ–આ ચાર મહા
વિગઈને સર્વથા ત્યાગ તથા બહુબીજ, પંચદુમ્બર ફળ, અભક્ષ્ય, અનંતકાય, ઘેબર વિગેરેને ત્યાગ. દેરાસરજીમાં મૂકયા વિના વસ્ત્ર ફળ આહાર વિગેરેને ત્યાગ. સચિત્તમાં એક પત્રના પાન બીડાં આઠ ( દરરેજ), રાત્રીએ ચારે પ્રકારના આહારનો ત્યાગ, વર્ષાઋતુમાં એક ઘી વગઈ છુટી, બાકી પાંચને ત્યાગ. લીલા શાકને નિષેધ તથા રોજ એકા
સણું કરવું. પર્વ તિથિઓને દિવસે કાયમ બ્રહ્મચર્ય પાળવું. ર૭ આઠમા વતમાં–સાતે વ્યસનને પોતાના દેશમાંથી
કાઢયા. ૨૮ નવમા વ્રતમાં–બંને ટંક સામાયક કરવું. તે સામાયકમાં
શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજ વિના બીજા સાથે બેલવાનો નિષેધ. હમેશાં વીતરાગ સ્તોત્રનું તથા યોગશાસ્ત્રના બાર પ્રકા
શનું ગણવું. ૨૯ દશમા વ્રતમાં–ચોમાસામાં કટકનું નહી કરવું. ગીજ
નીના સુરત્રાણનું આગમન થયા છતાં પણ નિયમથી નહી ચળવું.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૨ )
૩૦ અગ્યારમા વ્રતમાં—પૌષધાપવાસમાં રાત્રિએ કાયાત્સ કરતાં મ'કાડા પગે ચાંટયા, લેાકાએ દૂર કરવા માંડ્યો છતાં દૂર થયા નહી, જેથી તેની મરવાની શ’કાવડે કરી પેાતાના પગની ચામડી ઉખેડીને દૂર મૂકી મકાડાને બચાવ્યેા.
૩૧ બારમા અતિથિ સવિભાગ તમાં—દુ:ખી સાધર્મિક શ્રાવક પાસેનુ' તેર લાખ દ્રવ્યનુ` છેડી દેવું. નિર'તર સુપાત્રમાં દાન દેવું.
આ પ્રમાણે આ મહાભાગ્યશાળી કુમારપાળ રાજાના પુણ્યમાર્ગો કેટલાક લખી શકાય ! પાતે સારી રીતે ધર્મના અનુષ્ઠાનવડે કરીને પોતાના આત્માના ઉદ્ધાર કરી સંસારને તેડી નાખ્યા. ફકત એ ભવમાંજ મેાક્ષ જાય તેવું અનુષ્ઠાન કર્યું. અને સાધર્મિક ભાઇઓને યથાયેાગ્ય દાન દેવાવડે કરી, ધર્મમાં સહાય કરવાવડે કરી, તથા કરના મૂકવાવડે કરી, સીદાતાના ઉદ્ધાર વડે કરી, અઢાર દેશમાં અમારી પહુ વગડાવવાવડે કરી, પાપકાર પણ ઘણાજ કર્યો. જેથી માનવ જીંદગી ધર્માંના કાર્યાવર્ડ સફળ કરી મેાક્ષરૂપી ફળ પ્રાપ્ત કર્યું. લક્ષ્મી ઉપર મેાડુ રાખ્યા હોત તા આવાં ઉત્તમ કાર્યો થઈ શકત નહી.
ઇતિ કુમારપાળ સ ંક્ષેપ વન.
વસ્તુપાલ તેજપાલ વિગેરેનાં શુભ કાર્યાં,
વસ્તુપાળ તેજપાલે પણ લક્ષ્મીથી અનેક શુભકાર્યો કર્યો છે. શ્રી આણુજી ઉપર ખાર ક્રોડ ને ત્રેપન લાંખ દ્રવ્ય ખરચી એવાં તા દેરાસરા કરાવ્યાં કે આધુનિક જમાનાના કારીગરાની દ્રષ્ટિને
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૩)
ગરકાવ કરી મૂકે છે. વસ્તુપાલ તેજપાલે શુભમાગ માં લક્ષ્મી વાપરી તેનું દિગ્દન સામાન્યથી કરીએ છીએ.
ત્રણ લાખ દ્રવ્ય ખરચીને શત્રુંજય તારણું બંધાવ્યુ ત્રણ હજાર ખસે ને એ જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યાં. તેરશે. જિનમંદિર શિખરમ ધ કરાવ્યા.
એક લાખ ને પાંચ હજાર નવીન જિનબિંમ ભરાવ્યા.
નવશે ને ચેારાશી પાષધશાળા કરાવી. છત્રીશ લાખ દ્રવ્ય ખરચીને જ્ઞાન પુસ્તકાના ભંડાર કરાવ્યા. ત્રણ લાખ દ્રવ્ય ખરચી ખંભાતમાં જ્ઞાન ભંડાર કરાવ્યા. સાડા બાર યાત્રા શ્રી શત્રુ જયંતીની કરી.
અઢાર ક્રોડ છન્નુ લાખ દ્રવ્ય શ્રી શત્રુ ંજય તીથૅ ખરચ્યું. અઢાર ક્રોડ ને ત્રાશી લાખ દ્રવ્ય શ્રીગીરનારજી તીર્થમાં ખરચ્યું, ખાર ક્રોડ ને ત્રેપન લાખ દ્રવ્ય શ્રી આણુતી માં ખરચ્યું. પાંચશે સિંહાસન હાથીદાંતનાં કરાવ્યાં.
む
પાંચશે' સમવસરણ કરાવ્યાં
સાતશે ધર્મશાળા કરાવી.
એક હજાર માણસા દાનશાળાએ હંમેશાં આહાર લેતા હતા. ઈત્યાદિક તે ભાગ્યશાળીઓએ ઘણી લક્ષ્મી શુભમામાં મરચી મહા પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું.
શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરે પ્રતિધ કરેલ વિક્રમરાજાએ પણ શત્રુ ંજયના સંઘ કાઢી પુષ્કળ લક્ષ્મી ખરચી. તે સ`ઘમાં ૧૬૯ સેાનાનાં દેરાસરા હતા. સિદ્ધસેનદિવાકર પ્રમુખ પાંચસેા આ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૪) ચાર્યો સાથે હતા. ચિદં મુકુટબદ્ધ રાજા સાથે હતા. સીતેર લાખ શ્રાવકના કુટુંબ સંઘમાં હતાં.
આમરાજાએ શ્રી સિદ્ધાચલજીના સંઘમાં બાર કોડ નૈયાને ખર્ચ કરી મહાન પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું.
સાધુ પેથડશાએ શ્રી સિદ્ધાચલજીના સંઘમાં અગ્યાર લાખ દ્રવ્યનું ખર્ચ કરી માનવભવને અપૂર્વ હા લીધે. તથા ધર્મઘોષસૂરિને નગરમાં પ્રવેશ કરાવ્યું ત્યારે બેતેર હજાર દ્રવ્યનું ખરચ કર્યું.
શ્રી સંપ્રતિ રાજાએ સવા ક્રોડ જિનબિંબ ભરાવ્યાં. જિનમંદિરથી પૃથ્વી અલંકૃત કરી. અઢળક લક્ષ્મી ખચી મહાન પુણ્યના ભાગી બન્યા.
આ શિવાય ઘણા ભાગ્યશાલી જીએ શ્રી શત્રુંજય, ગીરનાર વિગેરે મહા પવિત્ર તીર્થોમાં પોતાની લક્ષમી પુષ્કળ ખરચી પુણ્યાનુબંધી પુણ્યને પ્રાપ્ત કર્યું છે. સંવત અઢારમા સૈકામાં મેતીશા શેઠે શ્રી સિદ્ધાચળજી ઉપર કુંતાસરને ખાડે પૂરાવી નવીન ટુંક ઉભી કરીને પિતાના યશને જગતમાં ફેલાવી દીધો છે. અને મહાન પુણ્ય ઉપાર્જન કરી ગયા છે. આવા ઉત્તમ જીવે જગતમાંથી કાળધર્મ પામી ગયા છતાં નામસ્મરણ રૂપે હજી જાણે જીવતાજ હાય નહી એમ ધર્મિષ્ટ જીને યાદ આવ્યા કરે છે. આ કાળમાં પણ ઘણું ઉત્તમ જીવે પોતાની લક્ષ્મીને દર વરસે સારા માર્ગમાં ખરચી મહા પુણ્ય ઉપાર્જન કરી રહ્યા છે, ત્યારે કૃપણુ જીવે લક્ષમીને સંચય કરવામાં જ જીંદગી પૂરી કરે છે અને સંસારની લીલા કરવા માટે હજારોને લાખાના મહેલ બંધાવી તથા મોટરગાડીઓ ચલાવી પુરાલાનંદી બની પાપના ભાગી બને છે. પરંતુ જ્ઞાનચક્ષુથી એટલું પણ તપાસતા
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૫ )
નથી જે પરલેાકમાં ગયા પછી તે મંગલામાં હું ચેતન ! કયા જીવા લીલા કરશે ? મેટરગાડીમાં કાણુ બેસશે ? પાપના એજા કાણ ભાગવશે? એટલેા વિચાર જ્ઞાનચક્ષુથી જે થાય તે તા સમજ પડે અને શુભમામાં લક્ષ્મી ખરચવા તૈયાર પણ્ થવાય. માટે દરેક ભવ્ય જીવાએ ન્યાયસ પન્નવિભવ પ્રાપ્ત કર્યો પછી પણ લક્ષ્મીને શુભમામાં ખરચી જૈન શાસનને દીપાવવું, ભવાંતરનું ભાતુ મજમુત કરવું. છેવટ મેાક્ષસુખ પ્રાપ્ત થઈ શકે તેવી રીતે શુભ ક્ષેત્રામાં ધનનો વ્યય કરવા. લક્ષ્મીવડે આવાં શુભ કાર્યો તથા શુભ અનુષ્ઠાન કરવાથી જીવાને સમ્યક્ દર્શન હોય તે બહુ નિર્મલ થાય છે અને ન હેાય તે નવીન
પ્રાપ્ત થાય છે.
મિથ્યાત્વના ક્ષય તથા યાપશમ અથવા ઉપશમ થાય છે. ગમે તેટલી ક્રિયાએ કરીએ, ગમે તેટલું દ્રવ્ય ખરચીએ, તીર્થની જાત્રા કરીએ, પર ંતુ જો સમ્યકત્વ દર્શન પ્રાપ્ત ન થાય તેા તમામ ફ્રગટ સમજવું. ઉપર ખતાવેલ શુભ અનુષ્ટાન તથા શાસનની પ્રભાવના તથા શુભ માર્ગમાં દ્રવ્યના વ્યય કરવા તે તમામ સમ્યક્ દન પ્રાપ્તિનાં કારણેા છે; તેવાં કારણેા મળ્યા છતાં પણ સમ્યક્ દશન રૂપી કાય ન થાય તે પછી તેના જેવુ નુ દુ:ખ કયું કહેવાય ? ઘરમાં ઘી, ગાળ, ખાંડ વિગેરે ભાજ નની સામગ્રી હાય છતાં ભુખે મરેતેા પછી તેના જેવા ખીજો કાણુ મૂર્ખ કહેવાય ? તેવીજ રીતે અનંત કાળ પરિભ્રમણ કરતાં મનુષ્ય જન્મ, આ ભૂમિ, ઉત્તમ ક્ષેત્ર, ઉત્તમ કુળ, દેવ ગુરૂ ધર્મોની જોગવાઇ, ધનું શ્રવણ વિગેરે પ્રાપ્ત થયા છતાં જો વીતરાગના વચનમાં શંકા રાખી સમ્યક્દર્શન પ્રાપ્ત ન કરે તેા તે પણ મૂર્ખ જ કહેવાય તેમાં શું આશ્ચય? આવું અમૂલ્ય સમ્યકત્વ રત્ન જીવને પ્રાપ્ત કરવાના અપૂર્વ સમય હાથ આવ્યા છે તે તે
?
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૬ )
સમય જવા દેવા નહી.” જેમ કેાઇ ધનના અથી મનુષ્યને ધન કમાવાના ખરાખર સમય આવ્યા હોય તા પ્રમાદ તજી ધન મેળવન વામાં ખામી રાખે નહી, તેમ ચિ’તામણિ રત્નથી અધિક મનુષ્યલવાદિ સામગ્રી પામી ભવ્ય જીવ પણ સમ્યકત્વરત્નને પ્રાપ્ત કરવામાં પ્રમાદ કરે નહી, અને જો પ્રમાદમાં પડી ગયા તા સમ્યક્ત્વ રત્ન મળી શકે નહી. કારણ જે સમ્યકત્વરત્ન પ્રાપ્ત કરવું તે કાંઇ સામાન્ય વાત નથી, બહુ જ કિઠન છે. તેની કિઠનતા માટે પણ દશ દષ્ટાંતા જે મનુષ્યભવની કઠિનતાવાળાં કહ્યાં છે તે સમજવાં, ચાર ગતિમાં ભ્રમણ કરતાં જીવાને મનુષ્યભવમાં સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થવી સુલભ ગણાય છે. કારણ જે દેવતાઓને વિષયમાં અતિ આકિત હાવાથી પેાતાનું આયુ તેમાં ને તેમાં પૂરૂ થઇ જાય છે. જેથી તેઓને પણ સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થતી નથી. જુઓ ! મેાટી સ`ઘયણમાં કહ્યુ છે;—
तर्हि देवा वंतरिया, वरतरुणीगीयवाइयरवेणं । निश्चं सुहिया पमुइया, गयंपि कालं न याणंति ॥ १ ॥ અ—“તે ભુવનેા માંહે વ્યતરિક દેવતાએ શ્રેષ્ઠ સૈાભાગ્યવાળી દેવીઓના ગીત તથા વાજીત્રના શબ્દે કરી નિર તર સુખીયા તથા હર્ષવાળા થયા થકા ગયેલા કાળને જાણતા નથી. ”
નારી જીવા અત્યંત વેદનાથી વ્યાકુળ હાવાથી તેઓને પણ જલદી સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થવી કઠિન જ ગણાય. તિર્યંચા વિવેકથી શૂન્ય હાવાથી ધર્મ શ્રવણ કરવું જ અની ન શકે તેા પછી સમ્યકત્વની વાત તા દૂર રહી. જો કે ઉપર ખતાવેલ દેવતા નારકી તિય ચાને પણ સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ મનુષ્ય ભવમાં મનુષ્યને ઉત્તમ સામગ્રી મળ્યા પછી જેટલી સુલભતા છે
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૭) તેટલી સુલભતા સમ્યકત્વ માટે તે ત્રણ ગતિવાળા જીવોને નથી. માટે મનુષ્યએ આવી ઉત્તમ સામગ્રી પામીને વિષય, કષાય ને પ્રમાદ જે આત્માના કટ્ટા શત્રુ છે તેને દૂર કરી મિથ્યાત્વથી દૂર રહી સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરવું, તેજ મનુષ્ય ભવ પામ્યાનું ખરૂં રહસ્ય સમજવું. હવે સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ ક્યારે થાય? તે બતાવાય છે
જીવને સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ. જ્ઞાનાવરણીયાદિ આઠ કર્મમાંથી એક આયુ કર્મને છેડીને સાતે કર્મની સ્થિતિ શુભ અધ્યવસાયથી ઘટાડી ઘટાડીને એક કેટકેટી સાગરેપમમાં પલ્યોપમનો અસંખ્યાતમે ભાગ ન્યૂન કરે તે સમયે જીવ યથાપ્રવૃત્તિ કરણ કરે. તે કરણ જીવે આ સંસારમાં ભ્રમણ કરતાં અનંતીવાર કર્યું અને યથાપ્રવૃત્તિ કરણ કરી ગ્રન્થીદેશે આ ખરે, પરંતુ આગળ જઈ શકે નહી. આ પેલું કરણું
બીજું અપૂર્વકરણ તે જીવપરિણામ વિશેષ છે. આ જીવે સંસાર પરિભ્રમણ કરતાં કેઈવાર પણ અપૂર્વકરણરૂપ પરિણામ વિશેષને પ્રાપ્ત કર્યા નથી, જેથી તેનું નામ અપૂર્વકરણ કહેવાય છે. આ અપૂર્વકરણ રૂ૫ પરિણામવિશેષથી ઘનનિવિડ રાગદ્વેષ પરિણતિમયી જે ગ્રન્થી દુખે કરી ભેદવા લાયક છે તેને ભેદી નાખે છે. તે બીજું કરણ - ત્રીજું અનિવૃત્તિ કરણ તે જે અધ્યવસાય ફળપ્રાપ્તિ વિના નિવતે નહી એટલે પૂર્વે આવ્યા જે અપૂર્વકરણરૂપ પરિણામ તે પાછા જાય નહી તેને અનિવૃત્તિકરણ કહીએ. તે અનિવૃત્તિ કરણરૂપ પરિણામે કરી જીવ સમ્યકત્વ પામે તે ત્રીજું કરશું.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૮ ) આ ઠેકાણે ત્રણ કરણની સાક્ષી આપવા માટે કહ૫ભાષ્યની ગાથા લખીએ છીએ.
अंतिमकोडाकोडी, सव्वकम्माणं पाउवजाणं ॥ पलिया असंखिजइ-भागे खीणे हवइ गंठीणं ॥१॥ गंठीत्ति सुदुम्भेश्रो, कख्खडघणगूढमूढगंठीव्व ॥ વીવસ મનાવ્યો, વાવોપરિણામો /રા जा गंठी ता पढम, गंठीसमइच्छो भवे बीयं ।। अनियट्टीकरणं पुण, सम्मत्तपुरकडे जीवे ॥३॥
આયુ વછને સાતે કર્મની અંતિમ કેતાં છેલી કેડાકે સ્થિતિ પાપમને અસંખ્યાતમે ભાગે ન્યૂન રહે, બાકી સર્વ ખપી જાય, ઈહાં ગંઠી સ્થાનક છે.
તે ગંઠી કેવા પ્રકારની છે? અત્યંત દુઃખે કરી ભેદવા ગ્ય કર્કશ વક ગુઢ ગુપ્ત કેઈ ખદીરાદિ કઠીન કાષ્ટની ગાંઠ જેવી તેવી રીતે ભેદી શકાય નહી તે ઉપમાવાળી એ અનાદિકાળની જીવને કર્યજનિત ઘન કેતાં નિવિડ રાગદ્વેષપરિણતિ રૂ૫ ગ્રન્થી છે. તે વજની માફક દુર્ભેદ્ય સમજવી.
જ્યાં ગંઠી છે ત્યાં સુધી આવે તેને પ્રથમ યથાપ્રવૃત્તિ કરણ હોય, ગ્રન્થી ભેદ થયા પછી બીજું અપૂર્વ કરણ હોય, તથા સમ્યકત્વ પુરખેડે કેતાં સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્તવ્યપણે આગળ કહ્યું છે જે જીએ એટલે ચેક્સ મુખ આગળ રહ્યું છે તે જીવને ત્રીજું અનિવૃત્તિકરણ હોય.
આ કરણમાં વિશુદ્ધ અધ્યવસાય વડે કરી ઉદયમાં આવેલ મિથ્યાત્વને વેદતે, નહી ઉદયમાં આવે તેને ઉપશમાવતે ઉપશમ લક્ષણ અંતર્મુહૂર્વકાળમાનવાળા અંતરકરણમાં પ્રવેશ કરે, અંતર
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૯) કરણના પેલા સમયે જીવ ઉપશમ સભ્યત્વ પ્રાપ્ત કરે. અંતરકરણને કાળ અંતર્મુહૂર્ત છે. તેથી ઉપશમ સમ્યકત્વ અંતર્મુહૂર્ત કાળપ્રમાણુ સમજવું. ઉપશમ સમ્યકત્વમાં રહ્યો છતા જીવ સત્તામાં રહેલ મિથ્યાત્વના ત્રણ પુંજ કરે. જેવી રીતે મદન કેદ્રવા ધાન્ય વિશેષ છે તેને એષધિ વિશેષ વડે કરી શોધાય છે. તે શેધતાં કેટલાક શુદ્ધ થાય, કેટલાક અર્ધા શુદ્ધ થાય, કેટલાક અશુદ્ધજ રહે છે. એવી રીતે જીવ પણ પરિણામવિશોષથી મિથ્યાત્વને શોધે છે, તે શોધતા થકા કેટલાક દળ શુદ્ધ થાય, કેટલાક અર્ધ શુદ્ધ થાય, અને કેટલાક અશુદ્ધ રહે-એમ ત્રણ પ્રકારે થાય છે. તે ઉપશમ સમ્યકત્વને અંતર્મુહૂર્તનો કાળ પૂરો થયા પછી જે શુદ્ધ પુજને ઉદય થાય તે અવશ્ય ક્ષપશમ સભ્યદષ્ટિ કહેવાય, અર્ધશુદ્ધ પુજને ઉદય થાય તો મિશ્રદષ્ટિ કહેવાય, અને અશુદ્ધ પુજને ઉદય થાય તો સાસ્વાદનમાં થઈને મિથ્યાદષ્ટિ થાય. આ કર્મ, ગ્રન્થને અભિપ્રાય જાણો.
સિદ્ધાંતિક મત પ્રમાણે તે અનાદિ મિથ્યાત્વદીષ્ટ ગ્રન્થીભેદ કરીને તથાવિધ તીવ્ર પરિણામે કરી અપૂર્વકરણમાં આરૂઢ થયેલ મિથ્યાત્વને ત્રિપુજવાળું કરે. ત્યાર પછી અનિવૃત્તિકરણના સામર્થ્ય થકી શુદ્ધપુજને વેદત થકે એપથમિક સમ્યકત્વ પામ્યા વિના પ્રથમથી જ ક્ષયોપશમ સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરે.
વળી કેટલાક આચાર્યો કહે છે જે યથાપ્રવૃત્તિ વિગેરે ત્રણ કરણના કેમે કરી ઉપશમ સમ્યકત્વ પામે છે, પુંજ ત્રણ કરતા નથી અને ત્યારપછી ઉપશમ સમ્યકત્વથી પડ્યો થકે મિથ્યાત્વે જાય છે.
ઉપશમ સમ્યકત્વ તથા પશમ સમ્યકત્વનો ભેદ નીચે પ્રમાણે જાણ –
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) ઉપશમ સમ્યકત્વમાં ઉદય આવેલ મિથ્યાત્વને ક્ષય અને નહી ઉદયમાં આવેલા મિથ્યાત્વનો સર્વથા ઉપશમ હય, પ્રદેશ ઉદય પણ ન હોય. અને ક્ષપશમ સમ્યકતવમાં ઉદય આવેલનો ક્ષય અને નહી ઉદયમાં આવેલનો ઉપશમ હોય. પરંતુ પ્રદેશ ઉદય હેય-પ્રદેશથી મિથ્યાત્વ વેદાય, ક્ષયે પશમ સમ્યકત્વનો જઘન્ય કાળ અંતમુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટો છાસઠ સાગરોપામથી કાંઈક અધિક જાણ.
ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ. અનંતાનુબંધી ક્રોધ માન માયા લેભની ચેકડી ખપાવીને મિથ્યાત્વ મેહની ખપાવ્યા બાદ મિશ્રમેહની પણ ખપાવી સમ્યકત્વ મેહની ખપાવતા કોઈ જીવ કાળ કરે તો પ્રથમ આયુ બાંધ્યું હોય તે ગતિમાં જાય. જેથી ચારે ગતિમાં ક્ષાયક સમ્યકત્વ પામીએ. આ કારણથી જ પ્રારંભ મનુષ્ય ગતિમાં કહ્યો છે અને સમાપ્તિ ચારે ગતિમાં થાય છે જેથી ચારે ગતિમાં લાયક સભ્યકત્વ જીવ પામી શકે એમ કહ્યું છે. તિર્યંચમાં અસંખ્યાતા વર્ષના આયુવાળા જ લાયક સમ્યકત્વ પામે, સંખ્યાતા વર્ષના આયુવાલા ક્ષાયક સમ્યકત્વ ન પામે. કદાચ કઈ જીવે પૂર્વે આયુ આપ્યું હોય અને ત્યારપછી ક્ષાયક સમ્યકત્વ પામે તે જે ગતિનું આયુ બાંધ્યું હોય તેજ ગતિમાં ક્ષાયક સમ્યકત્વ લઈને જાય. કદાચ આયુ ન બાંધ્યું હોય ને ક્ષાયક સમ્યકત્વ પામે તે તેજ ભવમાં કેવલજ્ઞાન પામી મેક્ષે જાય. આયુ બાંધ્યું હોય તે ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ ભવમાં છેવટ ચાર ભવમાં મેક્ષે જાય. ક્ષાયક સમ્યકત્વ મનુષ્ય ભવમાં. પામે ત્યારે અનંતાનુબંધીની ચેકડી મિથ્યાત્વ મેહની, મિશ્રમેહની ને સમ્યકતવમેહની આ સાત પ્રકૃતિનો સર્વથા ક્ષય કરીને જ ક્ષાયક સમ્યકત્વ પામે છે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૧) ઉપશમ સમ્યકત્વ જીવ જ્યારે પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે ગ્રીમ રૂતુમાં તૃપ્ત થયેલા જીવને ગશિર્ષ ચંદનના રસવડે છંટકાવ કરવાથી જેવી શીતલતા થાય છે–જે આનંદ થાય છે, તે આનંદ–તેવી શીતલતા ઉપશમ સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરનારને થાય છે.
સમકિતની પ્રાપ્તિ. રાગ-સારંગ-(હે સુખકારી ! આ સંસાર થકી જે મુજને ઉદ્ધરે.)
સમક્તિ વિના, ભવ ભવમાં આથડતાં અંત ન આવ્યા; એ સત્ય બીના, જિન આગમથી જાણું સમકિત પાવો. ધનસાર ભવે મુનિ દાન દઈ, સમકિત વરી ભવ તેર લહી; પદવી તીર્થંકર પામ્યા સહી ... ... સમકિત વિના, તે નાભિનંદન ફરમાવે, મિથ્યાત્વ ગતિ ચઉ રખાવે; સમકિતવડે શિવપુર જાવે ... ... સમક્તિ વિના જુઓ ! જંગલમાંહે કઠીઆરે, મુનિદાન દીધું ભવ નયસારે; તે વીર નો પંચમ આરે ... ... સમકિત વિના તે સમક્તિ રૂપી લ્યો મેવો, શુદ્ધ દેવ ગુરૂ ધર્મ જ સે; એમ ભાખે દેવાધિદેવે ... .. ... સમકિત વિના સમક્તિ લહી ભવજળ તરજો,જિન ભક્તિ ભલી ભાવે કરજે; શાશ્વત પદવી પ્રેમે વરજે. ... ... સમક્તિ વિના સમ્યકત્વ પ્રાપ્તિ અનંતર આત્મ આનંદ. સમ્યકત્વ પામ્યા પછી જીવને વસ્તુનું યથાસ્થિત સ્વરૂપ સમજાય છે. આત્માને વિષે સાચે બોધ થાય છે. તે આત્મબોધ પ્રાપ્ત થયા પછી જીવને પરમાનંદમાં મગ્ન થવાથી સંસારી સુખને અભિલાષ કદાપિ થતું નથી. તે સુખ અ૫ અને અસ્થિર હોવાથી તેને તે દુઃખરૂપ માને છે. ઈષ્ટ વસ્તુને આપનાર કલ્પવૃક્ષને પામીને શુષ્ક અશનની વાંછા કઈ પણ કરે નહી, તેમ
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૨) મોક્ષસુખને આપનાર સભ્ય આત્મજ્ઞાનને પામી અનંત દુઃખના કારણરૂપ સંસારના સુખને કદાપિ વછે નહી. જે છ આત્મજ્ઞાનમાં આસક્ત છે તે જ કદાપિ નરક તિર્યંચ ગતિને પ્રાપ્ત કરેજ નહી. જેમ ચક્ષુવાળ માણસ કુવામાં ન પડે તેમ આત્મજ્ઞાની જીવ નરકરૂપી કુવામાં નજ પડે. આત્મબોધ જે જીવને પ્રાપ્ત થયેલ હોય છે તેને બાહ્ય વસ્તુની ઈચ્છા પણ થતી નથી. જેમ અમૃતના આસ્વાદન કરનારને ખારું પાણી પીવું ન ગમે તેવી રીતે ખારા પાણી સમાન સંસારના ખોટાં પદાર્થો ઉપર આત્મબોધવાળા જીવને આસક્તિ થાય જ નહીં.
આત્મબોધ પ્રાપ્ત કરનાર જીવને હમેશાં અપૂર્વ આનંદજ પ્રાપ્ત થાય છે. શાથી જે તત્વશ્રદ્ધાન થવાથી કર્મબંધનાદિ સ્વરૂપને તે સારી રીતે જાણે છે. જેમકે –
આ જીવ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને ગ–આ ચાર કર્મબંધનના હેતુ વડે કરી સમય સમય આયુ છેડીને સાત કર્મને બાંધે છે. તે જ્યારે ઉદયમાં આવે ત્યારે આ આત્મા સ્વયમેવ ભગવે છે, બીજુ કઈ સહાયક થતું નથી. આયુ કર્મ આખા ભવમાં એકવારજ બંધાય છે. જે ગતિનું આયુ બાંધ્યું હોય ત્યાં આ આત્મા એકલેજ ચાલ્યા જાય છે, બીજું કઈ સાથે આવતું નથી. વળી દ્રવ્યાદિ ઈષ્ટ વસ્તુને વિગ થાય છે ત્યારે તે વિચારે છે કે “મારે પરવસ્તુને સંબંધ નષ્ટ થયો, મારૂં દ્રવ્ય તે આત્મપ્રદેશમાં રહેલ જ્ઞાનાદિ લક્ષણવાળું છે, તે કઈ ઠેકાણે જવાનું નથી.” વળી કદાચ કાંઈ દ્રવ્યાદિ વસ્તુને લાભ થાય છે ત્યારે વિચારે છે કે
મારે આ પગળિક વસ્તુને સંગ અમુક મુદત સુધી થયે છે તે તેમાં મારે મેહ શા માટે કરો? તે કાંઈ વાસ્તવિક મારૂં નથી. વળી વેદનીય કર્મના ઉદયથી શરીર કષ્ટાદિની પ્રાપ્તિ થાય છે
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૩) તે તે સમભાવને ધારણ કરે છે, ચિત્તમાં પરમાત્માનું ધ્યાન કરે છે, આવશ્યકાદિ ધર્મકાર્યને વિષે વિશેષે કરીને ઉદ્યમવંત થાય છે, જેથી એકંદરે આત્મબોધવાળા છ સદા સુખનેજ અનુભવ કરે છે.
આવું આત્મિક સુખ સમ્યકત્વની પ્રાપ્ત વિના જીવને કદાપિ પ્રાપ્ત થયું નથી, થવાનું નથી, થશે પણ નહી. માટે જે સાચા સુખની તને હે ચેતન ! ચાહના હાય, ઈચ્છા હોય, અભિરૂચિ હોય તે તમામ ઉપાધિને છેડી સમ્યકત્વરત્નને મેળવ, તેને મેળવવા માટે પ્રયત્ન કર, તે સાચે ધનવાન થઈશ. સમકિતી જીવ સાચા ધનપતિ છે તેને માટે શાસ્ત્રકાર મહારાજા કહે છે જે
धनेन हीनोपि धनी मनुष्यो, यस्यास्ति सम्यक्त्वधनं प्रधानं । धनं भवेदेकभवे सुखार्थ, भवे भवेऽनंतसुखी सुदृष्टिः ॥
અર્થ–બાહો ધનથી હીન મનુષ્ય હેય પણ જેની પાસે સમ્યકત્વ રૂપી ધન છે તે ધનવાન કહેવાય છે. કારણકે બાહ્ય ધન તે એક ભવના સુખ માટે છે, અને સમ્યકત્વરૂપી સાચું ધન છે તે તો ભવે ભવે-જન્મ જન્મને વિષે અનંત સુખને આપનાર છે, છેવટ મેક્ષસુખને આપનાર છે, માટે બાહ્ય ધન કરતાં પણ સમ્યકત્વરૂપી ધન અધિક ગુણવાળું–ફાયદાવાળું જાણવું.
આવા પ્રકારને સમ્યકત્વ રત્નને મહિમા હોવા છતાં અને વાસ્તવિક સુખનું કારણ હોવા છતાં પુદ્ગલાનંદી–ભવાભિનંદી
જી સમ્યકત્વ રત્નને મેળવવા લેશ માત્ર પ્રયત્ન નહી કરતાં સંસારના ઉપાધિજનક પદાર્થોમાં જ આસક્તિવાળા બને છે. અને વિષય કષાયમાં મસ્ત રહી કર્તવ્ય પરામુખ બની રત્ન ચિંતામણિ સરખી મનુષ્ય ભવાદિ ઉતરોતર શુભ સામગ્રીને હારીને અનંત દુ:ખના ભાગી બને છે. તેવા જીને કઈ ઉપમા આપવી
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૪ )
તે
સુર જીવા વિચાર કરી લેશે. દરેક ભવ્યાત્માઓએ આવી અમૂલ્ય સામગ્રી પામીને સમ્યકત્વ રત્નને પ્રાપ્ત કરવા ખરાખર તન મન અને ધનથી કટીબદ્ધ થવુ જોઈએ. મનથી સારા-સુ ંદર વિચારા કરવા, આત ધ્યાન રાદ્રધ્યાન થવા દેવુ નહી, ખાટા વિકા કરવા નહી, ધર્મ ધ્યાનમાં આરૂઢ થવા પ્રયત્ન કરવા, વચનથી પણ ખાટાં વચન ખેલવા નહી, જે વચનથી સામા ધણીને અત્યંત દુ:ખ થાય તેવું વચન ખેલવું નહી, સત્ય હૈાય તે પણ સામા ધણીને દુ:ખ થાય તે અસત્ય વચન કહેવાય, માટે સારાં, મીઠાં, મધુર, હિત ને મિત વચન એલવાં. પ્રભુના ગુણ ગાવામાં– મહાપુરૂષનાં ચિત્રાને કથન કરવામાં વચનના ઉપયાગ કરવા. કાયાથી પણુ શાસનના શુભ કાર્યો કરવા. ની યાત્રા પગે ચાલીને છરી પાળતા કરવી. દુ:ખી જીવાને મચાવવા માટે–દુ:ખાથી મુકત કરવા માટે પ્રયત્ન કરવા. આવી રીતે મન વચન કાયાના શુભ વ્યાપારથી પણ સમ્યકત્વ રત્ન જલદી મળી જાય છે.
સમ્યકત્વ રત્ન મળ્યા પછી તેને સાચવી રાખવા માટે પણ બહુ કાળજી રાખવાની જરૂર છે.
જેમ ધનવાન પુરૂષ ધનને સાચવવામાં કાઇરીતે ખામી રાખે નહી, તેમ સમ્યકત્વવત જીવ પોતાના અમૂલ્ય સમ્યકત્ત્વરૂપી ધનને સાચવવા માટે કચાશ રાખે નહી, તેાજ તે ટકી શકે.
સમ્યકત્વ રત્નને સાચવવા માટે સારા ગુણી જનના સમાગમમાં રહેવુ. અયાગ્ય અને ધર્મથી હિન મિથ્યાદ્રષ્ઠિના બહુ પરિચય કરવા નહી. તેવા પરિચયથી પતિત થયેલાનાં ઘણાં દૃષ્ટાંતા શાસ્ત્રમાં છે. વળી જેમાં હિંસાવૃત્તિ દાખલ કરી હાયકામવિકારને વણું જ્યેા હેાય તેવાં પુસ્તક પણ વાંચવાં નહી. તેવા પુસ્તકો વાંચવાથી આત્માની લેસ્યાનું જલદી પરાવર્તન થવા
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૫) સંભાવના રહે છે. પ્રતિકૂળ સંગેથી ભદ્રિક પરિણામી છાનું સમ્યકત્વથી જલદી અધ:પતન થાય છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિના બહુ પરિ. ચયથી સમ્યકત્વથી પડી જવાનો સંભવ રહે છે. તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં શંકા, કંખા, વિતિગિચ્છા, અન્યદ્રષ્ટિ પ્રશંસા ને તેમનો સંસ્તવઆ પાંચ સમ્યકત્વના અતિચાર કહ્યા છે.
શંકા કેતાં જિનવચનમાં શંકા કરવી. ૧. કંખા કેતાં અન્ય અન્યદર્શનને સ્વીકારવાની વાંચ્છા કરવી. ૨. વિતિગિચ્છા કેતાં ધર્મના ફળમાં સંદેહ કરે, જેમકે હું આ શુભકિયા કરું છું, પરંતુ તેનું ફળ થશે કે નહી ? ૩. અન્ય દ્રષ્ટિ પ્રશંસા કેતાં બીજા દર્શનવાળાને મહિમા જેઈને પ્રશંસા કરવી કે જેના દર્શન કરતાં આ દર્શનમાં બહુમહિમા જણાય છે. ૪.સંસ્તવ કેતાં અન્યદ્રષ્ટિવાળાને પરિચય કરે તે. ૫. પરિચય કરવાથી લાંબા કાળે સમ્યકત્વથી આત્મા પતિત થાય છે. ઉપાધ્યાયજી મહારાજ યશોવિજયજી સમકવની સઝાયમાં કહે છે જે-“હણાતણે જે સંગ ન તજે, તેહનો ગુણ નવી રહે; જેમ જલધિ જળમાં ભળ્યું ગંગાનીર લુણપણું લહે” હીણુ માણસનો સંગ પોતાના સારા ગુણને પણ નષ્ટ કરે છે. અર્થાત્ મિથ્યાત્વીના સંગથી સમ્યકત્વ ગુણ હાનિ પામે છે. જેમ સમુદ્રના જળમાં ભળ્યું થÉ ગંગાનું મીઠું જળ પણ ખારૂં થઈ જાય છે. માટે મિથ્યાત્વીને પરિચય સમક્તિી જીવે કરવા નહી, ઉપર બતાવેલ પાંચે અતિચારો સમજીને જરૂર તેથી દૂર રહેવું. દર નહી રહેવાય તો મિથ્યાત્વ રૂપી ચોરે સમ્યક્ત્વ રત્નને લુંટી લેશે. શ્રદ્ધાથી પતિત કરશે. આગળના ગુણઠાણે ચડવા નહી દેતાં નીચેના ગુણઠાણે પટકશે. વિગેરે ઘણી હાનિ થશે. નિન્દુવાદિ કેટલાએ છે પ્રતિકૂળ સંગોથી શ્રદ્ધાથી પતિત થઈ સમ્યકત્વ ગુમાવી બેઠા છે ને સંસારમાં રઝળ્યા છે. જો કે સમ્યક ત્વવંત જીવને એકડો થઈ ચૂક્યું છે તેથી વહેલા કે મેડા છેવટ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૬) અર્ધ પુગલ પરાવર્તનની અંદર સકળ કર્મક્ષય કરીને તે મેસે જાય; પરંતુ જ્યાં થોડા ભવમાં જ સાધ્ય સિદ્ધ થાય તેવું હતું ત્યાં સંખ્યાતા અસંખ્યાતા છેવટ અનંતા ભવ સુધી સમ્યકત્વ ગુમાવીને રખડવું અને અનંતા દુઃખ સહન કરવાં તે કાંઈ થોડી શેકદશા ન કહેવાય. જેમ કેઈ કોડપતિ પાસેથી તમામ લક્ષ્મી હરણ કરી જાય અને પછી તેને કોઈ કહે જે–આગળ ઉપર તમને કઈવાર મળશે. તેવું કહેવા છતાં પણ લક્ષમી જવાથી પારાવાર દુ:ખ થાય છે, શક સંતાપમાં મગ્ન થાય છે, છેવટ ગાંડે પણ બની જાય છે. તેવી જ રીતે સમ્યકત્વ રૂપી સાચી લક્ષ્મી આ જીવ પાસેથી જતી રહેવાથી દરિદ્ર-નિર્ધન બની છેવટ મિથ્યાત્વરૂપી ભૂતને સમાગમથી ભવચક્રમાં ભટકતાં ઘણીવાર ગાંડ પણ બની જાય છે. તે ચોક્કસ હૃદયમાં ઉતારી સમ્યકત્વ રત્નને સાચવવા પુરૂષાર્થ ફેરવવું. સમ્યકત્વવંત જીવને સમ્યકત્વ સાચવવા માટે જેવી રીતે ગુણુ જનને સમાગમ શુભ ફળદાયક કહ્યો છે તેવી જ રીતે સમ્યકત્વ નિર્મળ કરવા માટે શુભ ભાવથી તીર્થોની યાત્રા દરવરસે કરવી તે પણ ફળદાયક છે. જાત્રા કરતાં કષાયને મંદ પાડવા, હમેશ વેલાસર ઉઠવું, તત્ત્વની ચિંતા કરવી, આત્મિલક્ષમી કેટલી કમાયે? કેટલી ખેવાણું? તેને મેળ કાઢ. - વ્યવહારમાં ખોટને ધંધે છોડી પેદાશને ધધ આદરીએ છીએ તેવી રીતે આત્માને નુકશાન થાય-ઘણું હાનિ થાય તે ધંધો કરે નહી. આત્માને લાભ મળે–આત્માનું હિત થાયઆત્મપરિણતિ સુધરે–આત્માની ઓળખાણ થાય તે ધંધો હમેશાં કર. નિરંતર ૧-૨-૩ સામાયક કરવાં, વિશેષ ન બને તે ૧ સામાયક તે અવશ્યમેવ કરવાની ટેવ પાડવી. તે સામાયકમાં રાજકથા, દેશકથા, ભક્તકથા, સ્ત્રીકથા-આ ચાર વિકથાને તો દેશવટે આપીને ધર્મકથા જ કરવી. અથવા સારાં વૈરાગ્યનાં-ની
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૭ ) તિનાં પુસ્તકો વાંચવા. મહાપુરૂષો પૂર્વે થઈ ગયેલા ગજસુકુમાલ, એવંતીસુકુમાલ, ધનાકાનંદી, ધનાશાલિભદ્ર, જંબુસ્વામી, પ્રભવસ્વામી, મેતામુનિ, દશાર્ણભદ્ર વિગેરે મહાપ્રભાવિક શાસનસ્થંભના તથા સુલસા, રેવતી, ચંદનબાળા પ્રમુખ મહા સતીએના જીવનચરિત્રો વાંચવા. જે જીવનચરિત્રો વાંચવાથી તે તે ઉત્તમ જીવના ગુણ તમને સ્મરણપથમાં ઉપસ્થિત થશે. તમારા હદયપટ ઉપર કેઈ અપૂર્વ જાગૃતિ થશે. વૈરાગ્યની વાસના પ્રગટ થશે. તે જીવોનું આત્મબળ, તે જીવોની ધૈર્યતા અને ધર્મ ઉપર નિશ્ચલતાનો અનુભવ થશે. વલી સામાયિકમાં પાંચ પ્રકારનો સ્વાધ્યાય કર. ૧ વાંચના તે પુસ્તકે મનનપૂર્વક વાંચવાં. ૨ પૃચ્છના તે શંકા પડે તે ગુર્નાદિકને પૂછી વસ્તુને નિર્ણય
કરો . ૩ પરાવર્તન તે પિતાને જે જે પ્રકરણદિ યાદ હોય તેની
આવૃત્તિ કરવી જેથી ભૂલી ન જવાય. ૪ અનુપ્રેક્ષા કેતાં પ્રથમ ધારી રાખેલા અર્થનું ચિંતવન કરવું.
અથવા બાર ભાવનાને આત્માસાથે વિચારવી. ૫ ધર્મકથા બીજાને કહેવી અથવા સાંભળવી. આ પાંચ પ્રકા
૨ના સ્વાધ્યાયથી મનની એકાગ્રતા થાય છે, માટે સામાયિકમાં ઉપર બતાવેલ કાર્યો કરવાથી જીવ સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કરે છે. પ્રાપ્ત થયું હોય તો વિશેષ નિર્મળ થાય છે. જેથી ભવભીરૂ જીવોએ સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કરવા અને પ્રાપ્ત થયા પછી તેને ટકાવી રાખવા સતત ઉદ્યમવંત થવું.
આગળ ગુણઠાણે ચડવા શ્રાવકના ત્રણ મરથને મનેમદિરમાં વિચારવા. મનનપૂર્વક ભાવવા. તે નીચે પ્રમાણે
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૮)
શ્રાવકના ત્રણ મનેરથ. ૧ કેવા હું બાદા તથા અત્યંતર પરિગ્રહને ત્યાગ કરી મારા આત્માને સુખી કરીશ. તે બંને પ્રકારના પરિગ્રહે મહાપાપનું મૂળ છે. દુર્ગતિને પમાડનાર છે, કષાયના સ્વામી છે, અનર્થોને ઉત્પન્ન કરવાના હેતુભૂત છે, દુર્ગતિએ લઈ જનાર છે. બોધિબીજરૂપ સમ્યકત્વના ઘાતક છે, સત્ય, સંતોષ, બ્રહ્મચર્ય, શાંતિ, માર્દવ, આર્જવ, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, ચરણસોત્તરી, કરણસીરી, બાર ભાવના, પંચ મહાવ્રત ઈત્યાદિ ધર્મરાજાના સૈન્યને પાછું હઠાવનાર છે. છેવટ અગતિમાં પોચાડનાર છે. એવા પરિગ્રહને જ્યારે હું દૂર કરીશ તે દિવસ મારે સેનાને સુરજ ઉગશે. મારો આત્મા આત્મિક સુખમાં લીન થશે. તે દિવસ ક્યારે આવશે? એ પેલે મને રથ.
૨ કેવારે હું પંચમહાવ્રત લઇ, પંચસમિતિ ત્રણગુપ્તિ એ આઠ પ્રવચન માતાને આદર કરીશ? તથા ઘેર અભિગ્રહને ધારણ કરી, બેંતાલીશ દોષરહિત શુદ્ધ આહારી બની, બાર ભેદે તપ કરી, સકળ કર્મને તોડી, મારા આત્માને ઉદ્ધાર કરીશ? વળી અંત આહારી, પંત આહારી, અરસ આહારી, વિરસ આહારી, સર્વ રસનો ત્યાગી થઈ ધનાકાનંદી, ધનાશાલિભદ્રાદિક મુનિવરની માફક ત્યાગી બની, શુદ્ધ સંજમ ધારી થઈ, કર્મશત્રુએને કયારે હઠાવીશ? “ધન્ય ધન્ય તે દિન મુજ કયારે હશે? હું લઈશ સંજમશુદ્ધજી. ઈત્યાદિક સંજમ ગ્રહણ કરવાની ભાવના પ્રગટ કરી સંજમ ગ્રહણ કયારે કરીશ? જ્યારે મારે સંજમ લેવાને દિવસ આવશે ત્યારે મારા મનના મનોરથ સફળ થશે અને તે દિવસે હું ભાગ્યશાળી કહેવાઈશ. તે બીજે મને રથ.
૩ કેવારે હું અઢાર પાપસ્થાનકને આળેવી, નિ:શલ્ય થઈ,
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૯ )
ચૌદ રાજલેાકના તમામ જીવાને ખમાવી, સર્વ વ્રતા સંભાળી, અઢાર પાપસ્થાનક ત્રિવિધ ત્રિવિધ વાસિરાવી, ચાર આહારના પચ્ચખ્ખાણ કરી, છેલ્લે શ્વાસેાશ્વાસે આ શરીરને પણ વાસિરાવી, ત્રણ પ્રકારની આરાધના આરાધતા, ચાર મંગળરૂપ ચાર શરણને ઉચ્ચરતા થકા, સંસારને પુંઠે દેતા, શરીરની મમતા રહિત થયેા થકા, મરણને નહી વાંછતા અંતકાળે પડિત મરણને પામીશ ?
આ ત્રણ મનેારથને ઉત્તમ શ્રાવક શ્રાવિકાઓ મન વચન કાયાએ કરી શુભ પરિણામે ભાવતા થકા ઘણા કર્મોની નિજ઼રા કરીને સંસારના અંત કરનાર મેાક્ષરૂપ શાશ્વત સુખને આપનાર સજમને પણ ગ્રહણ કરવાની અભિલાષાવાળા થાય છે. અને જ્યારે સદ્ગુરૂને સંયોગ મળે ત્યારે કટીબદ્ધ થઇ તેમની વેરાગ્યવાળી દેશના સાંભળી આ સંસારરૂપી મેડી તેાડી નાખી સ’જ
મને અંગીકાર કરે છે.
ત્રણ–મનારથ.
( ઓધવજી સંદેશા કહેજો શ્યામને—એ રાગ. ) ત્રણ મનારથ મનથી ચાહું સદા, ચાહું વળી કયારે મળશે ચારિત્ર જો; જગ જ જાળને જુઠી જલ્દી જાણીને, ક્યારે કરીશ હું સ્થિર-નિર્મળ આ! ચિત્ત જો....... સફળ થજો મ્હારા એ મનના મનેારશે.
મહા મુનિવર માફ્ક સંયમ પાળીને, ક્યારે થઈશ હું અંતરમાં ઉજમાળ જે; ધના કાકઢી-મેઘ-ધન્ના શાળીપરે,
સયમ પાળી ક્યારે વરીશ શિવમાળ જ............. સફળ થજો મ્હારા એ મનના મનેારથા.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
ovie
(૧૩૦ ) પાપસ્થાનક પ્રેમે અઢારે આલેવીને, કયારે ખમાવી. સહુને ધરી ઉલાસ જે; અણસણ કરી આ દેહની મમતા મુકીને, ક્યારે માનીશ મૃત્યુ-મહોત્સવ ખાસ જે.
સફળ થજે હારા એ મનના મરશે. ત્રણ મરથ મનના ફળશે જે સમે, તે સમયે માનીશ મુજને ધન્ય ધન્ય છે, સફળ થજે હાર એ મનના મનોરથે, “ભક્તિભાવે પ્રભુ પાસે યાચું ન અન્ય જે...
ત્રણ મરથ મનથી ચાહું સર્વદા. ભવ્ય જીવને સંજમના પ્રાપ્તિની અનંતર મેક્ષ પ્રાપ્તિ.
ભવ્ય જીવ જ્યારે અમૃત સરખી સંસારને નિકંદન કરનારી સદ્દગુરૂની દેશના સાંભળે છે ત્યારે તેને સંસાર કડવે ઝેર થઈ પડે છે. અને ગુરૂ મહારાજ પાસે ચારિત્ર અંગીકાર કરતાં આવા ઉદગાર કાઢે છે.
- ' “હે ગુરૂ મહારાજ ! હે પરમ ઉપગારી! હે કરૂણુના સાગર! અનાદિ કાળથી મહનિદ્રાના વશ થકી નષ્ટ થઈ ગયું છે શુદ્ધ જૈતન્ય જેનું એવા મને આપ સાહેબે સારી રીતે જગાડ્યો જેથી આ જગતમાં ધન્ય અને પુણ્યશાળી જીવની કેટીમાં હું અગ્રેસરી થયે. કારણ જે અનંતા કાળથી અવળે રસ્તે ચડેલા મને શુદ્ધ માર્ગ દેખાડનાર આપ મળ્યા. આ સંસારરૂપી સમુદ્રમાં ડુબતા અને વિવિધ પ્રકારની આધિવ્યાધિરૂપ જળજતવડે પીડા પામતા એવા મને સંસારસમુદ્રમાંથી તારવા માટે સદ્ધર્મરૂપી નાવ લઈને આપ આવ્યા છે. અત્યારસુધી
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૧ )
ઇન્દ્રિયારૂપી ચારેએ સ્નેહરૂપી પાસવર્ડ મજબુત બાંધીને ક્ષુધાતૃષાથી પીડિત થયેલા મને ભવરૂપી કેદખાનામાં પટકયા હતા, જેથી જન્મમરણ આધિવ્યાધિ રૂપી પરાણાના ઘા લાગવાથી ઘણાજ દુ:ખી થયેલા એવા મારૂં કાઇ શરણુ થયું નહાતું, પરંતુ મારા શુભ ઢના ચેાગે કરી, બધાયેલાને છેડાવવાવાળા, નહી રક્ષણવાળાની રક્ષા કરવાવાળા પરમ કૃપાળુ આપ મળ્યા છે. આ સંસારમાં જીવને નરત્વની તથા દેવત્વની ઋદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થવી સુલભ છે, પરંતુ સદ્ગુરૂના સ ંચાગ મળવા અતીવ દુર્લભ છે. આટલા કાળ સુધી મે' ઘણીવાર ષટ્રસ લેાજના લેાલુપતાથી આસ્વાદન કર્યાં પરંતુ જન્મમરણને દૂર કરનારી સદ્ગુરૂની વાણીરૂપી સુધા કેતાં અમૃતનું આસ્વાદન ન કર્યું. વિદ્વાન હોય કે પ ંડિત હોય પણ ગુરૂ મહારાજ વિના સમ્યકત્વના સ્વરૂપને જાણતા નથી. જેમ મોટી ચક્ષુવાળા હોય તે પણ રાત્રીએ દીપક વિના પદાર્થને દેખી શક્તા નથી; તેવીજ રીતે જીવ પણ સદ્ગુરૂ વિના ખરા તત્ત્વને જાણી શકતા નથી. ”
આ પ્રમાણે કહી સવેગ-વૈરાગ્યના તરંગથી ભવ્ય જીવ સદ્ગુરૂ પાસે સ્વવી ઉલ્લાસથી ચારિત્ર ગ્રહણ કરી, પંચ મહાવ્રત, આઠે પ્રવચન માતા, દેશ પ્રકારના યતિ ધર્મ, ચરણસીત્તરી, કરણસીત્તરી, બાવીશ પિરસહુને જીતવા ઇત્યાદિ ધર્મરાજાની ફાજને સાથમાં લઇ કર્મરાજાની ફાજને હઠાવી અપ્રમત્તપણે નીરતિચાર ચારિત્ર પાળી ગુરૂમહારાજની આજ્ઞા શીર પર ચડાવી, ક્ષપકશ્રેણ ઉપર આરૂઢ થઇ, ઉજ્વલ ભાત્રનાવડે શુકલધ્યાનના અાદિના એ પાયાનું ધ્યાન કરી, કેવલજ્ઞાન કેવલદČન પામી, છેવટ શેલેશી અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરી ચાદમે ગુણઠાણે તમામ પ્રકારના ચેાગેાને રૂંધી, જ્યાં અનતસિદ્ધ પરમાત્મા બિરાજમાન થયા છે તેવા શાશ્વતા સિદ્ધિસ્થાનમાં જઈ,
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩ર ) આત્માના અખંડ આનંદનો અનુભવ કરવા ભાગ્યશાળી બને છે. જે સંજમ લેવા પુરૂષાર્થ ફેરવે છે તે કાર્ય સિદ્ધ થાય છે, પરંતુ પુરૂષાર્થ ફેરવવું બહુ દુષ્કર છે. કેમકે પ્રથમના ત્રણ કારણ મળ્યા પછી શું કારણ મળી શકે. તે કારણે આ પ્રમાણે –
મેક્ષનાં ચાર અંગ ઉત્તરોત્તર વિશેષ દર્લભ છે.
હે આત્મા ! તું બરાબર દીર્ઘદ્રષ્ટિથી ખુબ ઉંડો વિચાર કરી લેજે. ઉપર બતાવેલ ક્રમ વિના અર્થાત્ મનુષ્યભવ, ધર્મનું સાંભળવું, ધર્મ ઉપર શ્રદ્ધા, અને છેવટ સંજમમાં વીર્ય ફેરવવુંઆ ચાર બાબત ભેગી થયા વિના આ સંસારમાંથી તરવું બહુજ મુશ્કેલ છે. જે આ ચારે વસ્તુ બરાબર ભેગી થઈ તો તું પણ શીધ્ર સિદ્ધિસુખને અખંડ આનંદ પ્રાપ્ત કરી શકીશ. એક એક વસ્તુ ઉતરોત્તર બહુજ દુર્લભ છે. સૂત્રકાર મૂળસૂત્રમાં તેની દુર્લભતા બતાવતા સતા કહે છે –
चत्तारि परमंगाणि, दुल्लहाणि य जंतुणो।। - માધુરં સુ સસ્થા, નખંમ જ વરિષ્ઠ ? //
જીવને મોક્ષ ગમન કરવા માટે આ ચાર અંગ બહુજ દુર્લભ છે. પ્રથમ મનુષ્યપણું દશ દ્રષ્ટાંત કરી દુર્લભ તે પ્રથમ બતાવી ગયા છીએ. મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત થયા પછી ધર્મશ્રવણ કરવું બહુ દુર્લભ છે. તે કાઠિયા વિગેરેનું સ્વરૂપ પ્રથમ કહી ગયા છીએ. તે તમામને હઠાવી ધર્મશ્રવણ કદાચ કર્યું તે પણ તેમાં શ્રદ્ધા થવી બહુ દુર્લભ છે. શ્રદ્ધા થયા પછી પણ સંજમમાં વીર્ય ફેરવવું તે તે અત્યંત દુર્લભ છે. આ તમામ સામગ્રી ભેગી થાય ત્યારે સિદ્ધિપુરીમાં જઈ શકાય. તે હે ચેતન ! હે આત્મા! તારે સિદ્ધિસ્થાનના અનંત સુખની જે ચાહના હોય અને તે સંસા
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૩) ૨ના ભયંકર દુઃખેથી કંટાળી ગયા હોય તે મનુષ્યપણું પામ્યો છે તેને સફળ કરવા હમેશાં સદ્દગુરૂને સમાગમ કરી ધર્મનું શ્રવણ કરજે. ધર્મના શ્રવણ વિના તારે ઉદ્ધાર કદી નહીં થાય. તે ચક્કસ યાદ રાખજે. ધર્મનું શ્રવણ કરી તેના ઉપર સટ શ્રદ્ધા કરજે. જેથી સમકિત જેવી અમૂલ્ય વસ્તુ પ્રાપ્ત થશે. સમ્યકત્વને પામ્યા પછી સર્વવિરતિ સામાયક અથવા દેશવિરતિ સામાયકને મેળવવા માટે દુર્ગતિને આપવાવાળી હિંસાનો ત્યાગ કરજે. પ્રાણીમાત્રને પિતાની સમાન ગણું જેમ બને તેમ તેને બચાવવા ઉદ્યમ કરજે. સત્યને સ્વાધિન કરજે, અસત્યને દેશવટે આપજે. પારકી વસ્તુ પત્થર સમાન ગણ હાથમાં ગ્રહણ કરીશ નહી. શીયલરૂપી આભૂષણથી સ્વશરીરને અલંકૃત કરજે. પરસ્ત્રીને માતા બહેન કે પુત્રી સમાન ગણું કોઈવાર વિકારવાળી દ્રષ્ટિ કરીશ નહી. સોના રૂપાનાં આભૂષણે કદાચ તારી પાસે નહી હોય તે પણ શીયલરૂપી આભૂષણથી તારૂં શરીર અત્યંત શોભાવાળું દેખાશે. શીયલથી રહીત લાખો રૂપીયાના ઘરેણાથી તારું શરીર શોભશે નહી. અને રાવણ જેવા પરસ્ત્રીમાં આ સક્તિવાળાની માફક દુર્દશા જોગવીશ. વળી સંતેષનું સેવન કરજે. ક્રોધાદિક શત્રુઓ ઉપર ક્રોધ કરીને આત્મઘરમાંથી દૂર કરજે, તેને આધિન થઈશ નહી. બાહ્ય શત્રુઓ જે નુકશાન કરે છે તે કરતાં અંતરના શત્રુઓ જે કષાયાદિ તે અનંતગણું નુકશાન કરે છે. તે બરાબર સમજીને તેને દેશવટે આપજે. અનાદિ કાળના અભ્યાસથી આ દેહમાં આત્મભાવ મનાયો છે, દેહ તે હું છું એમ માને છે. શરીરને સુખે સુખી, શરીરના દુઃખે દુઃખી, રાત્રી દિવસ તે શરીરનું સેવન કરવામાં–તેનું રક્ષણ કરવામાં–અત્યંત પાલણ પોષણ કરવામાં તે વ્યતીત કરી રહ્યો છે, તેવા બહિરાત્મ ભાવને ત્યાગ કરજે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૪)
પા
આત્મા શરીરથી ભિન્ન છે-જૂદા છે-અરૂપી છે. કર્મના વશથી શરીરને સંબધ અનાદ્ઘિના છે; પરંતુ સારા ઉપાચેાથી તે સંબંધ જુદો પડી શકશે. જેમ સુવણુ માં રહેલી માટી અગ્નિના સયાગથી દૂર થાય છે તેવીજ રીતે આત્મા ઉપર રહેલ કર્મ રૂપી માટી તપરૂપી અગ્નિથી દૂર થઇ શકે છે. તે ખ્યાલમાં રાખજે. એ અષ્ટમી, એ ચતુર્દશી, શુકલ પંચમી ઇત્યાદિ સિદ્ધાંતામાં કહેલી ઉત્તમ તિથિઓના પાષધ કરી સંસારના એસજાને તે દિવસે દૂર કરજે. ઘણું કરીને તિથિના દિવસે પરભવના આયુના અંધ પડે છે, તા તેવા ઉત્તમ દિવસે તું વિગેરેની ઉત્તમ ક્રિયા કરી સારા અધ્યવસાયમાં રહીશ તે શુભ ગતિના આયુના બંધ પડવાથી ભવાંતરમાં દુ:ખા થવા વખત નહી આવે. સૂયશા જેવા મહા પ્રતાપી રાજાએ ત્રણ ખંડના ભાકતા હેાવા છતાં અષ્ટમી ચતુ શીનું આરાધન મૂકયું નથી. પેાતાના પ્રાણથી પણ અધિક તિથિઓનું આરાધન કર્યું છે. બીજાને આરાધન કરાવવા સારૂ સપ્તમી અને ત્રયેાદશીના દિવસે પડતુ વગડાવતા હતા જેથી ખીજા જીવા પણ તેઓની સાથે પૌષધવ્રત ગ્રહણ કરવા તૈયાર થતા હતા. તે લક્ષમાં લઈ જરૂર પાંચ તિથિના, છેવટ એ ચાદશના પૌષધ કરી આત્માને પવિત્ર કરજે.
ઇન્દ્રિયાના ગુલામ થઇશ નહી. ઇન્દ્રિયાને આધિન થઇ જઈશ તા ઇન્દ્રિયારૂપી ઘેાડા તને દુર્ગતિરૂપી ખાડામાં પટકશે અને બહુ દુ:ખી કરશે. માટે ઇન્દ્રિયાને કાબુમાં રાખી તેને તારી ગુલામ બનાવજે. જેથી અલક્ષ, અનંતકાય, રાત્રીભાજન, કંદમૂળ વિગેરે પાપાના એજાવાળી ચીજોનુ ભક્ષણ કરવાના સમય તને કઇ દિવસ પણ નહી આવે. માટે ઇન્દ્રિયાને વશ કરવા સાવચેતી રાખજે. પૌદ્ગલિક વસ્તુઓની અનિત્યતા—સંસારમાં રહેલા જીવાની
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૫) અશરણુતા વિગેરે શુભ ભાવનાઓને વેગ જેમ જેમ પ્રબળ થતા જશે તેમ તેમ મમત્વરૂપી અંધકાર તે તે પ્રમાણમાં ક્ષીણ થતા જશે અને સમતાની જળહળતી જ્યોતિ પ્રગટ થશે. સંસારની ગતિ ગહન છે. સંસારમાં સુખી જીવો કરતાં દુ:ખી જીનું ક્ષેત્ર વિશાળ છે. આધિ વ્યાધિ શોક સંતાપથી લેક પરિપૂર્ણ છે. સુખનાં સાધનો હજારો હોવા છતાં દુ:ખની સત્તા જલદી પ્રગટ થઈ જાય છે. જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય વિના દુ:ખ કમી થઈ શકતું નથી. જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય મેળવવા તેના સાધનની પૂરતી જરૂર છે. જેથી પૂર્વાચાર્યના બનાવેલાં વૈરાગ્યથી ભરપૂર પુસ્તક વાંચી જેમ બને તેમ જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરે અને છેવટમાં વહેલા કે મેડા જરૂર સંજમરૂપી સામ્રાજ્યને અંગીકાર કરવું. સંજમવિના મુકિત પહોંચાશે નહીં. સંજમ દેવલોકમાં દેવતાને નથી, નારકીને નથી, તિર્યંચને નથી, ફક્ત મનુષ્યને જ તેની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. તેમાં પણ આર્ય દેશ, ઉતમ કુળ, નિરોગી શરીર અને સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા થયા પછી જ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, તે ઠેઠ સુધી પહોંચ્યા છતાં મેહના પંજામાંથી નીકળીને સંજમ ન લેવાય તે પછી કયા ભવમાં કઈ ગતિમાં લેવાશે? જ્યારે ત્યારે ગમે તે ભવમાં સંજમ લીધા પછી જ મુકિત પહોંચવાનું છે, તો પછી આ ભવમાં સંસાર છોડી સં જમ ગ્રહણ કરવું તેજ સર્વથા હિતકર છે. આ અવસપિણિ કાળમાં પાંચમા આરામાં આ ભવમાં મુકિત નહી પહોંચાય, પરંતુ ત્રણ ભવે કે સાત આઠ ભવે તે જન્મ મરણના કલેશને ઉછેદ કરી જરૂર મુકિતમંદિરમાં પહોંચી શકાશે. પરંતુ સંજમ લીધા પછી પણ બરાબર પુરૂષાર્થ નહીં ફેરવે અને સંસારની ઉપાધિમાં–આત્ત ધ્યાનમાં–જશોખમાં–જ્ઞાનધ્યાનને છોડી વિકથાદિમાં જે પડી ગયો તે સંજમ ગુણઠાણુથી પડીને અધોગતિમાં ચાલ્યા જઈશ. માટે સજમ ગ્રહણ ક્ય
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૬) પછી પણ જ્ઞાન, ધ્યાન, તપ, જપ, પંચ સમિાત, ત્રણ ગુપ્ત, દશ યતિધર્મ ઇત્યાદિકનું સેવન કરી, નવા નવા અભિગ્રહ કરી, ચારિત્રધર્મને ઉજવલ કરી મોક્ષમંદિરમાં નિવાસ થાય તેમ કરજે. એટલે ત્યાં અનંત સુખને ભકતા થઈશ. કદાચ ચારિત્રધર્મને કાયરપણુથી ન અંગીકાર કરી શકે તે પછી દેશવિરતિપણાને એટલે સમ્યકત્વ મૂળ શ્રાવકના બાર વ્રતને તે સમજીને જરૂર અંગીકાર કરજે. તે જરા વિલંબથી પણ છેવટ મુકિતમાં પહોંચી શકીશ.
ઉપાસક દશાંગ સુત્રમાં આનંદ કામદેવ વિગેરે દશ શ્રાવકોએ પરમાત્મા શ્રી મહાવીરસ્વામીની દેશના સાંભળી વૈરાગ્ય પામી સમ્યકત્વ મૂળ બાર વ્રત અંગીકાર કર્યો. અને છેવટ સુધી બરાઅર પાળીને આયુ પૂરું કરી વ્રતના પ્રભાવથી સુધર્મા દેવલોકમાં જુદા જુદા વિમાનમાં ચાર પલ્યોપમની સ્થિતિએ દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. આયુ પૂર્ણ થયે ત્યાંથી એવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જન્મ લઈ રાજાઓ થશે. ત્યાં ચારિત્રને અંગીકાર કરી નિરતિચાર ચારત્ર પાળી કેવળજ્ઞાન પામી મોક્ષે જશે.
આ પ્રમાણે સમ્યક મૂળ બાર વ્રતથી પરંપરાએ મુક્તિ મેળવી શકાય છે તે પછી આવા ઉત્તમ ભવને પામી, તમામ સામગ્રીને પામી, ગુરૂ મહારાજને સંગ મેળવી હે આત્મા! સમ્યકત્વ મૂળ બારવ્રત સમજપૂર્વક જરૂર અંગીકાર કરી લેજે. તેની સમજ માટે ઉપાસક દશાંગસૂત્ર, યોગશાસ્ત્ર, ધર્મરત્ન પ્રકરણ, ધર્મ સંગ્રહ, ધર્મબિંદુ વિગેરે ઘણું સૂત્ર તથા ગ્રન્થ વિદ્યમાન છે, તે ગુરૂ મહારાજ પાસે વિનયપૂર્વક સમજીને નાંદી મંગાવી વ્રતો ઉચ્ચરી લેજો અને બરાબર પાળજે, જેથી આવતાં કર્મો ઘણા અટકશે. દેશવિરતપણું પ્રાપ્ત થશે. અંતસમયમાં સર્વ વસ્તુને ત્યાગ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૭) કરવાની અભિલાષા થશે. અંતસમયે નિઝામણા કરવાથી જીવોને બહુ કમની નિર્જરા થાય છે. પ્રથમ આયુ ન બંધાયું હોય તે શુભ ગતિનું આયુ બંધાય છે. માટે ઉપરની સમજુતી લક્ષમાં લઈ મુનિપણું કદાચ આ ભવમાં પ્રાપ્ત ન થઈ શકે તે મેહનીય કર્મના ઉદયથી દેશસંજમી થવા માટે સમ્યકત્વ મૂળ શ્રાવકનાં બાર વ્રત તો અવશ્ય પ્રાપ્ત કરવા અને પોતાના અંતસમયમાં તે તે વ્રતમાં લાગેલા અતિચારોને યાદ કરી મિચ્છામિ દુક્કડું આપી, દુષ્કૃત્યેની નિંદા કરવી, સુકૃતની અનુમોદના કરવી, જેથી આત્મા ઉચ્ચ કોટી ઉપર જરૂર આવી શકે છે. જુઓ ! ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના નવમા પ્રત્યેકબુદ્ધ અધ્યયનના વિષયમાં અંધ બનેલા મણિરથ રાજાએ પોતાના સગાભાઈ યુગબાહુને તરવારને ઘા મારી નીચે પછાડ્યો, યુગબાહુને આધ્યાન રદ્રધ્યાનના કારણે ઉપસ્થિત થયા, પરંતુ યુગબાહુની ધર્મપત્નિ મદનરેઆએ પોતાના પતિની પાસે બેસી જૈયે પકડી ઘણી સારી રીતે અંત સમયની નિઝામણું કરાવી. તે આ પ્રમાણે
હે ધીર! અત્યારે ધીરપણું અંગીકાર કરો. કેઈના ઉપર રેષ કરશો નહી. તમારાં કરેલાં કર્મો તમારી પાસે લેણું લેવા આવ્યાં છે, તે કર્મોને સમભાવે સહન કરો. જીએ પોતે કરેલાં કર્મો દવાનાં છે, બીજા તે નિમિત્ત માત્ર છે. ચોરાશી લાખ છવાયેનિમાં રહેલા સર્વ જીવોને ખમાવો. ચતુર્વિધ આહારને પણ ત્યાગ કરે. શરીરને પણ વોસિરાવો.” ઇત્યાદિ ઘણા સારા શબ્દોથી નિઝામણું કરાવી કે જેથી તુરત જ યુગબાહુ કાળધર્મ પામી પાંચમા બ્રહ્મદેવલેકમાં દશ સાગરોપમની રિથતિવાળા દેવ થયા. અહ ! શુભ ભાવનાથી કરેલ નિઝામણને કેટલા બધા પ્રતાપ ? જે કદાચ તે સમયમાં મદનરેખા વિલાપ કરવા મંડી પડી હતી અને સુગબાહુને આર્તધ્યાન રૌદ્રધ્યાનનાં કારણેમાં ઉતાર્યા હોત
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૮) તે યુગબાહ પાંચમા દેવલેકમાં જઈ શક્ત ખરા? હે આત્મા! તું વિચાર કર આજકાલની સ્ત્રીઓ તથા કુટુંબીકે મરનારની સમિપે આર્તધ્યાન રૈદ્રધ્યાનનાં કારણે ઉપસ્થિત કરે છે. આગળ પાછલના કાર્યો યાદ કરાવે છે. પિતાના સ્વાર્થની ખાતર રૂદન કરી મરનારને અંતસમય બગાડે છે અને મરનારની લેશ્યા તે વખતે બગડવાથી તેને માઠી ગતિમાં જવું પડે છે, માટે તેમ નહી કરતાં સંબંધી અગર કુટુંબીજનેએ મરનારને ભવ સુધારવા માટે હિંમત ધરીને નિઝામણા કરાવવી. પ્રથમ વ્રત લીધાં હોય તે યાદ કરાવી લાગેલા દેશોની નિંદા કરાવી આત્માને શુદ્ધ કરાવે.
તેન લીધાં હોય તે તે વખતે ગુરૂમહારાજને બેલાવીને તેમની પાસે અગર ગુવાદિકનો ગન હોય તે આત્મસાક્ષીથી પણ અમુક અમુક વ્રત ઉશ્ચરાવવા અને નિઝામણું કરાવવી. શુદ્ધ ભાવનાથી કરાવેલી તે વખતની આરાધના જીવને બહુ હિતકારી થઈ પડે છે. પ્રથમ કરેલા પાપના પુંજ ઘણા ખરા વીખરાઈ જાય છે. આયુ આવતા ભવનું ન બાંધ્યું હોય તો શુભ ગતિનું બંધાય છે, માટે છેલ્લી વખતે એ જરૂર સમજીને આરાધના કરવી, જેથી વ્રતધારીને અગર કદાચ વ્રતે ન લઈ શકયા હોય તેવા જીવને પણ આ અંતસમયની આરાધના ઘણું જ ફાયદાકારક થાય છે.
અંત સમયની આરાધના.
રાગ–(ભેખ રે ઉતારે રાજા ભરથરી.) ભાવના ભાવે એણપરે, મૃત્યુ આવ્યે નજીક, હું રે અનાદિ અભેદી છું, શી છે મહારે એ બીક....ભાવના ધામ ધરા ધન આ બધું, મેલી જાવું જરૂરજી; મહાકું તેમાં કોઈ નથી, શીદને રહું મગરૂરજી. ભાવના
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) આ તો ભાડાની છે કોટડી, ખાલી કરતાં શું થાય છે; પુગલ નાશ થતાં અરે, આત્માનું શું જાય છે....ભાવના હું તે આત્મ અનાદિ છું, અનંત ગુણે ધરનારજી; મૃત્યુ ભલે અરે આવતું, હું તે નથી ડરનારજી.ભાવના. મેં માનવ ભવ મેળવી, કીધું કાંઈ ન હિતજી; કાગ ઉડાડવા મેં અરે, ફેંકયું રત્ન ખચિતજી.ભાવના રાગ ને દ્વેષથી કલેશમાં કાવ્યો સઘળો કાળ; જિનવાણી નહિ સાંભળી, વળગી ઝાઝી જંજાળ જી.ભાવના હવે રે પતાવે એ થાય છે, મનમાં પારાવારજી; પ્રભુજી અરજી સ્વીકારજે, તાર કરૂણાધાજી.ભાવના અરિહંત સિદ્ધ ને સાધુજી, શરણું હેજે સદાયજી; ધર્મ શરણ હાજે વળી, મુજને ભવોભવ માંયજી-ભાવના અંત સમયની આરાધના, આરાધે નરનારજી; સાર નથી રે સંસારમાં, જિન “ભકિત” છે સારજીભાવના,
કેટલાએક છે અંત સમયે આરાધના કેમ કરવી? અથવા કેવી રીતે કરાવવી? તે જાણું શકતા નથી, માટે તેવા જીના હિતને માટે સામાન્યથી અંત સમયની આરાધના પ્રકરણે તથા મહા ગીતાર્થ પુરૂના વચન અનુસાર બતાવીએ છીએ.
नमिऊण भणइ एवं, भयवं समउच्चियं समासंसु । तत्तो वागरइ गुरू, पजंताराहणा एयं ॥१॥
શ્રી ગુરૂ મહારાજને નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે શિષ્ય કહે—હે ભગવન્! મને સમયને ઉચિઆદેશ કરો (આરાધના
--
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૦) કરાવે.) ત્યારે ગુરૂ મહાસ છેવટની આરાધના આ પ્રમાણે , કરાવે છે–૧.
आलोइसु अइआरे, वयाइ उच्चरसु खमिसु जीवेसु । वोसिरिसु भाविअप्पा, अहारसपावठाणाई ॥२॥ ૧ અતિચાર આલે, ૨ વ્રત ઉચ્ચરે, ૩ જીવાનિ ખમા, આત્માને શુભ ભાવનાવાળે કરીને ૪ અઢાર પાપ સ્થાનક વોસિરાવ–૨. चउसरण दुक्कडगरिहणं च, सुकडाणुमोयणं कुणसु॥ सुहभावणं अणसणं, पंच नमुक्कारसरणं च ॥३॥
પ ચાર શરણ આદરે, ૬ પાપની નિંદા કરે, ૭ સુકૃતની અનુમોદના કરે, ૮ શુભ ભાવના ભાવ, ૯ અણસણ કરો, અને ૧૦ પંચપરમેષ્ટિનું ધ્યાન કરો. ૩.
આ દશ પ્રકારમાં પ્રથમ અતિચાર આળવવા તે આ પ્રમાણે. नामि देसणमि य, चरणमि तवंमि तहय विरियमि। પંવિહં રેચારેય લુપણુ ૪
જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ અને વીર્ય એ પાંચ પ્રકારના આચારને વિષે અતિચારની આલોચના કરે. ૪
આ પાંચ આચાર સંબંધી અને શ્રાવકના બાર વતે સંબંધી અતિચાર જરા વિસ્તારથી બતાવવામાં આવે છે –
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૧ )
આતચાર વિસ્તાર.
૧ જ્ઞાનાચાર.
૧ કાળ. ૨ વિનય. ૩ બહુમાન. ૪ ઉપધાન. ૫ ગુરૂને નહી એળવવા. ૬ શુદ્ધ સૂત્ર ઉચ્ચારણુ તથા ૭ અનુચિતવન. ૮ સૂત્ર તથા અર્થ અનેનું ચિંતવન.-આ આઠ પ્રકારના જ્ઞાનાચારમાં આચારરહિત હું કાંઈ ભણ્યા હાઉં, તથા સૂત્ર પ્રકરણાદિકના ગુરૂગમથી ધાર્યા વિના કદાચ ઉલટા અર્થ કો હાય, કોઇએ સમજાવ્યા છતાં આગ્રહ પકડ્યો હાય, વળી છતી શક્તિએ અન્નાર્દિક મેં જ્ઞાનીઓને ન આપ્યુ' હોય અને જ્ઞાનીએની મેં અવજ્ઞા કરી હાય, તથા જ્ઞાનના જે પાંચ પ્રકાર મતિ, શ્રુત, અવધિ, મન:પર્યં વ અને કેવળ–આ પાંચ જ્ઞાનની અશ્રદ્ધા કરી હાય, હાંસી કરી હાય, જ્ઞાનના ઉપગરણ પાટી પાથી ઠવણી વિગેરેની આશાતના કરી હાય ઇત્યાદિક જે જ્ઞાનાચાર સંબંધી દોષ લાગ્યા હાય તે મિચ્છામિ દુક્કડ
૨ દનાચાર.
जं समत्तं निस्संकियाइ विहगुणसमाउत्तं । धरियं मए न सम्मं, मिच्छामिदुक्कडं तस्स ॥
૧ નિ:શકિત, ૨ નિકખિત, ૩ નિવિતિગિચ્છા, ૪ અમૃત૪ દિરૢિ, પ ઉપËહણા, ૬ અસ્થિરીકરણ, છ વાત્સલ્ય, ૮ પ્રભાવના—આ પ્રકારના ગુણૅ સહિત જે સમકિત તે મેં ધારણ કર્યું ન હાય તેના મિચ્છામિ દુક્કડં
શ્રી અરિહંત દેવાધિદેવની પ્રતિમાની ભાવથી પૂજા ન કરી
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪ર) હેય અને ભક્તિ કરી હોય તે દેષને મારે મિચ્છામિ દુક્કડં થાઓ. વળી ચેત્યદ્રવ્યને વિનાશ કર્યો હોય તથા વિનાશ કરતા બીજા માણસની ઉપેક્ષા કરી હોય, તે દોષને મારે મિચ્છામિ દુક્કડં થાઓ. જિનમંદિરાદિકની કેઇ આશાતના કરતો હોય તેને છતી શકિતએ મેં નિષેધ ન કર્યો હોય, તે દોષને મિચ્છામિ દુક્કડં આપું છું. પ્રથમ કહેલા દર્શનાચારને અર્થ–
૧ નિ:શંકિત કેતાં જિનવચનમાં શંકા રહિતપણું. ૨ નિકંખિત કેતાં પરમતની અભિલાષા રહિતપણું. ૩ નિવિતિગિચ્છા કેતાં સાધુસાધ્વીની નિંદા ન કરવી તથા ધર્મ
ના ફળમાં સંદેહ નહી કરે. ૪ અમૂઢદિદ્ધિ કેતાં અન્યમતના ચમત્કાર તથા મંત્ર દેખી
મૂઢદ્રષ્ટિપણું નહી કરવું. પ ઉપખંહણું કેતાં સમકિતદ્રષ્ટિ જીની શુભ કરણ દેખી
તેની અનુમોદના કરવી–પ્રશંસા કરવી. ૬ સ્થિરીકરણ કેતાં સીદાતા સ્વામી ભાઈઓને હરકેઈ રીતે
ટેકે આપી ધર્મમાં સ્થિર કરવા. ૭ સાધમી બંધુઓનું ભાવ સહિત ભકિતપૂર્વક વાત્સલ્ય કરવું. ૮ પવિત્ર જિનશાસનની ઉન્નતિ થાય જાહોજલાલી વધે તેવા કાર્યો કરવાં.
આ આઠ દર્શનના આચારમાં મેં જે કાંઈ વિપરીત કર્યું હોય, છતી શક્તિઓ કરવા લાયક કાર્ય ન કર્યું હોય તેને આત્મસાક્ષીએ ખમાવું છું.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૩)
૩ ચારિત્રાચાર. जं पंचहि समिईहिं, तीहिं गुत्तिहिं संगयं सययं । परिपालियं न चरणं, मिच्छामिदुक्कडं तस्स ॥
પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ સહિત નિર્મળ ચારિત્ર મેં ન પાળ્યું હોય તે દેષને મારે મિચ્છામિ દુક્કડં થાઓ
૪ તપાચાર. છતી શકિતએ અવશ્ય તપસ્યા કરવી જોઈએ તે તપાચાર કહેવાય. શકિત હોવા છતાં તપસ્યા ન કરી હોય તે મિચ્છામિ દુક્કડં.
૫ વીર્યાચાર ધાર્મિક કાર્યમાં પોતાનું જેટલું સામર્થ્ય હોય તેટલું નહી આપવવું તે વિર્યાચાર કહેવાય. તે પ્રમાણે જે ન કર્યું હોય તે મિચ્છામિ દુક્કડં. હવે બારવ્રત સંબંધી આલોચના કહે છે.
પ્રાણાતિપાત આલોચન. મહા આરંભના કામ આદર્યા હય, જેવાં કે ઘર ચણાવ્યાં હોય, ટાંકા ભેંયરાં વાવ કુવા તળાવ વિગેરે કરાવ્યા હોય તથા મીલ
જીન સંચા પ્રેસ બનાવ્યા હાય વિગેરે વિગેરે જેમાં જીની હિંસા પારાવાર થઈ હોય, તથા બેઈદ્રિય છે, તેઈન્દ્રિય જીવે, ચોરેન્દ્રિય જીવે, પંચેન્દ્રિય જીની ત્રણે કાળમાં જે વિરાધના કરી હોય તે સર્વ પાપને મન વચન કાયાએ કરી ખમાવું છું.
મૃષાવાદ આલોચન. ક્રોધથી, લેભથી, ભયથી, હાસ્યથી જે કાંઈ જુઠું બોલ્યા હોઈએ તે મન વચન કાયાએ કરીને નમાવું છું.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૪)
અદત્તાદાન આલોચન. કુડકપટથી દગા પાસલા કરી જે કાંઈ અદત્તાદાન લીધુ હોય તે મન વચન કાયાએ કરી ખમાવું છું.
મૈથુન આલોચન. પરસ્ત્રી ગમન કર્યું હોય તથા વિશેષે કામક્રીડા કરી હોય, સ્વદારા વિષે અસંતોષ રાખ્યો હોય, કામક્રીડા કરી અતીવ ખુશી થયા હેય, દષ્ટિ વિપર્યાસ કર્યો હેય ઈત્યાદિ મૈથુનવૃત્તિથી જે કાંઈ દે લાગ્યા હોય તેને ત્રિવિધ ત્રિવિધ મન વચન કાયાએ કરી મિચ્છામિ દુકકર્ડ દઉં છું. તે પાપ નિષ્ફળ થાઓ.
પરિગ્રહ આલોચન. ધન ધાન્યાદિક પરિગ્રહને વિષે અતિ અભિલાષા ધરી હાય, પરિગ્રહનું પરિમાણ લઈને વધુ થયે કુટુંબીઓના નામે કરી દીધું હોય, અથવા પિતે મર્યાદા ઓળંગી ગયા હોય તે સંબંધી જે દે લાગ્યા હોય તેને મન વચન-કાયાએ કરીને મિચ્છામિ દુકકડ આપું છું.
રાત્રિભેજન આલોચન. રાત્રિભૂજન કીધાં હેય, કરીને ખુશી થયા હોય, રસેન્દ્રિયની લાલચે અભક્ષ્યાદિક નહીં ખાવા લાયક વસ્તુઓનું ભક્ષણ કર્યું હોય, વ્રતે લઈને વિસાય હાય, મુનિપણામાં સંનિદ્ધિ વસ્તુઓનું ભક્ષણ કર્યું હોય, સૂર્યાસ્ત થયા પછી પાણી વાપર્યું હોય ઈત્યાદિ રાત્રિભજન સંબંધી દેષ લાગ્યા હોય તથા કપટ હેતુ કિયા કીધી હોય, પચ્ચખાણ ભાંગ્યા હેય, આપવખાણ કીધાં હોય, બીજાની ત્રાદ્ધિ દેખી ઈર્ચાઓ કરી હોય-ઇત્યાદિ જે કઈ દોષ લાગ્યા હોય તે
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૫ )
ઢાષાને મન વચન કાયાએ કરી ત્રિવિધે ત્રિવિધે ખમાવું છું. મારા આત્માને નિ:શલ્ય કરૂ છું.
ઇતિ પહેલા અધિકાર આલેાયણુરૂપ સમાસ,
ખીજા અધિકારે વ્રતા પ્રથમ ન લીધા હાય તા લેવા અને લીધેલા હાય તા યાદ કરી ફરીથી ફેરફાર કરીને લેવા. આ વખત પચ્ચખાણ આપવા તે પણ અવસર જોઇને અમુક ટાઇમ સુધીના
આપવા.
ત્રાચ્ચારણ અને અધિકાર. બીજો પહેલુ સ્થૂળ પ્રાણાતિપાત વિરમણુ વ્રત.
કાઇ ત્રસ જીવ નિરપરાધી નિરપેક્ષીને હણવાની બુદ્ધિથી હણવા નહીં, હણાવવા નહી. કોઇ કાર્ય કરતાં કે શરિરાદિકના રાગના, ઉપચાર કરતાં કરાવતાં પ્રમાદથી હણાઇ જાય તેા તેના આગાર. બીજું સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણ વ્રત,
પાંચ પ્રકારનું મેટકુ જુદુ ન ખેલવું તે— ૧ કન્યા સંબંધી જુઠું' નહી ખેલવુ.
૨ ભૂમિ સંબધી જુઠું' નહી ખેલવુ.
૩ ચાર પગવાળા જનાવરા સંબંધી જીઠું નહી ખેલવુ. ૪ ખાટી સાક્ષી પૂરવી નહી તથા કુડા લેખ લખવા નહીં.
૫ કાઇની થાપણુ આળવવી નહી.
આ પાંચે પ્રકાર ખરાખર પાળવા.
૧૦
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૬ )
ત્રીજી સ્થૂલ અદત્તાદાન વિરમણ વ્રત.
ચારી કાઇની રાજ્યદંડ ઉપજે તેવી કરવી નહી. તાળુ તેાડવુ નહી. ખીસા કાતરવા નહી. ઇત્યાદિ.
ચેાથુ` સ્થૂલ મૈથુન વિરમણ (સ્વદારા સ ંતાષ) વ્રત. પરસ્ત્રી સંખ’શ્રી બ્રહ્મચર્ય પાળવુ. અવસરે જાવજીવ બ્રહ્મચર્ય ઉચ્ચરી લેવું.
પાંચમુ` પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત.
ધન ધાન્ય વધારે મેળવવા માટે ઉદ્યમ ન કરવા, હાય તેટલા શ્રી સતાષ માનવા. પછી અવસરે તે પણ વાસિરાવવા.
છઠ્ઠું દિશા પરિમાણ વ્રત.
દિશાનુ` પરિમાણુ કરી લેવું. પ્રથમ કરેલ હોય તેા તેના સ ંક્ષેપ કરવા. ( ઘટાડવુ” )
સાતમું ભેગા૫ભાગ પરિમાણ વ્રત.
ચાદ નિયમ ઘારવા. પંદર કર્માદાનને વવા. ચાર મહા વિગય વિગેરે આવીશ અભક્ષના ત્યાગ કરવા. ઇત્યાદિ. આઠમું અનથ દડ વિરમણ વ્રત,
અપધ્યાન ૧ પાપાપદેશ ૨ હિસ્રપ્રદાન ૩ પ્રમાદાચરિત ૪ એ ચાર ભેદ શાસ્ત્રમાં કહ્યા છે. તેમાંથી જેટલા દૂર થાય તેટલા કરવા. તેમાં લાલ ઘણા છે. ઉપરાંત—
૧ જુગટુ રમવું નહીં. ૨ પશુ પંખી પાંજરે ઘાલવા નહીં. ૩ નાટકનાચ વિગેરે તમાસા જોવા નહીં. ૪ કાંસી આપે ત્યાં જોવા જવું નહીં. ઇત્યાદિ પણ વવું.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૭ )
નવમું સામાયક, દસમું દેશાવકાશિક, અગ્યારમું પાષધ, ખારમું અતિથિ સવિભાગ–આ ચાર વ્રતા અંત સમયે આદરી શકાય તેવાં નથી માટે તે વ્રતાની ભાવના રાખી આત્મામા ચિંતવન કરવુ. અમુક ટાઈમે ચિત્તની સ્વસ્થતા હૈાય તે સમભાવરૂપ સામાયક કરવું. વળી વિચારવું કે ઘરમાં જે કાંઇ ચીજો અધિકરણ વિગેરે મે માકળા રાખ્યાં છે તે તમામ મારે ધ્રેહ પડી ગયે વેસિરે વેસિરે કરૂ છુ. આ વ્રત પચ્ચખ્ખાણુ એટલા માટે છે કે જેમ ખેતરને વાડ કરી હાય તેા ખેતરમાં જનાવર ન પેસે ને ચાર ચારી ન જાય. વળી ઘરની આગળ કે પાઉન્ડ માંધવામાં આવે છે જેથી એમ પ્રતિભાસ થાય છે જે આટલી હદ આપણી છે, તેની બહાર આપણેા હક નથી, તેવી રીતે વ્રત પચ્ચખાણ લેવાથી લાંખી ઈચ્છા ન થાય. નવા નવા મનારથાતર ંગારૂપી ચાર આત્માને દુ:ખી ન કરે, તેમ વળી આત્મા પણ તેવી સ્થિતિમાં સમજી શકે કે આ ઉપરાંત મારે પ્રતિજ્ઞા છે.
-X®K
ત્રીને અધિકાર.
'
खामेसु सव्वसचे, खमेसु तेसिं तुमे वि गयकोहो । परिहरियपुब्ववेरो, सब्वे मित्तित्ति चित्तेसु ॥
૮ કાપ રહિતપણે સર્વ પ્રાણીમાત્રને ખમાવા, અને તે જીવાના કરેલા અપરાધને ખમે. પૂર્વનુ કાઇ ભવનું પણ વેર તજી દઈને સર્વે મિત્ર છે એમ ચિંતવા’
શ્રી વાસુપૂજ્ય ચરિત્રમાં જેવી રીતે વાસુપૂજ્યસ્વામીના જીવ પદ્મોત્તર રાજાએ અણુસણુ કરતાં અવ્યવહાર રાશીના જીવાથી માંડી તમામ જીવાની સાથે ખમતખામણા કર્યા છે તેમ હું પણુ સર્વ જીવાની સાથે ખમતખામણાં કરૂ છું.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૮ ) ઘણા કાળ સુધી અવ્યવહાર રાશીમાં (નિગોદમાં) રહેલા એવા મારા આત્માએ અનંત જંતુના સમૂહને જે કાંઈ ખેદ ઉપજાવ્યા હોય તે સર્વને ખમાવું છું. વ્યવહાર રાશીમાં આવી પૃથ્વીકાયને ધારણ કરતા એવા મારા આત્માએ પાષાણ લેતું માટીરૂપે થઈ જે જે પ્રાણીઓને ખેદ ઉપજાવ્યા હોય તે સર્વે ખમાવું છું. નદી સમુદ્ર તળાવ કુવા વિગેરેમાં જળરૂપે થઈ મારા આત્માએ જે કઈ જીવોની વિરાધના કરી હોય તે સર્વે ખમાવું છું. પ્રદીપ, વિજલી, દાવાનલ વિગેરેમાં અગ્નિકાય રૂપે થયેલા મારા આત્માએ જે જીવને વિનાશ કર્યો હોય તે સર્વે મન વચન કાયાથી ખમાવું છું. મહાવૃષ્ટિ, હિમ, ગ્રીષ્મ, ધુલિ, દુર્ગધ વિગેરેના સહકારી એવા મારા આત્માએ વાયુકાયમાં રહી છે જેને વિનાશ કર્યો છે તે સર્વેને ખમાવું છું. વનસ્પતિ થઈને દંડ, ધનુષ્ય, બાણ, રથ, ગાડાં વિગેરે રૂપે થયેલા મારા શરીરે જે જીને પીડા કરી હોય તે સર્વે ને ખમાવું છું. તથા કર્મના વશ થકી ત્રસપણાને પામીને રાગ દ્વેષ અને મદવડે અંધ બનેલા મારા આત્માએ જે ને પીડા કરી હોય અથવા હણ્યા હોય તે સર્વેને ત્રિવિધ ત્રિવિધ મન વચન કાયાએ કરી ખમાવું છું. તે સર્વે જે રાશી લાખ જીવાયેનિમાં રહેલા મારે અપરાધ ક્ષમા કરો. સર્વે પ્રાણીઓને વિષે મારે મૈત્રીભાવ છે; કેઈની સાથે વેર નથી. વળી જિનેશ્વર ભગવાનની પ્રતિમા તથા ચિત્ય તથા મુકુટ આદિ વસ્તુઓમાં મારું શરીર પૃથ્વીકાય રૂપે આવ્યું હોય તેની અનુમોદના કરું છું. તથા જળરૂપે થયેલ મારી કાય જિનેશ્વર ભગવાનના સ્નાનાદિ ક્રિયામાં ભાગ્યેગે આવેલ હોય તે તેનું અનુમોદન કરૂં છું. વળી જિનેશ્વર ભગવાનની આગળ ધુપ ઉલ્લેપમાં તથા દીપક વિગેરેમાં મારી કાય અગ્નિકાયરૂપે આવેલ હોય તેની અનુમોદના કરું છું. તથા તીર્થજાત્રામાં
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૯) નીકળેલ સંઘના પરિશ્રમના નિવારણમાં વાયુકાય રૂપે મારી કાય કદાચ ઉપગમાં આવી હોય તે તેની અનુમોદના કરું છું. તથા વનસ્પતિકાય રૂપે થયેલ મારી કાય મુનિરાજેના પાત્રમાં તથા દાંડામાં તથા જિનેશ્વર ભગવાનની પૂજાના કુલ વિગેરેમાં ઉપયેગી થઈ હોય તેની અનુમોદના કરૂં છું. આ પ્રમાણે અનંત ભવમાં ઉત્પન્ન કરેલ જે દુકૃતના ઓઘ તેને નિંદું છું અને કદાચિત કઈ વખતે થયેલ સુકૃતની અનુમોદના કરું છું.
ચોથે અધિકાર. ચોથા અધિકાર અઢાર પાપસ્થાનક આવવા તે પ્રથમ કહેવાયેલ છે. પાંચમા અધિકારે ચાર શરણ કરવા તે આ પ્રમાણે –
પ્રથમ અરિહંત શરણ. रागद्दोसारिणं, हंता कमगाइ अरिहंता । विसयकसायारीणं, अरिहंता हुँतु मे सरणं ।
રાગ અને દ્વેષરૂપી આત્માના વૈરીઓને હણનાર અને આઠ કર્માદિક શત્રુને હણનાર તથા વિષય કષાયાદિક વૈરીઓને હણનાર એવા અરિહંત ભગવાનનું મને શરણ થાઓ.”
रायसिरिमवकसिचा, तवचरणं दुचरं अणुचरित्ता । केवलसिरिमरहंता, अरिहंता इंतु मे सरणं ॥ રાજ્યલક્ષમીનો ત્યાગ કરી દુષ્કર તપ અને ચારિત્ર સેવીને કેવલજ્ઞાનરૂપ લક્ષ્મીને એગ્ય થયા એવા અરિહંતનું મને શરણ હો. તથા સ્તુતિ અને વંદન કરવાને યોગ્ય તથા ઈન્દ્રને ચક્રવર્તિની પૂજાને યોગ્ય, શાશ્વત સુખ પામવાને ગ્ય એવા
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૦ )
અરિહંત પરમાત્માનું મને શરણ થાશે. સમવસરણમાં બેસીને પાંત્રીશ વાણીના ગુણે કરી સહિત ધર્મકથાને કહેતા, ચાત્રીક્ષ અતિશયા વડે કરી યુકત એવા અરિહંત પરમાત્મા મને શરણભૂત થાઓ. એક વચને કરી પ્રાણીઓના અનેક સ ંદેહાને એક કાળે છેદી નાખતા અને ત્રણ જગતના જીવાને ઉપદેશ આપતા અરિહંત પરમાત્માનું મને શરણ થાઓ. વચનામૃતવડે જગતના જીવાને શાંતિ પમાડતા અને અનેક પ્રકારના ગુણામાં જીવાને સ્થાપન કરતાં તથા જીવલેાકના ઉદ્ધાર કરતા અરિહંત પરમાત્માનું મને શરણ થાઓ.
વળી અતિ અદ્ભૂત ગુણવાળા અને પેાતાના યશરૂપી ચંદ્રવડે તમામ દિશાઓને પ્રકાશ કરતા અનતા અરિહંતાને શરણ પણે મેં અંગીકાર કર્યા છે. વળી તત્ત્વાં છે જન્મ મરણુ જેમણે તથા તમામ દુ:ખાથી પીડાયેલા પ્રાણીઓને જે શરણભૂત છે અને ત્રણ જગતના જીવને અપૂર્વ સુખ આપનાર છે એવા અરિહંત પરમાત્માઓને મારા નમસ્કાર હા.
મીત્તુ સિદ્ધ શરણું.
कम्मरकयसिद्धा, साहावियनाणदंसण समिद्धा | सव्वठ्ठलद्धिसिद्धा, ते सिद्धा हुतु मे सरणं ॥
→
આઠ કનેા ક્ષય કરીને સિદ્ધ થયેલા અને સ્વાભાવિક જ્ઞાનદર્શનની સમૃદ્ધિવાળા તથા સર્વે અર્થની લબ્ધિએ સિદ્ધ થઇ છે જેમને તેવા સિદ્ધ પરમાત્માનું મને શરણુ હા.
तियलो मत्थयत्था, परमपयत्था अचिंतसामत्था | मंगलसिद्धपयत्था, सिद्धा सरणं सुहपसत्था ||
ત્રણ ભુવનના અગ્રભાગ ઉપર રહેલા તથા પરમ પદ કેતાં
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૧ )
મેાક્ષમાં રહેલા એટલે સકળ કર્મોના ક્ષય કરી સિદ્ધ થયેલા તથા અચિંત્ય સામર્થ્ય વાળા અને મગળભૂત સિદ્ધ સ્થાનમાં રહેનારા, અનંત સુખે કરી પ્રશસ્ત શાભાયમાન એવા સિદ્ધ પરમાત્માનુ મને શરણ થાઓ. તથા રાગાદિ શત્રુઓને તિરસ્કાર કર્યો છે જેમણે વળી ધ્યાનરૂપ અગ્નિએ કરી ખાન્યું છે ભવખીજ જેમણે એવા અને ચેાગીશ્વરીને આશ્રય કરવા ચેાગ્ય તથા ભવ્ય પ્રાણીઓને સ્મરણુ કરવા ચેાગ્ય સિદ્ધ પરમાત્માએનું મને શરણુ હા. વળી જગતના જીવાને આનંદ પમાડનારા અને ગુણુના સમૂહ થી ભરેલા, નાશ કર્યાં છે ભવરૂપ ક જેઓએ અને કેવલજ્ઞાનના પ્રકાશ વડે ચંદ્ર તથા સૂર્યના પ્રકાશને અલ્પ કરતા, યુદ્ધાદિ કલેશેાના ઉચ્છેદ કરતા એવા સિદ્ધ પરમાત્માએ મને શરણભૂત થાએ. પ્રાપ્ત કર્યું છે. ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાન જેમણે તથા મેાક્ષરૂપ દુભ લાલ મેળવ્યા છે જેમણે તથા મૂકયા છે અનેક પ્રકારના સમારંભ જેમણે અને વળી ત્રણ ભુવનરૂપ ઘરને ધારણ કરવામાં સ્થંભ સમાન અને આરભ રહિત એવા સિદ્ધ પરમાત્માએ મને શરણભુત હા.
ત્રીજી સામુનિરાજનુ શરણુ,
जिलो बंधुणो कुमइसिंधुगो पारगा महाभागा | नाणाइएहिं सिवसुखसाहगा साहुगो सरणं ॥
•
સમગ્ર જીવલેાકના બંધુ અને કુતિરૂપ સમુદ્રના પાર પામનાર મહા ભાગ્યવાળા અને જ્ઞાનદર્શીન ચારિત્ર વડે માક્ષસુખના સાધનાર એવા મુનિરાજાએ મને શરણભૂત હો.
केवलियो परमोही, विउलमह सुमहरा जिणमयंमि । आयरिय उवज्झाया, ते सव्वे साहुयो सरणं ॥
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) કેવળજ્ઞાનીઓ તથા પરમાવધિજ્ઞાનવાળા તથા વિપુલમતિ મન:પર્યવજ્ઞાનવાળા તથા શ્રુતજ્ઞાનને ધારણ કરનારા તથા જિનમતને વિષે રહેલા આચાર્યો અને ઉપાધ્યાયે–તે સર્વે સાધુઓ મને શરણભૂત થાઓ.
चउदसदसनवपुवी, दुवालसिकारसंगिणो जे । जिणकप्पाहालंदिअ, परिहारविसुद्धि साहू अ॥
દ પૂવી, દશ પૂવ, નવ પૂવ તથા બાર અંગને ધારણ કરનાર, અગ્યાર અંગના ધરનાર તથા જિનકપી, યથાલંદી, પરિ હાર વિશુદ્ધિ ચારિત્રવાળા તથા ક્ષીરાશવ, મધ્વાશ્રય લબ્ધિવાળા, સંન્નિશ્રેત લબ્ધિવાળા તથા કષ્ટબુદ્ધિવાળા તથા ચારણમુનિઓ તથા વેકિયલબ્ધિવાળા તથા પદાનુસારી લબ્ધિવાળા સાધુઓ મને શરણભૂત થાઓ. - તથા તયું છે સ્નેહરૂપ બંધન જેમણે તથા નિર્વિકારી સ્થાનમાં રહેનાર તથા સજન પુરૂષોને આનંદ આપનાર અને આત્મરમણતામાં રમનાર મુનિરાજાએ મને શરણભૂત થાઓ, તથા ત્યાગ કર્યો છેવિષય કપાયને જેમણે તથા ત્યાગ કર્યો છે સ્ત્રીસંગના સુખના આસ્વાદને જેમણે તથા હર્ષ શોક પ્રમાદ વિગેરેને દૂર કરનારા મુનિરાજાઓ મને શરણભૂત થાઓ.
આ પ્રમાણે સાધુનું શરણ કરીને પછી હર્ષયુક્ત ચિત્તવાળો થયો થકે કેવલીભાષિત ધર્મનું શરણ સ્વીકારવા માટે નીચે પ્રમાણે કહે– निदलिअकलुसकम्मो, कयसुहजम्मो खलीकयअहम्मो । पमुहपरिणामरम्मो, सरणं मे होउ जिणधम्मो ॥
ચોથું કેવલીભાષિત ધર્મનું શરણ અતિશય દળી નાખ્યા છે માઠાં કર્મ જેણે તથા કર્યો છે શુભ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૩) જન્મ જેણે તથા દૂર કર્યો છે અધર્મ જેણે ઈત્યાદિક પરિણામે સુંદર જિનધર્મ મને શરણભૂત થાઓ.
पसमिकामप्पमोहं, दिद्यादिहेसु न कलियविरोहं । सिवसुहफलयममोहं, धर्म सरणं पवनोहं ॥ વિશેષે કરી કામને ઉન્માદ સમાવનાર તથા દેખેલા અથવા નહી દેખેલા પદાર્થોને નથી કર્યો વિરોધ જેમાં તથા મોક્ષસુખરૂ૫ ફળને આપનાર એવા સફળ ધર્મનું મને શરણ થાઓ.
વલી નરકગતિને છેદી નાખનાર તથા ગુણના સમૂહથી ભરેલ અને બીજા વાદીઓથી પણ ક્ષેભ ન કરી શકાય તે અને હા છે કામરૂપી સુભટ જેમણે એવા ધમને હું શરણ રૂપે અંગીકાર કરું છું
જૈનધર્મ જગતના જીને અપૂર્વ કલ્પવૃક્ષ સમાન છે તથા સ્વર્ગ અપવર્ગના સુખરૂપી ફળને આપનાર છે. તથા ધર્મ પરમ બંધુ સમાન, સારા મિત્ર સમાન છે. તથા ધર્મ પરમ ગુરૂ સમાન છે. મોક્ષમાર્ગમાં ગમન કરનાર જીને ધર્મ સુંદર રથ સમાન છે. આવા પ્રકારના કેવળીભાષિત ધર્મનું મને શરણ હો. આ પ્રમાણે ધર્મનું શરણ અંગીકાર કરવું.
આત્માએ વિચાર કરે જે ભવાંતર જતાં મને કોઈ શરણભૂત–આધારભૂત થાય તેમ નથી, માટે ખરૂં શરણુ આ ચારનું જ કરું કે જેથી મારી શુભ ગતિ થાય.
ચાર શરણું વિગેરે. (પ) (૧)-મુજને ચાર શરણ હોજો, અરિહંત સિદ્ધ સુસાધુજી; કેવલી ધર્મ પ્રકાશીયે, રતન અમુલખ લાધ્યું છે કે ૧ ચિહું ગતિ તણું દુઃખ છેદવા, સમરથ શરણ એહજી પૂર્વે સુનિવર
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૪) જે હુવા, તેણે કયાં શરણું તે હજી એ રા સંસારમાંહી જીવને, સમરથ શરણું ચારેજી, ગણિ સમયસુંદર ઈમ કહે, કલ્યાણ મંગલકારે છે. ૩
(૨)–લાખ ચોરાસી જીવ ખમાવીએ, મન ધરી પરમ વિવેકજી; મિચ્છામિ દુક્કડં દીજીએ, ગુરૂ વચને પ્રત્યેકજી લાખ છે ૧. સાત લાખ ભૂદ તેઉ વાઉના, દસ ચાદ વનના ભેદેજી; ષટ વિગલ સુર તિરિ નારકી, ચાર ચાર ચાદ નરના ભેદજી. લાખ૦ મે ૨ એ મુજને વેર નહીં કેઈશું, સહયું મિત્રીભાજી; ગણિ સમયસુંદર ઈમ કહે, પામીશું પુન્ય પ્રભાછો લાખોપારા
(૩)–પાપ અઢાર જીવ પરિહરે, અરિહંત સિદ્ધની સાખે; આવ્યાં પાપ છુટીએ, ભગવંત એણુપેરે ભાખે છે પાપ૦
૧૫ આશ્રવ કષાય દેય બાંધવા, વળી કલહ અભ્યાખ્યાનજી; રતિ અરતિ પૈસુન નિંદના, માયામહ મિથ્યાત્વજી પાપ મારા મન વચન કાયાએ જે કીયાં, મિચ્છામિ દુક્કડં તેહોજી, ગણિ સમયસુંદર ઈમ કહે, જૈન ધર્મને મર્મ એહજી પાપાપાડા
(૪)–ધન ધન તે દિન કદી હશે, હું પામીશ સંજમ સુહોજી; પૂર્વ =ષિ પંથે ચાલશું, ગુરૂવચને પ્રતિબદ્ધોજી છે ધન
ના અંત પંત ભિક્ષા ચરી, રણવટ કાઉસગ્ગ કરશુંજી; સમતા ભાવ શત્રુ મિત્રશું, સંવેગ સુદ્ધો ધરણુંજી છે ધનવારા સંસારના સંકટ થકી, હું છુટીશ જિનવચને અવતારેજી, ગણિ સમયસુંદર ઈમ કહે, હું પામીશ ભવને પાછો ધન પાયા
છઠ્ઠો અધિકાર-દુષ્કતની નિંદા. આખી જીંદગીમાં જે જે પાપકર્મો કર્યા હોય તેની આત્મસાક્ષીએ નિંદા કરવી. તે આ પ્રમાણે
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૫) “ઉસૂત્ર પરૂપણું કરી હોય, તથા પોતાની બુદ્ધિ પ્રમાણે અર્થનો અનર્થ કર્યો હોય, હળ હથીયાર ઘંટી વિગેરે જેને સંહાર થાય તેવાં અધિકરણે વસાવ્યાં હય, પાપ કરીને કુટુંબને પડ્યા હોય, ઈત્યાદિ દુષ્કર્મો આ ભવ તથા પરભવમાં કે ભવભવમાં કીધાં હોય તે તમામ દુષ્કર્મોને મન વચન કાયાએ કરી આત્મસાક્ષીથી નંદુ છું.” એ પ્રમાણે પશ્ચાત્તાપ કર.
સાતમો અધિકાર–સુકૃતની અનુમોદના. આખા ભવમાં જે જે સુ –સારાં કૃત્ય કર્યા હોય તેની અનુમોદના કરવી. જેમકે તીર્થ જાત્રા કરી હોય, સુપાત્રે દાન આપ્યું હોય, શીયલવ્રત પાળ્યું હોય, માસક્ષમણ, સોલ, આઠ, છ, ચાર, ત્રણ, બે વિગેરે ઉપવાસે તથા આયંબિલાદિકની તપસ્યા કરી હોય; શુદ્ધ ભાવના ભાવી હોય, ગિરિરાજની નવાણુ જાત્રા કરી હોય, ઉપધાન તપ, શાસન પ્રભાવના વિગેરે જે જે શુભ કાર્યો કર્યા હોય તેની અનુમોદના કરૂં છું.
આઠમે અધિકાર–શુભ ભાવના. ભાવશુદ્ધિ કરવી એટલે સમતાવાળા પરિણામ કરવા, સુખ દુ:ખનું કારણ જીવને પિતાનાં કરેલાં કર્મ શિવાય બીજું કોઈ નથી, માટે હે આત્મા ! જે જે દુ:ખ આવે તે સમભાવે સહન કરજે, જેવું કરીશ તેવું ફળ પામીશ, માટે કેઈ ઉપર દ્વેષ નહી કરતાં સમતા ભાવમાં લીન થજે.
નવ અધિકાર–અનશન (આહાર ત્યાગરૂ૫) કરવું.
ગ્ય અવસરે અમુક વખત સુધી ચારે. આહારનાં અથવા ત્રણ આહારના પચ્ચખાણ કરવાં. આજકાલ ઝવેથી ચાર આ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૬). હારના જાવજીવ સુધીના પચ્ચખાણ થઈ શકે નહી, કારણ કે તેવું સંઘયણું નથી તેમ તેવું જ્ઞાન નથી, માટે અમુક ટાઈમ સુધીનાં પચ્ચખાણ કરાવવા.
દશમ અધિકાર–નમસ્કાર ગણવા. દશમા અધિકારે નમસ્કારરૂપ મહામંત્રનું સ્મરણ કરવું. તેનું ધ્યાન કરવું. શુભ યેગથી એક નવકાર પણ ગણવાથી ઘણાં કર્મો તેજ વખત ભસ્મીભૂત થઈ જાય છે. છેલ્લા સમયમાં જીએ અપૂર્વ ચિંતામણિ રત્નથી અધિક નવકાર મંત્રનું ધ્યાન છોડવું નહી–તેમાંજ લયલીન થવું.
ઉપર પ્રમાણે દશ અધિકાર પ્રથમ મૂળ ગાથામાં બતાવેલ છે તે વિસ્તારથી બતાવ્યા. આ દશ અધિકાર જીવને શુભ ગતિમાં લઈ જનારા હોવાથી દરેક ભવ્ય જીએ તેને મનવચનકાયાએ કરી આદરવા.
આ અવસરે દશ અધિકારનું (પુણ્ય પ્રકાશનું) સ્તવન તથા પદ્માવતીની જીવરાશી વિગેરે સમય હોય તે સાંભળવું–સંભળાવવું.
શુભ ચિંતવન કરવાની છેલ્લી ભલામણ. “મારે દેહ પડી જાય તે સમયે મારી પછવાડે કે ઈ રૂદન કરે, અગર શોક પાળે પળાવે, પાણી ઢોળે, છ કાયની વિરાધના કરે, તેમાં મારે લેવા દેવા નથી. મારા શરીરને સંસ્કાર કરે તેમાં પણ મારે લેવા દેવા નથી. વ્યવહારથી જે કઈ કરે તે તેઓ જાણે.”
કુટુંબીઓને રડવા કુટવાની ના પાડવી. શેક પાળવાની ના પાડવી. મરણ પછવાડે જે જે આરંભાદિક કાર્યો મેહના પ્રભાવથી કરે તેને નિષેધ કરો. તે છતાં કદાચ પાછલા કુંટુંબીઓ કરેતા પછી મરનારને જરાપણ દોષ કે પાપબંધન થાય નહી; અને
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૭) તેમ ન કહેવામાં આવે તો તેની ક્રિયા મરનારને લાગે. શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં કહ્યું છે કે–અવિરતિપણાને લીધે એકેન્દ્રિય જીવોને પણ અઢાર પાપસ્થાનક લાગે છે. માટે તમામ વસ્તુ સિરાવીને પાછળ પણ પિતાના નિમિત્તે કર્મબંધનની જે જે ક્રિયાઓ કરવામાં આવે તેમ હોય તેની ના પાડવી.
જે જીવોનું ચિત્ત સંસારના પદાર્થોમાં આસક્તિવાળું છે અને પિતાના સ્વરૂપને જે જાણતા નથી, તેવા જીવને મૃત્યુ ભયમય છે, પરંતુ જે જે પોતાના સ્વરૂપમાં રમણતા કરનારા છે અને સાંસારિક પદાથોમાં વૈરાગ્યવાળા છે, તેવા ને તો મૃત્યુ એ એક હર્ષનું નિમિત્ત છે. તેઓ તે એમજ વિચારે છે જે આયુકર્મના નિમિત્તથીજ આ દેહનું ધારણ કરવાપણું છે અને તેની સ્થિતિ પૂર્ણ થયે તે કેમના પુદ્ગલે નાશ પામશે ત્યારે મારે બીજી ગતિમાં ઉત્પન્ન થવું પડશે. મારે આત્મા તે અનાદિ કાળથી મરણ પામ્યું નથી અને મરશે પણ નહી; પરંતુ પુણ્યશાળી આત્માને તો આ સાત ધાતુમય મહા અશુચિના કોથલા જેવા અને વિનશ્વર સ્વભાવવાળા દેહનો ત્યાગ કરો અને શુભ કર્મોના પ્રભાવથી–સમાધિના પ્રભાવથી બીજી ગતિમાં નવીન સુંદર શરીર ધારણ કરવું જેને મરણ કહેવાય છે તેમાં શોક શાને ? તેમાં તો આનંદ જ માનવાને છે.
જેમ કેઈ માણસને એક સડી ગયેલી ઝુંપડીને છોડી દઈ બીજા નવીન મહેલમાં જઈને વસવું હોય તો તે માણસને શેક નહી થતાં આનંદના ઉભરા હોય છે, તેવી જ રીતે આ આત્માને આ ખંડેર જેવા સડી ગયેલ દેહરૂપ ઝુંપડીને ત્યાગ કરી નવા દેહરૂપ મહેલને પ્રાપ્ત કરે એ મહા ઉત્સવનો અવસર છે. તેમાં કોઈ પ્રકારની હાનિ તો છે જ નહી. કારણ કે જે આવા પ્રકારની ઉત્તમ સમાધિથી મરણ થાય તે તે હે ચેતન! ઉતમ ગતિને આપ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૮) નાર છે. બાકી વિચાર કર ! અત્યાર સુધી સમાધિ વિના પર વશપણે અનંતીવાર નરકતિર્યંચાદિગતિમાં મરણે કર્યો છે, અસહ્ય દુખો સહન કર્યા છે, માટે આવા ઉત્તમ પ્રકારના સમાધિમરણથી આનંદ માની તમામ વસ્તુ સિરાવી પાછળના સંબંધી જ રાગના જોરથી કર્મબંધન ન કરે તે માટે પાકી ભલામણ કરજે. પછી કદાચ મેહના જેરથી તેઓ જે કાંઈ કરશે તેમાં તને પાપની ક્રિયાઓ આવશે નહી. તે ચેકસ લક્ષમાં રાખજે.
–GO@– હિતશિક્ષા તથા નીતિમય જીવન ગુજારવા
માટે બે બોલ, ૧ નીચે બતાવેલ બેલ ધ્યાનમાં લઈ. મનન કરે અને તેને
યથાશક્તિ અમલમાં મૂકો. ૧ જાગૃત થા અને ઉંઘને છેડ. ૨ નીતિમય અને ઉપકારક જીવન ગુજારવા પ્રયત્ન કર. ૩ ગતકાળની ભૂલ સુધારી લેવા પ્રયત્ન કરે અને હવે પછી
તેમ ન થાય તે માટે કમ્મર કશ. ૪ ભવિષ્યને વિચાર કરી પછી પ્રવૃતિ કરવી, તેનું નામ વિવેક
તેની ખાસ જરૂર છે. ૫ આવતી જીંદગીને યાદ કરીને કાર્ય કરજે. ૬ ધર્મથી નિરપેક્ષ થનાર મનુષ્ય જે બીજે કણ મૂર્ખ
ગણાય? ૭ ભાગ્યને ઉદય પણ ઉદ્યમથીજ થાય છે. ૮ પરસ્ત્રીગમન કરનાર ચંદનને મૂકી બાવળને વળગી બહુ
દુઃખી થાય છે..
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૯) ૯ આ શરીર અશુચિનું યંત્ર છે, માટે તેની ઉપર મોહ નહીં
કરતાં તેમાંથી જે કાઢવાનું હોય તે જલદી કાઢી લે, ઢીલ
કરીશ નહી. ૧૦ મનુષ્ય ભવ બહુજ દુર્લભ છે માટે તેને સફળ કર. ૧૧ વિચારને સુધારે થાય તેજ વચન અને કાયાને સુધારો
થઈ શકે. ૧૨ સદગુરૂની સેવા દુર્વ્યસનને નાશ કરે છે, અને ગુણને
પ્રગટ કરે છે. ૧૨ અભક્ષ્ય અને અપેયને ત્યાગ કરીને જોજન થાય તે જ ખરું
ભજન કહેવાય. ૧૪ પાણી પીવાનું ભાજન જુદું રાખવું. મુખે માંડેલ
ભાજન પાણીના ગળામાં નાખી તમામ પાણું બગાડવું” નહીં. તેમ કરવાથી ઘણા જીવોને વિનાશ થાય છે તથા
ચેપી રોગ વળગે છે. વિગેરે ઘણું હાનિ થાય છે. ૧૫ વિચારોમાં અન્યને દુઃખ થાય તેવું ન ચિંતવવું. ૧૬ સર્વની સાથે મિત્રી ભાવના કર, વેર ભૂલી જા. ૧૭ પિતાના હૃદયને શાંતિનું સ્થાન ધ વિના બીજું કોઈ નથી. ૧૮ જે દિવસે અશુભ પ્રવૃત્તિ કરવા તૈયાર થા તે પહેલાં મૃત્યુના
દિવસને યાદ કર. ૧૯ શુભમાર્ગમાં વિવેકથી લક્ષ્મી ખરચવી તેજ લહમી
પામ્યાનું ફળ છે. ૨૦ ખરે મિત્ર કોણ? પાપમાર્ગથી બચાવી સન્માર્ગમાં જોડે તે. ૨૧ દીન દુ:ખી અને અનાથ ઉપર અનુકંપા રાખી તેને
ઉદ્ધાર કરે.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૦ ) ૨૨ પરદ્રવ્યને પત્થર તુલ્ય ગણે, સ્વદ્રવ્યમાં સંતોષ રાખે. ૨૩ પરસ્ત્રીને માતા બહેન કે પુત્રી તુલ્ય ગણે. ૨૪ પરનિંદા, ચુગલી ને મિથ્યા આરોપ વિગેરે પાપના બેજાથી
બહુ ડરે, ૨૫ વિષયતૃષ્ણાથી વેગળા રહે, ઈન્દ્રિયોના ગુલામ ન બને,
પરંતુ ઈન્દ્રિયેને ગુલામ બનાવો. ૨૬ ચારિત્ર લેવાની હમેશાં શુભ ભાવના રાખે. ૨૭ શરીર સારું હોય તે સંસારના મેહને છેડી ચારિત્ર
ગ્રહણ કરવું. ૨૮ સંસાને કેદખાનું સમજવું, તેમાં મુંઝાવું નહી. ૨૯ બીજાને દુ:ખી દેખી દ્રવ્ય ભાવથી તેનું દુઃખ દૂર કરવા
ભાવના રાખવી. ૩૦ ધર્મરાગ કરે, પરંતુ કામરાગ કે નેહરાગ ન કરે.
કારણ કે તે સંસારમાં ભમાવનાર છે. ૩૧ યથાશક્તિ દશ તિથિ અથવા પાંચ તિથિ તપસ્યા કરવી. ૩૨ લક્ષમી ઉપર અત્યંત મેહ ન રાખો , છેવટે તેને છેડવી
પડશે અથવા આપણને તે છોડશે તે યાદ રાખવું. ૩૩ ઉપકારીને ઉપકાર કદાપી ભૂલ નહી. ૩૪ ખાવાપીવામાં બહુ લોલુપતા રાખવી નહી. ૩૫ પ્રથમનું ભેજન પાચન થયા વગર જમવું નહી. નિરંતર
બેચાર કવળ એ છે આહાર કરે. ૩૬ ઉપદ્રવવાળા સ્થાનકનો ત્યાગ કર. ૩૭ રાજાએ નિષેધ કરેલા દેશમાં જવું નહી. ૩૮ એક બે કલાક ધાર્મિક પુસ્તકે વાંચવાની ટેવ પાડવી.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
૩૯ નીતિમય જીવન ગુજારવુ, અનીતિ કરી અને લેાક મગાડવા નહી.
૪૦ લેાકપ્રિય થવું. ૪૧ લજજાળુ થવુ. ૪ર દયાળુ થવુ. ઉપર લખેલા મેલનુ મનન કરવાથી વૈરાગ્ય ભાવના જાગૃત થશે.
વૈરાગ્ય સંબંધી દુહા
પરલેાકે સુખ પામવા, કર સારા સ ંકેત; હજી માજી છે હાથમાં, ચેત ચેત નર ચેત. જોર કરીને જીતવું, ખરેખરૂ રણખેત; દુશ્મન છે તુજ દેહમાં, ચેત ચેત નર ચેત. ગાલ રહી ગમાર તુ, ફ્રાગટ થઇશ ત; હવે જરૂર હુંશીયાર થઇ, ચેત ચેત નર ચેત. તન ધન તેા તારાં નથી, નથી પ્રિયા પરણેત; પાછળ સહુ રહેશે પડયા, ચેત ચેત નર ચેત. પ્રાણ જશે જ્યાં પિંડથી, પિડ ગણાશે પ્રેત; માટીમાં માટી થશે, ચેત ચેત નર ચેત.
--
રહ્યા ન રાણા રાજીયા, સુર નર મુનિ સમેત; તુ તેા તરણા તુલ્ય છે, ચેત ચેત નર ચેત. રજકણુ તારા રખડશે, જેમ રખડતી ચૈત; પછી નરતનુ પામીશ કયાં, ચેત ચેત નર ચેત. માટે મનમાં સમજીને, વિચારીને કર વેત; કયાંથી આવ્યા ક્યાં જવું, ચેત ચેત નર ચેત.
શુભ શિખામણુ સમજ તેા, પ્રભુ સાથે કર હેત; અંતે અવિચળ એજ છે, ચૈત ચેત નર ચૈત.
.૧૧
ર
७
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) કાળા કેશ મટી ગયા, સર્વે બનિયા વેત; જોબન જેર જતું રહ્યું, ચેત ચેત નર ચેત. ૧૦ જે નહીં ચેતે પ્રથમ તે, પશુ પક્ષીથી હિણ, ઘન પેલાં માળા રચે, પક્ષી જુઓ પ્રવીણ. ૧૧
હિતશિક્ષા સંબંધી દુહા. મેરી મેરી કર મતી, ઈહાં નહી તેરી કેય; કાયાએ તેરી નહી, તો માયા કાંસે હાય. ૧ શૂળ છ સંસાર સુખ, ધૂળ જી હે ધન, ભૂલ અણુના ભરમમે, મત કુલ તું મન. ૨. સબ કાગજ કાલે કીયે, મન કાલે કે કાજ; વે સબ ફટ હેલે ભયે, હીયે ધુર દિન હે આજ. ૩. રે જીવ સુણ તું બાપડા, હીયે વિમાસી જોય; આપ સ્વારથી સહુ મળ્યું, ત્યારૂં નહી જગ કેય. ૪. ધર્મ વિના સુણ જીવડા, તું ભ ભવ અનંત, મૂઢપણે ભવ તે કીયા, ઈમ બેલે ભગવંત. પ. લાખ ચોરાસી નિમાં, ફરી લીયે અવતાર, એકેકી નિ વળી, અનંત અનંતી વાર. ૬. એમ ભમતાં ભમતાં લિયે, મનુઅ જનમ અવતાર મિથ્યાત્વપણે ભવનિમ્યા, કાજ ન સિદ્ધ લગાર. ૭. જગમાં જીવ અછે બહ, એકેકશું અનંતી વાર,
વિવિધ પ્રકાર સગપણ કીયાં, હૈયા સાથે વિચાર. ૮ • તે કુણ આપણું પારકું, કુણુ વેરી કુણ મિત્ર;
રાગ દ્વેષ ટાળી કરી, કર સમતા એક ચિત્ત.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩ )
પૂર્વ કાડીને
આખે, જ્ઞાની ગુરૂ અપાર; ઉત્પત્તિ કહી તાતુરી, કહેતાં નાવે પાર. ૧૦.
પુત્ર પિતાપણે અવતરે, માતા મરી નારી થઈ, સુતા સુપન જંજાળમાં, જખ જાગ્યા તમ એકલેા, નવ નવ નાટક તું વળી, નાટક એક શું નાચીયે, ઉત્તમ કુળ નર ભત્ર લહી, પ્રમાદ મૂકી કીજીએ,
પિતા પુત્રપણે જોય; નારી માતા હાય. ૧૧. પામ્યા જાણે રાજ; રાજ ન સીજે કાજ. ૧૨. નાચ્યા કરી બહુ રૂપ; જે છુટે ભવકૂપ. ૧૩. પામી ધર્મ જિનરાય; ખણુ લાખીણ્ણા જાય. ૧૪.
ધર્મ વિના સુખનવિ મીલે, ઘડપણે ધર્મ થાયે નડ્ડી, તરૂણપણે ધસમસ કરી, જરા આવી જોખન ગયું, લઘુતા તા છોડી નહી, છતે હાથ વિ વાવ., આયુ ગયું નવિ ચેતિયા, ધન ચાવન નર રૂપના, કૃષ્ણ અલભદ્ર દ્વારિકા, નયન ફરકે જ્યાં લગે, નયન ફ્કત જમ નહી,
દોષ દીજે નિજ કર્મને,જીજ્ઞે નવી કીધા ધમ; એ જિન શાસન મ. ૧૫. જેખન એળે જાય; પછી ફરી પસ્તાય. ૧૬. શિર પળિયા તે કેશ; ન કર્યો ધર્મ લવલેશ. ૧૭. સમલ ન કીચેા સાથ; પછી ઘસે નિજ હાથ. ૧૮. ગર્વ કરે તું ગમાર; જાતાં ન લાગી વાર. ૧૯. તિહાં(લગે) ત્હારૂં સહુ કાય; તબ હારૂં નહી હાય. ૨૦. ધર્મ ન કીચે લગાર; તિહાં જઈ કરે પાકાર. ૨૧.
પાપ કીયા જીવ તે અહુ, નરક પડ્યો યમ કર ચડ્યો,
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૪) પાપ ઘડો પૂરણ ભરી; તે લીયે શિર પર ભાર; તે કિમ છુટીશ છવડા, ન કર્યો ધર્મ લગાર. ૨૨. ઈચ્છું જાણું કૂડકપટ, છળ છિદ્ર તું છાંડ તે છાંડીને જીવડા, જિનમેં ચિત માંડ. ૨૩.
ખટ માસીને પારણે, ઈક સિથ લહે આહાર; • કરતા નિંદા નવી ટળે, તસ દુર્ગતિ અવતાર. ૨૪.
નર ભવ ચિંતામણિ લહી, એળે તું મત હાર; ધર્મ કરીને જીવડા, સફળ કરે અવતાર. ૨૫. સકળ સામગ્રી તેં લહી, જીણે તરીએ સંસાર; પ્રમાદ વિશે ભવ કાં ગમે, કર નિજ હૈયે વિચાર. ૨૬. ધન કારણ તું ઝળહળે, ધર્મ કરી થાયે સૂર; અનંત ભવનાં પાપ સવિ, ક્ષણમાં જાયે દૂર. ૨૭. આશા અંબર જેવડી, મરવું પગલાં હેત; ધર્મ વિના જે દિન ગયા, તિણ દિન કીધી વેઠ. ૨૮. કર્મે કે નવી છુટીએ, ઈન્દ્ર ચન્દ્ર નર દેવ; રાય રાણા મંડલિક વળી, અવર નરજ કુણ હેવ. ૨૯. વરસ દિવસ ઘરઘર ભમ્યા, આદિનાથ ભગવંત કર્મવશે દુ:ખ તેણે લહ્યાં, જે જગમાં બળવંત. ૩૦. કાને ખીલા ઘાલીયા, ચરણે રાંધી ખીર; તેહને કર્મ નડ્યો, એવી શમા શ્રી વીર. ૩૧કીધાં કર્મ ન છુટીએ, જેહને વિષમે બંધ; બ્રહ્મદત્ત નર ચકકવઈ, સોળ વરસ લગે અંધ. ૩ર. આઠમે સુભૂમ ચકકવઈ, દ્ધિ તણે નહી પાર; કર્મવશે પરિવારણું, બુઢ્યો સમુદ્ર મઝાર. ૩૩.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૫)
સહસ પુરૂષશું સંજમ લીયા, શ્રી નેમીશ્વર હાથ; તે થાવચ્ચા વયેિ, મહેાત્સવ કર્યો યદુનાથ. ૩૪.
કાશ્યામ દિર ચામાસું રહ્યા, તે થુળિભદ્ર મુનિ વદિયે, કપિલા સંગે નિવ ચળ્યે, શૂળી સિંહાસન થઇ, ગજસુકમાલ શિર સેામિલે, સમતા પસાયે તે વળી,
નામ ચેારાશી ચાવીશ; ભદ્રખાહુ ગુરૂ શિષ્ય. ૩૫. શેઠે સુદર્શનચંગ; સુર કરે મન રંગ. ૩૬. દેખી ધર્યો અગાર; પામ્યા ભવના
પાર, ૩૭.
પંચ શત શિષ્ય ખંધક તણા, શિવ નગરી શિવ પામીયા,
જો
ગી બ્રાહ્મણ સ્ત્રી ખાળની, ચાર પહેાર કાઉસગ્ગ રહી, કીધાં કરમ તેા છુટીએ, કીજે જિન ધર્મ; મન વચન કાયાએ કરી, એ જિનશાસન મ. ૪૦. દાન સુપાત્રે દીજીએ, તસ પુણ્યના નહી પાર; સુખસંપત્તિ લહીએ ઘણી, મણિ માતી ભંડાર. ૪૧. યન્ના સારથપતિ જીવા, ધૃત વહેારાખ્યું મુનિહાથ; દાન પ્રભાવે જીવડા, પ્રથમ હુવા આદિનાથ. ૪૨. દાન દીયું ધન સારથી, આનઃ હર્ષ અપાર; નેમિનાથ જિનવર હુઆ, યાદવ કુળ શણગાર. ૪૩. કળથી કેરા રોટલા, દીધુ મુનિવરદાન; વાસુપૂજ્ય ભવ પાલે, જિનપદ લલ્લું નિદાન. ૪૪. સુલસા રેતિ રંગથ્થું, દાન ઢીચે મહાવીર; તીર્થંકર પદ્મ પામશે, લહેશે તે
ભવતીર. ૪૫.
ઘાણી પીલ્યા એ સમતા ફળ દઢપ્રહારે હત્યા કીધ; ષટ માસે કેવળ લીધ. ૩૯.
'
સાય;
જોય. ૩૮.
L
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) દાને ભેગજ પામીએ, શિયાળે હેય સભાગ; તપ કરી કર્મ જ ટાળીએ, ભાવના શિવસુખ માગ. ૪૬. ભાવના છે ભવનાશિની, જે આપે ભવપાર; ભાવના વડી સંસારમાં, જસ ગુણને નહી પાર. ૪ અરિહંત દેવ સુસાધુ ગુરૂ, કેવળીભાષિત ધર્મ ઈશ્ય સમક્તિ આરાધતાં, છુટીજે સવિ કર્મ. ૪૮.
અધ્યાત્મ સંબંધી દુહા. સુરનર તિર્યંચ જેનિમે, નરક નિગોદ ભમંત; મહા મેહકી નિંદમેં, સેએ કાળ અનંત. ૧. જે વરકે જેરસે, ભજનકી રૂચિ જાય; તેસે કુકર્મક ઉદય, ધર્મ વચન ન સુહાય. ૨. લગે ભુખ જવર કે ગયે, રૂચિશું લેત આહાર; અશુભહિન શુભમતિ જગે, જાને ધર્મ વિચાર. ૩. તન ધન જોબન કારિમા, સંધ્યા રાગ સમાન; સકળ પદારથ જગતમેં, સુપન રૂપ ચિત્ત જાન. ૪ મેરા મેરા મત કરે, તેરા હે નહી કોય; ચિદાનંદ પરિવારકા, મેળા હૈ દિન દેય. પ. એસા ભાવ નિહારી નિત, કીજે જ્ઞાન વિચાર, મિટે ન જ્ઞાન વિચાર બિન, અંતર ભાવ વિકાર. ૬. એ સંસાર અસારમેં, ભમતાં વાર અનંત, નવ નવ ભવ ધારણ ક્ય, શરીર અનંતાનંત. ૭. જનમ મરણ દેય સાથ છે, ખીણ ખીણ મરણતેહોય; મેહ વિકળ એ જીવને, માલુમ ન પડે કોય. ૮.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૭) મેં તે ચેતન દ્રવ્ય હું, ચિદાનંદ મુજ રૂપ; એ તો પુદ્ગલ પિંડ હે, ભરમજાળ અંધકૃપ. ૯ સડન પડન વિધ્વંસન, એ પુદ્ગલનો ધર્મ સ્થિતિ પાકે ખીણ નવી રહે, જાણે એહિ જ મર્મ. ૧૦ અનંત પરમાણુ મળી કરી, ભયા શરીર પરજાય; વર્ણાદિ બહુવિધ મિલ્યા, કાળે વિખરી જાય. ૧૧. પુદગલમાં હિત જીવકું, અનુપમ ભાસે એહ; પણ જે તત્ત્વવેદી હવે, તિણકું નહી કછુ નેહ. ૧૨. ઉપની વસ્તુ કારમી, ન રહે તે સ્થિર વાસ; એમ જાણું ઉત્તમ જના, ધરે ન પુદગલ આશ. ૧૩મેહ તજી સમતા ભજી, જાણે વસ્તુ સ્વરૂપ પુદ્ગલ રાગ ન કીજીએ, નવી પડીએ ભવકૂપ. ૧૪. વસ્તુ સ્વભાવે નીપજે, કાળે વિણસી જાય; કર્તા ભોકતા કે નહી, ઉપચારે કહેવાય. ૧૫. તીણ કારણે એ શરીરશું, સંબંધ ન મારે કેય; મેં ન્યારા એહથી સદા, એ પણ ત્યારે જેય. ૧૬. એહ જગતમાં પ્રાણીયા, ભરમે ભૂલ્યા જેહ; જાણું કાયા આપણી, મમત ધરે અતિ નેહ. ૧૭. જબ સ્થિતિ એ શરીરકી, કાળ પહેચે હોય ખીણ, તવ ઝરે અતિ દુ:ખભરે, કરે વિલાપ એમ દીન. ૧૮. હાહા પુત્ર! તું કહાં ગયે, મૂકી એ સહુ સાથ; હાહા પતિ! તું કહાં ગયે, મુજને મૂકી અનાથ. ૧૯. હા! પિતા તમે કિહાં ગયા, અમ કુણુ કરશે સાર; હા બંધવ! તમે કહાં ગયા, શુન્ય તમવિણ સંસાર. ૨૦.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ )
હા માતા ! તું કીહાં-નઇ, હા મહેની ! તું કીહાં ગઇ, મેાવિકળ એમ જીવડા, મમતા વશ ગણી માહરા,
એણિવિધ શાક સંતાપ કરી, કબંધ અહુવિધ કરે, જ્ઞાનવત ઉત્તમ જના, જંગમાં કોઇ કીસકા નહી,
અમ ઘરની રખવાળ; રાવત મુકી અજ્ઞાને કરી કરે ક્લેશના
ખાળ. ૨૧. અધ;
૫૫. ૨૨.
ભવમાં ભમતાં પ્રાણીયા, રાગદ્વેષ પરિણતિ થકી, કીસકા બેટા બાપ હૈ, કીસકા પતિ કીસકી પ્રિયા, કીસકા મંદિર માળિયા, ક્ષીણુ વિષ્ણુાસી એ સહુ, ઇન્દ્રજાળ સમ એ સહુ, જેસા સુપનકા રાજ;
અતિ સંકલેશ પરિણામ; ન લહે ખીણુ વિશ્રામ. ૨૩. ઉનકા એહુ વિચાર; સ ંજોગીક સહુ ધાર. ૨૪. કરે અનેક સમધ; બહુવિધ ખાંધે બંધ. ૨૫. કીસકી માત ને ભ્રાત; કીસકી ન્યાત ને જાત. ૨૬. રાજ્ય રિદ્ધિ પરિવાર; એમ નિશ્ચે ચિત્ત ધાર. ૨૭.
જેસી માયા ભૂતકી, માહ મદિરાના પાનથી, તીન અતિ રમણીક લગે, મિથ્યામતિના જોરથી, ક્રેડ જતન કરે ખાપડા, એમ જાણી ત્રણ લેાકમાં, તીનકી હું મમતા તજી, એહુ શરીર નહી માહરૂ, હુ તા ચેતન દ્રવ્ય છું,
તેમા સકળ એ સાજ. ૨૮. વિકળ ભયા જે જીવ; મગન રહે તે સદેવ. ૨૯. નવી સમજે ચિત્તમાંહી; એ રહેવેકા નાંહી. ૩૦. જે પુદ્ગલ પરજાય; ધરૂ સમતા ચિત્ત લાય. ૩૧. એ તે પુદ્ગલ ખધ; ચિદાનંદ સુખકંદ, ૩૨.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
એહ શરીરને નાશથી, મુજકું નહી કોઈ ખેદ; હું તે અવિનાશી સદા, અવિચળ અકળી અભેદ. ૩૩. પરમેં નિજપણું માનકે, નિવિડ મમત ચિત ધાર; વિકળ દશા વરતે સદા, વિક૯પને નહી પાર. ૩૪. મેં મેરા એ ભાવથી, ફિર્યો અને તે કાળ; જિન વાણું ચિત્ત પરિણમે, છુટે મેહ જંજાળ. ૩૫. મેહ વિકળ એ જીવકું, પુરાલ મેહ અપાર; પણ ઈતની સમજે નહી, ઈણમેં કછુ નહી સાર. ૩૬. પુદગલ રચના કારમી, વણસતાં નહી વાર એમ જાણુ મમતા તજી, સમતાણું મુજ પાર. ૩૭. જનની મેહ અંધારકી, માયા રજની પૂર; ભવદુઃખકી એ ખાણ છે, ઈણશું રહીએ દૂર. ૩૮. એમ જાણું નિજ રૂપમેં, રહું સદા સુખવાસ; એર સવિ ભવજાળ છે, ઈશું ભયા ઉદાસ. ૩૯
- ભુજંગી છંદ. તજી મંદિર માળિયા ગેખ મેડી, તજી બાગને બંગલા પ્રઢ પેઢી; સ્મશાને સુકાં કાણમાં વાસલે, અરે આવશે એક તે દિન એ. ૧ ઘણું ઘેર સેના ઘણહાથીઘેડા, ઘણી યુક્તિવાળા બન્યા બેલ જેડા; ઘડીમાં થશે સ્વપ્નને સાજ જે, અરે આવશે એકતાદિન એ. ૨ -હશે ગામમાં સીમમાં કે કૃષીમાં, હશે ખેદમાં કે હશે જે ખુશીમાં, કહો કોણ જાણે હશે કાળ કે, અરે આવશે એકતા દિન એ. ૩ નહી આગળ કાગળેથી જણાવે, નહીં કેઈ સાથે સદેસો કહાવે; અજાણ્યો અકસ્માત આશ્ચર્ય જેવ,અરે આવશે એકતાદિન એવો. પૂરા થઈ શક્યા તે થશે કામ પૂરાં, અધૂરાં રહ્યા તે રહેશે અધૂરાં, તડકે તમે તપને જેમ હે, અરે આવશે એક તો દિન એ.૫
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) વૈરાગ્ય પદ.
આ તન રંગ પતંગ સરીખા, જાતાં વાર ન લાગેજી; તારી નજરેા આગેજી. ૧
અસંખ્ય ગયા ધન ધામને મેલી,
ગે તેલ ફુલેલ લગાવે, ચેાવન ધનનું જોર જણાવે,
જેમ ઉંદરડે દારૂ પીધેા, મગરૂરીમાં અંગ મરાઠે,
મનમાં જાણે મુજ સિરખા, અહારે તાકી રહી ખીલાડી,
આજ કાલમાં હું તુ કરતાં, બ્રહ્માનંદ કહે ચેત અજ્ઞાની,
માથે ગાં ઘાલેજી; છાતી કાઢી ચાલેજી.
મસ્તાના થઇ ડાલેજી; જેમ તેમ સુખથી મેલેજી.૩ રસીયા નહી કાઇ રાગીજી; લેતાં વાર ન લાગીજી.
જમડા પકડી જાશેજી; અંત જેતી થાશેજી.
સ્તવનો, છંદો, થોયો, સજ્ઝાયો તથા ગૃહલીઓ.
૧ શ્રી સિદ્ધાચળની તળાટીનુ સ્તવન.
( સેવા ભવિયાં વિમલ જિનેશ્વર—એ રાગ. ) ત્રિભુવન તારક તી તલાટી, ચૈત્યવંદન પરિપાટીજી; મિથ્યા માહ ઉલંધી ઘાંટી, આપદા અલગી નાડીજી.
ત્રિભુવન તારક તીર્થં તલાટી. ( એ આંકણી ) ૧. જિનવર ગણધર મુનિવર નરવર, સુરવર કાડાકેાડીજી; ઇહાં ઉભા ગિરિવરને વાંદે, પૂજે હાડાહેાડીજી. ત્રિભુવન. ૨.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૧ )
ગુણઠાણાની શ્રેણિ જેહવા, ઉર્ધ્વગામી પથ ઇહાંથીજી, ચડતે ભાવ ભવી આરાધા, પુણ્ય વિના મળે કીડાંથીજી.
ત્રિભુવન. ૩.
મેરૂ સરસવ તુજ મુજ અંતર, ઉ ંચા જોઇ નિહાળુ જી; તા તે પણ ચરણ સમિપે બેઠા, મનના અંતર ટાળુ જી.
ત્રિભુવન. ૪.
સેવન કારણ પહેલી ભૂમિ, અમળ અદ્રેષ અખેદજી; ધમ રત્ન પદ તે નર પામે, ભૂગભ રહસ્યના ભેદજી.
ત્રિભુવન. પ.
૨ રાયણનુ સ્તવન.
( જિનજી ત્રેવીશમા જિન પાસ, આશ મુજ પૂરવે રે લેાલ—એ રાગ.) જિનજી આદીશ્વર અરિહ'તકે, પગલાં ઇહાં ધર્યારે લાલ; મારા નાથજીરે લાલ. જિનજી પૂરવ નવાણું વારકે, આપ સમેાસો રે લેાલ. મારા. ૧. જિનજી સુરતરૂસમ સુખકારકે, રાયણુ ચડીરે લેાલ; જિનજી નિરખી હરખે ચિત્તકે, ભાંગે ભુખડીરે લાલ. મારા. ૨. જિનજી નિર્મળ શીતલ છાંડુંકે, સુગ ંધી વિસ્તરે રે લાલ; જિનજી પાન ફુલ ફળ ખ ધકે, પુન્ય નિધિ ભરેરે લેાલ. મારા ૩. જિનજી સાધિષ્ટાયક દેવ; સદા હિત સાધતા રે લોલ; જિનજી હળુકરમી હરખાય કે, અમરફળ ખાંધતા થૈ લાલ. મારા.૪. જિનજી મધુરી માહન વેલ કે, કળિયુગમાં ખડી રે લાલ; જિનજી સેવે સંત મહંત કે, ત્રિભુવનમાં વડી રે લાલ. મારા. પ જિનજી પુણ્યવત જે માણસ, તે આવી ચકે ૨ લેાલ; જિનજી શુભ ગતિ ખાંધે આયુષ, નરકે નિવ પડે રે લાલ. મારા. ૬
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૨ )
જિનજી પ્રભુ પગલાં સુપસાય કે સુપૂજિત સંદા રે લાલ; જિનજી મ્હોટાના અનુચેાગ કે, આપે સ’પદ્મા ૨ લાલ. મારા. ૭ જિનજી સૂર્યકાંત મણિ જેમ કે, સૂર્યપ્રભા ભરે રે લાલ; જિજી પામી સ્વામી સંગ કે, રંગ પ્રભા ધરે રેલાલ. મારા. ૮ જિનજી સફળ સદા ફળદાય કે, મેાક્ષફળ આપજો રે લાલ; જિનજીસફળ ક્રિયાવિધિ છાપ કે,નિમલ છાપોરે લાલ. મારા. ૯ જિનજી ધર્મ રત્ન ફળ ચેાગ્ય કે, અમર થાઉં સદા રે લેાલ; જિનજી આશીર્વાદ આબાદ કે, દેજો સદા રે લેાલ. મારા. ૧૦ ૩ શ્રી પુંડરિકસ્વામીનું સ્તવન.
( ગીરૂ રે ગુણુ તુમતા—એ રાગ. )
ધનધન. ૧
ધનધન પુરિક સ્વામીજી, ભરત ચક્રી નૃપ નંદ રે; દીક્ષા ગ્રહી પ્રભુ હાથથી, પૂજિત ગણધર વ્રુદુ રે. આદિ જિન વદન કમળ થકી, નિપુણી સિદ્ધાચલ મહિમા રે; આવ્યા ગિરિવર લેટવા, વિસ્તાર્યો તીર્થના મહિમા રે. ધનધન. ૨ પાવન પુરૂષ પસાયથી, પૃથ્વી પવિત્ર થઇ જાય રે; તેથી પુંડરિક નામથી, આજ લગે પૂજાય રે. પદ્માસન પ્રતિમા ખની, પ્રભુ સન્મુખ સાહાય રે; પૂજા વિવિધ પ્રકારની, કરતા વિ સમુદાય રે. અવિતહુ વાગરણા કહ્યા, અજિષ્ણુ જિણ સંકાસા રે; ધમરન પદ આપજો, મુજ મન મેટી આશા રે. ૪ શ્રી શાંતિજિત સ્તવન.
ધનધન. ૩
ધનધન. ૪
ધનધન. પ
શાંતિ જિનેશ્વર સાહેબ વઢા, અનુભવ રસના કો રે; મુખ મટકે લેચનને લટકે, મેાહ્યા સુર નર વૃન્દા રે. શાંતિ ૧
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૩)
શાંતિ. ૩
શાંતિ. ૪
શાંતિ.
આંબે મજરી કેયલ ટહુકે, જલદ ઘટા જેમ મેારા રે; તેમ જિનવરને નિરખી હું હરખું, વળી જેમ ચ ંદ ચકારા રે. શાંતિ. ૨ જિન પડિમા શ્રી જિનવર સરખી, સૂત્ર ઘણાં છે સાખી રે; સુરનર મુનિવર વંદન પૂજા, કરતા શિવ અભિલાષી રે, રાયપસેણીમાં પિડમા પૂજી, સૂર્યાલ સમક્તિધારી રે; જિયાભિગમે પડિમા પૂજી, વિજયદેવ અધિકારી રે. જિનવર મિત્ર વિના નવી વદુ, આણુજી એમ મેલે રે; સાતમે અંગે સમક્તિ મૂળે, અવર કહ્યા તસ તાલે રે. શાંતિ. ૫ જ્ઞાતાસૂત્રમાં દ્રીપદી પૂજા, કરતી શિવ સુખ માગે રે; રાય સિધારથ પરિમા પૂજી, કલ્પસૂત્રમાં રાગે રે. વિદ્યાચારણ મુનિવર વંદી, પિંડમા પંચમે અ ંગે રે; જ ઘાચારણ વિશમે શતકે, જિનપડિમા મન રંગે રે. શાંતિ. છ આર્ય સુહસ્તિ સૂરિ ઉપદેશે, સાચા સંપ્રતિ રાય રે; સવા ક્રોડ જિનખિમ ભરાવ્યા, ધન ધન તેહની માય રે. શાંતિ. ૮ માકલી પ્રતિમા અભયકુમારે, દેખી આ કુમાર રે; જાતિ સ્મરણે સમકિત પામી, વરીયા શિવ વધુ સાર રે. શાંતિ. ૯ ઈત્યાદિક બહુ પાઠ કહ્યા છે, સુત્ર માંહી સુખકારી રે; સૂત્ર તણા એક વરણ ઉત્થાપે, તે કહ્યા ખડ્ડલ સંસારી રે. શાંતિ.૧૦ તે માટે જિન આણાધારી, કુમતિ કદાગ્રહ વારી રે; ભક્તિ તણા મૂળ ઉત્તરાધ્યયને, બાધબીજ સુખકારી રે. શાંતિ.૧૧ એક ભવે દાય પદવી પામ્યા, સાલમા શ્રી જિનરાય રે; ગુજ મનમંદિરીએ પધરાવેા, ધવળમંગળ વર્તાય રે. શાંતિ. ૧૨ જિન ઉત્તમ પદ રૂપ અનુપમ, કીર્તિ કમળાના શાળા રે; જીવવિજય કહે પ્રભુજીની ભકિત, કરતાં મંગળ માળા રે. શાંતિ. ૧૩
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૪ )
૫. શ્રી અજિત જિન સ્તવન.
અજિત છણુંદ દયા કરારે, આણી અધિક પ્રમેાદ; જાણી સેવક આપણા રે, સુણીએ વચન વિનાદરે, જિનજી !સેવના, ભવાભવ માહરી હેાજો રે; એહુ મન કામના. ૧
કર્મ શત્રુ તુમે જીતીયારે, તીમ મુજને જીતાડ; અજિત થાઉં દુશ્મન થકીરે, એ મુજ પૂરા ઉત્સાહ રે. જિનજી ૨
જિતશત્રુ રૃપન દનેા રે, જીતે વયરી જેઠુ;
મહાં કને અચરીજકે। નહીં રે, પરિણામે ગુણગેહરે જિનજી. ૩
સકળ પદારથ પામીએરે, દીઠે તુમ દેદાર;
સેાભાગી મહિમાનીલેારે, વિજયામાત મલ્હારરે. જિનજી. ૪
જ્ઞાનવિમળ સુપ્રકાશથીરે, ભાસિત લેાકાલેાક;
શિવસુ દરીના વાલહારે, પ્રણમે ભવિજન થાકરે. જિનજી સેવના. ભવાભવ માહરી હાજોરે, એહી મન કામના.
૫
૬. શ્રી પાર્શ્વજિન સ્તવન,
શ્રી પાસજી પ્રગટ પ્રભાવી, તુજ મૂતિ મુજમન ભાવીરે; મનમેાહના જિનરાયા, સુરનરિકનર ગુણ ગાયારે. જે દિનથી મૂરતિ ક્રીડી, તે દિનથી આપદા નિડી રે; મુખ મટકાળું સુપ્રસન્ન, દેખત રીઝે ભિવે મનરે; મન૦ સમતારસકેરાં કચાળાં, નયણાં દીઠે ર ંગરાળારે. હાથે ન ધરે હથિયાર, નહી જપમાળાના પ્રચારરે; મન ઉત્સંગે ન ધરે રામા, જેહથી ઉપજે સવી કામારે. ન કરે ગીત નૃત્યના ચાળા, એ તા પ્રત્યક્ષ નટના ખ્યાલારે; મન૦ ન મજાવે આપે વાજા, ન ધરે વસ્ત્ર જીરણ સાજારે. મન॰ ૪
મન
મન ૩
મન૦ ૧
૨
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) એમ મૂરતિ તુજ નિરૂપાધિ, વીતરાગ પણે કરી સાધીરે, મન, કહે માનવિજય ઉવજઝાય; મેં અવલંખ્યા તુજ પાયરે. મન૪
- ૭. શ્રી કુંથુજિન સ્તવન. રસીયા કુંથુજિનેસર કેશર ભીની દેહડીરેલોલ, મારા નાથજી રે લોલ, રસીયા મનવાંછિત વર પૂરણ સુરતરૂ વેલડી રે લોલ, રસીયા અંજન રહિત નિરંજન નામ હૈયે ધરે લોલ, રસીયા જુગતે કરી મન ભગતે પ્રભુ પૂજા કરે લેલ. મારા. ૧ રસીયા શ્રી નંદન આનંદન ચંદનથી શિરેરે લેલ, રસીયા તાપ નિવારણ તારણ તરણ તરીપરેરે લોલ; રસીયા મનમોહન જગહન કેહ નહી કીસ્મરે લોલ, રસીયા કુડા કળિયુગમાંહી અવર ન કે ઈન્સ્પેરે લોલ. મારા. ૨ રસીયા ગુણ સંભારી જાઉં બલિહારી નાથનેરે લોલ, રસીયા કેણુ પ્રમાદે છાંડે શિવપુર સાથનેરે લેલ; રસીયા કાચ તણે કારણ કેણ નાખે સુરમણિરે લોલ, રસીયા કોણ ચાખે વિષફળને મન મેવા ગણી લેલ.... મારા. ૩ રસીયા સુરનરપતિ સુત ઠાવે ચા ચિહું દિશેરે લોલ, રસીયા વરસ સહસ પંચાણું જિન પૃથ્વી વસેરે લોલ; રસીયા ત્રીશ ધનુષ પણ ઉપર ઉંચ પણે પ્રભુરે લોલ, રસીયા ત્રણ ભુવનને નાથ કે થઈ બેઠે વિભુરે લોલ. મારા. ૪ રસીયા અજ લંછન ગત લંછન કંચન વાન છેરે લોલ, રસીયા રિદ્ધિ પૂરે દુઃખ ચૂરે જેહને ધ્યાન છે રે લોલ; રસીયા બુદ્ધ શ્રી સુમતિ વિજય કવિ સેવક વિનવે રે લોલ, રસીયા રામજી કહે જિન શાસન નહી મૂકું હવે લોલ. મારા. ૫
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
શ્રી ગૌતમ સ્વામીને છંદ. પેલે ગણધર વીરને રે, શાસનને શણગાર; ગૌતમ ગોત્ર તણે ધણુ, ગુણમણિ રયણ ભંડાર. જયંકર જી મૈતમ સ્વામ, એ તે નવનિધિ હોય જસ કામ; એ પુરે વાંછિત કામ, એ તે ગુણ મણિ કેરે ધામ.
જયંકર જીવો ગતિમ સ્વામ. ૧ જેષ્ઠા નક્ષત્ર જનમીયા, ગોબર ગામ મોઝાર; વસુભૂતિસુત પૃથ્વીતરે, માનવ મેહનગાર. જયંત્ર ૨ સમવસરણ ઈદ્ર રચ્યુંરે, બેઠા શ્રી વર્ધમાન; બેઠી તે બારે પરખદારે, સુણવા શ્રી જિનવાણ. જયં૦ ૩ વીર કહે સંજય લઘુંરે, પંચસયાં પરિવાર, છઠ છઠ તપને પારણેરે, કરતા ઉગ્ર વિહાર. જયં૦ ૪ અષ્ટાપદ લધે ચડ્યારે, વાંદા જિન જેવીશ; જગ ચિંતામણિ તિહાં કર્યું રે, સ્તવિયા શ્રી જગદીશ. જયંત્ર ૫ પનરશે તાપસ પારણેરે, ખર ખાંડ વૃત પૂરક
અભિય જાસ અંગુઠડોરે, ઉગ્યો તે કેવલસૂર. જયં. ૬ દિવાળી દિન ઉપન્યું રે, પ્રભાતે કેવલ નાણ;
અક્ષિણલબ્ધિ તો ધણી, નામે તે સફળ વિહાણ. જ્ય. ૭ પચાસ વરસ ઘરવાસમાંરે, છદ્મસ્થાએ ત્રીશ; બાર વરસા લગે કેવળરે, બાણુ તે આયુ જગીશ. જયં૦ ૮ ગતમ ગણધર સારિખા, શ્રી વિજયસેન સૂરીશ; એ ગુરૂચરણે પસાઉલેરે, ધીર નમે નિશદિશ. જયં૦ ૯
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १७७ )
श्री सीमंधरजिनस्तुति.
वंदे पुव्वविदेहभूमिमहिलालंकारहा रोवमं । देवं भत्तिपुरस्सरं जिणवरं सीमंधरं सामियं ॥ पाया जस्स जिणेसरस्स भवभी संदेहसंतासया । पोभा भवसायरम्मि निवडन्ताणं जाणं सया ॥१॥ तीआणागयवट्टमाण रिहा सव्वेवि सुक्खावहा । पाणीणं भवियाण सन्तु सययं तित्थंकरा ते चिरं ॥ जेसिं मेरुगिरिम्मि वासवगणा देवगणा संगया । भत्तीए पकुति जम्मणमहं सोवष्कुम्भाइहिं निस्सीमामलनाणकाणणघणो सम्मोहनिन्नासयो । जोती सेसपयत्थसत्थकलणे आइचकप्पो फुडो ॥ सिद्धन्तं भविया सरन्त हि तं बारसङ्गीगयं । नाणा भेय नयावलीहि कलियं सव्वण्णुणा भासियं ॥३॥
॥२॥
जे तित्थंकरपाय पंकजत्रणा सेविकरोलंबया । भव्वाणं जिणभत्तयाग आणि सोहिजकोरया || समद्दिरा वराभरणभादिप्पन्तदेहप्पहा ।
सङ्घस्स हवन्तु विग्वहरणा कल्लाणसंपायणा ॥४॥
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ )
શ્રી સિદ્ધચક્રની સ્તુતિ. 1 સિદ્ધચક સે સુવિચાર, આણું હેડે હર્ષ અપાર, જેમ લહ સુખ શ્રીકાર; મનશુધ્ધ નવ ઓળી કીજે, અહોનિશ નવપદ ધ્યાન ધરિજે, જિનવર પૂજા કીજે; પડિક્કમણું દેય ટંકનાં કીજે, આ થેયે દેવ દીજે, ભૂમિ સંથારે કીજે; મૃષાતણે કીજે પરિહાર, અંગે શીલ ધારી જે સાર, દીજે દાન અપાર આના અરિહંત સિદ્ધ આચાર્ય નમીજે, વાચક સર્વ સાધુ વંદીએ, દર્શન જ્ઞાન ગુણજે, ચારિત્ર તપનું ધ્યાન ધરિજે, અહોનિશ નવપદ ગુણણું ગણજે, નવ આંબીલ પણ કીજે; નિશ્ચય રાખીને મન ઈશ, જપ પદએક એકને ઇશ, નવકારવાલી વિશ; છેલે આયંબીલે પણ કીજે, સત્તરભેદી જિનપૂજા રીજે, માનવ ભવ ફળ લીજેપરા સાતશે કુદીના એ રેગ, નાઠા વણ લઈ સંગ, દૂર હુઆ કર્મના ભેગ; કુષ્ટ અઢારે દ્દરે જાય, દુઃખ દાલિદ્ર સવિ દૂર પલાય, મનવાંછિત ફળ થાય,નિધનીયાને દિયે બહુ ધન, અપુત્રીયાને પુત્ર રતન, જે સેવે શુદ્ધ મન; નવકાર સો નહી કે ઈ મંત્ર, સિદ્ધચક્ર સમે નહી કેઈ યંત્ર, સે ભવિયણ એકંત પારા જે સે મયણા શ્રીપાળ, ઉંબર રેગ ગયે તત્કાળ, પામ્યા મંગળ માળ; શ્રીપાળ પેરે જે આરાધે, તસ ઘેર દિન દિન દેલત વધે, અંતે શિવસુખ સાધે; વિમલેશ્વર જક્ષ સેવા સારે, આપદા કષ્ટ સવિ દૂર નિવારે, દોલત લક્ષમી વધારે, મેઘવિજય કવિરાયને શિષ્ય, હઈડે ભાવ ધરી સુજગીશ, વિનયવિજય નિશદિશ.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ )
સજ્ઝાયા.
૧. અનંતકાયની સજ્ઝાય.
અનંત૦ ૪
અનંતકાયના દોષ અનંતા, જાણા ભિવયણ પ્રાણિ; ગુરૂ ઉપદેશે તે રિહરજો, એવી જિનવર વાણીરે પુઢવી પાણી અગ્નિ વાયુ, વનસ્પતિ પ્રત્યેકારે એ પાંચે થાવર ગુરૂમુખથી, સાંભળો સુવિવેકારે એઇન્દ્રિ તેઇન્દ્રિ ચારેન્દ્રિ, પચેન્દ્રિય પ્રમુખારે; અકેકી કાયાએ જિનરાજે, ભાખ્યા છત્ર અસંખ્યારે. અનંત ૩ એ છ કાયતણા જે જીવા, તે સહુ એકણુ પાસેરે; કંદમૂળ સાયની અગ્રે, જીવ અનંતા પ્રકાશ્યારે. અહુ હિંસાનું કારણ જાણી, સાંભળજો સુવિચારારે; કંદમૂળ ભક્ષણ પરિહરજો, કરો સફળ જમવારેારે. અનંત પ અનંતકાયના અહે ભેદ ભાખ્યા, પન્નવણા વેગેરે; શ્રીગાતમ ગણધરની આગે, શ્રીવીરજિષ્ણુદે મનર`ગેરે. નરક તણા છે ચાર દ્વવારા, રાત્રિèાજન પેલુ રે; પરસ્ત્રી ખીજું અથાણું ત્રીજુ, અન ંતકાય છે છેલુ રે. એ ચારેને જે રિહરશે, દયા ધરમ આદરશેરે; કીર્તિકમળા તસ વિસ્તરશે, શિવમંદિર સંચરશે? પાંચે પવી પાસહ કીજે, ભાવે જિન પૂછજેરે; સંપત અનુસારે,દાન દીજે, એમ ભવ લાહા લીજેરે. ચોદ નિયમ સંભારા સક્ષેપા, પડિકમણાં દાય વારારે; ગુરૂ ઉપદેશ સુણી મનરંગે, એ શ્રાવક આચારારે, પર ઉપગાર કરે નિજ શકતે, કુમતિ કદાગ્રહ મૂકારે; નવનવા ઉપદેશ સુણીને; મૂળ ધમ મત ચૂકારે.
અને ત॰ ૬
અન ંત છ
અનંત૦ ૮
અનંત॰ હું
અન ત૦૧૦
અન ત૦૧૧
અનંત ૧
અનંત॰ ૨
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
તપગચ્છનાયક શિવસુખદાયક, શ્રીવિજ્યધર્મસૂરદારે તાસ પસાયે દિન દિન વધે, ભાવસાગર મુણદારે. અનંત ૧૨
૨. કઠીયારાની સઝાય, વીર જિનવરરે, ગોતમ ગણધરને કહે, ગુરૂવાણીરે, પુણ્યવંત પ્રાણી સદ્દઉં, કઠીયારે, પરદેશી દુર્બોધિ છે, તે તે નિશ્ચયરે, નવી પામે પ્રતિબોધ એ, પ્રતિબોધ નિશ્ચય તે ન પામે જીવ જે દુર્બોધિ એ, ઘન કર્મ મર્મ જેગે જડને ધર્મ સાથે વિરોધ એ, તવ કહે મૈતમસ્વામી કરસંપુટ કરી મને હાર એ, દષ્ટાંત કઠીયારાતણું મુજ કહે જગદાધાર એ. તવ જપેરે, ચરમ જિનેશ્વર તેહ ભણી, સુણ ઉત્તમરે, ગતમ ગેત્ર તણા ધણી; કઠીયારે, કેઈ એક પુરે રહે, '' તે તે અનુદિન, મૂળી લેવાને વન વહે; એક દિન તે ઈધણ કાજે ગિરિ ગણ્વરમા ગયો, અતિ સરલ સુંદર તરૂ નિહાળી હૈડામાં હર્ષિત થયે; તે તરત છે મૂળ ખણતાં નીકળી એક માટલી, વર પંચ રતને જડિત અદ્દભૂત જાતરૂપ તણી ભલી. ૨ , શિરે મૂળીરે વાંસે તે પઠરી ધરી, ; ઘેર આવતાંરે, વૃષ્ટિ હુઈ અતિ આકરી મૂળી વેચ, નવી શો ઘરમાં ઠવી, . ખેળ ખાવારે, આયે દીનપણું ચવી
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૧) ચવી દીન પણું મૂરખ વિપણથી ઉછીને ખેળ આણી, તે કનક પીઠરી માંહી ઘાલી રાધે મૂરખ પ્રાણી મૂળિકાકેરા ખંડ કાપી ક્ષણ ક્ષણ અગ્નિમાં ધરે, તેહ તણે પરિમળ અતિ નિર્ગળ સબળ સઘળે વિસ્તરે. ૩ એહવે એકરે, ધનદ ધણી અવતારી, વડવખતેરે, પંથે વહે વ્યવહારી; જાતાં થકારે, ગંધ ઘણે તસ આવીયે, મન ભીતરરે, વિસ્મય ભારે પાવીયે, પાવીય વિસ્મય ગંધ ક્યાંથી લાવનાચંદન તણે, એહ કવણુ ઉદાર ભેગી દ્રવ્ય એમ કેહને ઘણે ગંધને અનુસારે આ ગેહ કઠીયારા તણે, અતિ અસમંજસ નીહાળી શેઠ શિખામણ ભણે. રે રે મૂરખરે, મમ કર એહ અકાજ રે, કાંઈ બારે, બાવનાચંદન: આજરે, તુજ આપું રે, તોળી કનક બરોબરે, સુખ ભગવરે, ભામિની સુંદર મંદિરે મંદિર સુંદર જેમ પુરંદર કરે વિનોદ વિલાસએ, એ ચણ રૂડે કાંઈ જાણે પૂરવું તુજ આશાએ મૂરખ સમજે નહી અકિંચન રયણ વિણસાડે જડે, મન ખેદ ધરતે ઘેર સધાવે શેઠ. એહ ઉપનય વડો. ૫ ભવ પટ્ટણ, વિસ્તર ભૂમિ વખાણુએ, મતિ જાડીરે, જીવ કબાડી જાણીએ; રૂડી કાયારે, કનક તણું એ છમકલી, પાંચ ઇન્દ્રિયરે, તિ રત્ન ઉપર વળી. ઉપર વળી રૂચિ રત્ન કેરી વિષય ખેળ અસરરે, તેહ તણે કાજે આયુ ચંદન દહે મૂઢ ગમારએ;
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૨ ) નિજ કાય ઈન્દ્રિય કનક રણ કાંતિ સકળ કરે વૃથા, એ વાત જગ વિસ્તાર પામી તેલ જળમાંહી યથા. ૬ શેઠ સદ્ગુરૂ, પ્રીતિ ધરી પ્રતિબંધિવા, ઉપગારીરે, દીયે ઉપદેશ નવા નવા; નવી સમજેરે, ભારેકમી જીવડે, જાત્યધારે, કશું કરે તસ દીવડે; દીવડો શું કરે સદગુરૂ વિષયઅંધા જે જના, એ કળા સારી ગુરૂ કેરી વૃથા નિર્મળ દળ વિના; એહ સુણી ઉપનય વિષય વિષસમ વિષયખોળ સવી વામીએ, ગુણવિજય અધિપતિ વીર જંપે પરમ પદવી પામીએ. ૭
૩. માયાની સઝાય. માયા કારમીરે, માયા મ કરે ચતુર સુજાણ; માયાવાહ્ય જગત વિલુદ્ધો, દુખીયા થાય અજાણ–એ આંકણું. જે નર માયાને મેહી રહ્યો, તેને સ્વને નહી સુખ ઠાણું. માયા. ૧ નાના મોટા નરને માયા, નારીને અધિકેરી, વળી વિશેષે અધિકી માયા, ઘરડાને ઝાઝેરી. માયા. ૨ માયા કામણ માયા મેહન, માયા જગ ધુરારી માયાથી મન સહુનું ચળીયું, લોભીને બહુ પ્યારી. માયા૦ ૩ માયા કારણ દેશ દેશાંતર, અટવી વનમાં જાય; ઝાઝ બેસીને દ્વિીપ દ્વીપાંતર, જઈ સાયર ઝંપલાય. માયા. ૪ માયા મળી બહુ કરી ભેળી, લેભે લક્ષણ જાય; ભયથી ધન ધરતીમાં ઘાલે, ઉપર વિષધર થાય. | માયા૫. જોગી જતિ તપસી સંન્યાસી, નગન થઈ પરિવરીયા ઉધે મસ્તકે અગ્નિ તાપે, માયાથી નવી ઉગરીયા. માયા. ૬
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૩) શિવભૂતિ સરીખ સત્યવાદી, સત્યઘોષ કહેવાય? રત્ન દેખી તેહનું મન ચળીયું, મરીને દુર્ગતિ જાય. માયા. ૭ લબ્ધિદર માયાએ નડીયા, પડી સમુદ્ર મેઝાર; મચ્છ માખણીયે થઈને મરી, પહોતો નરક મેઝાર. માયા- ૮ મન વચન કાયાએ માયા, મૂકી વનમાં જાય; ધન ધન તે મુનીશ્વર રાયા, દેવ ગંધવે જસ ગાય. માયા. ૯
૪. વૈરાગ્યની સઝાય. • બલિહારી જાઉં એ વૈરાગ્યની, જેહના મનમાં એ ગુણ આવ્યા રે, મોક્ષના મોતી તે જીવડા, નર ભવ ફળ તેણે પાયેરે. બલિ૦ ૧ જેમાં ભીખારીને ભાગ્યે ઠીંકરો, તે તે તજ દેહિલ હેયરે; ખટ ખંડ તજવા સોહિલા, જે વૈરાગ્ય મનમાં હેયરે. બલિ૦ ૨ નથી સંસારમાં કોઈ કેઈનું, સા સ્વારથીયા સગાવાલરે, . કર્મ સંગે સહુ સાંપડ્યાં, અંતે જાશે સઘળાં ઠાલાંરે. બલિ૦ ૩ મારૂં મારૂં મમ કરે પ્રાણિયા, તારૂં નથી કેઈ એણવેળા રે, ખાલી પાપના પિોટલા બાંધવા, થાશે નરકમાં ઠેલમઠેલા રે. બલિ૦ ૪ ગરજ સરે જે એહથી તે, સંસાર મુનિ કેમ છાંડે રે, પણ જૂઠી બાજી છે સંસારની, ઈન્દ્રજાળની બાજી માંડે રે. બલિ૦ ૫ નગારાં વાગે માથે મોતનાં, કેમ નિશ્ચિત થઈને સૂતો રે; મધુબિંદુ સુખની લાલચે, ખાલી કીચડમાં કેમ ખેતરે. બલિ. ૬ લાખ ચોરાશી છવાયોનિમાં, નહી છુટવાનો કોઈ આરે રે, એકજ મલ્લ વૈરાગ્ય છે, તમે ધર્મરત્ન સંભારે રે. બલિહારી) ૭
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
૫. વૈરાગ્ય સેક્ઝાય. બીજી. - મરણ ન છૂટે રે પ્રાણિયા, કરતાં કેડી ઉપાય રે, સુરનર અસુર વિદ્યાધરા, સહુ એક મારગ જાય રે.
મરણ ન છૂટે રે. ૧ ઈન્દ્ર ચંદ્ર રવી હરિ હળી, ગણપતિ કામકુમાર રે, સુરગુરૂ સરવૈદ્ય સારિખા, પિતા જમ દરબાર રે. મરણ૦ ૨ મંત્ર જંત્ર મણિ ઔષધિ, વિદ્યા હુન્નર હજાર રે; ચતુરાઈ કેરા રે ચેકમાં, જમડે લુંટે બજાર રે. મરણ ૩ ગર્વ કરી નર ગાજતા, કરતા વિવિધ તોફાન રે; માથે મેરૂ ઉપાડતા, પહોતા તે સમશાન રે. મરણ૦ ૪ કપડાં ઘરેણું ઉતારશે, બાંધશે ઠાઠડી માંય રે,
ખરી હાંડલી આગળ, રોતા રોતા સહુ જાય છે. મરણ ૫ કાયા માયા સહ કારમી, કારમે સહુ ઘરબાર રે; રંકને રાય છે કારમે, કારમે સકળ સંસાર રે. મરણ ૬ ભીડી મુઠી લઈ અવતર્યો, મરતાં ખાલી છે હાથ રે, જીવડા જેને તું જગતમાં, કેઈ ન આવે છે સાથ રે. મરણ ૭ નાના મોટા સહુ સંચર્યા, કેઈ નહી સ્થિર વાસ રે, નામ રૂપ સહુ નાશ છે, ધર્મરત્ન અવિનાશ ૨. મરણ ૮
૬. વૈરાગ્ય સઝાય. ત્રીજી. પુણ્ય સંગે પામી જીરે, નરભવ આરજ ખેત; શ્રાવક કુળ ચિંતામણિ જીરે, ચેતી શકે તે ચેતરે જીવડા !
એ સંસાર અસારસાર માત્ર જિનધર્મ છે જીરે, આપણું ઘર સંભાર રે. જીવડા ૧
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૫ )
માતપિતા સુત બાંધવા જીરે, દાસ દાસી પિરવાર; સ્વાર્થ સાધે સહુ આપણા જીરે, સહુ મતલબના યારથૈ. જીવડા૦ ૨ સરાવર જળના મિડકા જીરે, તાર્કે આપણા લક્ષ; સાપ તાકે છે મિ`ડકા જીરે, સહુને આપણે લક્ષ રે.
મયૂર તાકે છે સાપને જીરે, આહેડી તાકે છે મેાર; મચ્છ ગળાગળ ન્યાય છે જીરે, નિર્ભય નહી કેાઇ હૈાર રે. જી૦ ૪ કમે નાટક માંડીયા જીરે, જીવડા નાચણહાર;
નવા નવા લેમાસમાં જીરે, ખેલે વિવિધ પ્રકાર રે. જીવડા૦ ૫ ચારાશી ચેાગાનમાં જીરે, રૂપ રંગનારે ઠાઠ; તમાસા ત્રણ લેાકના જીરે, માજીગરના પાઠ રે. ખેત ગઇ થાડી રહી જીરે, પરભવ ભાતુ રે બાંધ; સમતા સુખની વેલડી જીરે, ધર્મરત્ન પદ સાધ રે.
જીડા ૬
૭. વૈરાગ્ય સજ્ઝાય. ચેાથી.
જીવડા૦ ૩
આ સંસાર અસાર છે ચિત્ત ચેતા રે,
જીવડા છ
જૂઠા સકલ સંસાર ચતુર ચિત્ત ચેતા રે; સંધ્યા રાગ સમાન છે ચિત્ત ચેતા રે, ખાલી આ ઇન્દ્રજાળ. ૨૦૧ એકલા આવ્યા વડા ચિત્ત॰ જાશે એકલેા આપ; ચતુર ચિત્ત॰ સઘળું અહીં મૂકી જશે ચિત્ત॰ સાથે પુણ્ય ને પાપ. ચતુર૦ ૨ કરણી પાર ઉતારશે ચિત્ત॰ કાણુ બેટા કાણુ ખાપ; ચતુર૦ રાજ નહી પાપામાઈનુ ચિત્ત॰ જમડા લેશે જામ. ચતુર૦ ૩ સુખમાં સજ્જન સહુ મળ્યા ચિત્ત દુ:ખમાં દુર પલાય; ચતુર૦ અવસર સાધા આપણા ચિત્ત॰ છડા દૂર અલાય. ચતુર૦ ૪ ફ્રી અવસર મળવા નથી ચિત્ત॰ હીરા સાંપડ્યો હાથ; ચતુર રકને રત્ન' ચિતાર્માણુ ચિત॰ રણમાં સજ્જન સાથ. ચતુર૦ ૫
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૬) સમતાનાં ફળ મીઠડાં ચિત્ત સંતેષ શિવતરૂમૂળ; ચતુર બે ઘડી સાધે આપણું ચિત્ત ધર્મરત્ન અનુકૂળ. ચતુર૦ ૬
૮, વૈરાગ્ય સઝાય. પાંચમી. તન ધન જનન કારમું, કોના માતને તાત કોના મંદિર માળીયાજી, જેસી સ્વપ્નની વાત.
સેભાગી શ્રાવક! સાંભળો ધર્મ સજઝાય. ૧. ફેગટ ફાંફાં મારવાજી, અંતે સગું નહી કોય; ઘેબર જમાઈ ખાઈ ગયેજી, વણિક કુટા જોય. સભાગ ૨ પાપ અઢારને સેવીનેજ, લાવે પૈસે એક; પાપના ભાગ્ય કે નહીંછ, ખાવાવાળા છે અનેક. સોભાગી૩ જીવતાં જશ લીધો નહીજી, મુવા પછી શી વાત; ચાર ઘડીનું ચાંદણુંજી, પછી અંધારી રાત. સોભાગી૪ ધન તે મેટા શ્રાવકેજી, આણંદ ને કામદેવ, ઘરને બે છોડીને જી, વીર પ્રભુની કરે સેવ. સોભાગી ૫ બાપદાદા ચાલ્યા ગયા; પૂરાં થયાં નહીં કામ; કરવી દૈવની વેઠડીજી રે, શેખસલી પરિણામ. સભાગ ૬ જે સમજે તે સાનમાંજી, સદ્ગુરૂ આપે છે જ્ઞાન, જે સુખ ચાહે મેક્ષનાજી, ધર્મરત્ન ધરો ધ્યાન. સભાગ ૭
૯. બીડી ન પીવાની સઝાય. ' દેખા દેખીએ ચાલતાજી રે, પામર પામે સંતાપ;
વ્યસન વિલદ્ધા બાપડાજી રે, બાંધે બહુલાં પાપ છે. પ્રાણું ! બીડી વ્યસન નિવાર, ફેગટ ભવ કેમ હાર રે. પ્રાણી ! બીડી-૧
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૭) ધન ધર્મ ધાતુ હણેજી રે, છકાય જીવ વિનાશ; કમજોરે જઠર વ્યથાજીરે, પ્રગટે શ્વાસ ને ખાસ રે. પ્રાણુ! બીડી-૨ પ્રતિદિન પચવીશ પીવતાં રે, સે વર્ષે નવ લાખ ગતિ મતિ વિણસે સદાજી રે, છાતી હવે ખાખરે. પ્રાણુ! બીડી-૩ ચિત્ત બંધાણું રટીજી રે, હારે જન્મનિટેલ ધુમાડે બાચક ભજી રે, અંદર પિલમપોલ રે. પ્રાણું! બીડી-૪, નકારશી પરશી નહિ જી રે, નહિ પિષધ ઉપવાસ; રાત્રિવિહારનહિ બનેજીરે, બાંધે બીડીએ પાસરે. પ્રા!બીડી ૫ મુખ ગંધા માનવતણજી રે, નાત વધાર્યા રે જાય; વાર્યા ન વળે બાપડાજી રે, પછી ઘણું પસ્તાયરે. પ્રાણું! બડી ૬ દાંત પડે આખું ગળજી રે, અતિશય થાય હેરાન ધર્મરત્ન ચેતો હજી રે, યે બીડી પચખાણ છે. પ્રાણુ! બીડી-૭
૧૦. શિખામણની સઝાય. : શ્રી ગુરૂચરણ પસાઉલે, કહિશું શિખામણ સાર;
મને સમજાવે આપણું જીમ પામે ભવપાર. છે ૧ . કહે ભાઈ રૂડું તે શું કર્યું?, આતમને હિતકાર; ઈહભવ પરભવ સુખ ઘણું, લહિએ જયજયકાર. તે કહે મારા લાખ ચોરાશી નિ ભમી, પાપે નર અવતાર, દેવ ગુરૂ ધર્મ ન ઓળખ્યા, ન જ મન નવકાર કહેવાડા નવ મસવાડા ઉદર ધર્યો, પાળી પોઢે રે કીધ; માય તાય સેવા કીધી નહીં, ન્યાયે મન નવિ દીધ. કહેવાકાર્ય ચાડ કીધીરે ચેતરે, દંડાવ્યા ભલા લેક સાધુ જનને સંતાપિયા, આળ ચઢાવ્યાં તે ફેક. | કહેવાપા
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૮) ભે લાગેરે પ્રાણીઓ, ન ગણે રાતને દિસ; હાહે કરતારે એ એકલ, જઈ હાથ ઘસીશ. એ કહે છે ૬ કપટ છળ ભેદ તે કર્યા, ભાખ્યા પરના રે મર્મ સાતે વ્યસનને સેવિયાં, નવિ કીધો જિન ધર્મ. એ કહે છે ૭ ક્ષમા ન કીધી તે ખાતશું, દયા ન કીધી રેખ; પરંવેદન તેં જાણું નહીં, તે શું લીધે ભેખ. એ કહે છે ૮. સંધ્યારંગ સમ આઉખું, જળ પરપોટોર જેમ; ડાભ અણ જળબિંદુઓ, અથિર સંસાર છે એમ કહે છે ૯ અભક્ષ અનંતકાય વાવર્યા, પિધાં અણગળ નીર; રાત્રિ ભેજન તે કર્યા, કીમ પામીશ ભવતીર. કહે છે ૧૦ દાન શીયળ તપ ભાવના, ધર્મના ચાર પ્રકાર; તે તે ભાવે ન આદર્યા, રઝળીશ અનંત સંસાર. કહેવા૧૧ પાંચે ઈદ્રીરે પપિણી, દતિ ઘાલે છે જેહ, તે તે તેં મેલી મેકળી, ક્રિમ પામીશ શિવગેહ. કહે મારા ક્રોધે વીંઢોરે પ્રાણીઓ, માન ન મૂકે રે કેડ; માયા સાપણીને સંગ્રહી, લેભને લીધે તે તેડ. કહેવાયા પરરમણરસ મહીયે, પરનિંદાનેરે ઢાળ; પરદ્રવ્ય તેં નવિ પરિહર્યું, પરને દીધીરે ગાળ. પાકહેવા૧૪ ધર્મની વેળા તું આળસુ, પાપ વેળા ઉજમાળ, સંચ્યું ધન કે ખાઈ જશે, જીમ મધમાખી મહુઆળાકહેવાલપા મેલી મેલી મૂકી ગયા, જે ઉપાઈરે આથ; સંચય કીજેરે પુણ્યને, જે આવે તુઝ સાથ. કહેવાના શુદ્ધ દેવ ગુરૂ એાળખી, કીજે સમતિ શુદ્ધ મિથ્યા મતિ દરે કરી, રાખી નિર્મળ બુદ્ધ. કહેવાના
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૯) ખેડીદાસ સંઘવી તણે, આગ્રહે કી સઝાય; કાંતિવિજય ઉવઝાયને, રૂપવિજય ગુણ ગાય. કહેવા૧૮ ૧૧. ચેતનને શિખામણની સઝાય.
(કડખાની દેશી.) ચતુર તું ચાખ મુજ હિતશિખ સુખડી, બાપડા વિષય કાં મૂઢ મંડે; વિષયલંપટપણે રાતદિન નવિ ગણે, ક્રોધ મદ માન માયા ન છ ડે. ચતુર તું ચાખ મુજ હિતશિખ સુખડી. ૧ સદન ધન સ્વજન જન નિરખી નિજ વશ અરે, માહરૂં માહરૂં મ કર ભેળા; તાહરું તેહ જે સુકૃત સંચય કરે, પિંડ પાપે ભરી કરીય રેળા. ચ૦ ૫ ૨ | કાલ અહં. શશી સૂર વૃષ જેડલું, દિવસ ને નિશી અતિ ઘડીયમાલં; નિરખી નિજે આઉખું નીર ઉલેચતાં, કાં ન છડે હજીય મેહજાલં. ચ| ૩ | સકળ શુભ કાજની આજ વેળા લહી, " મેહે મુંઝયો હજી શું વિમાસે; સકળ સુખ તુજ ગમે દેહદુઃખ નવિ ખમે, કરણ વિણ મુક્તિ રતિ કેમ કરાશે. ચ૦ ૪. અથિર સંસારમાં સાર નવકારનું, ધ્યાન ધરતાં સદા હદય રીઝે, ' ' . એહથી ભવ તરે મેરૂ મહિમા ધરે છે રિદ્ધિવિજયાદિ સુખ સકળ સીઝે. ચ૦ | ૫ છે.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૦), ૧૨. ભાવના મહિમાની સઝાય.
(કડખાની દેશી.) વિમળ કુળ કમળના હંસ તું જીવડા, ભુવનના ભાવ ચિત્ત જે વિચારી; જેણે આ મનુજ ગતિ રત્ન નવિ કેળવ્યું, તેણે નરનારી મણિ કેડી હારી. વિ૦ મે ૧છે જેણે સમતિ ધરી સુકૃત મતિ અણુસરી, તેણે નરનારી નિજ ગતિ સમારી; વિરતિ નારી વરી કુમતિ મતિ પરિહરી, તેણે નરનારી સબ કુગતિ વારી. વિ૦ ૨ જૈન શાસન વિના જીવ યતના વિના, જે જના જગ ભમે ધર્મ હીના જૈન મુનિ દાન બહુ માન હીના નરા, પશુ પરે તે મરે ત્રિજગ દિના. વિ. ૩ જેનના દેવ ગુરૂ ધર્મ ગુણ ભાવના, ભાવ્ય નિત જ્ઞાન લેચન વિચારી; કર્મ ભર નાશિની બાર વર ભાવના, ભાવ્ય નિત જીવ તું આપ તારી. વિ૪ સર્વ ગતિ માંહિ વર નર ભવ દુલ્લા , સર્વ ગુણરત્નને શાધિકારી, સવે જગજતુને જેણે હિત કીજીએ, સોઈ મુનિ વંદીએ શ્રુત વિચારી. (સકળ મુનિ વંદીએ શ્રુત વિચારી) વિ. પા
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) ૧૩. અનિત્ય ભાવનાની સજઝાય. મુંઝમાં મુંઝમાં મેહમાં જીવ તું, શબ્દ વર રૂ૫ રસ ગંધ દેખી; અથિર તે અથિર તું અથિર તનુ જીવિત, ભાવ્ય મન ગગન હરિચાપ પેખી. મુંઝ૦ ૧ લચ્છિ સરિઅત પરે એક ઘર નવિ રહે, દેખતાં જાય પ્રભુ જીવ લેતી; અથિર સબ વસ્તુને કાજ મૂઢા કરે, જીવડે પાપની કોડી કેતી. મુંઝ૦ મે ૨ ઉપની વસ્તુ સવિ કારિમી નવિ રહે, જ્ઞાનશું ધ્યાનમાં જે વિચારી; ભાવ ઉત્તમ હર્યા અધમ સબ ઉધર્યા, સંહરે કાળ દિન રાત ચારી. મુંઝટ ( ૩ દેખ કળિ કુતરે સર્વ જગને ભખે, સંહરી ભૂપ નર કોટીકેટી; અથિર સંસારને ધિરપણે જે ગણે, જાણ્ય તસ મૂઢની બુદ્ધિ ખોટી. મુંઝવે છે ૪ . રાચ મમ રાજની રિદ્ધિશું પરિવર્યો, અંતે સબ રિદ્ધિ વિસરાળ હશે; રિદ્ધિ સાથે સબ વસ્તુ મૂકી જતે, દિવસ દેતીના પરિવાર રેશે. મુંઝ૦ | પો કુસુમ પરે યવન જળબિંદુ છવનં, ચંચલે નર સુખ દેવભેગે; અવધિ મન કેવલી સુકવિ વિદ્યાશા, કલિયુગે તેહને પણ વિગે. મુંઝ૦ ૬
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯ર ) ધન્ય અગ્નિકાસુતે ભાવના ભાવતા, કેવળ સુરનદી માહે લીધે; ભાવના સુરલતા જેણે મન રોપવી, તેણે શિવનારી પરિવાર ઠે, (કીધે) મુંઝ૦ પાછા
૧૪. શ્રી ગજસુકમાલની સઝાય. ગજસુકુમાળ મહામુનિજી રે, સમશાને કાઉસગ્ગ; સોમિલ સસરે દેખીને જી રે, ઠીધો મહા ઉવસગ્ગરે. પ્રાણું ! ધન ધન એહ અણગાર, વંદે વારંવાર રે પ્રાણું. ૧ પાળ બાંધી શિર ઉપરેજી રે, અગ્નિ ધરી તેહ માંહ જળજળ વાળા સળગતીજીરે, ઋષિ ચડીયા ઉત્સાહરેuપ્રાણીબાર એ સસરે સાચે સગોજી રે, આપે મુક્તિની પાઘ ઈણ અવસર ચૂકું નહીજી રે, ટાળું કમ વિપાક જેવા પ્રાણી છે ૩ મારું કાંઈ બળતું નથી જી રે, બળે બીજાનું એહ પાડેશીની આગમાંજી રે, આપણે અળગે શેહરે પ્રાણું ૪ જન્માંતરમાં જે કર્યાજી રે, આ જીવે અપરાધ ભેગવતાં ભલી ભાતશું રે,શુક્લ ધ્યાન આસ્વાદરે પ્રાણ પ દ્રવ્યાનળ ધ્યાનાનળજી રે, કાયા કર્મ દહંત; અંતગડ હુઆ કેવળજી રે, ધર્મરત્ન પ્રણમંતરે | પ્રાણ- ૬
- ૧૫. બાર ભાવનાની ગુહલી.
| (છરે કામની કહે સુણે કતજી––એ રાગ.) જીરે ભાવના બારે ભાવજે, જીરે ભાવથી સહું નરનાર; જંજાલી જીવડા ! જાગો જાગેરે તમને ચેતવું. : જીરે ઘેરે આ ભવ મેળવી, જીરે પામે ભવનો પારરે. જ. ૧
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૩) જીરે નાશ છે સર્વે આખરે, રે સ્વના સમારે સંસાર રે; જે. જીરે અનિત્ય ભાવનાભાવીને, તે ચિત્તમાં લગારરે. જે. ૨ જીરે અશરણભાવના એમ કહે, જીરે જૂઠી છે જગની સગાઈરેજે. રે મૃત્યુ આવ્યરે શરણું કે નહીં, જીરેકના છોરૂકોના ભાઈ.જે.૩ જીરે ચાર ગતિના ચોકમાં, જીરે ચેતન રઝ અપાર રે; જ. જીરે સંસાર ભાવના સમજતાં, જીરે ધર્મકરી પામે પાર રે. . ૪ જીરે એવી ભાવના ચિંત, જીરે એકલો આવે ને જાય રે જ. જીરે એકલે કર્મને ભગવે, અરે ભાગ ન કેઈથી લેવાય રે. જ. ૫ જીરે જીવને કાયા જુદાં ગણે, અરે જાણે જુદે પરિવાર રે; જે. જીરે અત્વ ભાવના ભાવતાં જીરે આતમતત્ત્વવિચાર રે. ૪.૬ જીરે અશુચિ ભાવના ઓળખે,જરે અશુચિ ભરી આ કાયરે જ. જરે અશુચિ પદારથથી ભરી, જીરે મેહ શુંએમાં થાય રે. ૪. ૭ જીરે આશ્રવ ભાવના ભાવતાં, જીરે પાપથી અટકો સદાય રે; જ. જીરે કર્મબંધન નવાં નહીં કરે, તો શિવસુખ પમાય રે. જે. ૮ જીરે સંવર ભાવના સમજો, જીરે આશ્રવને કરે રોધરે જ. જીરે મન વચ કાયશુદ્ધિકરી, જીરે મેળ સદ્દગુરૂ બેધ રે. જ. ૯ જીરે ચઉગતિ રૂપ સંસારનું, જીરે બીજને હરવા ખાસ રે; જ. જરે નિર્જરા ભાવના ભાવતાં, જીરે કર્મને કરજે નાશ રે..૧૦ જીરે ધર્મની ભાવના રાખજે, જીરે ધર્મ છે સકળ આધાર રે; જ. જીરે ધર્મ વિના શિવપદ નહીં, જીરે ધર્મ કરો નરનાર રે. જે૧૧ જીદ રાજના લકમાં, જીરે રઝ આ જીવ અપાર રેજે. જીરે એકે પ્રદેશ ન મેલી, જીરે લોકસ્વરૂવિચાર રે. ૪૧૨
૧૩
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીરે બોધિબીજાપણું પામવા, જીરે સમતા વરે શ્રીકાર રે; જ. જીરે ભાવના બેધિબીજ ભાવતાં, પામે સમકિત સાર રે. ૪. ૧૩ અરે ભાવના બાર વિચારીને, જીરેટાળ ભવભવ દુઃખ રે; જ. જીરે સદગુરૂ વાણી સાંભળી, જીરે પામે મનને સુખ જે. જે.૧૪
૧૬. સામાયક કરવા વિષે ગહુંલી.
(જાત્રા નવાણું કરીએ વિમળગિરિ–એ રાગ.) સામાયિક નિત્ય કરીએ હે પ્રાણી! સામાયિક નિત્ય કરીએ. કરીએ તે શિવ સુખ વરીએ
હે પ્રાણું. ૧ દુથ્થોન દેને દૂર કરીને, ધર્મનું ધ્યાન જ ધરીએ, સમતાને શુભ હાવ લેવાને, સાવદ્ય કર્મ પરિહરીએ. હા પ્રાણુંવારા દુર્લભ નરભવ દુર્લભ આવે, ધર્મ મળે ન ફરી ફરીએ; દેય ઘડીની એક સામાયિક, કરવાનું કેમ વિસરીએ. હે પ્રાણાયા શ્રાવક નામ ધરાવી સાચું, વીર વચન અનુસરીએ, સામાયિક દરરેજ કરીને, પુન્યની પિઠી ભરીએ. હે પ્રાણું માજા સામાયિક કરી વિકથા કરતાં, લાભ સકળને હરીએ; તે માટે મન વશ રાખીને, દોષ ન વરીએ જરીએ. હે પ્રાણી-પાપા સામાયિક છે સાચું સદાનું, નાવ ભલું ભવદરિયે; જે સમતાથી તે પર ચડીએ, તો ભવસાયર તરિયે. હે પ્રાણી માદા બત્રીશ દેષને દૂર કરીને, વ્રત વિધિથી ઉચ્ચારીએ; સદગુરૂ વાણી સાંભળી મનસુખ,પાપ થકી ઓસરીએ. હે પ્રાણવાળા
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૫)
૧૭ સમકિતની સઝાય. સમકિત નવી લહ્યું રે, એ તે રૂ ચતુર્ગતિ મહે;–એ આંકણું. વસ સ્થાવરકી કરૂણા કીની, જીવ ન એક વિરાળે તિન કાળ સામાયિક કરતાં, શુદ્ધ ઉપગન સાથે. સમકિત. ૧ જુઠા બેલનકો વ્રત લીન, ચરીકે પણ ત્યાગી; વ્યવહારાદિમાં નિપુણ ભયે, પણ અંતર દ્રષ્ટિ ન જાગી. સમ૦ ૨ ઉદ્ધ ભૂજા કરી ઉંધો લટકે, ભસ્મ લગા ધુમ વટકે; જટા જૂટ શિર મુડે જુઠે, વિણ શ્રદ્ધા ભવ ભટકે. સમ૦ ૩ નિજ પરનારી ત્યાગ કરકે, બ્રહ્માચારી વ્રત લીધે સ્વર્ગાદિક યાકો ફળ પાકે, નિજ કારજ નવી સિ. સમય ૪ બાહ્ય ક્રિયા સબ ત્યાગ પરિગ્રહ, દ્રવ્યલિંગ ધર લીને; દેવચંદ્ર કહે યા વિધ તે હમ, બહુત વાર કર લીનો. સમગ ૫
૧૮ વૈરાગ્યની સઝાય. જોઈ જતન કર છવડા; આયુ અજાણ્યું જાય; લે લાહો લક્ષમીત, પછી તિહાં કાંઈ નવી થાય. ઈ. ૧ દુલહ ભવ માણસ તણે, દુલહારે દેહ નિગેરે; દુલ્લાહે દયા ધર્મ વાસના, દુલ્લહારે સુગુરૂ સંજોગેરે. જોઈ. ૨ દિન ઉગે દિન આથમે, ન વળે કોઈ દિન પાછોરે અવસર કાજ ન કીધલું, તો મનમાં પસ્તાશેરે. જોઈ. ૩ લોભ લગે લખ વંચીયા, તે પરધન હરી લીધાં રે, કેડે ન આવે કોઈને, કેડે રહ્યાં કર્મ કીધાં રે. જોઈ. ૪
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) માતા ઉદર ઉધે રહી, કેડી ગમે દુઃખ દીઠાં રે, ચાનિ જન્મ દુઃખ જે હવા, તે તુજ લાગે છે મીઠારે. ઈ. ૫ હે! હૈ! ભવ એળે ગયે, એકે અર્થ ન સા રે, સદગુરૂ શીખ સુણ ઘણું, તે પણ સંવેગન વારે. ઈ. ૬ માન મને કોઈ મત કરે, યમ છો નવી કેણેરે, સુકૃત કાજ ન કીધલું, બે ભવ હાર્યો છે તેણેરે. ઈ૭ જપ જગદીશના નામને, કાંઈ નિશ્ચિત તું સુરે; કાજ કરે અવસર લહી, સવી દિન સરિખા ન હોવેરે. ઈ૮ જગ જીતે જાણ કરી, તિમ એક દિન તુજ જારે, કર કરે છે તુજ હવે, પછી હશે પસ્તારે. જોઈ. ૯ તિથિ પર્વ તપ નહિ કર્યો, કેવળ કાયા તે પિષીરે; પરભવ જાતાં જીવને, સંબળ વિણ કિમ હશેરે. જોઈ. ૧૦ સુણ પ્રાણી પ્રેમે કરી, લબ્ધિ લહી જિનવાણી રે; સંબળ સાથે સંગ્રહે, એમ કહે કેવળનાણુંરે. જોઈ. ૧૧
--
૧૯ શ્રાવકને હિતશિક્ષાની સઝાય. - ચેત ચેત ચેત પ્રાણું, શ્રાવક કુળ પાયે; ચિન્તામણિસે દુર્લભ, માનુષ્ય ભવ પાયે.
ચેત ચેત ચેત પ્રાણ (ટેક. ૧) માયામેં મગન થઈ, સારો જન્મ છે સુગુરૂ વચન નિર્મળ નીરે, પાપ મેલ ન ધોયે. ચેત૦ ૨ છિન્ન છિન્ન છિન્ન ઘટત આયુ, જર્યું અંજળી જળમાંહી; વન ધન માલ મુલક, સ્થિર ન રહેશે કયાંઈ. ચેત૦ ૩
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૭). પરરમણકે પ્રસંગમેં, રાત દિવસ રા; અજ્ઞાની જીવ જાણે નહિં, શીલ રત્ન સાચે. અબ તે ગુરૂ દેવ ધર્મ, ભાવ ભકિત કીજે; ઉદયરત્ન કહે તીન રત્ન, યત્ન કરી લીજે.
ચેત. ૪.
ચેત. ૫
ર૦ મન સ્થિર કરવા ઉપર સજઝાય. મન સ્થિર કરજે રે, સમકિત વાસીને; ચપળ મ કરશે રે, કુગુરૂ ઉપાસીને. સમજણ કરીને ચિત્તમાં રાખે, શંકા કંખા વારી, વિતિગિચ્છા ને પરની પ્રશંસા, પરદશન સંગ છારી.
દીપક સરિરે, જ્ઞાન અભ્યાસીને. (મનસ્થિર૦). ૧ ધનુષ તીર ગદા ચક્ર ધરે જે, વયરી મારણ કાજ; અરધાંગે જે રમણું રાખે, તેહને નહિ કાંઈ લાજ. દેવ ને કહિયેરે, નારી ઉપાસીને, પગે નવિ પડિયેરે, ક્રોધ નિવાસીને,
તસ પદ નમતરે, પામશે હાંસીને (મનસ્થિર૦) ૨ ધન કણ કંચન કામની રાતા, પાપ તણા ભંડાર; મારગ લેપી કાપીન પહેરે, કિમ લહેશે ભવપાર. પરિગ્રહ સંગીરે, રા ઘર માંડીને, વિષય પ્રસંગરે, લજજા છાંડીને,
ગુરૂ મત કરજે રે, લેગ વિલાસીને (મનસ્થિર૦) ૩ ગે મહીષી અજી અવી પય માખણ, ખરી કરભી શુની દુધ રોઝી અરક શુઅર ખુરસાણ, પય માખણ નહીં શુદ્ધ. દુરગતિ પડતાંરે, રાખે જે સાહીને,
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૮ )
ધર્મ તે કહીએરે, નિશ્ચય લાહીને,
નામે મત ભૂલારે, જુએ તપાસીને (મનસ્થિર૦) ૫ ૪ ।। ચારી જારી દૂર નિવારા, મંત કરી લાભ અપાર; ક્ષમા દયા મનમાં નિત ધારા, જિમ નિસ્તરીએ સંસાર. પાપ મ કરજોરે, જીવ વિનાશીને,
જીઃ ન કહેશારે, છળ મન વાસીને,
સુખ જશ લહિયેરે, ધર્મ ઉપાસીને. (મનસ્થિર૦) ૫ પા પંચ સમિતિ ત્રણ ગુપ્તિના ધારી, ધર્મ ધ્યાન ધરનાર; શુકલ ધ્યાનમાં જસ મન વરતે, તે તસ પદ પૂજોરે, સરધા ધારીને, સેવના કરજોરે, કુમતિ નિવારીને,
ગુરૂ તારણહાર.
સેવા ધ્યાવારે, પરમ નિરાશીને. (મનસ્થિર૦) ॥ ૬ ॥ જિન ઉત્તમ પદ પદ્મની સેવા, કરજો સાચે ચિત્ત; વિજય કહે અનુભવ લીલા, ઘટમાં પ્રગટે નિત્ય. તિમ નિત્ય કરજોરે, જ્ઞાન અભ્યાસીને, શમ દ્રુમ ધરજોરે, યાન ઉપાસીને, શિવસુખ વરજોરે, ચિહ્નન રાશીને,
મન સ્થિર કરજોરે સમકિત વાસીને. ॥ ૭
માસ.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
_