Shatrunjay Ranakpur Delwada

Author(s): Amrutlal Mulshankar Trivedi
Publisher: Amrutlal Mulshankar Trivedi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007170/1

Page #1

શત્રુંજય-રાણકપુર - દેલવાડા
0
, જી
.
આ તિર્થોના જીર્ણોદ્ધાર કરાવનાર
તિર્થોદ્ધારક
શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ

Page #2

વિમળવસહીના દેલવાડાના ઘૂમટની આકૃતિ

Page #3

શત્રુંજય-રાણકપુર-દેલવાડા
:
શ્રી અમૃતલાલ મૂળશંકર ત્રિવેદી

Page #4

આભાર
શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી પેઢીના સ્થપતિ શ્રી અમૃતલાલ મૂળશંકર ત્રિવેદીએ શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ પ્રત્યેના આદરથી પ્રેરાઈને શ્રી શત્રુંજ્ય, શ્રી રાણકપુર તથા શ્રી દેલવાડાના તિર્થના જીર્ણોદ્ધારનું આફ્લાદકારી દર્શન કરાવતે પરિચય આ અમૃત મહોત્સવ પ્રસંગે લખી આપે છે તે માટે અમે તેમના આભારી છીએ.
શેઠ કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ
અમૃત મહોત્સવ સમિતિ

Page #5

શત્રુંજય
યુગાદિ તીર્થકર ભગવાન શ્રી ઋષભદેવજીના પુનિત ચરણોથી પાવન થયેલા તામ્બર જૈનેના સર્વશ્રેષ્ઠ તીર્થ શત્રુંજયને મહિમા ઘણો મોટો છે. પ્રત્યેક જૈનને માટે શત્રુંજયની યાત્રા જીવનને એક અણમેલ લહાવે . દેવ, યક્ષે અને સિદ્ધોએ સેવેલી એ ભૂમિ અત્યારે પણ દેવતાઓના નિવાસસ્થાન જેવી રમણીય અને આલાદક લાગે છે. શત્રુંજય ઉપર ગયા પછી ચિત્ત પ્રસન્નતાથી ભરાઈ જાય છે. જેણે એક વખત શત્રુંજયની યાત્રા કરી હોય તેને ફરી ફરી ત્યાં જવાની ઈચ્છા થાય તેવું આકર્ષણ એ ભૂમિમાં રહેલું છે. આ કથન જૈન-જૈનેતર બધાને જ સરખી રીતે લાગુ પડે છે. ઘણું વિદેશીઓ પણ ફરી ફરી ત્યાં આવે છે અને દર વખતે અધિકાધિક પ્રસન્નતા અનુભવે છે. શત્રુંજયની સ્વગીયતામાં મંદિરની કલા અને સ્વચ્છતા પણ મેટો ભાગ. ભજવે છે.
સેંકડે વર્ષો પછી પણ મંદિરે નિત્ય નવીન લાગતાં હોય તે તેનું રહસ્ય સમયેચિત જીર્ણોદ્ધારમાં રહેલું છે. જેમ કાયાકલ્પથી વૃદ્ધ યુવાન બની જાય છે, તેમ જીર્ણોદ્ધારથી મંદિર ફરી યુવાની પ્રાપ્ત કરે છે અને તેનું સૌંદર્ય ખીલી ઊઠે છે. જીર્ણોદ્ધાર કેમ કરે તેની પણ એક શાસ્ત્રીય પદ્ધતિ છે, એક કલા છે, એક દષ્ટિ છે, જે બહુ ઓછા માણસને પ્રાપ્ત હોય છે. જે તે દષ્ટિ પ્રાપ્ત થઈ ન હોય તે ખોટા નિદાનથી જેમ રેગ વિકૃત થાય છે, તેવું જ જીર્ણોદ્ધારનું પણ બને છે. શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈમાં આ દષ્ટિ પૂર્ણ પણે વિકસી છે, તે રાણકપુર, આબુ, કુંભારીઆ અને તારંગાનાં જીર્ણોદ્ધારકામ જેવાથી સમજાય તેવું છે. આ બધા જીર્ણોદ્ધારે કરતાં પણ શત્રુંજય ઉપરના યુગાદિજિનના ઐતિહાસિક મંદિરના જીર્ણોદ્ધારની શરૂઆત કરવાનું કામ ઘણું

Page #6

કઠણું હતું. કારણ રોળમી શતાબ્દી પછીના સમયમાં કેટલાંક
ટાં નિદાન કરવામાં આવ્યા હતાં, અને કેટલીક વિકૃતિઓ પ્રવેશી ચૂકી હતી,
અશ્વિની કુમારોએ વન મુનિની વૃદ્ધાવસ્થા દૂર કરીને નવયૌવન બક્યું હતું, તેમ આ મંદિરને પણ નવયૌવન બક્ષવા માટે મંદિરનાં અંગોપાંગને શુદ્ધ શાસ્ત્રીય રીતે જીર્ણોદ્ધાર કરવા માટે એક મોટી શસ્ત્રકિયા (ઓપરેશન) કરવાની જરૂર પડે તેમ હતુ. આ કાંઈ નાનું સૂનું કામ નહોતું. સામાન્ય રીતે રૂઢિચુસ્ત સમાજ યથાવત્ સ્થિતિમાં જીવનારે હોય છે. ધર્મ અને શાસ બધું જ તેમની દષ્ટિએ યથાવત્તામાં સમાઈ જતું હોય છે. કયુ ઔષધ હિતકારી હોવા છતાં તેના પરિણામને નહિ સમજનાર બાળક તેને ગ્રહણ કરવાને વિરોધ કરે છે અને પિતાની રુચિ મુજબના મિષ્ટ પદાર્થોની માગણી કરે છે. પરંતુ વૈદ્ય તો પિતાને ધર્મ બજાવવાને હેય છે, બાળકની ક્ષણિક પ્રસન્નતા ખાતર તેના સ્વાથ્યને તે જોખમમાં મૂકી શકે નહિ. રૂઢિચુસ્ત સમાજ પણ ઘણી વખત બાળકની જેમ જ અપથ્યને આગ્રહ રાખતા હોય છે અને શું હિતકારી છે અને શું નહિ, તે વિચારવા તૈયાર હેત નથી, પરંતુ સામાજિક વૈદ્યોને (સેવકને) પણ પિતાને ધર્મ બજાવવાનો હોય છે. રેગીની રુચિ મુજબને ઔષધDગ કરતા વૈદ્યની જેમ જે તેઓ વર્તે તે પિતાને ધર્મ ચૂક્યા ગણાય. પરંતુ બહુ ઓછા સામાજિક કાર્યકર્તાઓ આવી સમજ, હિંમત અને દઢતા ધરાવતા હોય છે. વેતામ્બર જૈન સમાજના સદ્ભાગ્યે આવા નેતા શેઠશ્રી કસ્તુમ્ભાઈ તેને સાંપડયા છે, કે જે નિદાન કરતાં પહેલાં કાર્યના દરેક પાસાને વિવિધ દૃષ્ટિએ અનેક વાર તપાસે છે, તે તે વિષયના શ્રેષ્ઠ જાણકાર મનાતા મનુષ્યની વારંવાર સલાહ લે છે અને જે કાંઈ કરવાનું છે તેની શકયતાની છાપ પિતાના મન ઉપર સ્પષ્ટરૂપે અંકિત થાય ત્યાર પછી જ નિર્ણય લે છે.

Page #7

હિતકારી કટુ ઔષધો લેવામાં બાળકને ગમે તેટલા ધમપછાડા કરે તે પણ રેગીનું હિત સમજદાર વૈદ્ય જેમ પિતાના નિર્ણયમાં મક્કમ રહે છે તેમ શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈ પણ સામાજિક ધમપછાડાઓ પ્રત્યે તટસ્થ રહી પિતાના ચગ્ય નિર્ણને વળગી રહે છે અને સફળ થાય છે. શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈની સફળતાનું રહસ્ય આ છે.
શત્રુંજય તીર્થનો જીર્ણોદ્ધાર માટે શિલ્પીઓને અહેવાલ જોયા પછી શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈ અને શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીના અન્ય પ્રતિનિધિઓએ શત્રુંજય તીર્થની યાત્રા કરી અને અહેવાલ મુજબની હકીકતે નજરે જોઈને તેની યથાર્થતાની ખાતરી કર્યા પછી તેની શક્યતાઓને વિચાર કરવા બેઠા ત્યારે કાર્યની યથાર્થ તાને સમજવા છતાં ઘણું દ્રષ્ટિએ સમાજની રૂઢિચુસ્તતાને
ખ્યાલ કરીને શરૂ શરૂમાં કેવા પ્રત્યાઘાત પડે તેની કલ્પના કરીને કાર્યની સફળતા વિષે શંકાશીલ બન્યા. ત્યારે જે બધા જ દ્રટિએનું મને સ્પષ્ટપણે કાર્યની યથાર્થતાને સ્વીકારતું હોય તો તેની યેગ્યતાની વધુ ખાતરી માટે ધર્મ અને શિલ્પશાસ્ત્રના જાણકાર પૂ. આચાર્ય મહારાજેની સલાહ લઈને તેની ગ્યાયેગ્યતાને નિર્ણય લઈ શકાય તેમ છે તે અભિપ્રાય શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈએ આવે અને પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ વિદયસૂરીશ્વરજીને અભિપ્રાય મેળવવામાં આવ્યું, જે એ હતું કે આવા મહાન તીર્થસ્વરૂપ પ્રાસાદનાં અંગઉપાંગે દબાયેલાં હોવાં જોઈએ નહિ, તે ખુલ્લાં લેવા જોઈએ અને તે માટે જરૂરી ફેરફાર કરવા હોય તો વિધિવિધાન સાથે કરી શકાય છે. પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજશ્રી નંદનસૂરીશ્વરજીની પણ સલાહ લેવામાં આવી. તેઓશ્રીએ પણ કાર્યની એગ્યતા પિછાનીને તેમાં સંમતિ આપી. પરમ પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજે પાસેથી મુહૂર્ત અને આજ્ઞા માગીને જૈન સમાજના શ્રેષ્ઠ વિધિકાર પાસે ગ્ય વિધિવિધાન કરાવીને જીર્ણોદ્ધાર કામનું મુહૂર્ત અને તે માટે ફેરવવા પડતા પ્રતિમાઓના ઉથાપન વિધિ કરવામાં આવ્યું. આ બધાની પાછળ મંદિરને

Page #8

સાગાપાંગ શાસ્ત્રીય પદ્ધતિએ ઉદ્ધાર કરી તેની કલા અને ભવ્યતા દ્વારા સમાજમાં ભક્તિભાવની વૃદ્ધિ કરી ધર્મના પ્રભાવ-વિસ્તારવાની ભાવના માત્ર હતી; પરંતુ આ દવા કડવી નીકળી. અને સમાજના અમુક વગે પ્રતિમાઓના ઉત્થાપન પછી જમરુ' આંદોલન જગાવ્યું અને ભારતભરમાં જખરા ઝંઝવાત ફરી વળ્યેા—અમૃતમંથન કરતાં શરૂઆતમાં જ વિષ નીકળ્યું, તેને પચાવનાર શિવજીની જરૂર હતી. તે ન મળે તે। અમૃતની આશા ન્ય હતી. શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈ તે વખતે વિદેશમાં હતા, પરંતુ શેઠશ્રી કેશવલાલ લલ્લુભાઈ અને અન્ય ટ્રસ્ટીઓએ સાથે મળી તે વિષ પચાવ્યું અને સમાજમાં શાન્તિ પ્રસરી. વિરાધ કરનારા સજ્જના પૈકીના મોટા ભાગના અત્યારે એમ માને છે કે તે આવેશમાં આવીને જે કાંઈ કર્યું તે ખરાખર નહાતુ અને તેના ખુલ્લા એકરાર પણ તેઓ કરે છે. શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈના હિમ્મતભર્યાં ચાગ્ય નિર્ણયને તે અંજિલ સમાન છે. કાર્ય અને કાર્યાંના હેતુ જો સાચા હાય તે વિરાધથી ભય પામવાનુ રહેતુ નથી, તે આપે।આપ શમી જાય છે; અને ઘણી વખત ભાવિ માટે તે મદદગાર પણુ બને છે. જ્યાં કરાડા મુનિએએ મેાક્ષરૂપી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરીને જેને સિદ્ધાચલનું' બિરદ અપાવ્યું છે એવા આ શત્રુંજય પર્વતે શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનનાં વિવિધ મદિરેશને પેાતાના મસ્તક ઉપર ધારણ કર્યાં છે તેના ઇતિહાસ પર્યંત પાતે માનવ સ્વરૂપે કહે તે જ જાણી શકાય; તે સિવાય તા પૌરાણિક-ધાર્મિક ગ્રંથોના આશ્રય લેવાના જ રહે. તે મુજબ પહેલુ રત્નમય મંદિર ચક્રવતી રાજા ભરતે ખંધાવ્યું, પરંતુ કાળ અનંત છે અને પાર્થા અનિત્ય છે તે કારણે પાંડવાના સમય સુધીમાં એક પછી એક એમ બાર વખત આ મંદિરને કાયાકલ્પ વિવિધ વાસ્તુદ્રવ્યો વડે કરવામાં આન્યા. પરંતુ સાંપ્રત ઇતિહાસ જેની નોંધ લઈ શકે તેવા ઉદ્ધાર સૌરાષ્ટ્રના મહુવા બંદરના જાવડશાએ ગુરુ વેરસ્વામીના ઉપદેશથી વિ. સ’. ૧૦૮ માં કરાવ્યા. મહુવા આજે પણ ઈમારતી લાકડાના

Page #9

વેપારનું ધીખતું પીઠું છે, અને જાવડશાના વખતમાં પણ હશે જ. ભરપૂર જંગલેા અને તાતીંગ વૃક્ષાની જે જમાનામાં આ દેશમાં ભરમાર હતી ને જમાનામાં કાષ્ઠકારીગરી પેાતાની ચરમ સીમાએ હાય અને તેથી કાષ્ઠનુ મદિર મનાવવા તરફ જ લક્ષ જાય તે સ્વાભાવિક છે. એટલે જાવડશાએ કાષ્ઠનુ મંદિર બનાવરાવ્યું હોય
તે તે સમયેાચિત જ છે. તે મંદિરના આમૂલ ઉદ્ધાર વિ. સ. ૧૨૧૩માં મહારાજા કુમારપાળના મ ંત્રી બાહુડે કરાવ્યા, તે હિસાબે તે કાષ્ઠનુ મદિર ખૂબ લાંબા સમય સુધી એટલે ૧૧૦૦ વર્ષ સુધી ટકી રહ્યું. મંત્રી ખાહડના પિતા મંત્રી ઉદયને શત્રુંજયના મ્યાત્રા વખતે ઘીના દીવાની સળગતી દીવેટ ખેંચી જતા ઉંદુરને મદિરમાં જોયા અને તેમને ભય લાગ્યા કે આવુ બનતુ રહે તે કદાચ આગ લાગે, માટે આ જીણુ મંદિરને પાષાણથી મનાવવુ જરૂરી છે. પરંતુ ત્યાર પછી બહુ અલ્પ સમયમાં તેએને યમનુ તેડું આવ્યું અને મન્દિર પાષાણુનુ બનાવવાના પેાતાના સંકલ્પના સંદેશ પુત્ર માહડને મોકલીને તેમણે સ્વર્ગની વાટ - પકડી.
હાલના જીાિરને જેની સાથે સબંધ છે તે મંદિરના ઇતિહાસ વાહડ મંત્રીથી આગળ જતા નથી. શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈએ અપૂર્વ હિમ્મત બતાવીને અશાસ્ત્રીય રીતે ખનેલી અને “મંદિરના રૂપકામને ઢાંકી દેતી દેરીએને હઠાવી ન હેાત તેા બાહુડમંત્રીના બંધાવેલા મંદિરને સહેજ પણ ભાગ આપણને જોવા મળત નહિ અને ઈતિહાસનું એક અણુમાલ પૃષ્ઠ દંતકથા જ ખની રહેત. માહડ મંત્રીના બંધાવેલા આ મ ંદિરનુ બહારનું જમીનતળ હાલના ચાકના જમીનતળ કરતાં પાંચ ફૂટ આઠ ઈંચ નીચુ છે. મંદિરનું પીઠ અને તેની નીચેના ભાટ હજુ જમીનની અંદર દટાયેલાં પડયાં છે. ખાડ મંત્રીએ પત ઉપર જ ખાણેા કરીને તે પથ્થર વડે મ ંદિર બનાવ્યુ છે, જે ખાણાને પાછળથી ભીમકુંડ અને ઇશ્વરકુંડ જેવાં નામે આપવામાં આવ્યાં છે.

Page #10

મુસ્લીમેના હુમલા પછી બાહડ મંત્રીએ બંધાવેલા મંદિરના બચેલા હિસ્સામાં પાંચ ફૂટ આઠ ઈંચ ઊંચું પીઠ અને ભરણીન થર સુધીને તેર ફૂટ છ ઇંચ ઊંચે મંડોવર મળીને મૂળ જમીન. તળથી ૧–ર ઓગણીસ ફૂટ બે ઈંચ ઊંચાઈનું બાંધકામ હાલ. મેજૂદ છે. તેની ઉપરનું બધું પાટણના સમરાશાહ, ચિતોડના. કરમાશાહ અને ખંભાતના તેજપાળ સોનીએ જીર્ણોદ્ધાર કરેલું છે. તેમાં તેણે કહ્યું અને કેટલું કરાવ્યું તે અત્યારે જુદું પાડવું મુશ્કેલ છે. સહુએ પિતા પોતાના સમયમાં પિતાની સંપૂર્ણ શક્તિ. લગાડીને આ કામ કર્યું છે એટલે આપણે તે એ સહુને સરખા જ યશભાગી ગણુએ.
બાહડ મંત્રીએ બાંધેલું આ મૂળમંદિર ભ્રમવાળું હવાને પૂરતઃ સંભવ છે. શિલ્પશાસ્ત્રને નિયમ છે કે ભ્રમવાળા મંદિરને મંડપ, પણું ભ્રમવાળા કરે અને તે ભ્રમ થાંભલાઓ મૂકીને કરે. તે. મૂજબ આ મંદિરના મંડપને ભ્રમ કરે છે એટલે પ્રાસાદ પણ. ભ્રમવાળે હેવાને પૂરતો સંભવ છે. જેમાં ભ્રમણ કરી શકાય તે. ભ્રમ. મંદિરના વિધ્વંશ પછી તેની છકી અને નૃત્યમંડપ ફરી. કરવામાં આવ્યાં નથી, એટલે હાલની સ્થિતિમાં તેની લંબાઈ ફૂટ ૧૦૬ અને પહેળાઈ ફૂટ ૮૦ છે અને તેની પીઠના તળથી કળશની ટચ સુધીની ઊંચાઈ ૮૭ ફૂટ છે. જે છોકી અને નૃત્યમંડપ. ફરી કરવામાં આવ્યાં હતા તે મંદિરની એકંદર લંબાઈ ૧૪૫ ફૂટ હેત અને નૃત્યમંડપની ઉણપથી પડતી મુશ્કેલીઓથી ઊગરી શકાયું. હેત. નૃત્યમંડપની જગ્યાએ લેખંડના થાંભલાઓ ખેડીને કરેલ છયે સેનાની થાળીમાં લેઢાની મેળ જેવું છે. શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈની ચકર ષ્ટિથી આ બહાર નથી, પરંતુ લાગે છે કે તેને સમય હજુ પાયે નથી.
મંદિરની જગામાં ૩-૦” ફૂટ ઊંચી દિગ્દવતાઓ અને વિદ્યાધરી દેવીઓ વગેરેની મૂતિઓ કાળા પથ્થરમાં કરેલી છે, જે

Page #11

ઘણે અંશે સુંદરતામાં મેઢેરાના સૂર્યમંદિરની મૂર્તિકલાની સમકક્ષ છે. મુસ્લીમ હુમલા વખતે આમાં ઘણી તૂટફૂટ થયેલી છે અને ત્યાર પછી મંદિરની આજુબાજુ દેરીઓ કરી મેક્ષ મેળવવાની શ્રદ્ધાળુજનોની ભાવનાએ પણ આ મૂતિઓને સારુ એવું નુકસાન પહોંચાડ્યું છે. આ જીર્ણોદ્ધારમાં હવે મૂર્તિઓનાં ખંડિત અંગેનું
ગ્ય સમારકામ કરી તેમને કાયાકલ્પ કરવામાં આવશે ત્યારે તેઓનું સૌંદર્ય કરી ખીલી ઊઠશે.
સૂર્યની આસપાસ ફરતા ગ્રહની જેમ ભગવાન ઋષભદેવજીને -કેન્દ્રમાં રાખી કેટલા બધા ઇંદ્રાદિક દેવે તેઓની આચપાસ પ્રદક્ષિણે ક્રમે ગોઠવાઈ રહેલા છે તે જોતાં મંદિર એ વિશ્વરચનાનું પ્રતિક છે કે શું, તેવી કલ્પના કુર્યા વિના રહેતી નથી. ગુજરાતના રાજાએ શિલ્પી હિરાઘરને ડઈના કિલાની દીવાલમાં ચણી લીધો -હવે તેમ આ બધા ઈંદ્રાદિ દેવતાઓને પણ મંદિરની દીવાલને લાગીને ફરતી દેરીઓ બંધાવનારાઓએ દેરીઓની દીવાલમાં ચણ લીધા હતા ! તેમાંથી તેઓ હવે મુક્ત થયા છે તે પસન પણ થશે જ. શિલ્પશાસ્ત્ર (શિલ્પરત્ન) માં કહ્યું છે કે : “દામિર્ચMITનવીનાં નોનં ર વિના –ધ્ધાર અને દીવાલ પર કરેલી કલા“કૃતિઓને ઢાંકી દેવી તે વિનાશ કરનાર છે. માટે કલાકૃતિઓને ખુલ્લી રાખવી જોઈએ; જ્યારે આ તે દેવતાઓની મૂર્તિઓ છે.
આ દેરીઓ ફેરવવામાં આવે ત્યારે તેમાં બિરાજમાન તીર્થંકર ભગવાનની પ્રતિમાઓ માટે જુદી વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ. તે માટે બાજુમાં જ આવેલી બેબા રાના નામે ઓળખાતી ખુલ્લી જગ્યામાં એક બાવન જિનાલય બાંધવાનું નકકી કરવામાં આવ્યું, જેથી “ઉથાપન કરેલ બધાં પ્રતિમાજીઓને ત્યાં વ્યવસ્થિત રીતે પ્રતિષ્ઠિત કરી શકાય. આ મંદિરનું શિલાસ્થાપન શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈને શુભ હસ્તે કરવામાં આવ્યું. આ બાવન જિનાલયના પાયા ભરાઈ ગયા છે, રોગ્ય પાષણને નિર્ણય લેવાઈ ગયું છે અને ટૂંક વખતમાં ચોમાસા

Page #12

પછી પાણીની છત થયેથી કામ ધમધોકાર ચાલશે. આ મંદિર દશમી બારમી સદીની પ્રાચીન કારીગરીવાળું સુંદર બનાવવામાં. આવશે.
આજળી દશ વર્ષ પહેલાં શત્રુંજય એ ફક્ત મંદિરનું નગરઃ હતું; આજે તે કલામય મંદિરનું નગર છે અને પાંચ કલાત્મક સિંહદ્વારેથી હવે તે સુશોભિત છે. ચીંથરે વીંટેલા રત્નની ઉપરના ચીંથરાનું આવરણ હઠાવી લેવામાં આવે ત્યારે જેમ રત્ન ઝળહળી. ઊઠે તેમ મંદિરની ઉપરનાં પ્લાસ્ટરનાં પિપડાં અને અગ્ય. ઉમેરાઓ રૂપી આવરણ હઠાવતાં મંદિરે રત્નની જેમ ઝળહળી ઊઠયાં છે. એ શક્ય છે કે રત્ન અને કાચની જેને પિછાન ન. હોય તે તેની કિંમત કરી શકે નહિ. તેવું જ કલા બાબતમાં પણ છે રત્નના કે કલાને ઝવેરી બનવાનું કામ આકરો પરિશ્રમ. અને નિષ્ઠા માગી લે છે, તે વિના તે હીરે અને કાચ સરખા. જ લાગે.
કેટલાક લોકો એમ કહે છે કે અમને તે ધર્મમાં રસ છે.. કક્ષામાં નહિ. આ લેકે ધર્મ અને કલાને જુદા પાડે છે, પરંતુ ધર્મ અને કલા તે અવિભાજ્ય છે, તેને જુદાં પાડી શકાય તેમ નથી. કલા ધર્મ જેટલી જ શાશ્વત છે. જ્યાં કલા નથી ત્યાં કાંઈ જ નથી, ત્યાં ફક્ત અવ્યવસ્થા, અંધેર અને વિનાશ જ રહેલાં છે. હા, કલાનું સ્વરૂપ અને તેને વિકાસનું પ્રમાણ ઓછું–વધુ હેઈ શકે, પરંતુ કલાવિહીન તે કાંઈ જ હોઈ શકે નહિ, જીવન જીવવાની, બલવાની, વિચારવાની, મનના આવેગેને વશ રાખ-- વાની અને ધનનો વ્યય કરવાની કે તેને મેળવવાની પણ કલા હેય છે. કલા વિના ભક્તિ સંભવિત નથી. ભક્ત કેટલી કાળજીથી પિતાના ઈષ્ટના મસ્તક ઉપર પુષ્પ ચડાવે છે, કંઠે પુષ્પહાર: આપે છે અને ગોઠવે છે તે જોયા વિના, વિચાર્યા વિના ભક્તિ અને કલાના સામંજસ્યને ખ્યાલ આવે નહિ, પિતાના ઈષ્ટ, પિતાન

Page #13

પ્રભુ માટેની પ્રત્યેક વસ્તુ સુંદર હોય અતિસુંદર હોય તેવી ઉત્કટ ભાવના ભક્ત હૃદયમાં પ્રગટે એ ભક્તિ છે. સુંદરતા અને કલા તે એકરૂપ છે જ. સૌદર્યનું નિર્માણ એ જ કલા-પછી તે મનનું હોય કે બાહ્ય પદાર્થોનું હોય, માનવનિર્મિત હોય કે કુદરતનિર્મિત હોય.
મંદિરોને કલાત્મક બનાવવામાં આવ્યાં છે તે કાંઈ ધનનું પ્રદર્શન નથી, તે તે ફક્ત હૃદયને પિતાના ઈષ્ટ પ્રત્યેનો અર્થ છે, જે છાવરી છે, અર્પણ છે. એની કદર કરવા માટે પણ એવું જ હૃદય જોઈએ. મેલા અરીસામાં સ્પષ્ટ પ્રતિબિંબ પડતું નથી.
કઈ પણ નગર, વસાહત, મહેલ કે મંદિરની શોભા તેના પ્રવેશદ્વારથી શરૂ થાય છે, પ્રથમ નજરે જ અભાવ ઉત્પન્ન થાય તેવું કલાત્મક આયેજન તેના મુખ્ય પ્રવેશદ્વારનું હોય તે રાજદરબાર કે દેવદરબાર માટે તેના એગ્ય ગૌરવને પ્રતિષ્ઠિત કરનારું છે. આપણા પ્રાચીન ધાર્મિક ઈતિહાસગ્રંથ વાંચતાં કેવાં કલાત્મક સિંહદ્વાર મહેલો મંદિરોની આગળ બનાવવામાં આવતાં તેની કાંઈક ઝાંખી થાય છે. શત્રુજ્ય જેવા મહાન પ્રભાવિક તીર્થની મહત્તાને ગ્ય સિંહદ્વારે તેની આગળ હેવાં જોઈએ. તે નહિ હેવાને રંજ અનુભવી રહેલા શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈએ રામપોળની બારીના નામે ઓળખાતા તદ્દન સાદા નાના બારણુ જેવા શત્રુંજય નગરના પ્રથમ પ્રવેશદ્વારને સુધારીને ત્યાં ભવ્ય પ્રવેશદ્વારનું નિર્માણ કરવાનું વિચાર્યું અને તે માટે સ્થાનિક શિલ્પીઓ અને શ્રી ગ્રેગસન બેટલીના પ્લાને પણ લેવામાં આવ્યા, પરંતુ તેથી શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈના મનને સંતોષ થયે નહિ એટલે શિલ્પી અમૃતલાલ પાસેથી એક પછી એક, એમ ત્રણ નકશાઓ આ સિંહદ્વાર માટે બનાવરાવવામાં આવ્યા. વિ.સં. ૨૦૦૭ થી ૨૦૦૯ સુધી ૩ વર્ષ આ સિંહદ્વાર કેવું કરવું તે માટેના વિવિધ નકશાઓનું નિર્માણ કરી તેના ઉપરથી

Page #14

૧૨
આખરી પસંદગી કરવામાં વ્યતીત થયાં અને છેવટે કિલ્લાને અનુરૂપ કલાત્મક હાવા છતાં જેમાં અતિશયતા ન લાગે તેવી શિલ્પી અમૃતલાલની સપ્રમાણ રચનાને પસંદ કરવામાં આવી અને તે મુજમ હાલના રામપાળના સિંહદ્વારનું નિર્માણ થયું. વિક્રમ સ ંવત ૨૦૧૦ માં જ્યારે રૂપીએ હાલના જેટલા સસ્તા નહાતા તે વખતે એક દરવાજા જેવા કામમાં રૂપીઆ પચાસ હજારથી વધુ રકમ ખર્ચ કરવામાં પેઢીના ટ્રસ્ટીએ ખચકતા હતા, ત્યારે તીની ભવ્યતાને સાકાર કરવાનું સ્વપ્ન જેમને સતાવતું હતું તેવા શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈ એ સિદ્વારની યાજના પડતી મૂકીને પેાતાના સ્વપ્નને વિલાઈ જવા દેવાનુ યોગ્ય ન માન્યું. તેઓશ્રીએ મીટીંગમાં જ ટ્રસ્ટીએને સમજાવ્યું કે આ નકશા મુજબનું પ્રવેશદ્વાર થાય તે તીની મહત્તાને ચેાગ્ય છે, પરંતુ તે માટે આટલાં નાણાં ખર્ચવામાં સંકોચ થતા હાય તા આ સિંહદ્વારનું બધું જ ખ ું આપીશ. માટે નિઃસોચ મંજૂર કરે. અને એ રીતે રામપેાળનુ સિંહદ્વાર બનાવવાની યોજનાને શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીએ વિ.સ. ૨૦૧૦ માં મજૂરી આપી. રાજસ્થાનના જોધપુર જિલ્લાના તિવરી ગામના ઝીણા પાગરના ગુલાબી પથ્થરથી વિસ. ૨૦૧૬ માં રામપેાળ દરવાજાનુ નિર્માણકાર્ય પૂરું થયું અને સદગત શ્રી તરલાબહેન કસ્તુરભાઈના સ્મરણાર્થે ભગવાન શ્રી ઋષભદેવજીના ચરણામાં તે અર્પિત થઈ ગયું. પછી તેા સગાળપાળ, વાઘણપાળ, હાથીપાળ અને રતનપોળ એમ બધા જ દરવાજાએ જાણે સાદ પાડીને કહેતા ન હેાય કે હવે અમારા કાયાકલ્પ કયારે કરો છે, તેવા ભણકારા લાગવા માંડયા અને તે માટેના નકશાઓ અનાવવાની તાકીઢ શિલ્પી અમૃતલાલને થવા લાગી અને એકે એકે બધા જ દરવાજાઓએ વિ.સ. ૨૦૨૪ સુધીમાં નવા વેશ ધારણ કરી લીધા, રતનપોળ દરવાજામાં હજી કેટલુ...ક મૂર્તિ કામ કરવાનું છે. આ દરવાજાઓએ શત્રુંજય ઉપરનાં મશિની ભવ્યતા અને ગૌરવમાં ઘણા વધારો કર્યાં છે.

Page #15

રામપાળ દરવાજાના પ્રસંગ પછી શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈએ મનથી નિશ્ચય કરી લીધું હતું કે બધા જ દરવાજાઓને કલાત્મક અને ભવ્ય કરવા, પરંતુ ધનવ્યયની ચિંતામાંથી ટ્રસ્ટને મૂક્ત રાખવું અને બધા દરવાજા માટેના ખર્ચની જવાબદારી પિતે જ ઉપાડી લેવી. અને તે રીતે તેઓશ્રીએ પિતાના આપ્ત જનોના સ્મરણાર્થે તીર્થની મહત્તાને વધારનાર આ ચાર સિંહદ્વારને અંજલિ રૂપે ભગવાનશ્રી ઋષભદેવના ચરણોમાં સમર્પિત કર્યા. 9
દરવાજાઓની સાથે સાથે સગાળ પળ અને વાઘણ પિળની આગળ પાછળના એક એટલા વ્યવસ્થિત, વિશાળ અને રવચ્છ બનાવી દેવામાં આવ્યા છે કે દશ વર્ષ પહેલાં આવી ગયેલ કઈ યાત્રી અત્યારે ફરી શત્રુંજયની યાત્રાએ આવી ચડે તે તેને શત્રુંજયની સ્વર્ગીય ભવ્યતામાં અનેકગણો વધારે થઈ ગયા. અનુભવ થયા વિના રહે નહિ.
ઉપરોક્ત ચાર દરવાજાઓ પૈકીને વાઘણપોળે દરવાજે વિ. સં. ૧૨૮૮ માં રાણુ વીરધવલના મંત્રીઓ વતુપાલ અને તેજપાળે ન બનાવ્યું હતું. દરવાજાના આગળના ભાગની દીવાલમાં વસ્તુપાલ અને તેજપાળની પ્રતિમાઓ યાત્રાએ પધારતા શ્રીસંઘને પ્રણામ કરતી અને દરવાજાના પાછળના ભાગમાં તેમના ભાઈ લુણગ અને માલદેવની મૂર્તિઓ હાથમાં કળશ લઈને ઋષભદેવ ભગવાનની પૂજા માટે તૈયાર થયા હોય તે રીતની બનાવરાવી હતી તે પ્રશસ્તીલેખ વાઘણપોળ દરવાજાના હાલના જીર્ણોદ્ધાર વખતે મળી આવ્યું છે. પરંતુ દરવાજાનો મોટો ભાગ મુરલીમ શાસનકાળમાં તોડી પાડેલ હોય તેવું માલૂમ પડયું હતું અને એક પણ મૂર્તિ મળી આવી નથી. મૂળ દરવાજે બે સ્તંભે વચ્ચે ૧૦ ફૂટ પહોળો હતો પરંતુ તેને તોડી પાડ્યા પછી તેને અંદરથી ચણી લઈને ૫–૯” પહેળે કરી લેવામાં આવ્યું હતું. આ દરવાજાને હાલ વાઘણપોળ કહેવામાં આવે છે, પરંતુ વસ્તુપાળ

Page #16

૧૪
તેજપાળના લેખમાં તેવા કોઈ ઉલ્લેખ નથી; તેમાં તે ફક્ત પ્રતાલી કરાવી તેમ લખ્યું છે.
શેઠ મેાીશાની દૂકના સામેના ભાગમાં તેના સ્ટાફના માણસાને રહેવા માટેના ઉતારા હતા. રામપાળ દરવાજમાં પેસતા જ આ વિભાગ સંકડાશવાળા અને અપ્રતીતિકર લાગે તેવા હતા. આ ઉતારા ત્યાંથી કાઢી ખીજી ચેાગ્ય જગ્યાએ કરવા માખત શેઠ મેાતીશા ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટિએ સાથે વાટાઘાટો કરી, અરસપરસ શુભેચ્છા વધારી શેઠશ્રી કસ્તુરભાઇએ તે ઉતારા ત્યાંથી કાઢી નાંખી ચાકના ખાડો પુરાવી તેને વિશાળ કરાવ્યા અને સુયેાગ્ય ક્રમે આમ્રવૃક્ષા વવરાવ્યા તેથી શેઠ મેાતીશાની ટૂકની ભવ્યતા પણ ઘણી વધી ગઈ અને શત્રુ ંજયની ભવ્યતામાં તે વધારે થયા જ.
આવી બધી બાબતેામાં કયાં શું હેવુ જોઈ એ અને કયાં નહિ તે સમજવાની દૃષ્ટિ હેાવી આવશ્યક છે અને સાથે સાથે દૃષ્ટિને ખૂંચે તેવી બાબતાને સુધારવાની ખંત પણ હાવી જોઈ એ. કારણ, આવાં બધાં કામે। ઇચ્છા થાય એટલે તુરત થઈ જતાં નથી, પર ંતુ તેને માટે સારી એવી ધીરજ અને ખંતથી કામ કરવું પડે છૅ.
શેઠશ્રી કસ્તુરભાઇની રાહબરી નીચે શેઠ આણુ દજી કલ્યાણજીએ પાલીતાણા ગામ બાજુએ જયતળાટીથી ગિરિરાજ શત્રુંજય ઉપર જવાના વસ્તુપાળ પાગ નામના રસ્તાનાં પગથિયાં પાંચથી સાડા પાંચ ઈંચની ઊંચાઇનાં રૂ. ૪૬૦૦૦૦ ના ખર્ચે વિ. સ. ૨૦૦૮ થી ૨૦૧૨ સુધીમાં નવાં બંધાવ્યા અને તેની પહેાળાઈ આઠથી શ્વસ ફુટ હતી તે વધારીને સેાળ ફ્રૂટ કરી અને ખાળકો તથા વૃદ્ધો માટે તે માર્ગ સરળ કરી આપ્યા તથા આખે રસ્તે છાંયા માટે વૃક્ષે વવરાવ્યાં. અને તે જ રીતે ગિરિરાજ ઉપરથી આતપુર ગામની તળેટીમાં આવેલી ઋષભદેવ ભગવાનના પગલાની દેરી સુધી જવા માટેને ઘેટીપાગ નામના રસ્તે પણ આતપુર ગામ સુધી પગથિયાં વધારીને રૂા. ૧૧૮૦૦૦ના ખર્ચે વિ. સ. ૨૦૨૧ માં નવા કરાવ્યા.

Page #17

૧૫
ચામુખજીની ટૂંક પાસેના ભાગમાં ૮૦-૪૫ ફ્રૂટના ૧૮ ફૂટ ઊંડા કુંડ નવા બનાવ્યા અને પૂજાથીએ માટે નવા સ્નાનગૃહ અનાવ્યાં. ચૌમુખજીની ટૂંક ોના નવા ડમાંની શીળ પાસેના સ્નાનગૃહેામાં પાણી પહોંચાડવામાં આવ્યું. આ બધી શેઠશ્રી કસ્તુરભાઇની દીર્ધાદિષ્ટ હતી. જો સમયસર આ કુંડ ખનાવવાવાં ન આવ્યા હાત તે યાત્રીઓની વધેલી સંખ્યા જોતાં આજે સ્નાન માટેનું પાણી બધાને પૂરું પડત નહિ.
પ્રાચીન સંસ્કૃતિના સંરક્ષણ પ્રત્યે શેઠશ્રી સદાય જાગૃત છે. તે માટે તળેટીમાં સંગ્રહાલયનું એક નવું મકાન બનાવવામાં આવ્યું છે. ચિત્રા, લેખા અને પ્રાચીન કલાત્મક અવરોષના ત્યાં સંગ્રહ કરવામાં આવશે. આ બધી પ્રવૃત્તિનું મહત્ત્વ બધા લોકોને અત્યારે કદાચ ન સમજાય, પરંતુ ભવિષ્યમાં ઇતિહાસ-સ ંશોધનમાં તે બહુ સારે। ભાગ ભજવશે. રામપેાળ દરવાજાના ગઢની દિવાલ પાસેના ખાદકામમાંથી નીકળેલા વિશાળ મંદિરના કેટલાક કલાત્મક પથ્થરા ગઢના અંદરના ભાગમાં ગઢની દીવાલને અઢેલીને શાંતિથી બેઠા છે અને તેમની સાથે તેમની ભાષામાં વાત કરીને તેઓ તેમની જાહેાજલાલીના વખતમાં કયાં હતા અને આવી સ્થિતિમાં કયાંથી અને કયારે આવી પડયા તે સમજીને જગતને તે જણાવી શકે તેવા પુરાતત્ત્વવિદ્રની રાહ જોઇ રહ્યા છે. સંગ્રહસ્થાન આવા સહુ પુરાણા મહેમાનાને આવકારશે અને લોકોને તેઓની પાસેથી ઘણી ઘણી વાતા જાણવા મળશે.
તીપતિ શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનના મંદિરના સાંગાપાંગ જીદ્વાર એટલે કે ગૂઢમંડપની આગળની ચાકી અને નૃત્યમંડપ સહિતને મૂળના જેવા જ સંપૂણુ જીÍદ્ધાર કરાવનાર વ્યક્તિની આ મંદિરે ૪૦૦ વર્ષ સુધી રાહ જોઈ છે. નૃત્યમંડપની કામચલાઉ જગ્યા પૂરીને ઉભેલા લાખંડના માંડવા, જો તેને વિદાય આપવામાં ન આવે તે, પેાતાની મેળે વિદાય લેવાની તૈયારીમાં છે. તવે

Page #18

વખતે સમયની માંગને સમજીને એગ્ય રીતે પૂર્ણ કરી શકે તેવા નેતા શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીને મલ્યા છે, તે બતાવે છે કે, પિતાની યૌવનપૂર્ણ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવા માટે કાયાકલ્પ કરાવનાર વૈદ્ય, મળી ગયાને સંતોષ આ સૈકસુંદર પ્રાસાદ મેળવી શકશે, તેવી શ્રદ્ધા આપણે રાખી શકીએ, અને આવા ભગીરથ કાર્યો માટે પ્રભુ તેઓશ્રીને યશ અને દીર્ધાયુષ્ય બક્ષે તેવું તેઓશ્રીના અમૃત મહોત્સવ વખતે આપણે પ્રાથીએ.

Page #19

દેલવાડા
ભારતનાં ટોચનાં કલાધામમાં જેની ગણના થાય છે તેવા પશ્ચિમ ભારતના આબુ પર્વત ઉપરનાં દેલવાડાનાં જૈન મંદિરે. છેલ્લાં ૯૦૦ વર્ષથી પિતાના અપૂર્વ કલાભંડાર દ્વારા ધર્મપ્રેમી અને કલાપ્રેમી પ્રવાસીઓને આનંદવિભોર બનાવી રહ્યાં છે.
ગુજરાતના મહારાજા ભીમદેવના એક મંત્રી અને ચંદ્રાવતીના દંડનાયક મંત્રી વિમલશાહે વિ.સં. ૧૦૮૮માં આબુ પર્વત ઉપરના પ્રાચીન જૈન તીર્થને ઉદ્ધાર કરીને ત્યાં જે મંદિર બંધાવ્યું તેને વિમલવસહિ નામ આપવામાં આવ્યું છે. અને ગુજરાતના મહારાજા ભેળા ભીમદેવના યુવરાજપદે સ્થપાયેલા ધૂળકાના રાણા વીરવળના મંત્રી વસ્તુપાળ અને તેજપાળે વિ.સં. ૧૨૮૭માં મંત્રી તેજપાળના પુત્ર લુણસિંહના નામ ઉપરથી લુણવસતિ નામનું મંદિર બંધાવ્યું. સફેદ આરસ પથ્થરથી આ મંદિરો બંધાવીને આ મહાપુરુષોએ જગતને એક એવી ભેટ આપી છે કે જેનું મૂલ્ય રૂપીઆ-પૈસાથી કદી આંકી શકાય નહિ. હજારો અને લાખો લોકો સેંકડો વર્ષોથી તેને આનંદ માણી રહ્યા છે અને હજુ સેંકડો વર્ષો સુધી માણતા રહેશે. આ મહાપુરુષોએ ચંચલા લદ્દમીને કરેલા આ વિવેકપુર સરના સદુઉપયોગને જોઈને દરેકનું હૃદય ધન્યતા અનુભવે છે.
મંત્રી વિમલશાહે પોતે યુદ્ધો લડ્યા હતા તેના પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત શ્રી ધર્મષસૂરિજી પાસે માગ્યું હતું, ત્યારે તેમણે આખું તીર્થને ઉદ્ધાર કરવાની આજ્ઞા પ્રાયશ્ચિત રૂપે આપી હતી. તે ઉપરથી એટલું સ્પષ્ટ થાય છે કે મંત્રી વિમલશાહે વિમલવસહિ મંદિર બનાવ્યું તે પહેલાં ત્યાં જૈન તીર્થ હતું. હિસ્ટ્રી ઓફ -ઈન્ડીઅન આર્કીટેકચરના લેખક જેમ્સ ફર્ગ્યુસન એવી શંકા કરે છે કે વિમલવસહિ મંદિરનો મૂળ ગભારે અને ગૂઢમંડપને ભાગ તથા અબિકાજીની દેરી અગિયારમી શતાબ્દી પહેલાંના હોવાં

Page #20

જોઈએ. ઉપરની હકીકતોને ટેકે મળે તેવા કેટલાક પુરાવા હાલના જીર્ણોદ્ધાર વખતે મલ્યા છે. હાલના નૃત્યમંડપની આરસ પથ્થરની ફરસ, જે ઊંચીનીચી થઈ ગઈ હતી, તે ઉખાડીને સરખી કરતાં મંડપના વચ્ચેના ભાગમાંથી બીજા ચાર સ્તંભેની બેઠક કાળા પથ્થરમાં ઘાટ કાઢીને બેસાડેલી મળી આવી હતી, જે હજુ પણ ફરસની નીચે મેજૂદ છે. મંડપની ફરસબંધીની નીચેથી મળેલી સ્તની બેઠકથી એટલું નક્કી થાય છે કે અષ્ટહાસના પાટડાઓ. મૂકીને હાલ કરેલ છે તે વિશાળ ઘુંમટવાળ મંડપ પહેલાં ત્યાં નહિ હોય, પરંતુ વચ્ચે ચાર થાંભલાઓ આવે તે રીતે ચોકીઓ પાડીને જૂની પદ્ધતિએ કરેલે મંડપ ત્યાં હશે. પરંતુ મંત્રી વિમળશાહે નવી પદ્ધતિએ વચ્ચેના થાંભલાઓ કાઢી નાખી મેટા. ઘુંમટવાળે મંડપ ત્યાં કરાવ્યું હશે. હવે જે વચ્ચેનું કાળા પથ્થરનું મૂળ મંદિર વિમળશાહના પહેલાંનું હોય તે જે સ્તની બેઠકે. મળી આવી છે તે તેથી પણ પહેલાંની હોઈ શકે, કારણ, હાલના મંદિરના લેવલથી સ્તની બેઠકનું તળ ૨-૦ ફૂટ જેટલું નીચું છે, એટલે જૂના મંદિરનું તળ પણ બે ફૂટ જેટલું નીચું હોવું. જોઈએ. આથી એટલું તે સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે મંત્રી વિમળશાહે જૂના મંદિરના પાયા ઉપર જ નવું મંદિર બનાવી જીર્ણોદ્ધાર કર્યો છે.
શ્રી વિમળશાહે આ મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કર્યો ત્યારે તેમાં બિરાજમાન શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનની પ્રતિમા, જે આબુ પર્વતના સ્થાનિક કાળા પથ્થરની બનેલી હતી તેને ભમતીના નૈઋત્ય ખૂણે અંબિકાદેવીની દેરી પાસેના વિભાગમાં બિરાજમાન કરવામાં આવી હતી, જે હાલ ત્યાં બિરાજમાન છે. કારણ કે શેઠ વિમલશાહે પંચ ધાતુની નવી મૂર્તિ બનાવરાવીને મુખ્ય મંદિરમાં બિરાજમાન. કરી હતી.
મંત્રી વિમલશાહે આ મંદિરના ઉદ્ધાર માટે સફેદ આરસ પથ્થરને ઉપયોગ કર્યો છે અને છૂટા હાથે ધન ખર્ચ કરીને

Page #21

૧૯
મંદિરની નવચેકી, નૃત્યમંડપ તથા ભમતીની દેરીઓ અને સ્ત, ભારવટો તથા છત અને ગુંબજે તથા દ્વારશાળો એટલાં કલામય બનાવ્યાં છે કે જેનાર માણસ થાકી જાય તે પણ તેને પાર આવે નહિ. યક્ષે અને યક્ષિણીઓ, વિદ્યાધરે ને વિદ્યાધરીઓ તથા કિંગુરુષ અને અપ્સરાઓની મૂર્તિઓ તથા તીર્થકરેના જીવનચરિત્રેના દશ્ય અને નૃસિંહ અવતાર તથા શ્રીકૃષ્ણકાલિયમર્દન જેવા અનેક નયનરમ્ય કલાફલકથી ભરચક આ મંદિર, કાચના ઝુમ્મરેની સાથે નાજુક્તામાં હરીફાઈ કરતા આરસ પથરના અનેક ઝુમ્મરો અને તેરણાથી એટલું બધું શોભાયમાન લાગે છે કે કલાપિપાસુ મનુષ્યને સદેહે સ્વર્ગમાં આવ્યા જેવી જ લાગણી થાય. વિમલશાહની પછી ૧૧૩ વર્ષે તેમના ભાઈને વંશજોએ આ મંદિરની દેરીઓના જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા છે. તે કામ વિ સં. ૧૨૦૧ થી ૧૨૪૫ સુધી ચાલુ રહ્યું છે. ગુજરાતના પ્રતાપી મહારાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહ અને કુમારપાળ એમ બંનેના મંત્રીપદે રહી ચૂકેલા મંત્રી પૃથ્વીપાલે મંદિરની આગળની હરિતશાલા તથા મંડપ કરાવ્યું અને વિ.સં. ૧૨૦૪ થી ૧૨૦૬ માં સાત હાથીઓ કરાવ્યા. તે પછી તેમના પુત્ર મંત્રી ધનપાળે વિ.સં. ૧૨૩૭ માં ત્રણ હાથીઓ કરાવ્યા અને વિ.સં. ૧૨૪૫ માં કેટલીક દેરીઓને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો. તૈયાર મંદિરમાં કોઈ સુધારો કરી સુંદરતા વધારવામાં આવે કે અધૂરું કામ પૂરું કરવામાં આવે અગર કોઈ ઉમેરે કરવામાં આવે તે બધાને જીર્ણોદ્ધાર જ કહેવામાં આવે છે. એટલે ૧૧૩ વર્ષના ટૂંકા ગાળામાં મંદિરના ભાગો જર્જરીત થઈ ગયા હશે તેમ માનવાની જરૂર નથી.
વિ.સં. ૧૨૯૭ માં મંત્રી વસ્તુપાળના નાનાભાઈ તેજપાળે બંધાવેલું લુણવસહિ નામનું શ્રી નેમિનાથ ભગવાનનું સુંદર મંદિર કલાકારીગરીમાં વિમલવસહિ મંદિરની સાથે સ્પર્ધા કરે એવું છે. છતોનાં ઝુમ્મરની બારીકીમાં તે ઘણી જગ્યાએ વિમલવસહિ કરતાં પણ ચડી જાય છે. ગૂઢમંડપની આગળની નવકીના ગુંબજેની

Page #22

૨૦
તેના ગુમ્મરે અને ત્યાં જ આવેલા દેરાણી જેઠાણના નામે ઓળખાતા પિતાની બીજી પત્ની સુહડાદેવીના કલ્યાણ અર્થે મંત્રી તેજપાળે કરાવેલા બે ગોખની કારીગરી ઘણું ઊંચા પ્રકારની છે. મુખ્ય ઘુંમટની પદ્ધશિલા અને સ્તંભ ઉપરનાં તારણો પણ વિશિષ્ટ પ્રકારના છે અને ભમતીમાં આવેલી નેમનાથ ભગવાનને જીવનચરિત્રવાળી છત પણ પિતાની આગવી વિશિષ્ટતા ધરાવે છે.
વિમલવસહિ અને લુણવસહિ મંદિરમાં કારીગરીની દૃષ્ટિ એ કયું મદિર ચડિયાતું છે તે કહેવું મુશ્કેલ છે. આ બંને મંદિરિના કેટલાક ભાગે વિ. સં. ૧૩૬૮માં અલ્લાઉદ્દીન ખીલજીના સૈન્યના હાથે વિવંશ પામ્યા હતા તેમ મનાય છે. શ્રીમાન જિનપ્રભસૂરિજીએ વિ. સં. ૧૩૪૫ થી ૧૩૮૯ સુધીમાં પૂર્ણ કરેલા તેમના વિવિધ તીર્થકલ્પમાં લખ્યું છે કે આ બંને મંદિરને મુસલમાને એ ખંડિત કર્યા હતાં. આવાં ઝળહળતા રત્ન સમાં મંદિરોને જન શ્રેષ્ઠીઓ ખંડિત હાલતમાં રહેવા દે તે કેમ બને? એટલે મંદિરભંજની પુંઠ ફરતાં જ તેમણે પિતાના ધનભંડારે ખુલા મુકી દીધા અને માંડવ્યપુરના શ્રેષ્ઠી લલ્લ અને વીજડ આદી નવ ભાઈઓએ વિમલવસહિ મંદિર અને સંઘપતિ પેથડે લુણવસહિ મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર વિ. સં. ૧૩૭૮માં પૂર્ણ કરી પ્રતિષ્ઠા કરી અને મંદિરને ફરી પાછા સ્તુતિ-સ્તોત્રોથી ગુંજતાં કરી દીધાં. ત્યાર પછી આ મંદિરોના કેઈ ખાસ જીર્ણોદ્ધાર થયા હોય તેવા પ્રમાણે નથી.
આબુ પર્વતની તળેટીમાં આવેલું સેંકડો શિવાલયે અને જિનાલયે ધરાવતુ ચંદ્રાવતી નગર ઉત્તર ભારતથી દક્ષિણ ભારત જતા-આવતા મુસ્લીમ શાસકેના ઘડાઓના મારથી ધીમે ધીમે સંપૂર્ણ વિનાશ પામી ગયું. તેવા સમયમાં દેલવાડાનાં આ સુંદર મંદિર કદાચ પર્વત ઉપર હેવાના કારણે જ બચી ગયાં હોય તેમ બને. આ મંદિરે વધુ વિનાશમાંથી ઊગરી ગયાં અને આબુ

Page #23

ઉપર દેલવાડામાં બીજા મંદિરે પણ આ સમયમાં બંધાયાં તેમાં પંદરમી શતાબ્દમાં શ્રેષ્ઠી ભીમાશાહે બંધાવેલું શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનનું પીતળહરના નામે ઓળખાતું મંદિર અને સોળમી સદીમાં બંધાયેલું ખરતરવસતિ તરીકે ઓળખાતું શ્રી પાર્શ્વનાથજીનું ચતુર્મુખ મંદિર પણ કેટલેક અંશે પિતાની આગવી વિશિષ્ટતા ધરાવે છે. પાંચમું મંદિર સુવિધિનાથનું છે, જે મહાવીરસવામીના મંદિરના નામે ઓળખાય છે, તે તદ્દન સાદું છે. ભીમાશાહના મંદિરના નૃત્યમંડપને તથા દેરીઓને ભાગ અધૂરે રહી ગયેલો છે.
ઈ. સ. ૧૮૯૮ થી ૧૯૦૫ના ગાળામાં દેલવાડાનાં મંદિરોની ગ્ય સાચવણી કરી શકાય તે માટે તેને નવા રચાયેલા પુરાતત્વ ખાતાના અંકુશ તળે લેવાને ભારતીય કલાત્મક સ્થાપત્યેના પ્રેમી વાયસરોય લોર્ડ કર્ઝને પ્રયત્ન કર્યો હતો, ત્યારે ભારતના સમસ્ત
શ્વેતામ્બર જૈનેના પ્રતિનિધિ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીના પ્રમુખ શેઠ લાલભાઈ દલપતભાઈએ લોર્ડ કર્ઝનને મળીને મંદિર રેની બધી જ વ્યવસ્થા જૈન સંઘના હસ્તક જ રહે તેવી ગોઠવણ કરાવી હતી. આ મંદિરની વ્યવસ્થા સ્થાનિક સંઘ મારફત એટલે કે સિરોહીના સંઘ તરફથી રચાયેલી પેઢી શેઠ કલ્યાણજી પરમાનંદના હસ્તક હતી. તેઓએ આ મંદિરોના ભગ્નાશનું સમારકામ હાથ ઉપર લીધું હતું, પરંતુ યોગ્ય શિલ્પીઓના અને યોગ્ય સમજના અભાવે અને કાંઈક અંશે નાણાંની બેંચને લીધે તે યશસ્વી બની શકયું નહોતું. હિન્દુસ્તાનના સમસ્ત શ્વેતામ્બર - જૈનેના પ્રતિનિધિ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની સંસ્થાના પ્રમુખ શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈને આ સમારકામ સંતોષી શકયું નહોતું, તેથી તેઓએ શેઠ કલ્યાણજી પરમાનંદના ટ્રસ્ટિઓને તે બંધ રાખવા જણાવ્યું અને જરૂરી ધન બચીને એગ્ય શીલ્પીઓ દ્વારા શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી આ કામ કરાવે તેમાં મદદરૂપ થવા જણાવ્યું. શેઠ કલ્યાણજી પરમાનંદજીના ટ્રસ્ટીઓએ તે વાત સ્વીકારી લીધી.

Page #24

મંદિરનો જીર્ણોદ્ધારનું કામ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીને. સંપાયા પછી સમારકામ માટેના એગ્ય પથ્થરની શોધ કરવામાં આવી. કારણ જે સમારકામ કરવામાં આવ્યું હતું તેમાં મકરાણુની. ખાણોને આરસ પથ્થર વાપરવામાં આવ્યું હતું, તે મંદિરોના. મૂળ આરસ પથ્થર સાથે બિલકુલ મળતું આવતું નહોતું, તેથી તે વાપરી શકાય તેમ નહોતું. જે સમયે ઝડપી વાહન વહેવારનાં સાધને નહોતાં તે સમયમાં દરેક જગ્યાએ સ્થાનિક પથ્થર જ વાપરવામાં આવતું હતું. તે સિદ્ધાંત મુજબ પથ્થર આબુની આસ પાસને જ હવે જોઈએ તેમ સમજીને તપાસ કરવામાં આવી અને અંબાજી પાસેની દાંતા રાજ્યની આરાસુરની ખાણોને, પથ્થર દેલવાડાના વિમલવસહિ અને લુણવસહિ મંદિરના પથ્થરો. સાથે બરાબર મળી રહ્યો અને આબુની દક્ષિણે આવેલી શેરવા. પેરવાની ખાણોને પથ્થર પીતળહર અને ખરતરવહિ મંદિરના પથ્થર સાથે બરોબર મળી રહ્યો હતે.
પથ્થરની જૂની ખાણો મળી આવ્યા પછી મુંબઈના પ્રસિદ્ધ આકીટેકટ શ્રી બેટલીને સલાહ માટે આબુ બેલાવવામાં આવ્યા અને પ્રાચીન શિલ્પશાસ્ત્રના જાણકાર શિલ્પી શ્રી ભાઈશંકર ગૌરીશંકર, દલછારામ ખુશાલદાસ તથા ભગવાનલાલ ગિરધરલાલ અને અમૃત-- લાલ મૂળશંકરની પણ સલાહ લેવામાં આવી અને તે ચાર શિલ્પીઓ પાસેથી ખર્ચને સંયુક્ત અંદાજ લેવામાં આવ્યું. આ ચાર શિલ્પીઓ પૈકીના શિલ્પી અમૃતલાલને આ જીર્ણોદ્ધાર કામની જવાબદારી. સેંપવામાં આવી.
મહાન જૈનાચાર્ય શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી તથા શ્રી વિજયસૂરીશ્વરજી અને શ્રી નંદનસૂરીશ્વરજીની સલાહ અને આજ્ઞા લેવામાં આવી. તે પછી આરાસુરની ખાણોને પથ્થર મેળવવા. માટે જોરદાર પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવી; કારણ જે આરાસુરની ખાણોને પથ્થર મળે તે જ વિમલવસહિ અને લુણવસહિ મંદિરના કલાખંડેને જીર્ણોદ્ધાર કરી શકાય તેમ હતું. પરંતુ આ ખાણો તે.

Page #25

23
આવા જ ટેલી પાયાનું કાચ વાડા મા
વખતે દાંતાના રાજ્યની હકૂમતમાં હતી અને દાંતાના રાજા પથ્થર આપવા તૈયાર નહતા. એટલે દાંતા રાજ્યનું મુંબઈ રાજ્યમાં વિલિનીકરણ થયું ત્યાં સુધી ખાણ મળી શકી નહિ, પરંતુ વિલિ-- નીકરણ પછી મુંબઈ રાજ્ય તરફથી મંજૂરી મળી અને જીર્ણોદ્ધારનું કામ વિ. સં. ૨૦૦૭માં ચાલુ કરવામાં આવ્યું.
કામ ચાલુ કરતાં પહેલાં શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈ અને તેઓશ્રીના કુટુંબીજને અને અન્ય દૃષ્ટિએ દેલવાડા મંદિરની મુલાકાત લીધી હતી. ત્યારે મંદિરોનું કાચ જેવું પાતળું અને બારીક કોતરકામ તથા તૂટેલી પ્રાચીન મૂર્તિઓ વગેરે જોતાં હાલના જમાનામાં આવા ઝુમ્મરે આરસ પથ્થરમાં બનાવનાર અને આવી મૂર્તિઓ બનાવનાર કે તેને સમારનાર શિલ્પીઓ મળે કે કેમ તે બાબત મોટા ભાગના સભ્ય શંકાશીલ બન્યા હતા, પરંતુ મનુષ્યને પારખવાની શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈની પારગામી સ્થિર દૃષ્ટિએ ગ્ય. કલાકારે.ને પિછાની લીધા હતા.
કામની શરૂઆતમાં બબ્બે મહિનાને અંતરે દેલવાડાની મુલાકાત લઈને જૂના અને નવાં કામેની સરખામણું કરીને પિતાને સંપૂર્ણ સંતોષ થયા પછી જ શેઠશ્રીએ આગળ કામ ચલાવવાની સંમતિ આપી હતી. શેઠશ્રીને કલા વિષેને અંગત રસ, સમજ અને સંતોષ જોયા પછી શિલ્પીઓને યેગ્ય કામ કરી આપવાનું પૂરતું પિત્સાહન મળી ચૂક્યું હતું.
શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈને ફક્ત મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર કરવામાં આવે તેટલાથી સંતોષ ન હતું, આવા બેનમૂન મંદિરની આજુબાજુ સંપૂર્ણ સ્વચ્છતા હોવી જોઈએ, તેને ફરતું પ્રાંગણ અને જરૂરી બાગ હોવાં જોઈએ તથા યાત્રિઓ અને મુલાકાતીઓને રહેવા તથા બેસવાની સુંદર વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ; તે જ આ મંદિરનો સંપૂર્ણ ઉદ્ધાર થયો ગણાય તેવી ભાવના હોવાથી આચીટેકટ શ્રી બેટલી પાસેથી તે બાબતને રીપોર્ટ તથા પ્લાન મેળવ્યા હતા અને શ્રી અમૃતલાલ તથા બાલકૃષ્ણ દોશીએ પણ

Page #26

.
આ કામ માટે પ્લાના બનાવ્યા હતા. અને 'દિશને લગે લગ વસેલુ દેલવાડા ગામ અને કંદરાની અડોઅડ આવેલાં કાર્યાલયના મકાન ઉપાશ્રયા વગેરેને ત્યાંથી ફેરવીને યોગ્ય જગ્યાએ મનાવવાની ચેાજના કરી હતી. જીણાદ્વાર કામની શરૂઆત વખતે માઉન્ટ આખુ મુંબઈ રાજ્યની હકુમતમાં હતુ. તે વખતે મુબઈના ૫'તપ્રધાન શ્રી મે।રારજીભાઈ દેસાઈ આબુની મુલાકાતે આવ્યા હતા ત્યારે શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈએ તેએશ્રીને સ્થળ ઉપર લઇ જઈને આ મંદિરની આજુબાજુની સુધારણાની યાજના સમજવી હતી અને શ્રી મેારારજીભાઈ એ આ સુંદર કામમાં મુંબઈ રાજ્ય પૂર્ણ સહકાર આપશે તેમ જણાવ્યુ હતુ. પરંતુ આ બધા કામ માટે જરૂરી જમીન મેળવવાના સરકારી વિધિ પૂરો થાય તે પહેલાં આખુ મુંબઈમાંથી રાજ્યસ્થાનમાં જતું રહ્યું અને સ્થાનિક વહીવટદાર પેઢી શેઠ કલ્યાણજી પરમાનન્દે આ કામ પેાતાને કરી લેવા દેવામાં આવે તેવા આગ્રહ રાખ્યા, તેમાં અટવાઈ ગયું. જે હજુ પણ થઈ શકે તેવું છે. મંદિરો તા જણેદ્ધાર થઈને ખૂબ જ સુંદર થઈ ગયાં છે. પરંતુ બહારના આ ભાગને મૂળ ચેાજના પ્રમાણે સુધારી મંદિરના વહીવટદારા શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈની યાજનાને પૂર્ણ કરે તે ધર્મની અને કલાની મેાટી સેવા કરી ગણાશે.
જÍદ્ધારનુ કામ વિ.સ. ૨૦૦૭ થી ૨૦૧૯ સુધી એકધારુ. ૪૨૪૪ દિવસ સુધી ચાલ્યું, તેમાં રાજના સરેરાશ ૭૫ માણસેાએ ધીરજ અને ખંત પૂર્વક કામ કરીને એકેએક ભગ્નાંશનું સમારકામ કરી આપ્યું હતું. આમાં મહત્ત્વની વાત તે એ છે કે તૂટેલી એક પણ મૂર્તિ કે તરકામવાળા કોઈ પણ ભાગ કાઢી નાખવામાં આવ્યા નથી, પરંતુ અસલમાંથી જેટલા ભાગ તૂટી ગયેા હાય તેટલા જ ફક્ત નવા ઉમેરવામાં આવ્યું છે. આ નવા ઉમેરેલા ભાગેા એટલા આબેહૂમ થયા છે કે તે નવા છે તેવું કળવું ખહુ મોટા નિષ્ણાત માટે પણ અઘરું બને છે.
આ જીર્ણોદ્ધાર વખતે વિમલવસહિની અનુક્રમ નંબર ૧૮

Page #27

થી ૨૭ સુધીની દેરીઓ અને લુણવસહિ મંદિરની અનુક્રમ નખર ૨૩ થી ૩૦ સુધીની દેરીએના બધા કલાત્મક ભાગ નવા અનાવવામાં આવ્યા છે, જે પૈકીના આટો ભાગ પહેલા જીણુ દ્વાર વખતે એટલે મુસ્લીમ હુમલા પછી કાળા પથ્થરથી સાદ બનાવી લેવામાં આવ્યા હતા.
આ જીર્ણોદ્ધાર કામ એકાદ વર્ષ ચાલ્યા પછી તેના વિષે અખબારોમાં અવારનવાર લેખે આવતા થયા હતા; તે ઉપરથી મધ્ય પ્રદેશના એક ગૃહસ્થે ભારત સરકારના પુરાતત્ત્વ ખાતાને લખ્યું કે આશરે પંદર વર્ષો પહેલાં દેલવાડાનાં મશિની મે" મુલાકાત લીધી ત્યારે જીણુદ્ધિાર કામ જોયુ હતુ, તે સારું થતુ ન હેતુ, આવું કામ ચાલવા દેવુ જોઈ એ નહિ, તે ઉપરથી પુરાતત્ત્વ ખાતાએ મદિરની અંદરનું સમારકામ બંધ કરાવ્યું હતું. પુરાતત્ત્વ ખાતાને ખાતરી કરાવી આપી હતી કે પંદર વર્ષ પહેલાં ચાલતું હતું તે કામ આ નથી. પ ંદર વર્ષ પહેલાંના અયેાગ્ય થીગડાંઓ હાલ કાઢી નાખવામાં આવે છે, અને જુના કામને સંપૂર્ણ વફાદાર રહીને હાલનું આ કામ કરવામાં આવે છે. ત્યાર પછી સમારકામ ઉપરના પ્રતિમધ ઉઠાવી લેવામાં આવ્યા હતા. જીર્ણોદ્ધારનું આ કામ ચાલતું હતુ ત્યારે ભારતના નાસી પુરાતત્ત્વવિદ્યાએ દેલવાડાની મુલાકાત લીધી હતી અને છાંદ્ધાર કામની મુક્ત કંઠે પ્રસંશા કરી હતી.
ખાર વર્ષની સતત એકધારી સાધના પછી, એક કિલાગ્રામ ઘઉંની કિંમત રૂ. ૦-૫૦ પૈસા હતી તે સમયે, રૂ.૧૩૮૨૭૫૧ ના ખર્ચે દેલવાડાના આ પાંચ મંદિરોએ નવજીવન પ્રાપ્ત કર્યું હતું. શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈનાં અનેક સત્કાર્યોં પૈકીનું આબુ પર્વત ઉપરનાં દેલવાડાનાં આ રાષ્ટ્રીય ગૌરવસમાં મદિરાના જીર્ણોદ્ધારનુ કાય તેઓશ્રીના જીવનનું એક અતીવ શ્રેષ્ઠ કાર્ય બની રહેશે. પંચાત્તેર વર્ષ પૂરાં કરી છેતેરમાં વર્ષોંમાં પ્રવેશેલા શેઠશ્રી આવા સહાય માટે હજુ ખૂબ લાંબુ આયુષ્ય ભાગવે તેમ પ્રાથીએ.

Page #28

રાણકપુર
હિમાલયથી પણ પુરાણી અરવલ્લીની રમણીય પર્વતમાળાના આશ્રયે વીરતા અને ગૌરવમાં અજોડ એવા મેવાડ રાજ્યની છત્રછાયામાં વિ. સં. ૧૪૪૬માં ભારતભરનાં મંદિરમાં અદ્વિતીય એવા ધરણવિહાર પ્રાસાદને શિલારોપણવિધિ થયે. હિંદુપત પાદશાહ મહારાણુ કુંભાના મંત્રી ધરણાશાહ સ્થાપત્યકલાની આ અજોડ ભેટ ભારતના ચરણે ધરવાને ભાગ્યશાળી થયા.
યજમાનને ગ્ય આચાર્ય મળે તે જ કાર્ય દીપી ઊઠે છે. નહિતર ઉપર ભૂમિમાં વાવેલ બીજની જેમ પ્રયત્ન નિષ્ફળ જાય છે. શ્રી ધરણશાહની કલ્પનાને મૂર્તિમંત કરે તેવા, સાદડી પાસેના મુંડારાના રહિશ, સેમપુરા દીપાજી શિલ્પાચાર્ય તરીકે મળી ગયા અને સેનામાં સુગંધ ભળી.
કેટલાંક કાર્યો એવાં મહાન હોય છે કે જેની જના માનવ દ્વારા થતી હોવા છતાં એ દેવનિર્મિત હોય અને માનવી તે તેમાં નિમિત્ત માત્ર હોય તેવું લાગે. રાણકપુરના આ ધરણવિહાર પ્રાસાદનું સ્થાપત્ય જેવા આવનાર માનવી પશ્ચિમ પ્રવેશદ્વારના પગથિયાં ચડી જ્યારે મેઘનાદ મંડપમાં પ્રવેશે ત્યારે આવો જ કંઈક અહેભાવ તેના હૃદયમાં પ્રગટે છે. અહે, આ શું ? જ્યાં જ્યાં નજર પડે ત્યાં ત્યાં દૈવી ભાવ પ્રગટે તેવું દશ્ય ! આ તે કેવી અદ્દભુત રચના ! સ્તંભેની, દ્વારોની, મંડપની અને મંદિરની આ કેવી અપૂર્વ ગૂંથણી ! શું આ માનવનિર્મિત હશે કે દેએ રચ્યું હશે ? દેએ ભલે ન રચ્યું હોય, પરંતુ કેટલીક રચનાઓની પ્રેરણા દેવે દ્વારા જ થતી હોય છે, તેવું માનવામાં ભારતના શ્રદ્ધાળુ જનોને મુશ્કેલી પડે તેવું નથી. શિલ્પી દીપાજી અને મંત્રી ધરણશાહ બને દૈવી કૃપાને પાત્ર માનવીઓએ અહંભાવ છેડીને પ્રભુ પ્રીત્યર્થે આ દેવી રચના કરી છે.

Page #29

૨૭
કલાની ઉપાસના અને રચના મુખ્યત્વે સ્વાન્તઃ સુખાય હાય છે. પછી તેમાં જો ભક્તિનુ તત્ત્વ મળે તે તે સુખ અનેકગણુ વધી જાય છે. કલાકારને નિવાહ અર્થે ધનની જરૂર પડે છે, એટલે તેને અમુક અંશે, ધનિકોના આશ્રય લેવા પડે છે, પરંતુ તેની કિંમત ફક્ત રૂપિયા પૈસામાં આંકનાંર ધનિકો તેમના આત્માને હણે છે. કહેવાય છે કે શિલ્પી દીપાજીએ, આવી વિશાળ ચેાજના પાર ઉતારવાનાં દિલ અને દિમાગ શ્રી ધરણાશાહ ધરાવે છે કેમ તે જાણવા માટે તેમની પરીક્ષા કરવા મંદિરના પાયામાં ઘી રૅડાવ્યુ હતુ. મંત્રી ધરાશાહ કોઈ અબુધ આદમી નહેાતા કે પાયામાં ઘી રેડવું પડતું હશે તેમ માની લે. તે જાણી ગયા કે શિલ્પી મારી પરીક્ષા કરવા માગે છે અને તે પરીક્ષામાં સંપૂર્ણ પાર ઊતર્યાં. ઘી રેડતાં તેમના પ્રસન્ન મુખની એક પણ રેખા બદલાઈ નહિ; ત્યારે દીપાજીને સંતાષ થયા અને ધરણાશાહની સ્વપ્નભૂમિનું દેવવિમાન પૃથ્વી પર ઊતર્યું, અને તેનું નામ પડયુ નલિનીગુવિમાન. નિલની એટલે કમળે—પુષ્પાના સમૂહ અને ગુલ્મ એટલે એકસાથે રહેલેા ૯૦ની સ ંખ્યાના સમૂહ. શિલ્પશાસ્ત્રમાં શિખરોની રેખાઓને પદ્મકોષ તરીકે સાધવામાં આવે છે, અને શિખરની આકૃતિને બિડાયેલા કમળની સાથે સરખાવી શકાય છે. ૭૬ દેરીએ, ૪ મેઘનાદ મંડપા, ૧ મેઘમંડપ, તથા અષ્ટાપદ આદિ તીર્થાની રચના માટેના ૪ ભદ્રપ્રાસાદો અને ચાકના ૪ ખૂણાના ૪ અને મધ્યનેા એક મળી પંચમેરુ રૂપે પ્રકાશતા પાંચ મેટા શિખરમ’ધ પ્રાસાદોની ગણતરી કરતાં ૯૦ની સંખ્યા થાય છે. નાના મંડપેાના ઘૂમટો કે ઘૂમટીએની સંખ્યા આ ગણતરીમાં લીધી ન હેાય તેા નલિનીગુલ્મ એવું નામ આપવા પાછળ તેની આ રચના કારણભૂત હાઈ શકે. નલિનીગુલ્સ એટલે ૯૦ કમળાના ગુચ્છ.
-66
,,
ધરાશાહએ બધાવેલુ' એટલે ધરવિહાર અને ત્રણ લેાકમાં દીપકની જેમ પ્રકાશી રહેલું એટલે ત્રૈલેાકચદીપક તથા નલિની

Page #30

ગુલમની રચનાવાળું હોવાથી અને ચારે બાજુએ આવેલા અને કેમે કમે ઊંચા ચડતા જતા બલાનક અને મેઘનાદમંડપ તથા વચમાં સહુથી ઊંચું ત્રણ માળ સુધી ચતુર્મુખ તીર્થકર ભગવાન. જેમાં બિરાજેલા છે તેવું શિખર ધરાવતું દેવવિમાન જેવી આકૃતિવાળું હેઈ “નલિની ગુમ વિમાન”—એવા જુદાં જુદાં નામે યુગાદિ. તીર્થકર ભગવાન શ્રી ઋષભદેવજીના આ ચતુમુખપ્રાસાદને મળ્યાં.
પ્રજા વીર હતી, જશેખ રણુરંગના હતા, સાર્થક્ય પરોપકારમાં હતું, આબરૂ વચનપાલનમાં હતી અને દયેય મોક્ષનું હતું –એ સમયમાં આવાં સ્થાપત્યે રચાતાં હતાં.
વાવ, તળાવે, અને મંદિરમાં લાખ દ્રએ ખર્ચાયા છે, એ જોઈને આજની સ્વલક્ષી પ્રજા ભલે તેને દુર્વ્યય કહે, પરંતુ. આવાં સાર્વજનિક સ્થાપત્યે જે દેશમાં ઠેર ઠેર ઊભાં છે તે દેશમાં. ફક્ત પિતાના સુખ માટે બાંધેલા ધનિકના પુરાણ મહેલ જેવામાં આવતાં નથી. તે બતાવે છે કે ગરીબ, તવંગર બધા જ લોકે. કલાને આનંદ સાથે રહીને માણી શકે તે માટે, પરાર્થે ધન ખર્ચવામાં અને કલ્યાણ અર્થે જીવન ગાળવામાં તેઓ જીવનનું સાર્થક્ય અને ધર્મ માનતા, એકબીજાના દુઃખે દુઃખી થતા. ગાય, અબળા અને દુર્બળના રક્ષણ અર્થે નવપરિણીત યુવાનો જીવન. હોમી દેતાં સહેજ પણ અચકાતા નહોતા. ત્યારે સમાજવાદના. હેલ પિટાતા નહતા પરંતુ બધું સ્વાભાવિક હતું. તે ધર્મ હતો અને ધર્મની કિંમત જીવન કરતાં ઊંચી હતી. છતાં આવાં મેટાં કલાધામે સર્જવાની અને અઢળક ધન ખર્ચવાની ભાવના એકદમ. ઉત્પન્ન થઈ જતી નથી. ધનની ચંચળતા, સંસારની અસારતા. અને ધર્મની શાશ્વત કલ્યાણકારી શક્તિને બધ આપનાર શ્રી. સોમસુંદરસૂરીશ્વરજી જેવા સમર્થ આચાર્યશ્રી ધરણશાને ન મળ્યા. હિત તે કદાચ આપણને નલિની ગુલ્મવિમાન જેવાનું સદ્ભાગ્ય સાંપડત નહિ. સંસ્કારી અને સુપાત્ર એવા ધરણશાહને ગુરુરૂપી. પારસમણિ મળી ગયું અને તેઓ કંચન બની ગયા. બત્રીસ.
સાથે
અને ટુળના અચકાતા નાવિક હતું. આ

Page #31

૨૯
વર્ષોંની ભરયુવાન વયે શત્રુ ંજય ગિરિરાજ ઉપર જુદાં જુદાં ખત્રીસ ગામાના સ’ઘની વચ્ચે સંઘતિલક કરાવી ભગવાન શ્રી ઋષભદેવજીના સાંનિધ્યે ગુરુ સામસુંદરસૂરિજીના આશીર્વાદ સાથે બ્રહ્મચર્ય વ્રત ધારણ કર્યું. સંસારમાં રહેવા છતાં ભાગની આસક્તિ છેડી દેવી તે ત્યાગીએ કરતાં પણ વધારે સંયમ માગી લે છે.
66
શેઠશ્રી કસ્તુરભાઇની પ્રેરણાથી શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીએ તૈયાર કરાવી પ્રસિદ્ધ કરાવેલ ગ્રંથ જૈન તીથ સસંગ્રહ” ભાગ પહેલેા, ખંડ ખીજાના પાના ૨૧૫ ઉપર મેઢુ કવિને ટાંકીને લખ્યું છે કે :
પંદરમી સદીના અંતમાં રાણકપુર ઘણું આષાઢ અને સમૃદ્ધ નગર બની ચૂક્યું હતું. એ સમયે માત્ર જૈનાનાં જ ૩૦૦૦ ઘરે વિદ્યમાન હતાં. ઉપયુ ક્ત મેહકવિએ સ. ૧૪૯૯ ની આસપાસ રચેલા.'' રાણકપુર ચતુર્મુ`ખ પ્રાસાદ સ્તવન” માં તેઓ જાતમાહિતીનું વર્ણન કરતાં કહે છે કે, રાણપુર જોઈ ને અત્યંત ઉલ્લાસ અને સતાષ થાય છે. આ નગર અણુહિલપુર પાટણ જેવું છે. તેના ગઢ, મંદિર અને પાળા અત્યંત સુંદર છે. વચ્ચે સરિતાનાં · સલિલ વહે છે. ફૂવા, વાવ, વાડી, હાટ અને જિનમ ંદિર ઘણાં છે. તેમાં અઢાર વર્ણના લોકો, લક્ષ્મીવંત વેપારીઓ અને પુણ્યશાળી માનવીઓ વસે છે. તેમાં યશસ્વી દાનવીર ધણિદ-ધરણા નામના સંઘવી મુખ્ય છે. તેજિનમંદિરના ઉદ્ધારક છે. તેની પુણ્યાત્મા માતા કમલાદે છે, જે રસિંહ અને ધરિંદ્ર નામનાં નરરત્નને જન્મ આપી ધન્ય ધન્ય ગવાય છે.” શેઠ ધરણાશાહનાંઢિયાના • વતની હતા. તેમના પિતાનું નામ શેઠ કુરપાલ હતું.
66
વિ. સ’. ૧૪૪૬ માં જેનું શિલાસ્થાપન થયુ તે ધરવિહાર · પ્રાસાદમાં પ્રતિષ્ઠા વિ. સ. ૧૪૯૬માં શ્રી સામસુંદરસૂરીજીના હાથે થઈ, એટલે પચાસ વર્ષ સુધી તે કામ ચાલ્યું. મ ંદિરની વિશાળતા અને કારીગરી જોતાં તેમ અનવું સ્વાભાવિક લાગે છે.

Page #32

એ તથા
ક
વીતરાગ માં ઉપન્યા કલાની
૪૮૦૦૦ ચે. ફૂટ વિસ્તારમાં પથરાયેલા અને ૨૪ ફૂટની જગતીની ઊભણી સહિત કળશની ટોચ સુધીમાં ૧૦૦ ફૂટની ઊંચાઈ ધરાવતા આ મંદિરની કલા-કારીગરીની પરાકાષ્ઠા તેને મેઘનાદ મંડપના સ્ત અને ઘુમટના થરે, તેની પદ્ધશિલાઓ તથા વેદિકાઓ. અને કક્ષાસનેમાં રહેલી છે. કલાની દ્રષ્ટિએ આ વિભાગો સૌથી સારા છે. ઘૂમટામાં પુષ્પધન્ડા-કામદેવનાં બાણથી પીડાયેલી અપ્સ-. રાઓ વીતરાગ પ્રભુના સાંનિધ્યમાં કામવરથી મુક્ત બનીને નૃત્ય કરી રહી છે. હાથમાં ધનુષ્યબાણ સાથે જોઈ રહેલા કામદેવને.. પિતાના પ્રત્યે ઉપેક્ષાવૃત્તિ ધરાવી રહેલી અપ્સરાઓ પ્રતિ કામબાણ મારવાની વૃત્તિ થતી નથી. બાણ તેમના હાથમાં થંભી ગયું છે. ભગવાન વીતરાગ દેવનું સાંનિધ્ય વિષયમાત્ર પર વિજય મેળવવાનું સાધન છે, એવી પ્રતીતિ કરાવવા માટે આ દશ્ય જોયું હશે કે શું?
જગત છે ત્યાં સુધી વિષયે છે અને રહેવાના. વિષયેને. નાશ કરી શકાય નહીં, પરંતુ તેના ઉપર વિજય મેળવી શકાય.. પશુવમાંથી કમે કમે દેવત્વ તરફ પ્રયાણ કરતું મને છેવટે દેવત્વને મેહ છોડીને વીતરાગ બને ત્યારે શાંતિને-નિર્વાણને પામે. પરંતુ જ્ઞાન વિના એ કેમ શક્ય બને ? શું ગ્રાહ્ય છે અને શું અગ્રાહ્ય . છે તેને નિશ્ચય જેણે જ્ઞાન દ્વારા કરી લીધું છે તેને વિષયે દમી, શકતા નથી, પરંતુ વિષને તે દમે છે. ઊર્ધ્વગતિ પ્રાપ્ત કરવા. ઈચ્છતા પ્રત્યેક સાધક ભક્તને તે માટે પ્રભુની કૃપા યાચીને વિષે પ્રત્યે ઉપેક્ષા ધારણ કરવાની હોય છે. આ ધરણુવિહાર પ્રાસાદના પશ્ચિમ પ્રવેશદ્વારની આગળની પ્રથમ ચોકીની છતમાં, આવું એક કામવરમાપક યંત્ર લગાડવામાં આવ્યું છે. મુનિશ્રી યૂલિભદ્રજી. પૂર્વાશ્રમમાં પ્રધાનપુત્ર હતા, સુખિયા જીવ હતા, અને કેશા નામની અપૂર્વ રૂપ-લાવણ્યવતી ગણિકાના ગુણોને આધીન બની ગયા હતા. પરંતુ પૂર્વના પુણ્યને ઉદય થયે અને આ સુખિયે જીવ આત્મબેધ પામે. વિષયના કીચડમાંથી નીકળીને આત્મકલ્યાણને માગે વળે અને જગતને કામવિજેતા મુનિ સ્થૂલિભદ્રજી મળ્યા.

Page #33

૩૧ કેશા ગણિકા હતી, પરંતુ સ્થૂલિભદ્રના ગુણની પૂજારણ હતી તે સ્થલિભદ્ર વિના ઝૂરતી હતી. સ્થૂલિભદ્રનું મન વિષયેથી ખરેખર વિરક્ત બન્યું છે કે કેમ તે જોવા માટે ગુરુએ તેમને કોશાને ત્યાં જ ચાતુર્માસ કરવા મોકલ્યા. ગુરુ આજ્ઞા શિરસાવંદ્ય હતી. સ્થૂલિભદ્ર, પહોંચ્યા કેશાને ત્યાં. કેશાને તે બત્રીસ કોઠે દીવા થયા! પિતાને. પ્રિયતમ પાછો મળે ! પરંતુ અરે! પ્રિયતમની દ્રષ્ટિમાં રેગ.
ક્યાં ગયે ? તે ખાલી ખાલી કેમ ? પરંતુ કોશા હાર માને. તેવી નહોતી. સ્થૂલિભદ્રના મનને ફરી વિષયે પ્રત્યે ખેંચી લેવાના. તેણે સતત પ્રયત્ન કર્યો અને ભેગાસથી ભરપૂર એવી પિતાની ચિત્રશાળામાં મુનિને ઉતાર્યા. સતત વિષયવાસનાને ઉશ્કેરે તેવા. ચિત્રસમૂહની વચ્ચે રહીને મનને નિર્વિકાર રાખવું તે કેટલું અઘરું છે તે વેણુ નથી જાણતું ? પરંતુ વીતરાગના આશ્રયે રહેલ આ. જીવ સમજી ચૂક્યો હતો કે સંકલ્પમાંથી જેની ઉત્પત્તિ છે, તેવા કામને જીતવો હોય તો સંકલ્પ ઉપર વિજય મેળવવું જોઈએ.. અને એ રીતે એક વખતની પ્રેયસીના સેંકડો પ્રયત્નને વિફળ કરી. અંતે તેને પણ વિષયથી વિરામ કરી મુનિ યૂલિભદ્રજી ગુરુના. સાંનિધ્યમાં પાછા ફર્યા. સ્થૂલિભદ્રજી સહિત કશાની ચિત્રશાળાનાં. એ ચિત્રો આ છતમાં કોતરવામાં આવ્યાં છે.
મંદિરમાં ભક્તિ અર્થે જતે ભક્ત ત્યાં જઈને શું મેળવવા માંગે છે તે તેણે વિચારવું જોઈએ. તે વિષયેથી ભરેલું મન. સાથે લઈને મંદિરમાં જવા માગે છે કે સ્થૂલિભદ્રની જેમ. વિષયેને મનમાં પ્રવેશવાનું સંકલ્પરૂપી દ્વાર બંધ કરી દેવા માંગે. છે? ઊર્ધ્વ જીવન જોઈતું હોય તે મુનિ સ્થૂલિભદ્રને અનુસરે એ ઉપદેશ એ શિલ્પકૃતિઓ દ્વારા આચાર્ય શ્રી સમસુંદરસૂરજ, મંત્રી ધરણશા અને શિલ્પી દીપાજી આપણને આપે છેવિષ પ્રત્યે બતાવાતે ઉઘાડે તિરસ્કાર તે પણ વેરભાવે કરાતું તેનું ભજન છે. તેમના પ્રત્યે તે ઉપેક્ષા વૃત્તિ જ શેભે તે. ઉપદેશ તેમાં રહેલો છે. પશ્ચિમ પ્રવેશદ્વારમાં પ્રવેશીને આગળ

Page #34

-ચાલતાં, નાળી મંડપનાં પગથિયાં ચડી રહીએ ત્યારે, છતમાં એક કવિશાળ વેલે નજરે પડે છે. એનું કેતરકામ એટલું બારીક છે કે તેની પ્રતિકૃતિ કરવાનું ખૂબ મુશ્કેલ બની જાય. આને લકે કલ્પવૃક્ષનું પાંદડું કહે છે. કલાકારની કલ્પનામાંથી ઉદ્ભવેલું એ એક અપૂર્વ સાજન છે, એટલે તેને કલ્પવૃક્ષ કહે છે તે યથાર્થ છે. બાકી કલ્પવૃક્ષ તે તેણે જોયું છે? ખરેખર, આ રચના કલાપ્રેમીને મંત્રમુગ્ધ કરે તેવી છે.
આવી જ એક બીજી અદ્દભુત રચના પૂર્વ મેઘનાદમંડપની ચેકીની છતમાં કરેલી છે. તે છે એક મસ્તક અને પાંચ દેહવાળી માનવ આકૃતિ. એક દેહ અને અનેક મસ્તકેવાળી મૂર્તિઓ અને તેનાં વર્ણને ઘણું મળે છે. પરંતુ એક માથું અને પાંચ દેહની રચના કેમ કરી હશે ? એ શું ફક્ત સાદું કલાસંયોજન જ હશે કે પછી પાંચ મહાભૂત, પાંચ પ્રાણ, પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિ અને પાંચ કર્મેન્દ્રિ વગેરે પંચકે જેને વશવત છે તેવા બ્રહ્મ કે આત્માના પ્રતીકરૂપે આ રચના કરી હશે?
બીજી એક વિશિષ્ટ અજબ રચના દક્ષિણ મેઘનાદમંડપ પાસેની દીવાલને પાર્શ્વનાથ ભગવાનને છત્ર ધરીને ઊભેલા સહસ્ત્ર ફૂણાવાળા ગણાતા નાગ ધરણેન્દ્રની છે. અનેક નાગણીઓ સાથે જેના દેહનાં વલય ગૂંથાઈ ગયા છે તેવા નાગરાજના દેહની ભૌમિતિક ગૂંથણું શિલ્પીની કલ્પનાશીલ બુદ્ધિની સુંદર નીપજ છે, આવી આવી અનેક કલાકૃતિઓ આ મંદિરમાં જોવા મળે છે, સ્તંભ ઉપરના બારીક કેતરકામવાળાં તરણે, ગર્ભસ્થ ઋષભદેવજીની માતાને આવતાં ચૌદ શુભ સ્વને, સ્તંભે ઉપરની અપ્સરાઓ અને ગર્ભગૃહની બહારના મડેવરની જંઘામાં પ્રદક્ષિણકમે ઊભેલા -દેવતાઓ કલાપ્રેમીને આકર્ષે છે અને ભક્ત હૃદયમાં આહ્લાદ ઉત્પન્ન કરે છે.
મેઘનાદમંડપના સ્તંભના ઠેકાઓમાં ભગવાન ઋષભદેવજીને

Page #35

૩૩
હાથ જોડીને ઊભેલી શેઠ ધરણાશાની અને હાથમ ગજ રાખીને ઊભેલી શિલ્પી દીપાજીની મૂર્તિ જાણે હજુ પણ પિતપતાની. ફરજ બજાવવાનું ચાલુ જ રાખી રહી હોય તેવી લાગે છે.
આવા મહાન સ્વર્ગીય સ્થાપત્યના સર્જનહારના અત્મા તે. સ્વર્ગમાં જ હોય, છતાં પૃથ્વી પરના તેમના સજેલા આ સ્વર્ગને . મોહ છોડ તેમને માટે પણ કઠણ પડતે હેય અને તેઓ અવારનવાર સ્વર્ગમાંથી આ ઉદ્ધારક સ્થાનની મુલાકાત પિતાની મૂર્તિઓ દ્વારા લેતા હોય તેમ માનીએ તે એમાં અતિશયતા જેવું - શું છે?
પુરાણો તે કહે છે કે, દેવી સર પર દાનવીય ત . વિજ્ય મેળવે ત્યારે સ્વર્ગનું પણ પતન થાય છે. પૃથ્વી પરના આ.
સ્વર્ગનું પણ એક કાળે એમ જ બન્યું. આ નલિની ગુલ્મવિમાન , તથા શ્રી નેમિનાથ ભગવાન અને પાર્શ્વનાથ ભગવાનનાં મંદિરે તથા જગતને જીવન બક્ષી રહેલા પ્રકાશના દેવ ભગવાન સૂર્યનારાયણના મંદિર સિવાયનું સારુંયે રાણકપુર ગામ ઉજજડ બની . ગયું છે.
રાજકીય અસ્થિરતા અને અંધાધૂંધીના જમાનામાં સહ. પિતાપિતાની સલામતીની ચિંતામાં પડ્યા હોય ત્યાં એકલા-અટૂલા પડી ગયેલાં અને નિર્જન સ્થાનમાં રહેલા દેવસ્થાની સંભાળ . લેવાનું કેને સૂઝે? છતાં આવું સ્વર્ગીય સ્થાન તદ્દન વિરમૃત. તે કેમ જ થાય? તેના સૌંદયે તેને તીર્થ બનાવી દીધું. સાદડી ગામના સંઘે તેની સારસંભાળ લેવા માંડી. પરંતુ વ્યવસાયી શ્રેષ્ઠીઓ ધંધામાં એટલા ગળાબૂડ બન્યા હતા કે મંદિર દિવસે . દિવસે દુરવસ્થાને પ્રાપ્ત કરતું ગયું.
સમય પલટયે, શ્રેષ્ઠીઓમાં કળિયુગ પેઠે, અને ધર્મનું સ્થાન અંગત મહત્ત્વાકાંક્ષાઓએ લીધું. ધર્મમાં વાડા પડયા. તેમાં પેટા પડ્યા અને સમાજ ખંડ ખંડ થઈ ગયે. સમાજમાં પડેલા.

Page #36

૩૪
આ તડાઓએ અગત મહત્ત્વ અને માનાપમાનની આગળ ધની સેવાઓને ગૌણ ગણી, અને મંદિરની દુરવસ્થા વધતી ચાલી. દુંદુભિ અને મત્રાચ્ચારાથી ગુજતુ આ સ્થાન ચામાચીડિયાં અને કબૂતરનું નિવાસસ્થાન અન્ય...! જ્યાં ગ્રૂપ, કેસર અને પુષ્પાની સુગંધ આજુબાજુના વાતાવરણને ભરી દેતી હતી, ત્યાં ચામાચીડિયાં અને કબૂતરાની હગારની દુર્ગંધ ફેલાવા લાગી. -નકશીદાર સ્ત ંભા, દ્વારા અને પાટડાઓ એટલા મેલા થઈ ગયા કે તે સફેદ આરસના છે, તેમ માનવું મુશ્કેલ પડવા લાગ્યુ.
સેકડા કલાત્મક પથ્થરોના સાંધાઓમાં મજબૂતી માટે જડેલા લાખંડના ખૂંટાઓનુ આયુષ્ય પૂરું થયું હતું. દેહમાંથી બહાર • નીકળવા ઇચ્છતા ચેાગીના પ્રાણ જેમ બ્રહ્મર'ધને તેાડી નાખે છે તેમ કાટથી ફૂલેલા આ ખૂંટાઓએ મંદિરના પથ્થરાના તાળવાં તેડી · બહાર નીકળવા માંડ્યું, અને ઠેર ઠેર ગાબડાં પડચાં. ઘુમટો અને છતાનાં ધામાંએમાંથી અનેક જગ્યાએ પાણી પડવા લાગ્યું. જમીન ઉપરની લાદી ઊખડીને ઊંચી-નીચી થઈ ગઈ. કાઈ કાઈ સ્તંભેા અને પાટડાઓમાં ચિરાડા પડી અને નલિનીગુવિમાનના · આધાર ખળભળવા લાગ્યા. નવ્વાણુ લખપતિ ધરાવતા સાદડીના સંઘ હવે જાગ્યા હતા. પરંતુ એને માર્ગ સૂઝતા ન હતા. કામ શક્તિ • બહારનું લાગવા માંડ્યું હતુ; ધનથી તેા કદાચ પહોંચી શકાય પરંતુ આવા મહાન કાર્ય માટે જાઈતી સૂઝ કયાંથી લાવવી ? બહુ વિચારને અંતે જાણે મંદિરના અધિષ્ઠાયક શાસન દેવતાએ મા સુઝાડ્યો હાય તેવા પ્રકાશ પચાના હૃદયમાં પડ્યો. અને ક્ષેત્રિય સ'કુચિતતા છોડીને ભારતના સમસ્ત શ્વેતામ્બર મૂર્તિ પૂજક જૈન સંઘની પ્રતિનિધિ એવી શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી • તરફ તેમણે દૃષ્ટિ દોડાવી. પછી તેા સાદડી સંઘ અને શેઠ કલ્યાણજી આણંદજીની પેઢી વચ્ચે વાટાઘાટો ચાલી. શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી માટે પણ આ કાંઈ નાનુંસૂનું કામ ન હેાતુ', 'પર'તુ તેની પાસે સમથ નેતૃત્વ

Page #37

હતું કે ગમે તે કાર્ય પ્રત્યે મૂલગામી પકડ ધરાવતી દૃષ્ટિવાળા પ્રમુખ શેઠશ્રી કરતુરભાઈ લાલભાઈની સબળ રાહબરી તેને સાંપડેલી હતી. ધરણશાની ધગશને શેઠ કસ્તુરભાઈમાં આવિર્ભાવ થયે અને શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીએ રાણકપુરનાં મંદિરે વહીવટ સંભાળી લીધે, પરંતુ કાર્ય ભગીરથ હતું. ધનની નહિ પણ મનની દષ્ટિએ શું કરવું અને કેમ કરવું? આ મહાન મંદિરની દુરવસ્થા દૂર કરી તેને કાયાકલ્પ કરે તેવા વૈદ્ય કયાં શોધવા? પરંતુ શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈના મનમાં તેને એક આખો નકશે હતે.
મહાન પ્રભાવક શાસનસમ્રાટ જૈનાચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયનેમિસૂરીશ્વરજીની સલાહ અને આજ્ઞા લઈને આ ધર્મકાર્યની શરૂઆત તેમણે કરી; એ સમયના ઉત્તમ શક્તિ ધરાવતા શિલ્પીઓની - સલાહ લેવા માંડી, અને આધુનિક સ્થાપત્યવિજ્ઞાનના ઉત્તમ જાણકારની બુદ્ધિને લાભ લેવાનું નહિ ચૂકવાનું પણ નક્કી કરવામાં આવ્યું. અને તે મુજબ શિલ્પી ભાઈશંકર ગૌરીશંકર, પ્રભાશંકર ઓઘડભાઈ જગન્નાથ અંબારામ અને દલછારામ ખુશાલદાસ એમ ચાર શિલ્પીઓના જૂથને જીર્ણોદ્ધારને અહેવાલ આપવાનું સેંપાયું. બીજી બાજુ આધુનિક સ્થાપત્યવિજ્ઞાનના નિષ્ણાત ગ્રેગસન બેટલી એન્ડ કીંગને પણ તે કામ લેંપવામાં આવ્યું. અને વિક્રમ સંવત ૧૯૮૯ માં શ્રી બેટલી અને શિલ્પીઓના અહેવાલ મળી ગયા. ઉપરોક્ત ચાર શિલ્પીઓ પૈકીના ધ્રાંગધ્રાના વતની શ્રી. દલછારામ ખુશાલદાસને આ ભગીરથ કાર્યની જવાબદારી સેંપવામાં આવી. જે ખાણના પથ્થરથી મંદિર બંધાવ્યું હતું, તે સેનારાની ખાણના પથ્થરે આવવા લાગ્યા અને બસો કારીગરોનાં - ટાંકણુઓની સારીગમ ગૂંજવા લાગી. અનેક મારવાડી સેમપુરા કલાકારે પણ તેમના પૂર્વજોએ રચેલા આ અપૂર્વ સ્થાપત્યના ઉદ્ધારમાં લાગી ગયા. આજુબાજુનાં ગામડાઓના સેંકડો મજૂરો “ ઊતરી પડ્યા અને જંગલમાં મંગલ બની રહ્યું. મનુષ્ય હોય ત્યાં કૂતરાઓ પણ આવે જ. આ કૂતરાની લાલચે વાઘ અને દીપડા

Page #38

કેટ ઠેકીને ધર્મશાળાના ચેકમાં પડવા લાગ્યા. શરૂ શરૂમ, ભયભીત બનતા માનવીઓ ધીમે ધીમે જંગલી જનાવરોથી ટેવાઈ ગયા અને કામ ધમધોકાર ચાલવા લાગ્યું.
શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી સાદડીમાં અને શિલ્પીને. પડાવ રાણકપુરમાં રાખવામાં આવ્યું. શિલ્પી દલછારામ કાર્યકુશળ વહેવારુ બુદ્ધિવાળા પ્રવીણ પુરુષ હતા, અને પિતાના કાર્ય માટે, સ્વતંત્ર બુદ્ધિ ધરાવતા હતા. શરૂ શરૂમાં સાદડી પેઢીને મુનીમ. તેમની સાથે કદમ મિલાવી શક્યા નહીં, પરંતુ શેઠશ્રી કસ્તૂરભાઈએ. શ્રી દલછારામની શક્તિ પિછાની લીધી હતી. એટલે શિલ્પની અને કામની સરળતાની ખાતર શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીએ એકપછી એક એમ બે મુનીમે બદલ્યા. છેવટે બોટાદના શ્રી હરગેવિંદદાસ મુનીમ તરીકે આવ્યા. તેમણે શિલ્પીના મિજાજને, કામના રંગને અને સાદડીના સંઘને પણ પારખી લીધા. સહુની. સાથે નેહભીનું વર્તન રાખી સૌરાષ્ટ્રીય મીઠાશને પરિચય આપી. કુનેહથી કામ લીધું. શેઠશ્રી કસ્તૂરભાઈને આ ભગીરથ કાર્યમાં. મુનીમ અને શિલ્પી અને તેમના ડાબા-જમણા હાથ બની રહ્યા.
જીર્ણોદ્ધારના કામની ઝડપ વધારવામાં આવી. મથુરા, આગ્રા, જયપુર, અલવર અને મારવાડનાં નાનાં-મોટાં ગામના તથા ગુજરાત. અને સૌરાષ્ટ્રના કારીગરોના સમૂહે જુદા જુદા મિસ્ત્રીઓના હાથ.. નીચે મૂકવામાં આવ્યા અને કામ વહેંચી આપવામાં આવ્યું.
ઘુમટોની પશિલાઓના ઝુમ્મરે કાનુડા નામથી ઓળખાતી. કાળી ચકલીઓએ પીછાં ચેડીને કરેલા માળાઓથી છવાઈ ગયા. હતાં. ઉત્તર મેઘનાદમંડપના ત્રણ માળ જેટલા ઊંચા ઘુમટની, પદ્મશિલાને સાફ કરતી વખતે ઘુંમટના છેલ્લા થર અને પદ્ધશિલાની વચ્ચેની ઘસીમાં પક્ષીઓએ બાંધેલા મુસીબતે ઉખાડી શકાય તેવા સખત માળાઓ ઉપર તેમને જ શિકાર કરવા માટે સુખેથી નિવાસ, કરી રહેલા સાત ફૂટ લાંબા સેનેરી પટ્ટાઓવાળા સાપે તે માળા.

Page #39

૩૭ ઉખેડીને સાફ કરવા સામે સખત વિરોધ કર્યો હતો. તે ગમે તેટલે વિરોધ કરે તો પણ પક્ષીઓએ કાયદા વિરુદ્ધ વગર પરવાનગીએ બાંધેલાં ઝૂંપડાઓ તેડાવી નાંખી પદ્મશિલા સાફ કરાવવાની શ્રી દલછારામભાઈની મ્યુનિસિપાલિટી–મંદિર પાલિકા-ની ફરજ હતી. એટલે ત્રણ માળ ઊંચા પાલખ ઉપર ઊભા રહીને માળાઓની પાછળ સંતાકુકડી રમતા તે સાપને જેટલી મુસીબતે પોલીસે બહારવટિયાને પકડે તેટલી મુસીબતે પકડીને જંગલમાં મૂકી આવે પડે હતો. ત્યાર પછી જ કાનુડાનાં ઝૂંપડાં ઉખાડી શકાયાં હતાં. ત્રણ માળ ઊંચા ઘુમટમાં તે કેમ ચડે હશે તે આશ્ચર્યચકિત કરે તેવું છે.
ઉત્તર બલાનકને શંખ-વલયાકૃતિ ઘુમટ પહેલી નજરે - જેનારના ખ્યાલમાં આવે નહિ, પરંતુ ધ્યાનથી જૂએ તે તેની ખૂબી તરત સમજાય તેવી છે. પથ્થરની ગળાઈને ચઢતા કમથી ગઠવીને એક સળંગ ગેળ રેખા ઉપજાવવી તે બુદ્ધિચાતુર્ય માગી ' લે છે. સ્કુના આંટાની જેમ આ ઘુમટના થરે ગોઠવાયેલા છે. આવી બધી ખૂબીઓ જીર્ણોદ્ધાર વખતે બહાર આવી અને સ્પષ્ટ સ્વરૂપ ધારણ કરી રહી.
મેઘનાદ મંડપના ત્રણ માળ ઊંચા સ્તંભ ઉપરના તૂટેલા પાટડાઓ ત્યાંથી કાઢી નાખી તેના જેવા જ બીજા નવા પાટડાઓ બેસાડવા અને ઉપરને બધે બોજો એમ ને એમ જ રહેવા દે તે કામ શિલ્પીની બુદ્ધિની કસોટી કરે તેવું હતું. પરંતુ શેઠશ્રી કરતૂરભાઈ તરફથી પૂરતું, પ્રોત્સાહન પામી ચૂકેલા શિલ્પી દલ-છારામે આવું બધું કામ સહજ રીતે પાર ઉતાર્યું.
કેઈ સ્વરૂપવાન પુરુષને દુરવસ્થામાં આવી પડ્યા પછી -મહિનાઓ સુધી સ્નાન કરવાનો સમય મળે નહીં, ગંદા થઈ ફાટી ગયેલાં કપડાં શરીર પર ચીટકી ગયાં હય, ગુમડાં નીકળ્યાં હોય અને શરીર દુર્ગધ મારતું હોય, તથા દાઢી અને માથાના વાળ

Page #40

૩૮.
વધી ગયા હોય ત્યારે તેની સુંદરતાના હાલ કેવા દેખાય તેવા જ હાલ આ અદ્ભુત દેવવિમાન જેવા ટેલેક્યદીપકપ્રાસાદના જીર્ણો દ્વાર પૂર્વે હતા, તેવી કલ્પના કરીએ તો તે કાંઈક એગ્ય સરખામણું ગણાશે.
હાલ જે એક કારીગરનું એક દિવસનું વેતન ૧૦) રૂપીઆ. અપાતું હોય તો આ જીર્ણોદ્ધાર વખતે તે રૂ. ૧–૫૦ અપાતું હતું, તેવા સમયમાં આ મંદિરનો જીર્ણોદ્ધારમાં શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીએ રૂ. ૪,૭૦૦૦૦ ખર્યા છે. તે ઉપરથી કામના. પરિમાણનો ખ્યાલ આવે તેમ છે. આ તો બધી મંદિરના. જીર્ણોદ્ધારની ઝીણવટભરી સૂકમ વાતો થઈ, પરંતુ શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈની વિશાળ દષ્ટિ ફક્ત આટલી સુધારણાથી સંતોષ માને તેમ નહતી. તેમને શ્રી ધરણાશાની આ અમૂલ્ય ભેટની કલાનું રસાસ્વાદન! કરવા સમસ્ત ભારત અને સમસ્ત વિશ્વના સૌંદર્ય પ્રેમીઓ અહીં આવી દેવાર્પણ કરાયેલી કલા દ્વારા, માનસિક શાન્તિ અને આનંદપ્રાપ્ત કરે, તેમ કરવું હતું, અને તે માટે મંદિરની બહાર પણ દષ્ટિ દેડાવ્યા વિના ચાલે તેવું ન હતું.
મંદિરની દીવાલને લાગીને નાની નાની ઓરડીઓવાળી. ધર્મશાળા બનાવવામાં આવેલી હતી. તેને મંદિરની સાથે લાગેલે. ભાગ શક્ય તેટલે મંદિરથી દૂર હઠાવવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યું.મંદિરની આજુબાજુ આવેલી સમસ્ત જમીનને ફરતે કેટ બનાવવામાં આવ્યા અને તે જમીનમાં પ્લેટો પાડી સુંદર વિશાળ પચાસ અને સાઠ ફીટ પહોળા રસ્તાઓ ફૂટપાથની કિનારીઓ. બાંધીને બનાવવામાં આવ્યા. રસ્તાઓ ઉપર વૃક્ષો વવરાવવામાં. આવ્યાં. નવી અદ્યતન ઢબની બે ધર્મશાળાઓ બનાવવામાં આવી. અને છેલ્લી ઢબનાં દરેક સાધને ત્યાં વસાવવામાં આવ્યાં. યાત્રી. એને ભોજન બનાવવાની કડાકુટમાંથી ઉગારી લેવા માટે સુંદર ભેજનશાળાનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું. હજુ પણ સમયની માંગ.

Page #41

૩૯
પ્રમાણેની ધર્મશાળાઓના નિર્માણનું કામ ચાલી રહ્યું છે. વીસ વર્ષ પહેલાં આવેલા યાત્રી અત્યારે ફરી આવે તે રાણકપુર તેને નંદનવન જેવું લાગે. અમદાવાદ-દિલ્લી મેઈન રેલવે લાઈન ઉપરના ફાલના સ્ટેશનથી સાદડી ૧૬ માઈલ અને સાદડીથી રાણકપુર ૬ માઇલ દૂર આવેલું છે. ખસ અને ટેક્ષીની પૂરતી સગવડ મળે છે. કોઈ પણ કલાપ્રેમી એક કલાકમાં રાણકપુર જઈ ને પેાતાના મૂડ સુધારી શકે છે, પેાતાના ચિત્તને આન ંદિત કરી શકે છે. સુંદર મૂર્તિ કામવાળા મંડાવર ધરાવતા શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન અને નેમિનાથ ભગવાનનાં જીÍદ્ધાર થઈને ખીલી ઊઠેલાં નાનાં મંદિરે. આ કમ્પાઉન્ડમાં યથાસ્થાને એવી રીતે રહેલાં છે કે તે આ પ્રદેશની શાભાને દ્વિગુણિત કરે છે.
વિ. સ’. ૨૦૦૯ ના ફાગણુ સુઢિ ૫ ને બુધવારના રોજ આ મદ્વિરની બધી જ પ્રતિમાજીઓની પ્રતિષ્ઠા પૂજ્ય આચાય મહારાજ શ્રી વિજયાદયસૂરીશ્વરજી તથા શ્રી વિજયનંદનસૂરીશ્વરજીના હસ્તક કરાવવામાં આવી. છાંદ્ધાર વખતે તીથ કર ભગવાનની પ્રતિમાએની સલામતી માટે કેટલીક પ્રતિમાઓને ઉત્થાપન કરવાની જરૂર પડી હતી. કેટલીક દૃષ્ટિ વગેરેના શિલ્પશાસ્ત્રીય નિયમેની -ચાકસાઈ માટે ફેરવવી પડી હતી. મુખ્ય મંદિરના ચતુર્મુખ ગ ગૃહના ચારે બાજુના મૂળનાયક ભગવાનની ગાદીએ, પરિકરા અને છત્રી જીણુ થઈ ગયાં હતાં તે સમરાવવા માટે તેમને પણ ઉત્થાપન કરી લેવામાં આવ્યા હતા. એટલે મહાન ઉત્સવ સાથે સેકડા પ્રતિમા અને દડ-કળશની સ્થાપના શુભ લગ્ન ઘડી સાધીને કરવામાં આવી.
પ્રતિષ્ઠા વખતના મારવાડના જૈન ગૃહસ્થાને ઉમંગ હૃદયમાં સમાતા નહાતા. હજારો માણસા જમીન ઉપર કતાન અને જે આછું-પાતળું પાથરવાનુ મળ્યુ તે પાથરીને સૂતા હતા, કયાંય કચવાટ નહાતા, કયાંય પેાતાની સુખ-સમૃદ્ધિ માટે ખખડાટ

Page #42

૪૦
નહોતે કે ધાંધલ નહોતું. વીતરાગ તીર્થકર દેવના ચરણોનાં દર્શઃ. અને ફરી થયેલ પ્રતિષ્ઠાના ઉત્સવને ઉમંગ બધી તકલીફને ભુલાવી. દેતે હતો. આ બધું જોઈને પેઢીના ટ્રસ્ટીઓ અને શેઠ શ્રી. કસ્તુરભાઈને જીર્ણોદ્ધાર પાછળ લીધેલે શ્રમ સાર્થક થતું લાગે, સૌને જીવન ધન્ય થતું અનુભવ્યું અને વધુ ગુણગ્રાહી અને વધુ. નમ્ર બનીને આવાં કાર્યો માટે બળ આપવાનું પ્રભુને પ્રાથી રહ્યા આવા વિવેકશીલ મહાનુભાવના અમૃત મહોત્સવ વખતે આપણે પણ તેઓશ્રીને અનુસરીએ.
પ્રકાશક: શેઠ કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ અમૃત મહત્સવ સમિતિ વતી શ્રી કેશવલાલ
લલ્લુભાઈ ઝવેરી, રતનપોળ અમદાવાદ, મુક : અમૃતલાલ મણિશંકર ત્રિવેદી, શ્રી ઈશ્વર પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, ઈદગા ગેટ,
પઠાણુની ચાલ, અસારવા-અમદાવાદ–૧૬.

Page #43

દેલવાડા

Page #44
શત્રુંજય તિર્થ